AIR-LIEU - Canons Regular Blog

AIR-LIEU
TIJDSCHR1FT GEWIJD AAN DE GESCHIEDENIS
DER
KRUISHEREN
le
Aflcvering,
I N HOU D t
M. COLSON,
De
Kraisheren
van
VchIo
tijdens de Franse Kevoliitic
(Ven 3
KRONIEK : Bibliocjfratic
60
VEERTIENDE
19 5 6
JAARGA N G
LICHTLAND -
DIEST

CLAIR
LIEU"
Tijdschcift geipijd aan de geschiedenis dec Kruisheren, Verschijnt
twcemaal per /aar op ongeveer vijftig bladzijden per nummer o[
eenmaal op ongevcer honderd bladzijden.
Artikels en mededelingen voor de Redactie gelid fe zenden
aan: Dr A. Ramaekers, Kruisherenklooster, Diest. Voor medewerking
aan de rubriek: ,,Teksten" schrijve men aan: Dr A. Van Asseldonk,
PP. Croisiers, Hannut.
Geschiedkundige Krjng #

CLAIR-LIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE GESCHIEDENIS
DER
KRUISHEREN
VEERTIENDE
19 5 6
JAARGANG
LICHTLAND -
DIEST

UITGEGEVEN IN OPDRACHT VAN DE GESCHIEDKUNDIGE KRING
CLAIR-LIEU
H. VERSTAPPENPLEIN 12, DIEST

U D I E
DE KRUISHEREN VAN VENLO T1JDENS
DE FRANSE REVOLUTIE
(Vervolg)
II
DE ONDERGANG VAN HET KLOOSTER*
Nadat men in het eerste hoofdstuk kennis heeft gemaakt met de
Kruisheren van Venlo, zoals klooster en bewoners zich voordeden op
het einde der achttiende eeuw, volgen thans hun lotgevallen onder de
Franse bezetting.
In de korte levensbeschrijving hierboven aan elke Kruisheer gewijd,
werden met opzet alle gegevens weggelaten, die betrekking hadden
op de jaren 1792-1798. Deze zijn te vinden in dit tweede gedeelte.
Terwijl het klooster praktisch ophield te bestaan op 't ogenblik der
uitdrijving (22 februari 1797), zal men toch zien, dat de Kruisheren
— vooral de eerstvolgende maanden — nog onderling in voeling bleven.
Maar door ft feit, dat ze verplicht werden elk afzonderlijk een onderkomen
of nieuwe werkkring te zoeken, werd de band, die hen vroeger
zo innig verenigde, steeds losser. Einde 1798 is de verstrooiing voltrokken,
terwijl de politieke gebeurtenissen alle hoop op herstel meer
en meer deden verdwijnen.
Het heeft ook zijn nut, er nu reeds op te wijzen, dat de nieuwe
burgerlijke overheden, die te Venlo door de bezetters werden aangesteld,
geen Fransdolle revolutionnairen geweest zijn,
Vooral wat de anti-godsdienstige maatregelen betreft, zullen de
onderdanen steeds op hen mogen rekenen: bij de uitvoering ervan zijn
ze uiterst traag en overtredingen laten ze gaarne oogluikend toe. Zodoende
heeft men in deze jaren te Venlo zelden of nooit die hatelijke
spanningen gekend, zoals dat op vele andere plaatsen wel het geval
geweest is.
1* Wel en Wee voor de opheffing.
Eerste invasie: 1792-93.
Tijdens de eerste inval der Fransen in de Oostenrijkse Nederlanden
en grensgebieden, in de winter van 1792-1793, heeft men te Venlo
nog tamelijk vredig verder geleefd. Want deze stad behoorde tot de

Bataafse Rcpubliek en terwijl de Fransc troepen naar de Rijn trachtten
op te rukken, trokken ze voorbij de vesting Venlo, die ze rustig lieten
liggen. Toch waren ze zo dicht in de omgeving, nl. te Kaldenkirchen
op 6 km. afstand, dat de Franse soldaten veel in de stad kwam^n. In
ft begin gebeurde dat onder fn zekere bewaking, maar later gingen ze
vrij in en uit naar welgevallen. En dat zal te Venlo niet eens opzien
gebaard hebben. Als oude garnizoenstad was de bevolking er aan gewoon
telkens nieuwe soldaten van alle slag te zien aankomen en te
zien vertrekken. En omdat de stad ook na de oorlogsverklaring aan
de Bataafse Republiek gedurende deze eerste invasie niet veroverd
werd, heeft men er niet de gelegenheid gehad kennis te maken met de
eigenlijke Franse Revolutionnairen, tenzij door 't geen men over de
gebeurtenissen in Frankrijk en elders hoord vertellen, door ooggetuigen
en anderen, die gevlucht waren naar 't noorden of het oosten.
Zo was er b.v. op 27 november 1792 'n Franse pastoor uit Normandie
op de pastorij te Venlo aangekomen en drie dagen later, op 30 novem
ber, de voor de Franse legers vluchtende bisschop van Roermond,
Mgr. Philippus Damianus van Hoensbroeck. Deze laatste bleef er zelfs
tot einde januari d.a.v.
Met Kerstmis 1792 mocht men van de bisschop geen middernachtmissen
houden, zoals vroeger. De kerken mochten pas opengaan te
vijf uur *s morgens. Vermoedelijk vanwege de onrustige militaire toestand.
En wellicht gebeurde het niet zonder reden, want op Kerstdag
's avonds kwam *n ijlbode melden, dat de Fransen in aantocht waren
,,waarop alles terstond in beweging was; de dragonders van Hessen-
Cassel, twee regimenten Zwitsers, al de konstabels moesten Venlo
verlaten; de commandant van Munster, de grootmajoar, de plaatsmajoor,
alles trok om 11 uur de poort uit mlet kanons en bagage ...
Grooter consternatie is er in Venlo in vele jaren niet gezien", zegt de
kroniekschrijver 55).
Om God te danken en verdere bescherming af te smeken verbood
de magistraat van Venlo op 30 januari 1793 alle vermakelijkheden met
vastenavond van dat jaar. En dit, zo schreven de vroede vaderen,...
gezien de stad tot nog toe door iGods bescherming is gespaard gebleven,
terwijl de omgeving door ft onheil van de oorlog werd getroffen
... op een tijd dat wij onze nabuuren rondomme daar onder zien
sugten 56).
Op 1 februari echter verklaarde de Nationale Conventie te Parijs
ook de oorlog aan de koning van Engeland en aan de Stadhouder der
Bataafse Republiek, Willem V,
Op dat ogenblik hadden de Franse troepen zich reeds enigszins
teruggetrokken op de rechter Maasoever, tot bezuiden de Swalm. Op
de linker oever was miaarschalk Champmorin met zijn troepen te Kessel
blijven liggen, op 13 km. afstand van Venlo.
55) UYTT., HI, bl. 74. Vgl ook J. HABETS-W. GOOSSENS, ta>Pv IV, biz. 34,
voetnoot 2, waar gezcgd wordt, dat er in de maanden november^december 1793 tweehonderd
vijftig emigranten te Venlo aankwamen, waarvan de lijst zich op het raadihuis
bevindt. We konden die niet terugvinden.
56) Venlo, 250 (Magistraatsrecessen: 30 jan. 1793).

Na de oorlogsverklaring van 1 februari kreeg hij bevel zo snel
mogelijk het fort van Stevensweert en het fort S. Michiel (te Blerick
tegenover Venlo) te bezetten, Zodra dit gedaan was moest hij onmiddellijk
Venlo binnenrukken. De opperbevelhebber van de invasietroepen,
generaal Dumouriez, meende dat hij zonder de vesting Venlo
onmogelijk het noorden van Nederland kon veroveren. Beide forten
werden door de Fransen bezet. Het fort S. Michiel was reeds eerder
door de Hollandse troepen, die Venlo bezet hielden, verlaten. De
Fransen begonnen aanstonds de versterkingen ervan te verbeteren.
In Venlo zelf kwam Champmorin te laat Een bevelhebber der
geallieerden, Brunswick-Oels, was hem voor geweest. Deze lag met
10.000 Pruisische soldaten te Wesel, waar hij op 9 februari de oor
logsverklaring van 1 februari vernam. Zonder een ogenblik te verliezen
zette hij zich aanstonds in beweging en stond op 11 februari bij 't
krieken van de dag voor de poorten van Venlo, twee uren voor de
komst der Fransen. Vijf bataljons (Van Postel zegt 5.000 soldaten)
rukten de stad binnen met slaande trom, en de Pruisische generaalmajoor
Pirch werd tot gouverneur der stad aangesteld5).
Vanaf dat ogenblik leefde men er zeker in 'n oorlogsatmosfeer.
In de daarop volgende weken kwamen er in de stad regelmatig ver
sterkingen toe en ook werd er van tijd tot tijd op de Fransen geschoten.
Tot *n wapenfeit van wat meer belang kwam het pas op
3 maart. Die dag, *n zondagmorgen, begonnen de Pruisen te 6.15 u,
met groot geweld het Fort S. Michiel te beschieten 58). Klokslag 7 u.
begonnen de Fransen te antwoorden. Hun eerste bom viel in de
Kruisherenkerk. fn Ooggetuige, de latere kunstschilder S. F. Sax, die
de mis diende in de kloosterkerk, heeft hierover 't volgende relaas
nagelaten:
,,In de kerk van het Kruisherenklooster St. Nicolaus hadden alle
eerwaarde paters zeer vroeg de H. Mis gelezen. De laatste H. Mis
zou omi zeven uren eindigen, maar de Pater die deze celebreerde, las
de H. Mis zeer langzaam en ook al misschien iets ontroerd". De Pruisen
waren immers al sinds 6.15 u. aan 't schieten!!! ,,Door de opschudding
in de Stad was de H. Mis om zeven uren nog niet geeindigd, maar
toen de eerste slag van zeven uren sloeg, viel ook de eerste bom midden
door het dak der St. Nicolauskerk en door het gewelf, waaruit 'n
groot stuk mee naar beneden kwam, De bom viel op de vloer der kerk,
sprong daarna op de communiebank waarvan 'n groot stuk afbrak,
57) A. GHUQUET, La Trahison de Dumauriez, Parijs, z.j., biz. 24 v.: ,Je n'ai
d'espoir", had Dumouriez gezegd, ,,que dans l'extreme celerite de l'operation de
Venlo. Si je prends Venlo avant que les Prussiens entrent ten campagne, je suis
a peu pres sur du reste. Si cela n'a pas lieu, la campagne est manquee, et la defense
des Pays-fias bien hasardee". — Vgl. ook Venlo, 255 (Reg. 53) waar nadere bijzonderheden
te vinden zijn over de inkwartiering der Pruisische troepen op 11 februari
en over 't bombardement der stad op 3 maart 1793. Zie de brieven van 23 en 25
febr.; 5, 6 en 11 maart 1793.
58) UYTT., m, bl. Vn, X en bl. 74-77. De Franse troepen leden op 1 maart 1793
'n gevoelige nederlaag bij Aldenhoven aan de Roer. Daarop gaven de Geallieerden
aan al hun troepen langs de Maas bevel om op 3 maart op alle punten tegelijk de
Fransen aan te vallen. Wat dan ook overal geschiedde. Vgl. L. KEULLER,
bl. 172 w.

sprong over het hoogaltaar tegen de muur in stukken, iwaar trof niemand...
(de misdienaar ging aanstonds op de vlucht) . .. De priester
was op dat ogenblik met de H. Mis genaderd tot aan de woorden
/re missa est, las daarna spoedig het St. Joannes evangelie en verliet
insgelijks de kerk" 59).
Ook viel er tijdens datzelfde bombardement 'n bom in de bibliotheek,
die daardoor in disordre geraekt is 60).
Tot 's avonds vijf uur zijn de Fransen aan 't schieten gebleven,
behoudens 'n onderbreking van 13 tot 15 u. Honderden bommen vielen
in de stad en veroorzaakten veel schade. Maar ook 't Fort S. Michiel
lag in puin, zodat de bezetters gedwongen waren zich terug te trekken.
Trouwens op 1 maart reeds werd *t Franse leger teruggeslagen bij
Aldenhoven aan de Roer en sindsdien volgde *n terugtocht over heel
de lengte van 't front. Daarmee werd Venlo dus tijdens deze veldtocht
niet veroverd en op 6 maart konden Hollandse troepen opnieuw de
Maas oversteken en 't Fort S. Michiel bezetten. Gaudium m&ximuml
zegt de kroniekschrijver 61).
Na de oorlogsverklaring van 1 februari werden door de Staten der
Bataafse Republiek gebeden gevraagd in alle kerken. Op 26 februari
bepaalde de Bisschop van Roermond daarom, dat er in de kerken der
stad om beurten biddag moest gehouden worden ,,te beginnen in de
Hoge Kerk den 27, bij de Kruisheren 28, bij de paters (Minderbroeders)
1 maart; op de Weide den 2, bij de Annunciaten den 3, en op
de H. Geest den 4; den 5 wederom in de Grote Kerk, en zo alle 14
dagen te continueren tot verder order" 62). Lang heeft dit niet geduurd.
We zegden reeds, dat de Fransen na 3 maart zich terugtrokken. En
op 8 maart hield men — wederom op bevel van de bisschop — ,,een
mis van dankzegging voor de verlossing, met een ,,Te~Deum"; Raad,
Magistraat en een mlenigte volk was daarbij tegenwoordig" 63).
Al moesten de Franse troepen na de beslissende nederlaag te Neerwinden
op 18 maart 1793 de Oostenrijkse Nederlanden en 't Land
van Luik volledig ontruimen, toch bleef er over het gehele land een
dreigende oorlogsatmosfeer hangen. De Geallieerde legers waren wel
gedeeltelijk doorgedrongen tot over de Franse grenzen, maar tot 'n
59) M. H. H. MIOHIELS, Een bom in de St Nicolaiis-kerk te Venlo> in De
Maasgouw, 1888, bl. 21.
60) Maastrioht, 2467, ,,Cataloog der Boeken en Handschriften waarin de Biblio
theek van 't Cruys Hen Clooster te Venlo bestaat", bl. 16 i°.
Op 14 juni 1793 vroeg de magistraat aan de inwoners van Venlo om binnen de
veertien da-gen de schade op te geven, die ze door 't bombardement der Fransen
op 3 maart van dat jaar geleden hadden. De schade zou van stadswege vergoed
worden. Vgl. Venlo, 250; ook UYTT., Ill, bl. 80 (25 april 1793).
61) ilJYTT., UI, bl. 77 v. Pastoor Van Postel spreekt van 500 bommen, anderen
van 300-400. In alle geval werden er 'n driehonderdtal huizen beschadigd en acht
personen gedood. Vgl. UY'TT., I, bl. 106; L. KEULLER, tsup., bl. 174-177. Vgl.
A. GHUQUET, ta.p^ bl. 47-77 (Hoofdstuk II, Aix-la-Chapelle).
62) UYTT., bl. 76.
63) UYTT., bl. 79. ~ Vgl. ook Venlo, 1346 (Reg. 335), waarin de ,fPlacaten
met verzendbrieven (van de Staten Generaal) aan den magistraat te Venlo over
den jaarlijkschen biddag". In de brieven van 1793 -en 1794 wordt de toestand van
't land besdhreven ten overstaan van de gebeurtenissen in Frankrijk en de eerste
inval van 1792-'93.

definitieve onderwerping van de Republikeinen kwarn het niet. De
hoordstad Parijs kon men niet bereiken.
Na maart werd nog alle veertien dagen een biddag gehouden, totdat
op M november besloten werd dit voortaan eens per maand voort te
zetten; wat de magistraat 's anderendaags aan de geestelijkheid en
kloosters, o.a. aan de Kruisheren, liet weten. De vikaris-generaal van
t bisdom Roermond bevestigde deze maatregel op 18 decemfcer en
verordende dat elke eerste maandag biddag zou zijn ,,voor den zegen
over de wapens der geallieerde mogendheden". Tevens gaf hij bevel
dat ook met Kerstmis 1793 geen nachtmissen mochten plaats hebben
en dat de kerken slechts om vijf uur *s morgens mochten opengaan 64).
Tweede invasie: 1794.
Door de beroemde slag van Fleurus, 26 juni 1794, keerden de krijgskansen
voorgoed ten nadele van de Geallieerden. En 't slechte nieuws
van deze nederlaag moet wel zeer snel verspreid geweest zijn, want
onmiddellijk begon er 'n massale uittocht naar 't noorden en naar de
Rijn Op 1 juli reeds — vijf dagen na de veldslag — kwamen er te
Venlo twee karren met goederen van de abdij van Averbode aan,
weldra door nog vele andere gevolgd. Vanaf 1 juli tot 1 oktober hebben
in de pastorij van Venlo zevenhonderd en zeven maal Heren van
Averbode bij hun confrater pastoor Van Postel tijdens heen en weer
reizen s middags of 's avonds gegeten. Op postdagen vertrokken toen
tot vijftien postwagens tegelijk naar Nijmegen 65),
Ook de Kruisheren kregen in die uittocht van vluchtelingen ruimschoots
hun deel. Zo zelfs, dat, — zoals trouwens in heel de stad, —
spoedig alle plaatsen in 't klooster overvol bezet waren, en prior
M. Janssens gedwongen was beroep te doen op de gastvrijheid van 't
klooster St. Agatha, om de prior der Augustijnen van Dowaai en twee
andere religieuzen onderdak te bezorgen. ,,Zij lijden de bitterste armoede,
schrijft de prior aan procurator W. Wynantz van St. Agatha,
en hier te Venlo zijn alle huizen en kloosters volzet met geestelijken,'
pastoors, kapelaans en anderen, mannen en vrouwen, die uit hun
vaderland gevlucht zijn uit schrik gedood te worden. Zij laten hun
goederen als buit aan de Franse vijanden achter, om ten minste hun
leven te redden". De prior der Augustijnen kon 'n tijdlang onderduiken
te St. Agatha zelf, terwijl de twee anderen bij boeren in 't nabijgeleqen
Oeffelt werden ondergebracht 66) #
Inmiddels werd deze tweede Franse invasie 'n echte Blitzkrieg, die
einde juli wel voor 'n maand stilviel, m'aar in September met voile kracht
werd voortgezet. Hoofdzakelijk was deze onderbreking te wijten aan
64) UYTT., Ill, bl. 81. Het is de Vicaris-Generaal, M. A. Syben, -die 't bisdom
Roermond bestuurde na de dood van Mgr. Ph.-O. van HOENSBROECK (f 17 april
nuT -en te Venl° in de Paro°hi^erk be^raven op 19 april d.a.v.) Venlo, 250
(Magistraatsrecessen van 29 en 30 nov 1793)
«5) UYTT., Ill, bl. 84 v. '
66) C R. HERMANS, ta*p,, 1,1, bl. 166.

de innerlijke beroerten, die op dit tijdstip te Parijs zelf voorvielen. Op
27 juli werd er *t schrikbewind van Robespierre omvergeworpen, waar^
door enkele maanden later 'n nieuwe regering aan de macht kwam:
het Directoire Executif. Dit Directoire, dat regeerde van 1795-1799,
zal in de Veroverde Departementen het Ancien Regime afschaffen en
er de republikeinse wetgeving, — waaronder de opheffing der kloosters,
— met brutaal geweld doorvoeren.
Intussen stonden vanaf 5 oktober 1794 de Franse troepen een twee-
de maal voor Venlo, Verschillende burgers verlieten de stad. Ook de
prior der Kruisheren M. Janssens vertrok diezelfde dag, en wel ♦ ♦,
ter oorsake van een overgroote vrees, die hem van syne jonkheid af
bevangen hadde door de droevige belegeringe van Maastricht in den
jaare 1747 welke hy mede onderstaen heeft. (Over de beschieting van
Venlo door de Fransen op 3 maart 1793 wordt wijselijk geen woord
gerept!). Hij vluchtte naar het Kruisherenklooster van Marten vreede
gelegen 3 uuren van de oversyde van den rhyn. Voor zijn vertrek had
de prior uitdrukkelijk bevel gegeven hem aanstonds te laten terughalen
als de stad veroverd zou zijn. Hiervoor heeft de supprior, M. Essers,
gezorgd door broeder Theodorus Dunnigey en een zekere T. Jacobs
naar Marienfrede te zenden zodra dat mogelijk was, ♦ ♦. bijde versien
met een magistraets pas door den commandant deser stadt onderteekent.
Maar op 12 januari 1795 waren ze nog niet teruggekeerd .. ♦
denkelijk uit redenen, verklaarde M. Essers, dat (zij) door de gealli~
eerde troupes syn worden belet. En om zijn prior van iedere verdenking
van emigratie te verontschuldigen, voegde hij er aan toe, dat de drie
afwezigen . ♦. hun in gem (eld) Clooster Marien Vreede met ongedult
sullen moeten ophouden, tot dat den overganck van den rhijn tot hun
retour sal liber wesen 67)f Ofschoon dergelijke lange afwezigheid in *t
begin der Franse bezetting aan vele personen moeilijkheden heeft
bezorgd, zodat ze soms nog jaren later als ,,verdachten" werden beschouwd,
toch heeft de prior van Venlo nooit enige last gehad, evenmin
als de andere vluchtelingen. Uit al de tijdsdokumenten blijkt, dat de
burgerlijke bewindvoerders aldaar steeds zeer gematigd zijn opgetreden
en alles deden om hun medeburgers onaangenaamheden te besparen.
67f) V-enlo, 2401: verklaring van 12 januari 1795. In dezelfde bundel
bevinden zich nog versohillende stukken waaruit we vernemen, dat de Administratie
te Gelder op 29 nivose an 3-18 jan. 1795 bevel gaf f,om op te geven het
mobilair, en immobilair van de absenten of geemigreerden van de stad en bantuin van
Venlo, met de waarde van dien ..." Dientengevolge liet de magistraat op 24, 25r
26 jan. een Staat opmaken, door Jacobus Andriessen en Peter van Loo, van d©
eigendommen der afwezigen, waarin vermeld staat betreffende prior M. Janssen:
,,2°. De opgegevene mobilien op de kamer van den afwesende Prior der Cruysheeren,
hem toebeliorende getaxeert op 29 (gulden) — 5 (stuivers)". Tussen 15 febr.
en 14 gipril ontving de magistraat verschillende personen in verhoor omtrent hun
vertrek uit de stad voor de intocht der Fransen in oktober 1795. Hier is geen enkele
verklaring bij van prior M. Janssens. Was: hij toen nog steeds niet terug ^ In bundel
2413 bevindt zich een lijst van personen aan wie in 't jaar 4 paspoorten werden
uitgedeeld. Onder de nummers 126 en 127 staan weer didier Dtuichei en Theodopr
Jacobs vermeld. Ze kregen op 12 thermidor an 4-30 juli 1796 een paspoort om naar
Marien Vreed te gaan en terug te keren, Bij de tweede werd later bijgeschreven:
rcstc comme charpcntier. Deze reis heeft zeker niets meer te maken met de terugkeer
van de prior.
8

Een tijd later verklaarde de municipaliteit zelfs aan de centrale ad~
ntinistratie te Maastricht, dat er in het kanton Venlo geen enkelc
emigre woonde 68).
Te Venlo verwachtte men zich begin oktober aan een langdurig
beleg. De zevende werden de poorten der stad gesloten, want in de
magazijnen waren voldoende voorraden aan munitie en levensmiddelen
voorhanden om 'n lange belegering te doorstaan. Meer uit schrik
echter voor 'n hevige beschieting, dan wel uit noodzaak, werd de stad
desondanks op 26 oktober overgegeven 69).
Na alles wat men voorzeker tijdens de voorafgaande maanden van
de duizenden vluchtelingen had horen vertellen, moeten de eerste dagen
van deze bezetting 'n tamelijk gunstige indruk hebben gemaakt op de
bewoners van Venlo. Het Hollandse garnizoen kon 29 oktober gepakt
en gezakt vrij vertrekken, zoals bij de kapitulatie^akte bepaald was.
Er deden zich geen incidenten noch enige moeilijkheid voor. En toen
de Fransen enkele dagen later onderdak gevonden hadden, ging
pastoor Van Postel op 31 oktober te 11 uur z'n opwachting maken bij
de veroveraar der stad, generaal Francois Laurent, om hem; te begroeten
en om z'n bescherming te vragen. De citoyen cure werd goed ont~
vangen en kon zeer tevreden huiswaarts keren met 't volgende bemoedigende
antwoord: Cure vous avez ma protection et celle de mes
soldats, prechez, chantez, faites votre office comme vous avez fait
auparavant, personne ne vous troublera). Waren dat nu die felle
kerkvervolgers
Opeising van gebouwen.
Maar spoedig zouden die gunstige vooruitzichten veranderen. De
eerste moeilijkheden begonnen kort daarna met het opeisen van de
kerken der stad voor magazijnen en stapelplaatsen ondanks het verzet
van de magistraat.
Op de raadsvergadering van 20 november werd eene requisitie van
68) Venlo, 256 (Brief van 13 praireal, 4e jaar - 1 juni 1796) en 't zelfde dokument:
Maastricht, 1187.
, 87.
7^S1 l 5
w7^qSmc1 bl 85t^; h KF11^' ^P-, bl. 180484, 307^318; J. HABETS.
W GOOSSENS, ta-p*, IV, bl. 35. ~ Nadere bijzonderheden over de kapitulatie en
de daarop volgende gebeurtenissen zijn ook te vinden in: Venlo, 243 (Reg 15, van
25 okt.-8 nov. 17931) ,,Magistraatsnotulen, of resolutien genomen bij den magistraat
der stad Venlo omtreat al het gheene in dc regeeringc is voorgevallen", Ziehier de
zakelijke inhoud: 25 okt - 's Avonds verneemt de magistraat, dat er onderhandeld
wordt over de kapitulatie. Aanstonds laat men de stadsbevelhebber, kommandant
^hster, een aanbeveling afgeven, waarin hem gevraagd wordt, dat hij ,,zoude suppediteeren,
als de vrije oeffening van godsdienst, behoud der kerken, en kloosters"
enz. 26 okt* — De mag. besluit de Generaal der Franse troepen, Laurent, te Tegeljen,
in gepaste termen te complimenteren en zijne protexie te verzoeken". Men werd
goed ontvangen; de gevraagde ibescherming werd beloofd. 28 okt — Ontvangst
van de generaal op 't stadhuis. 29 okt — Na het vertrek van het Hollands
garnizoen zal de magistraat ,,de dry-couleurige coucarde opzetten". 8 nov» — Men
zal generaal Laurent en zijn gevolg op een ,,dine" uitnodigen op 't stadhuis. Maar
deze wenste dat het niet-officieel en in een privaat huis zou doorgaan. Wat dan
gebeurde opwoensdag 12 nov. bij P. Berniere
to) UYTT., Ill, bl. 91 v.

den oorlogs commiss(aris) BARTE van d. 30 Brumaire (= 20 nov.
1794) bekend gemaakt waarbij kerk en klooster der Kruisheren werden
opgeeist en ... gedestineert tot een graen, meet, en brood magasyn.
En alle pogingen van wegens de Magisttaet ter afwering diet te ver~
geefs gedaen synde, en geconsidereert dat alle andere publycke plaetsen
reeds waxen geoccupeert, Is geresolveert hier van aen de kruisbroeders
kennisse te geven 71).
De kerk werd pas een veertiental dagen later in gebruik genomen.
Zodoende kon men er vanaf begin december tot 8 februari 1795,
gedurende negen weken, geen openbare diensten verrichten. Vrij
gegeven, en voor de goddelijke diensten weer opengesteld, werd de
kloosterkerk op 19 april opnieuw opgeeist voor meelmagazijn, doch pas
op 5 mei 's avonds vol meel en graan gedragen, zodat vanaf dat
ogenblik weer geen diensten konden plaats hebben 72).
Daarom zocht men kort daarna 'n andere oplpossing om de vele
trouwe bezoekers der Kruisherenkerk van dienst te zijn. De zomerrefter
van 't klooster werd in gereedheid gebracht en op 14 mei konden er
de eerste diensten geschieden. Om zoveel mogelijk mensen in de gelegenheid
te stellen mis te horen, lazen de tien Kruisheren om beurten
de heilige mis vanaf half zes tot tien uur. De Kruisheren zelf zullen
toen hun koorofficie wel gehouden hebben in 't zogenaamde nachtkoor,
fn mooi kapelletje dat boven de sakristie, aan de evangeliekant in 't
hoogkoor gelegen was. In gewone tijden werden er de nachtofficies,
en 's winters, vanwege de nijpende koude in de grote ruime kerk, ook
wel de dagofficies gebeden of gezongen7^).
Vermoedelijk werd de kerk sindsdien voorgoed als magazijn gebruikt.
Immers op 5 September 1795 verklaarde de magistraat in een
brief aan de gardiaan der Minderbroeders, dat de paters in de kerke
van 't Clooster de Weyde, de eenigste welke nog onbezet was, noodzakelijkerwijze
mis moesten lezen om half elf en om half twaalf. Verder
werd er op 28 oktober uit 't pand der Kruisheren veel haver naar
71) Venlo, 243, Reg. 15 (20 nov. 1794). ~ 't Opeisen van kerken en kloosters
als stapelplaatsen en dergelijke was voorwaar een ergerlijk feit, in strijd met de
heiligheid van deze plaatsen, maar in vroeger eeuwen kwam net meer voor in oorlogstijd.
In 1693 b.v. liet de bisschop van Gent toe, dat troepen ingekwartierd werden
in de kloosters, hospitalen en kapellen der stad en dat deze als opslagplaatsen werden
ingericht; dit alles om de burgerbevolking te ontlasten. Nochtans kreeg de bisschop
van Rome uit een standje, omdat hij dergelijke schending der kerkelijke immuniteit
had toegelaten. Vgl. L. JADIN, Relations dcs Pays-Bas, de Liege et de Tranches
Comtc avec le Saint-Siege ♦ . ♦ Brussel, 1952, bl. 26, 243. Een ander geval betreft
Roermond. In 't Verslag over de toestand van zijn bisdom (22 dec. 1708) klaagde
Mgr. An^felus d'Oignies, dat hij in 1702 dezelfde feiten met leedwezen had moeten
vaststellen in zijn bissdhopsstad, en ook op vele andere plaatsen van zijn bisdom,
zonder er blijkbaar iets aan te hebben kunnen verhelpen. Vgl. J. D. M. CORNE-
LISSEN, nRclationes Status'* van net bisdom Roermond, in Publications de la
Sodtetc historique et archeologique dans le Limbourg, Maastricht, Deel 64 (1925)
bl. 92 (onder nr. 2).
72) UYTT., HI, bl. 93, 98, 103 vv.; op 23 maart 1795 kregen de Minderbroeders
toelating van de magistraat om in de Kruisherenkerk dagelijks een mis te lezen
om elf uur, len 's zondags om negen en elf uur . . . ,,in attentie neemende de tegenwoordige
situatie van 't minderbroedersklooster alhier". Vgl. Venlo, 255 (Rea 53)
7») UYTT., in, bl. 105; CHRONISTA, De Klaasbroeders van Venlo, in Kruis^
triomf, jg. 13 (1933^34), bl. 135.
10

Krefeld gevaren. In 1796 kwam men op 23 September na de middag
negen en veertig karren haver laden in de Kruisherenkerk en drie
dagen later wordt er ook veel haver van daaruit ingescheept 4).
De Kruisheren hebben niet alleen klooster en kerk moeten afstaan
als opslagplaatsen, ook met inkwartiering zal men hen regelmatig heb
ben lastig gevallen in hun ruime kloostergebouwen. Dit kan men besluiten
uit de ordonnantie van de magistraat gegeven op 30 april 1795.
Hierin verklaarde deze, dat iedereen verplicht was alle niet-gebruikte
kamers ter beschikldng te stellen, gezien de tegenwoordige excessive
groote affluentie van allerlye agenten en geemployeerdens van de
republyk binnen deze stad. En daarom, voegden ze hieraan toe, zullen
Jan Gravers en Jan Commis dagelijks de ronde maken in alle Cloosters,
huisen en wontngen dezer stad, geene uitgesondert ... en onderzoeken
welke plaatsen beschikbaar zijn om deze vreemdelingen onderdak te
geven 75).
Krijgsbelastingen.
'n Tweede bron van onaangenaamheden waren de aanhoudende
opeisingen en belastingen. Voor wat de Kruisheren van Venlo betreft
zijn verschillende gevallen bekend gebleven76).
Sinds november 1794 was de Commissaris Ordonnateur Pety bezig
met de inrichting van een krijgsgasthuis. Herhaaldelijk deed hij beroep
op stad en bevolking om hem van de velerhande benodigdheden
te voorzien, bijzonder van lijnen en pluksel voor de zieken en gebles~
seerde ... Op 7 januari 1795 maakte de magistraat hiervoor de volgende
aanbeveling bekend, — en richtte zich vooral tot de kloosterinstellingen,
— zeggende dat zij . .. een yegelyck en insonder de kloosterluidens
van byde sexen verzoeken en aenmoedigen yeder naer hun
vermogen ten eersten bedlakens, lyne doekent en pluksel in het nvagasyn
van 't hospitaet alhiet te leveren, en daer mede, en vooral met het
maaken van pluksel by aenhoudentheid bezig te blijven . . . 7).
Ingevolge een besluit van de volksrepresentant Frecine, gegeven op
74) Venlo, 255 (Reg. 53); UYTT., Ill, bl. 110, 117, 119. Ook is er op 26 mei en
13 sept. 1796 sprake van vele karren, die haver komen laden, maar pastoor Van
Postel zegt niet uitdrukkelijk, dat deze haver uit de Kruisherenkerk gehaald werd.
In alle geval nergens wordt nog vermeld, dat de kerk vrij kwam en weer voor de
dienst gebruikt kon worden. Vgl. id., bl. 116 v., 129. ^ Hiermee zijn we al in
September 1796. Daarna is de kerk zeker niet meer vrij gegeven. Zoals we verder nog
zullen zien waren de gebouwen in juni 1797 (en zelfs op 16 okt. 1800) nog altijd
door 'n oorlogscommissaris bezet, die er niet eens uit te krijgen was. Vol. Venlo, 1659
(24 vend, an 9); 1698 (fol. 28, 29).
75) Venlo, 2400.
76) Het gaat "hier alleen over de buitengewone belastingen, opgelegd door de Franse
bezettende overheden in de jaren 1795 en 1796. Van stadswege moesten de Kruisheren
in 1795 de som van 176 gulden Kleefs, 8 stuivers, 1 oord betalen, ofwel in oudc
munte 36 pat, 6 scholl., o strs, 0 3/4 deut. In het Register dcr Schattingen van dc Stad
VcnK 1795 bevindt zich een los bijvoegsel waarin achter vele namen vermeld staat:
voldaen 1795. Deze: vermelding ontbreekt echter bij: Cruiisheeren ♦ ♦ , 36 = 6= 0 =
0 3/4. Vgl. Venlo, 572.
77) Venlo, 245, nr. 19 (of ook 2400). Op 28 maart 1795 werd opnieuw aangedrongen
linnen te leveren voor 't hospitaal. Ibidem*
11

2 pluviose — 21 januari 1795 volgde drie dagen later een bevel van de
magistraat, waarbij iedere burger, behalve de geheel onvermogende,
verplicht werd dezelfde dag voor tien uur 's avonds ... ten behoeve
van de [ransche militairen ... een paar schoenen of stevels en een rock
of capotte . . . op 't raadhuis in te leveren 78).
Hiernaast was reeds op 2 nivose — 22 december 1794 een algemene
belasting van 25.000.000 livres uitgeschreven door de volksrepresen*-
tanten bij de Noord-, Samber- en Maaslegers en de centrale admini*-
stratie te Aken. Daarvan moest het arrondissement Gelder 4.000.000
betalen; de stad Venlo werd belast met 107.055 1., 18 (of 16) st., 4 den.,
te betalen en numerair metalique of klinkent gelt. Om hieraan te
voldoen wou de stad van de ingezetenen, die het beschikbaar hadden,
geld lenen tegen behoorlijke interest. Ze vroeg bijgevolg op 21
januari 1795, dat men binnen tweemaal vierentwintig uren het geld
zou bezorgen bij de stadsrentmeester Mooren . ., edoch niet onder de
hondert guldens cleefs.
Maar de mensen waren niet erg gehaast hierop in te gaan. De
Kruisheren hadden blijkbaar geen geld beschikbaar en moesten op
26 januari vierhonderd Franse kronen gaan lenen bij Leonardus Hoch
(of Hockx), zoals blijkt uit de kwijtbrief:
. . . dewijl in absentie van onsen Heer Prior de Franse republicaenen
brandschattingen hebben uytgeschreven te betalen . . . soo wel hier te Venlo
als te Besel en op andere plaetsen . . . Dus heeft onsen kerckmeester Leonardus
Hoch sicn geoffereertt aen ons over te geven ten jaerlyksen intresse
van vier ten hondert . . . vier hondert Fransche croonen . . . onder conditie
dat wij hem een sufficient onderpant onder Venlo gelegen souden geven.
Deshalve hebben wij hem tot onderpant gegeven twelf morgen bouwland
gelegen op den hoogen wegh en bij aldien dese bovenstaende somme afgelegt
wierde, soo moet die op behoorlijken tydt opgekondigt worden en in Fransche
croonen doende 5 gulden 15 stuyvers Cleefs ofte waerde van die in hardt en
goede munte van hondert tot hondert croonen en wederom afgelegt worden.
Op 30 januari maakte de magistraat bekend, dat zich weinig liefhebbers
hadden aangemeld om de stad uit de geldnood te helpen.
Alsoo de magistraet ondervind, dat zedert haere publicatie van den 21 dezes
zig maer wynige persoonen hebben opgedaen om aen deze stad tot betaling
van haer aendeel in de uitgeschrevene Contributie in klinckent geld (nume
raire metallique) eenige sommen tegens behoorlycken interesse voor te
schieten . . .
Bijgevolg vroeg men opnieuw om binnen de vierentwintig uren
geld te letien en men voegde erbij dat men ook kon helpen met eenig
gewerkt goud of silver (welk bij gebrek, en in plaats van contant geld
tegens een billijk taxaat zal worden aangenomen) . .. Weer kwam er
78) Venlo, 245, nr. 19 (of ook 2400). Vgl. hierbij: M. J. JANSSEN, Een min
prettige vastenavond voor het eerste Fransch bestuur te Gelder in 1795, in De Maasgouw,
Jg. 13 (1891), bl. 133v.
12

niets of niet veel binnen, zodat de magistraat zich 's anderendaags
verplicht zag de lasten als volgt te verdelen:
1 ° 'n reele uitschrijving op alle huizen ..., kloosters enz.
2° 'n reele uitschrijving op alle landerijen, enz.
3° *n personele uitschrijving op alle huishoudingen . . . hetzij
geestelijke, adellijke enz.
Daarvoor zouden briefjes worden rondgedeeld om iedereen mede te
delen wat hij verplicht was binnen te brengen ). Of de Kruisheren
de geleende som van vierhonderd kronen bij deze gelegenheid volledig
hebben afgedragen is niet bekend. In de reele uitschrijving op de huizen
werden ze in de eerste klas gerangschikt en moesten bijgevolg vijftig
gulden Kleefs betalen. Ook bij de personele classificatie vielen ze in de
Eerste classe en betaalden viermaal dertig gulden so )#
Hiermee was de geschiedenis van deze eerste Contributie voor de
Kruisheren nog niet ten einde, want de geestelijkheid van 't arrondissement
moest een belangrijk gedeelte van de opgelegde 4.000.000 helemaal
voor eigen rekening nemen. 't Hoofd van 't parochiaal kapittel
van St. Martinus werd kort nadien opgeroepen om op 12 februari naar
Gelder te komen, teneinde aldaar te vernemen hoeveel er te Venlo
door de geestelijkheid moest betaald worden van de belasting, die aldus
bepaald was:
voor de geestelijken 1.450.000 livres
voor de adel 900.000 livres
voor de stad- en landgemeenten 1.650.000 livres.
Hij kwam terug met de boodschap, dat alle pastoors, kapelaans en
benificianten, kloosters enz. van het arrondissement hun inkomsten,
lasten enz. moesten opgeven te Gelder. Gezien het groot belang van
deze aangelegenheid voor al de betrokken personen besloot men heel
de geestelijkheid der stad samen te roepen om hierover te beraadslagen
en dezelfde houding aan te nemen. Dit gebeurde op 15 februari
in 't Kruisherenklooster te 11 uur. Er werd besloten 'n gevolmachtigde
der geestelijkheid naar Gelder af te vaardigen met de brieven, waarin
ze de gevraagde inlichtingen opgaven, en aldaar te onderhandelen
over het bedrag. De meerderheid koos hiervoor Kruisheer Godefried
Neerhoven, die op 17 februari vertrok. Op 22 februari kwam onverwachts
het nieuws, dat de belasting van vijf en twintig millioen op
een derde werd teruggebracht. Deze acht millioen moesten half in
papier (de beruchte assignaten!), half in geld betaald worden en
daarmee zouden alle voorgaande belastingen vervallen. Maar te
Venlo was men nog niet tevreden met dit sukses. Op 17 mei
^) Venlo, 1697 (f. 11); 245, nr. 19 (of ook 2400). Op 11 febr. 1795 meldde.de
magistraat dat er veertien dagen uitstel verkregen was voor 't betalen van de contri
butie. Ibidem* — De bijdrage der stad moest in versdhillende termijnen betaald worden
Op 31 januari werd geld gevraagd tot vinding van den eersten termijn in de stads*
contributie. Vgl. Venlo, 573.
80) Venlo, 573: van een huis der eerste klas betaalde men 50 gulden; en verder
in de tweede 35, in de derde 25, in de vierde 10, in de vijfde 5. Voor de personeelc
classificatie waren er slechts vier klassen. In de eerste betaalde men 30 gulden, in de
tweede 20, in de derde 10, in de vierde 5. We veronderstellent dat 't hier gaat over
'het dienstpersoneel.
13

was de volksrepresentant Roberjot op doortocht Op aandringen
van verschillende geestelijken verminderde deze nogmaals op gevoelige
wijze de aanslag van eenieder en daar de Kruisheren reeds duizend
livtes in geld te Gelder betaald hadden werden zij van verdere bijdragen
ontslagen si).
In de loop van dit jaar zouden nog tweemaal dergelijke buitengewone
belastingen worden opgelegd aan de landen tussen Maas en Rijn.
Vooreerst volgde in de maand juli de zogenaamde ,,tweede contri
butie", uitgeschreven door de volksrepresentant Peres te Aken, waarvoor
de stad Venlo 75.283-14-6 gulden moest opbrengen. In de maand
januari had het stadsbestuur weinig sukses gehad met beroep te doen
op de bevolking om vrijwillig geld te lenen aan de magistraat. Daarom
maakte deze door haar ordonnanties van 15 en 17 juli 1795 bekend,
dat er meteen werd overgegaan tot het verdelen van 't bedrag over de
hele bevolking. Nochtans stond er deze keer bij de reele uitschrijving
op de huizen uitdrukkelijk vermeld, dat er een uitzondering werd gemaakt
voor de woningen van die der adelijke en geestelijcken staet
tot dien der arme~ en godshuysen. Deze personen moesten immers recht*
streeks instaan voor een deel der opgelegde belastingen 82) t
In de maand november volgde een ,,militaire contribute" van
1,000.000 livres, opgelegd door de volksrepresentanten Joubert en
Garreau op 12 brumaire — 3 november 1795 te Bonn. De stad
Venlo kreeg 30.000 gulden te betalen. De ordonnantie van de
magistraat van 6 november bepaalde, dat de notabelste burgers en
ingezetenen dit bedrag aanstonds moesten voorschieten, omdat het
onmogelijk was in de bepaalde tijd deze bijdrage over de bevolking
te verdelen:
De magistraet inhaereerende de Publicatie van heden nopende het aandeel,
groot dertig Duijzend Livres, welke dese Stad in de Contributie van een
millioen moet bij brengen, verklaart dat deselve door de bovenstaande
Persoonen als zijnde de notabelste, binnen vier en twintig uuren, naar ontfang
der Briefkens ten dien einde aan hun te depecheenen, provisioneelijk sal moeten
worden voldaan . . .
*s Anderendaags volgde een nieuwe ordonnantie zeggende, dat het
geld niet was binnen gekomen en dat men de burgers nog tijd gaf tot
fs avonds zes uur. Daarna zou de kommandant der stad zelf optreden,
't geen b.v. op 8 november gebeurde ten overstaan van de pastoor der
parochie J. C. van Postel, die gedwongen werd 300 gulden te be
talen.
8*0 UYTT., in, bl. 99, 106, 112.
ra) Venlo, 245 (nr. 19) en 2400; UYTT., HI, bl. 108. — Het is niet bekend
(hoeveel de Kruisheren voor deze belasting hebben moeten bijdragen. Als de admini~
strateur Van Velthoven, van Roermond, op 10 november 1795 een inventaris vraagt.
van de goederen der Kruisheren voegt hij er aan toe: ,,Uw zult ook de goedheid
hebben daar bij te laaten voegen de autq. copien der respectieve quitantien der door
hun betaalde Contributie in de 8 millioenen". We menen, dat dit op de ,,tweede.
contributie" be trekking heeft. Alles -~ d.i. blijkbaar zowel de inventaris als de kwijtingen
— werd op 15 november opgestuurd. Vgl. Venlo, 1659.
14

De Kruisheren hebben het zover niet laten komen. Ze ontvingen
op 6 november *s avonds voor zes uur hun briefje met de volgende
inhoud:
Nr. 37. De Cruijsheeren zullen tot de contributie uijtgeschreven volgens
Publicatie van heden ten laste deser Stad, binnen 24 uren bij brengen, voorschieten
en ten huijse van den Rentmeester Mooren betalen negen honderd
guldens Cleefs . . .
Tot bewijs van betaling ondertekende de rentmeester hun briefje
met: Voldaen, Mooren. Alleen het klooster Mariaweide betaalde meer
dan zij: 1900 gulden. De andere kloosters werden daarentegen minder
hoog aangeslagen van 100 tot 700 gulden 83),
Tenslotte volgde in het daaropvolgende jaar 1796 de beruchte ,,ge~
dwongen lening" van 600 millioen (19 frimaire an 4 — 10 december
1795). Op 11 februari liet de magistraat de Kruisheren schriftelijk
weten, dat ze 1200 livres fransche maate moesten betalen voor de
geforceerde getdleeninge. Deze som moest onmiddellijk aan de magi
straat zelf uitbetaald worden en de stadsbode, die het stuk kwam
afgeven, moest de prior 'n briefje laten tekenen, waarin hij verklaarde
dit schrijven in goede orde ontvangen te hebben. Zekerheidshalve
voegde de magistraat er de volgende vingerwijzing aan toe, waaruit
moest blijken dat men aan deze betaling niet kon ontkomen:
teffens soo prevenieeren wy Ued, dat volgens foesluyt van de administrate te
Maestrigt van 14 deses geen beswaar nopende desen aanslag worden aangenomen
eer en alvorens, dat twee derden van gemelde somme sijn betaalt,
overigens recommandeeren wy Ued. ten uwen eijgen nutte en voordeel sonder
veraeijen aan dese ordre te voldoen 84).
Zoals uit het verder verloop dezer aangelegenheid nog zal blijken
moest de aanslag van 1200 livres in drie schijven betaald worden. De
eerste vierhonderd livres hebben de Kruisheren al spoedig afgedragen.
Op 5 ventose 4e — 24 februari 1796 verklaarde de ontvanger van de
Gedwongen Lening te Venlo, L. Beckers, dat hij een eerste som ont
vangen had (la) lr tierce de la somme de doux cent livres, pour quelle
la communautee du Croisiers a ete impose de contribuer dans VEmprunt
force conformement Vetrait du 15e classe. Voor 9 juni d.a.v. werd ook
het tweede gedeelte betaald. Want die dag werden de Kruisheren
verzocht te drie uur naar het stadhuis te komen met de kwijtbrieven
ten einde deze.. . tegens de coupons om te wisselen.
Ofschoon het stadsbestuur bij 't uitdelen der briefjes ten strengste
op betaling had aangedrongen blijkt toch uit latere dokumenten, dat
het evenmin verlegen was de verdediging op zich te nemen van de
hoe langs om meer misprezen en bedreigde kloosterlingen. Op
20 augustus, enkele dagen voor het uitvaardigen der Opheffingswet
83) UYTT., Ill, bl. Ill v.; J. HABETS-W. GOOSSENS, ta,p,, IV, bl. 38~39r
Venlo, 245 (nr. 19), 2400 en 578.
84) Venlo, 246, minuut van 11 februari 1796. Op dit ogenblik behoorde Venlo
met meer tot 't arrondissement Gelder, maar tot foet Departement van de Nedermaas..
Waar de magistraat spreekt van 14 deses, wordt natuurlijk 14 pluviose An 4 bedoeld.
15

liet men aan de centrale administrate te Maastricht weten, dat alle
kloosters te Venlo zonder uitzondering de opgelegde sommen betaald
hadden, maar — voegden ze er aan toe —* we kunnen U verzekeren,
dat verschillende van onze kloosters te hoog zijn aangeslagen, vooral
*t klooster van de H. Geest ♦ . .
In 't algemeen waren de kloosters over geheel het land te hoog
aangeslagen in de Gedwongen Lenitig. Reeds voor 17 mei 1796 waren
hierover herhaalde klachten gezonden aan de minister van finantien
te Parijs, zodat deze op gemelde datum een besluit liet nemen om de
kloosters, die niet konden betalen, vooruit te helpen. Krachtens dit
besluit mochten die instellingen hun eigendommen hypotekeren voor ft
bedrag der opgelegde sommen,.. jusqua concurrence de leurs taxes.
De centrale administrate van Maastricht ontving dit besluit pas op
27 juni d.a.v. Maar intussen had ze al op eigen gezag hardhandig doen
optreden tegen de achterstallige betalers, waarmee de minister niet erg
akkoord was en de heren van Maastricht flink op hun vingers tikte
bij schrijven van 18 juli. Te Venlo heeft niemand gebruik gemaakt
van deze mogelijkheid om geld op te nemen, Integendeel, de municipaliteit
nam eerder een stugge houding aan tegenover de druk van
hogerhand en verdedigde de belangen van haar medeburgers door
herhaalde protesten, zoals men hier kan zien.
Op 9 Fructidor (4e) — 26 augustus 1796 stelde de centrale admitiistratie
van Maastricht een lijst op van de betaalde sommen in de
Gedwongen Lening en zond een eksemplaar naar de municipaliteit van
Venlo. Daaruit blijkt, dat de Kruisheren nog steeds een derde schuldig
bleven. Te Venlo schreef men er als bemerking bij: ont ete impose a
1200 livres mais pas en etat a pouvoir les payer, Wat de ontvanger
L. Beckers op 22 fructidor 4e jaar — 8 September 1796 nog eens bevestigde
in een verklaring aan de municipaliteit, zeggende dat de Cruijs
Broeders . ♦ . ten agteren zijn met de betalinge van hun aandeel. . .
Toen deze lijst op 10 September naar Maastricht werd terug gezon
den stond er een onderschrift bij/ondertekend door enkele leden van
de municipaliteit en mec/eondertekend door de commissaris van ft Uitvoerend
Bewind te Venlo, Petit. Hierin wordt nog eens uitdrukkelijk
herhaald, dat te Venlo al degenen, die konden bijdragen, op de lijst
waren opgenomen en ... qu'il ny a pas moyen de pouvoir plus imposer
la moindre chose, Maastricht gaf er op 4e complementaire 4e A. —
20 September zijn goedkeuring aan. De medeondertekenitig van commis
saris Petit heeft zeker iets in de weegschaal gelegd. Men mag dus wel
veronderstellen, dat de Kruisheren 't laatste gedeelte niet meer hebben
moeten betalen ... Die vierhonderd livres hebben ze op dat ogenblik
xnogen houden om ze enkele weken later met heel hun hebben en
houden te zien aanslaan als nationaal domein ... als onvervreemdbaar
eigendom van het nieuwe vaderland . . . de Franse Republiek 85).
85) Venlo, 246; 252 (nr. 5); 256; 1377; 1383 (de dokumenten van de vermelde
datums); BRUSSEL, ALGEMEEN RIJKSARCHIEF, Papieren van Bouteville, 35
OBundeltje van Messidor An 4). Vgl. verder M. CGLSON, Het Kruisherenkloostcr
te Maaseik tijdens de Franse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797,
1855-1955, Diest, 1955, bl. 165467.
16

Als enkele maanden later, op 3 november 1796, commissaris Leonis
de inventaris der kloostergoederen komt opmaken, laten de Kruisheren
hem op de lijst der kostbare voorwerpen van 't klooster aantekenen, dat
ze geen zilverwerk meer in huis hebben: Tout Vargenterie ayant ete
vendue pour fournir aux differente contributions. Alles hebben ze zeker
niet te gelde gemaakt, vermits reeds vermeld werd dat verschillende
kostbaarheden, o.a. remonstransen en beelden verstopt werden en thans
nog op verschillende plaatsen worden bewaard 86 )#
lnventarissen.
Het past nu even stil te staan bij de vele beslommeringen, die
de Kruisheren gehad hebben bij en met het opmaken van allerhande
lijsten en inventarissen voor de uitvaardiging van de Opheffingswet
van 1 September 1796, 't Ging er hier niet om, de bevoorrading
der bevolking te verzekeren, maar wel, de uitplundering van het
veroverd land zo planmatig mogelijk te kunnen uitvoeren.
In 't begin van 't jaar 1795 begon de administrate van Gelder een
reeks besluiten uit te vaardigen, waarin opdracht werd gegeven bevolkingslijsten
aan te leggeii en de voorraden aan levensmiddelen te
tellen, Zo gaf men b.v. op 13 nivose — 2 jatiuari 1795 bevel de
bevolking te tellen. het vee, de granen enz..: 11 pluviose — 30 januari
telling van de voorraad wijn, lakens en leder; 1 ventose — 19 februari
telling van granen, vee enz.
Te Venlo zette men zich aanstonds aan 't werk. Op de bevolkingslijst,
die door J, F. Keuller op 14 januari werd opgemaakt staan de
Kruisheren als volgt vermeld:
Nummer van het huis: 478
Bewoners: CruySheeren*
Getal der personen: 19. ^J.
Uit de telling der granen verneemt men, dat de Kruisheren enige
voorraad in huis hadden, nl.:
14 januari: 0 wijt
12 malder rogge
9 „ gerst
1 „ boekweit
6 februari: 14 malder rogge
0 „ gerst en wijt
25 februari: 0 weit, gerst enz.
6 m. 3 rogge
86) Venlo, 1699 (7): ,,Etat de description somimaire de l'argenterie . . . des
Croisiers a Venlo".
87) Venlo, 1465, waarin ook een lijst van 10 augustus 1792, opgemaakt door
Willem van Oeijen. Deze vermeldt bij de Kruisheren: MSterkte des huisgezins : 13.
Dienstboden : 2'\
17

Sommige kloosters zoals Mariaweide en de Annunciaten staan ook
vermeld op de Lgste van Paarden, Coyen, Kalveren en Verkens. Del
Kruisheren ontbreken hier, zoals ook bij de opneming der quantiteit
haver en hooij of strooy. Waaruit men kan besluiten, dat zij er geen
boerderij op nahielden. En inderdaad op een lijst van 25 februari werd
uitdrukkelijk gezegd, dat ze geen haver hadden, noch hooi of stro,
noch koe.
Uit deze tellingen blijkt eveneens, dat de boerderij der Kruisheren
,,Vissershof" slechts een klein bedrijf moet geweest zijn. De pachter
Joannes Jacobs staat achtereenvolgens op de verschillende lijsten ver
meld met het volgende:
13 januari 1795: 2 malder rogge
0
tarwe, gerst, boekweit
14 januari:
1
3
1
1
0
paard
koeien
kalf
rund
varkens
15 januari:
2, 5 malder haver
1000 pond hooi
26 januari:
300 pond stro
6 februari:
1 malder rogge
0 „ tarwe, gerst
7 februari:
800 pond stro
500 „ hooi
0 malder haver
25 februari:
0 malder weid, rogge, gerst, haver
200 pond hooi
200 „ stro
19 juni:
2
0
2
koeien
paarden
koeien
0 runderen, ossen, varkens
18 november:
1 koe88)
Op 16 januari 1795 werd door het stadsbestuur een bevel uitgevaardigd,
dat vermoedelijk eveneens in verband stond met de zo juist
besproken verordeningen van de administratie van Gelder, De inwoners
van Venlo moesten binnen de vierentwintig uren opgeven
hoeveel morgen land zij in bezit hadden in de bantuin van de stad,
Daar velen erg traag schenen te zijn met deze aangifte, volgde op
20 januari een nieuwe aanzegging. Ook de Kruisheren hebben aan
deze verordening moeten voldoen, want zij hadden, naast Vissershof
(achttien morgen groot), ook eenenvijftig en een halve morgen grond
in de bantuin liggen 89).
s8) Venlo, 1469.
89) Venlo, 2400; vgl. ook Aarihangsel nr. 1,
18

Bij gelegenheid van 't heffen van de ..Contribute van Gelder" in
tebruan 1795 kregen alle kloosters, zoals hierboven vermeld werd
bevel hun inkomsten en lasten op te geven. Kruisheer Godefridus
Neerhoven moest toen in Gelder zelf gaan onderhandelen ten voordele
van de geestelijkheid en heeft bij die gelegenheid een eerste
inventaris meegenomen en ingeleverd90).
Tot in november bleef dan alles rustig. Maar plots herleefde de
belangstelling voor de eigendommen der kerkelijke instellinqen. Op
19 brumaire 4e jaar — 10 november 1795 schreef de administrated
Van Velthoven uit Roermond, dat hij binnen de vier dagen een staat
moest hebben van de opbrengst der goederen van de Kruisheren, gelegen
in net kanton Roermond, en tevens van de lasten die er op
wogen. t Geen hij op de volgende wijze nader omschreef:
(de) staat van alle revenuen, inkomsten, schattingen en grondlasten der Kruijsheeren
... op den voet en in derzelver precisen voegen en manier gelyk die
zijn opgegeeven geweest in februarij laatsleeden aan de Gedeputeerden der
Geestelijfeheid tot Gelder, met dit onderscheid nogthans dat als toen gevraagd
en opgegeeven zijn den Staat der Goederen geleegen in de zes Cantons van
net arrondissement van Geldern en als nu maar gevraagd wordt den Staat
dezelver geleegen in het Canton van Ruremonde . . .
Van Velthoven vroeg verder dat men er een afschrift zou bijvoegen
van de kwijtbrieven betreffende de bijdragen der Kruisheren
in de acht-millioen-belasting. 't Gevraagde werd aanstonds opgemaakt
en op 15 november naar de aanvrager opgestuurd 91).
Op 22 vendemiaire an 4 - 14 oktober 1795 nam 'n Volksrepresentant
een besluit betreffende het opmaken van inventarissen der
kloostergoederen. Dit bevel kwam echter pas op 9 november te
Maastricht aan en werd de twaalfde aan de municipaliteiten doorgezonden.
Dientengevolge gelastte het gemeentebestuur opnieuw de
kruisheren en de vrouwen-kloosters van Mariaweide, van deH.Geest
en van t Trans Cedron-klooster om 'n lijst in te dienen van al hun
goederen en inkomsten. De vier kloosteroversten antwoordden dat 't
grootste gedeelte van hun goederen in Pruisisch Gelderland gelegen was.
lengevolgevan tVredesverdragmetPruisen (Bazel,5april 1795) wer~
den de landen tussen Maas enRijn niet bij de Franse Republiek ingelijfd
(Wet van 1 oktober 1795) en zodoende werd ten reguarde van dat
gedeelte en goederen aldaar geleegen eene geheele andete bestinnge
geobserveert Ook bestond daar n aparte administratie, die reeds
listen met de inventaris van goederen en inkomsten ontvangen had.
Dus vroegen de respectievelijke kloosteroversten in een gezamelijk
schnjven op 25 november aan 't gemeentebestuur, dat dit hierover
nadere mlichtingen zou vragen om te weten of 't nog wel nodig was
- m' W- 9',nY9k,Venl°' 16" en 1688- Brief van 25 «w. 1795; ook
n TV 1795 (Van Yelthoven)- - I" b^del 1699 zit eveneenL ^
ig^ GeIder-opflemaakt op 20 f
x) Venlo, 1659. *
19

nieuwe lijsten in te sturen. Ter voldoening aan het arrete van 22 Vendemiaire
jongstleden maakten de Kruisheren ondcrtussen toch al het
gevraagde dokument klaar: Staat en opgave der goedeven bezeeten bij
het Clooster der Cruysheeren binnen Venlo met deszelven rendemen*
ten, fongiere lasten, en andete schulden daatvan afgaande (2 dec),
terwijl het gemeentebestuur aan de wens der kloosteroversten voldeed
en op 26 november naar Maastricht schreef om uitleg. Vandaaruit
antwoordde men op 12 december dat de zaak niet kon onderzocht
worden, tenzij er een Franse vertaling opgestuurd werd, en men verzocht
tegelijkertijd daar voortaan altijd voor te zorgen. Verdere briefwisseling
werd hierover niet meer gevonden. Maar uit 't feit, dat de
opgemaakte inventaris in 't archief van 't Departement terecht is gekomen
kan men gerust afleiden, dat Maastricht het itizenden ervan
geeist heeft92).
De grijparm der Franse bestuursorganen strekte zich na een jaar
bezetting steeds verder uit en wel met de blijkbare bedoeling 't veroverde
land niet alleen stoffelijk maar ook geestelijk en kultureel
gans uit te hollen.
Op 6 brumaire an 4 — 28 oktober 1795 vroeg de centrale administratie
te Maastricht aan de municipaliteit van Venlo lijsten te laten
maken van de biblioteken der sekuliere en reguliere kerkelijke instellingen.
Op 7 november antwoordde Venlo, dat men de brief ontvangen
had, waarop kort daarna een bevel hieromtrent moet zijn uitgevaardigd,
want men ziet verschillende instellingen in de loop van de maand
november er met haastige spoed gevolg aan geven. Ook de Kruisheren
leverden op 24 november een Cataloog der Boeken en Handschriften
waarin de Bibliotheek van 't Cruys Hen Clooster te Venlo bestaat in.
Deze lijst vermeldde zeshonderd tweeentachtig nummers, waarvan
sommige meerdere delen of eksemplaren omvatten. Bovendien schreven
ze er een bemerking onder, waarin gezegd werd dat de lijst niet gans
volledig was, omdat men ze al te overhaastig had moeten opmaken ...
soo wijt er veele sonder Titulatuer, andere verscheurt of van de muysen
verbeeten zijn, als ook wijl onze Bibliotheek door het Bombardement
van den 3 Meert 1793 in Disordre geraekt is .. . Ze meenden echter,
dat deze niet vermelde eksemplaren boeken van mindere waarde
war en 93).
9*) Venlo 1699, 1688, 246; Hasselt 213, zie Aarah. Nr. 1. — Vgl ook, Hasselt, 209,
waarin het volgende dokument: ,,A 2. — fitat general des corps et etablissemens
seculiers et reguliers du Departement de la Meuse Inferieure, qui se sont conformes
a l'arrete du Representant du peuple du 22 Vendemiaire an 4, apres des delais".
Hierop ontbreekt het Kruisherenklooster van Venlo, terwijl de drie andere, die in
't Dep. van de Nedermaas gelegen waren, er wel op staan met de volgende bemerking:;
Maastricht leverde de gevraagde inlichtingen op 24 nov. 1795, Maaseik op 2 dec. en
Kerniel (Kolen) op 12 jan. 1796.
93) Venlo, 1373; Maastricht, 2467. — De boeken zijn na de uitdrijving der Kruis
heren op 22 februari 1797 lange tijd te Venlo bewaard gebleven, te samen met die
van de bibliotheek der Minderbroeders. In 1799 werden ze vermoedelijk naar
Maastricht gezonden «n daar denkelijk verkocht op 23 oktober 1801 te samen met de
andere bibliotheken van de opgeheven kloosters en instellingen van het departement
van de Nedermaas. Vgl. hierover Venlo, 1373 (Brief van 27 pluviose an 6-15 febr.
1798); Maastricht, 1187 (Brief van com. Petit aan de centr. administratie te
20

't Leven gaat verder...
Zoals overal elders werd men ook te Venlo herhaaldelijk verplicht
de klokken te luiden voor 't genoegen van de Franse bezetters. En
ofschoon dat zeker met weinig sympatie gebeurd zal zijn, toch volgden
er nooit moeilijkheden uit. De pastoor en de kloosters hebben de
verplichtingen, die hun hieromtrent werden opgelegd, als onontkoombare
dwangmaatregelen aanvaard en uitgevoerxL
't Begon op 12 maart 1795, toen de Prins van Oranje vervallen
verklaard werd van al z'n titels en rechten. Verder moest er geluid
worden voor 't overtrekken van de Rijn, voor de inlijving bij Frankrijk,
voor de overwinning in Italie enz. enz, Het luiden der decadi
(de nieuwe republikeinse rustdagen) werd verplichtend gemaakt
vanaf 6 maart 1796 en begon de tiende. Na de uitdrijving der
kloosterlingen moesten zelfs de klokken van de gesupprimeerde
kloosters nog geluid worden bij gelegenheid der verkiezingen op
22 maart 1797, Voor de klokken der Kruisheren zal dat wel bijna de
laatste keer geweest zijn, dat men ze te Venlo kon horen. Op 4 juni
kwam er 'n officieel verbod om voortaan nog te luiden en spoedig
daarna werden de klokken uit de Kruisherenkerk weggehaald, zodat
*t kloostertorentje na 20 juli voorgoed ging zwijgen94).
Op 8 juli 1796 kwam het bevel om alle wapenschilden, riddertekens
enz- weg te nemen, zowel in de parochiekerk als in de kloos
ters, Maar als men weet, dat thans nog altijd de mooie arduinen
ingangspoort van 't Klaasklooster (anno 1777) in de Vleesstraat te
zien is, waarin fier 'n schild prijkt met 't Orde-kruis in top, dan
mag men wel aannemen, dat deze maatregel zonder veel fanatisme
uitgevoerd werd9^).
Maastricht 11 ventose an 5-1 maart 1797, met antwoord); 1191 (Bundeltje Venlo.
brieven van Petit aan de centr. adm.: 29 vendemiaire an 7-20 okt. 1798, 9 prairial an
7-28 mei 1799, met antwoorden en bijvoegsel); 2467 (Brieven van Petit aan de centrale
adm. 23 ventose (13 maartj), 15 germinal (4 april), 21 floreal (10 mei), 7 thermidor
5e annee (25 juli 1797) telkens vergezeld van 't antwoord van de centrale
adm.) ~ Vgl. ook J. HABETS-W. GOOSSENS, ta*p,t IV, bl. 43 v.; Openbare ver~
koop van dertig duizend boekem tc Maastricht, in De Maasgbuw, jg. 5 (1883), bl.
906 v.; J. P. L. SPEKKENS, L'Ecole Centrale du Dcpartement de la Meuse-Inferieure,
Maestricht 1798-1804, in PubHcations, Deel 86-S7 (1950-51), bl. 111-126 (16. Bibliothegue).
94) UYTT., HI, bl. 101 (12 maart 1795); 110 (13,16 sept); 114 (5,6 maart 1796);
115 (10 maart); 117 (29 mei); 134 (21 Jan. 1797); 140 (21,22 maart); 141 (24
maart); 145 (2,3 mei,); 146 (9 mei); 148 (4 juni); 150 (20,21 juli). ~ Venlo, 252
(nr. 1), waarin het volgende briefje:
♦♦Aan den Pastor, en verdere Cloosters binnen deze Stad.
Den 15 ventose 4e. (= 5 maart 1796().
Ingevolge besluit van de departementeele administratie, gelaste wij Ul. op den
dag der decade by vervolg om negen uuren des morgens, en om twaalf uuren des
s middags de klokken binnen uwe kerken te doen luiden. Heil en Broederschap".
95) UYTT., Ill, bl. 120; IV, bl. 36 v. ~ Pas veel later volgde het bevel om de
kerkhofkruisen, de beelden in de gevels der gebouwen en op de hoeken der straten
weg te nemen (30 sept. 1797); zo ook de kruisen op de torens der kerken (10 febr.
1798). Vgl. UYTT., Ill, bl. 152 v., 160 v.; of ook J. HABETS-W. GOOSSENS,
ta^ IV, biz. 46, 48.
21

Verschillende feiten wijzen erop, dat men 't kloosterleven en de
gewone werkzaamheden tot einde 1796 zo goed en zo normaal
mogelijk heeft trachten voort te zetten. Er werd reeds op gewezen,
dat toen de inbeslagname van 't kerkgebouw *n definitief karakter
begon te krijgen, de Kruisheren 'n noodoplossing hebben gezocht om
de godsdienstoefeningen zo trouw mogelijk te houden. Ook het vol
gende kan hierop wijzen.
Twee Venlose seminaristen kwamen in deze tijd tot tweemaal toe
bij de Kruisheren hun retraite maken als voorbereiding op het ontvangen
der heilige wijdingen: een keer in *t voorjaar van 1794 en 'n tweede
in december 1795, voor hun priesterwijding. Het waren Joannes Zorn
(of Zom, of Zorsa) en Henricus Mathias Graven, die beiden bestemd
waren om beneficianten te worden van de parochiale St. Martinuskerk.
Henricus M. Graven bekwam het beneficie van Maria Moeder der
Smarten op 3 mei 1794; de andere ontving er een *n tijd later. Prior
M. Janssens gaf hen over 't houden van deze retraiten 'n getuigschrift
mee voor de Vicaris-Generaal van 't bisdom Roermond, De eerste keer
noemt hij hen schotares Dioecesis vestrae, terwijl hij in 't tweede ge
tuigschrift spreekt van Domini Vicarii Ecclesiae Parochialis Sti Mat"
tini, Joannes Zorn heeft dus intussentijd ook z'n beneficie bekomen 96),
De Latijnse scholen zijn blijven bestaan tot September 1796,
ft ogenblik van 't grote jaarlijkse verlof. De pogingen, die tijdens de
daarna volgende maanden werden aangewend om de opheffing te
voorkomen, steunen alle in hoofdzaak op 't feit, dat de Kruisheren
onderwijs gaven; wat in artikel 20 der wet van 1 September 1796 toch
als 'n toegelaten uitzondering was voorzien, Maar deze tekst kon
blijkbaar zo worden uitgelegd, dat men er geen rekening mee behoefde
te houden. Als 't schooljaar 1796~'97 nog begonnen werd, dan
heeft men het zeker niet kunnen voltooien. Tot het laatste toe werd
er in de scholen der Kruisheren Latijn, retorika en dialektika gegeven.
Er waren op dat ogenblik nog drie leraren aan de scholen
verbonden, met acht en twintig leerlingen. De schoollokalen, waarvoor
het stadsbestuur de huur zou betalen, schijnen steeds zeer ongeschikt
te zijn geweest97).
96) ROBRMOND, .BISSOH. ARCHIEF, Rundel 63, 2. Van 't eerste briefje
werd de datum afgescheurd en ging verloren; 't tweede is van 13 december 1795.
UYTT., Ill, bl. 84, 161 Daar in 't eerste getuigschrift gesproken wordt over
t,sdholares" en H. M. Graven op 3 mei 1794 beneficiant wordt te Vienlo, leiden
we hieruit af dat prior M. Janssens, die dit tekent, voor deze datum prior ge^
kozen werd en dat prior Van Oeijen dus in 't voorjaar 1794 gestorven is. Vgl.
hierboven: voetnoot 9. *-* De naam van de beneficiant Zorn wordt zeer verschillend
geschreven. Vgl. ook J. HABETS-W. GOOSSENS, t*a*p*, bl. 50 (waar Zorn staat),
bl. 128 (waar sprake is van ,,Zam, Jean, beneficier").
97) Maastricht, 2452. ,,Aperc.u historique de 1'Enseignement puiblique avant
l'annee 1794". J. P. L. SPEKKENS gebruikte dit zelfde dokument in z'n studie
L'Ecolc ccntralc, in Publications, dl. 86^87, bl. 5-186; bl. 43 zegt S. dat het
college van Venlo in verval was, omdat 't slechts drie professoren en 28 leerlingen
telde: ,,Ce college . . . etait en dedheance. II n'avait que 28 eleves et 3 professeurs.."
Indien zijn oordeel enkel steunt op deze -gegevens, dan kunnen wij dat niet goed begrijpen,
als we zien dat de toestanden elders vaak ongeveer dezellde waren op 't
22

In 't burgerlijk leven der stad bleven de Kruisheren hun gewone
plaats innemen. Zo werden ze ook nog op woensdag 25 mei 1796
—* net zoals voorheen —* uitgenodigd om 's middags te drie uur op *t
stadhuis te komen en de vergadering bij te wonen waarop de stadsrekeningen
over het jaar 1795 werden voorgelegd en afgesloten 98)t
Te Venlo bestond tussen de parochiele geestelijkheid en de kloosterlingen
een goede verstandhouding, dat is tenminste de indruk, die
men opdoet bij 't doorlezen van het interessante Dagboek van
pastoor Van PosteL Vooral door 't afschaffen der tienden waren de
parochiegeestelijken van alle inkomsten beroofd 99). Ten einde raad
wendde de pastoor zich in augustus 1796 tot 't gemeentebestuur om
'n rondhaling te mogen doen onder z'n parochianen. Het antwoord
was zeer gunstig en luidde als volgt:
We heb'ben dus goedgevonden te autoriseren de beide kerkmeesters, geassisteerd
door den agent en adjoint municipaal om te doen op vrijdag aanstaande,
zijnde den 16. dezer maand fructidor (2 September), eene generale
collecte door deze stad ten uwen faveure.
De kloosters bleven niet ten achter en droegen het hunne bij
in natura, en zoals de andere religieuzen gaven ook de Kruisheren
een malder koren. Zeer tevreden over de uitslag van deze rondhaling
tekende de dankbare pastoor Van Postel hierna in z'n Dagboek aan:
Haec et plus benedioat Chtistusl 10°).
ogenblik der opheffing in 1796. Hi) geeft b.v. zelf voor Maastricht (Kath. Lat.
School) 4 prof, en 40 lln; id. (Prot. Lat. School) 3 prof, en steeds slechts 15 tot
30 lln; Munsterbilzen 4 prof, en 30-40 lln; Weert 3 prof, en 32 lln; Maaseik 3 prof,
en 30 lln; Bree 3 prof, en lln. In Venlo waren bovendien ook nog andere scholen
die de schoolgaande jeugd gedeeltelijk opslorpten.
98) Venlo, 252 (nr. 4), waarin het volgende bericht:
,,Aan 't Cruisiheeren Clooster alhier.
Den 4e Praireal 4e (= 23 mei 1796)
Borgers,
Gij word verzogt als principaal geerfdens op woensdag aanstaande den 6 dezes,
fs middags ten 3 uren te willen erscheinen op het huis der gemeente alhier om gelijk,
als voortydig mede, present te wezen bij het afneemen der reekeninge dezer stad
van den jaare 1795. Heil en Broederschap".
) UYTT., Ill, bl. 122 w.

2* De Opheffing en haar nasleep.
De ,,Opheffitiffswet" te Venlo.
Na lang aarzelen begonnen de Franse wetgevende lichamen in
augustus 1796 de bespreking van de wet op de Opheffing der kloosters
in de geannexeerde departementen, Zonder veel beraadslaging of
tegenkanting werd deze onrechtvaardige wet gestemd op 1 September
en drie dagen later bekrachtigd door de Raad der Oudsten, Hoe kon
't anders! Het waren uitsluitend Franse volksvertegenwoordigers en
senatoren, die 'n beslissing moesten nemen over 't al of niet wegroven
van de sinds lang begeerde, — en reeds degelijk geplunderde, — buit:
het patrimonium der kerkelijke instellingen in de zuidelijke Nederlanden.
Om de rust in *t bezette land zo weinig mogelijk in gevaar te
brengen, zou men niet alle goederen ineens aanslaan: eerst werden de
kloosterlingen aangepakt, daarna pas zou men met de wereldgeestelijkheid
afrekenen.
In 't verslag, dat volksvertegenwoordiger Mailhe over de wet had
opgemaakt, kwam er 'n bewering voor, die bijzonder kwetsend was
voor de kloosterlingen, nl. dat de meesten onder hen niets liever verlangden,
dan hun kloosters te kunnen verlaten. Steunend op deze totaal
nit de lucht gegrepen bewering, trachtte hij de wet goed te praten en
daardoor n schijn van wettelijkheid te geven aan de opheffing der
kloosters en aan de inbeslagname der goederen door de Republiek. De
officiele pers, o.a. L'Eclair zorgde ervoor dat deze brutale leugen over
het zogezegde dringend verlangen der kloosterlingen in brede kringen
verspreid werd. Diep getroffen door deze lastercampagne, vroeg de
geestelijke overheid, dat de kloosters schriftelijk zouden protesteren bij
't Frans bestuur. Deze oproep werd aanstonds zo algemeen beantwoord,
dat de hoogste Franse bewindvoerders te Brussel zich genood*
noodzaakt zagen politioneel in te grijpen tegen het verspreiden van
deze protesten. Ook de Kruisheren van Venlo hebben bij schrijven van
10 September 1796 rechtstreeks bij *t Directoire de la Republique
frangaise geprotesteerd tegen deze lasterlijke berichten, verklarende:
que, loin de desirer, er de reclamer notre suppression, nous navons
rien tant a coeut, que de vivte et de mouvir dans Vetat, au quel nous
nous sommes devoues . . ♦101).
Te Venlo werd de wet op de opheffing der kloosters op 28 Septem
ber van het stadhuis afgelezen 102). Dat bracht de daaropvolgende
101) P. VE&HAEGEN, La Belgigue sous la Domination frangaise 1792-1814,
Brussel, 1935, II (2de «itg.). bl. 301 v.; MEOHELEN, AARTSBISSCHOPPELIJK
ARGHIEF, Bundel Kruisheren, Brief van 10 sept. 1796.
102) In 't departement van de Nedermaas waren reeds enkele maanden tevoren
pogingen gedaan om kloosters op te heffen, nl. in verband met de Gedwongen
Lening. Zo had de centrale administratie te Maastricht op 10 juni 1796 een besluit
uitgevaardigd, waarbij bepaald werd, dat alle kloosters en kerkelijke instellingen,
die achter waren met 't betalen van hun bijdragen voor de Gedwongen Lening zonder
24

dagen en weken heel wat drukte en beroering in de stad. Op 4 oktober
reeds werd 'n bijeenkomst belegd van de adelborsten i°3). Men besloot
op deze vergadering 'n schriftelijk verzoek aan het gemeentebestuur
aan te bieden om 't behoud der kloosters te Venlo te vragen,
Het waren de acht kommandanten der adelborsten, Jacobus SAX,
Martinus DE GRUIJTER, Ant. R. WILLEMSEN P. BERNIERE,
P. F. CANTERS, Hendrik BOURS, G. F. RUTTEN en Joannes
HORST, die zich met de uitvoering van deze zending belastten. Er
werd een smeekschrift opgesteld, dat zij ondertekenden en namens
geheel de bevolking aan het gemeentebestuur aanboden. Daarin werd
o.a. gezegd:
De ondergetekende commandanten der agt burgerwijken binnen deeze Stad
geeven op aansoeken van onze gesamentlijke medeburgers met behoorlijke
eerbied te kennen dat gehoort hebbende, dat bij decreet geresolveert zoude
zijn de vernietiging der Cloosters en geestelijke Ordens in de Vereenigde
Departementen, in bedenking zijn sulks alhier ook plaats te konne hebben,
en dewijl dat tot groot nadeel deeser gemeente soude verstrekken, zo wenden
wij ons tot lied am sulks voor te kamen — want om niet te spreeken
van het groot nadeel dat door deeze vernieting den Koopman en ambagtsman
zoude toekomen, nogte van het derven van grooten onderstand voor
onsen armen en noodlijdende medenburger, die altijd in onse Cloosters hulp
en troost is vindende zo willen wij III. alleenlijk onder het oog brengen
het verval van instructie voor onse jonkheyt, aan welkers goede opvoeding
nogtans den staat en maatschappij seer veel gelegen is.
En nu vinden wij ten eersten bij de Cruysheeren de vijf eerste schoolen
van de latijnsche taal waar naar bij de Minderbroeders de philosophie zo dat
de ouders zonder groote kosten te maaken en hun kinders onder het oog
houdende, de selve al heel verre brengen; eersijse elders behoeve te zenden,
en by aldien wij deese twee Cloosters zoude moete missen zal het grootste
getal van die geene die zig nu in de weetenschappen willen oeffenen, van
deselve berooft blijven de Ouders niet in staat zijnde de onkosten te doen om
hunne kinders elders ter studie soo lange te besteeden.
Wat gangaat het Clooster Maria Weyde...
♦ . . van den Heyligen Geest ...
. . 4 der Annunciaten ♦ . .
meer in beslag dienden genomen te worden. Te Maaseik b.v. heeft men dit besluit
wilkn uitvoeren en werd het Kruisherenklooster op 9 juli in beslag genomen. Maar
de minister van Finantien heeft kort daarna het bewuste besluit vernietigd en de
centrale administratie van machtsmisbruik beschuldigd. Te Venlo verneemt men niets.
hierover. Zoals ook uit vele andere aangelegenheden gebleken is waren er de plaatselijke
nieuwe-orde

'Het is am deze reedens dat wij beneffens alle onse medeburgers en ingesetene
decser stad volgens hier bij sijnde ondergeteekende lysten Ued. ons
verlangen en begeerte om de Cloosters voor het algemeen welsyn der ge~
meente te behouden te kennen geven Ul vrindelyk versoekende dezen onsen
wensch te willen brengen en ondersteunen alwaar sulks behoort te geschieden
ten eynde te bewerken dat de Cloosters in deese gemeente niet mogen
gesupprimeert worden maar onverstoort blijven exteren, gelijk wij die tegenwoordig
hebben in welkers vertrouwen wij Ul wenschen
Heil en broederschap104).
Onmiddellijk begonnen deftige burgers van huis tot huis rond te
gaan om de volgende verklaring te laten tekenen;
Wij ondergetekenden verklaren bij desen dat ons aangenaam sal zijn, dat
voor ft algemeen welsijn de cloosters niet mogen worden gesupprimeerd,
maar blijven exteren, ende dat dit ons verlangen aan de munidpaliteit magh
bekent gemaakt worden, met versoek ons verlangen daar en alsoo noodig te
willen brengen en ondersteunen.
Zevenhonderd vierenveertig handtekens werden alzo bijeengebracht,
terwijl slechts vijf personen geweigerd hadden te tekenen 105).
Het smeekschrift der adelborsten en de lijsten met handtekens dragen
geen dagtekening. Toch is 't duidelijk, dat men met zeer veel spoed
is te werk gegaan, want op 4 oktober had die vergadering plaats en
op 8 oktober reeds antwoordde het gemeentebestuur, dat het deze
petitie (zal) overmaken aan de Raad der Oudste te Parijs en aan de
Centrale administratie (te Maastricht) en deze ondersteunen, Daartoe
moesten ze het smeekschrift in 't Frans kunnen doorzenden en 't ge
meentebestuur vroeg bijgevolg zo rap mogelijk een Franse vertaling
in te stureni06).
Rond deze tijd zullen echter de eerste geruchten over de uitvoering
der wet ook te Venlo al wel zijn doorgedrongen 1Q7). Daarom wilde
men voorzeker de aktie tegen de opheffing zo uitgebreid mogelijk
maken en verzocht men de kloosters zelf ook te protesteren en hun
zaak te bepleiten. Dat gebeurde door 'n afzonderlijk schrijven van
ieder der vijf kloosters aan het gemeentebestuur op 11 oktober. De
Minderbroeders en de drie notinenkloosters schreven 'n korter briefje
in de geest van 't protest der Kruisheren van 10 September. De Kruisheren
waren wat uitvoeriger. Ze begonnen met aan het gemeentebestuur
^t protest over te maken zoals ze dat op 10 September aan het Ditectoite
Executtf te Parijs gericht hadden:
La calomnie a scu reussir a repandre, que les individus des couvents dans
la Belgique desiroient la suppression, elle a scu mouvoir des ecrivains des
104) Venlo, 1692.
105) UYTT., Ill, bl. 130; Venlo, 1692.
106) Venlo, 1692.
107 j Te Brussel werden de bons reeds op 8 oktober aangeboden in vele kloosters.
Dus waren daar de inventarissen al onmiddellijk in de loop van de maand September
opgemaakt. P. VERHAEGEN, ta.p., bl. 305 v.
26

feuilles ptibliques de l'inserer dans leurs gazettes, nous vous donnerons de
coeur et d'ame la declaration, que nous sommes entres dans notre etat de
bonne volonte; que nous ij sommes et esperons d'ij rester, jusqu'a la fin de nos
ijours, au lieu de desirer nous declarons, que jamais malheur pourroit egaler
cellui de la suppression.
Hierna deden ze beroep op artikel 20 van de Opheffingswet zelf,
dat voorzag dat kloosters, die onderwijs gaven, niet opgeheven zouden
worden:
et quoique ils sont par surprise parvenue a faire arrete la suppression la loi
excepte encore ceux qui donnent l'instruction a la jeunesse; nous (vous savez
citoyensl) instruisons la jeunesse dans les cinq classes latines, principe pour
acquerir toutes les sciences, instruction que nous avons donne du terns tres
recule et authorises par les authorites constitues, d'apres ces principes, il est
evident, que nous jouissons de l'exemption denonce dans Tart. 20 de l'arrete
de la suppression.
Daarmee waren hun argumenten niet uitgeput. Het was algemeen
bekend, dat de inbeslagnemitig der kerkelijke goederen niet alleen werd
ingegeven uit haat tegen de Kerk en de godsdienst, maar ook om de
ledige schatkist van de Republiek te helpen vulleti108). Welnu zegden
de Kruisheren, als 't hierom gaat zult ge bij de opheffing van ons
klooster niet veel baat vinden. Wij zijn maar arme mensen, die juist
rondkomen om te leven. Ge doet de Republiek zelf schade; want wij
hebben steeds trouw onze belastingen betaald en hebben ons nooit
willen onttrekken aan de lasten, die de oorlogsomstandigheden meebrachten:
aussi nous ne sommes pas de ces clerges riches. Non, si Ton prend toutes
nos revenues ils ne suffiront pour fournir les tiers de la pension qu'on fait
esperer.
Le tableau de nos possessions, quie nous avons si souvent donne, est une
preuve sans contradiction, nous avons contribue de tout terns dans toutes les
charges publiques, nous ne sommes pas de ceux, qui ont pretendue moins
jouir des exemptions, nous avons donne notre maison pour un magasin de
la Republique, nous avons loge, nous avons paye dans toutes les contributions
tant ici, que dans la Gueldre Prussienne, ou nos modiques biens sont situes.
Of de Kruisheren nu werkelijk overtuigd waren, dat dit schrijven
hen zou redden, mogen we hard betwijfelen. Ze wisten maar al te goed
wat enkele jaren tevoren in Frankrijk gebeurde, en wat er reeds op
verschillende plaatsen van de Veroverde Departementen aan 't gebeuren
was. Dat neemt echter niet weg, dat ze hun brief vol zelfzekerheid
besluiten:
Portez cela, nous vous invitons a la connoissance de legislateurs et nous
ne doutons si vous appuyez notre juste demande, que nous resterons exempts
108) p VBRHAEGEN, ta-p-, bl. 298.
27

de la suppression, resterons dan l'etat ou nous sommes, et auquel nous somm.es
devoue . . . 109).
Of de indieners dezer petities de eer genoten hebben enig antwoord
te ontvangen is niet bekend. Maar dat er praktisch geen rekening
mee gehouden werd is zeker.
De wet van 1 September 1796 bepaalde, dat ze moest uitgevoerd
worden in drie fazen. Ten eerste diende er 'n zorgvuldige i n v e n-
t a r i s opgemaakt van al de roerende goederen van de kloosters, om
te voorkomen, dat deze zouden verdwijnen 110). Over de onroerende
goederen was men voldoende ingelicht door de staten, die de kloosters
zelf einde 1795 hadden moeten indienen. Na het opmaken der inventarissen
moesten de b o n s worden aangeboden, bij welke gelegenheid
de datum bepaald werd waarop de kloostergebouwen dienden ontruimd
te worden. Tenslotte volgde dan op die vastgestelde datum de eigenlijke
u i t d r ij v i n g, die zo nodig met militair geweld zou geschieden
111).
Ondanks alle verzoekschriften van en voor de kloosters kwam
op 17 oktober reeds tegen de avond met den postwagen van Maas
tricht een commissaris, zoals hij zeide om de Weide en de H. Geest
te inventariseeren, en (hij) werd heel slecht op het stadhuis onthaald,
mits men twijfelde of die commissie echt was. Hoopte het gemeentebestuur
dan toch sukses te zullen hebben met de ingediende verzoekschriften
112)4 Tien dagen later, op 28 oktober, kwamen drie andere
commissarissen aan om bij de Kruisheren, de Minderbroeders en de
Annunciaten de inventaris op te maken. Voor de Kruisheren was op
19 oktober zekere P. J. A. Leonis benoemd, die daags na z'n aankomst
met de werkzaamheden begon113).
Intussen deden advokaat Bernardus H. de Groot114) en Antonius
Rochus Willemsen 115) op 1 november 'n nieuwe en laatste poging
om tenminstet de Kruisheren te redden. Zij richtten zich schriftelijk
met 'n zeer warm pleidooi tot 'n zekere Durant, verificicateur de la
regie des domaines nationaux, om de scholen bij de Kruisheren te
mogen behouden. Zij zijn pijnlijk getroffen, zeggen ze, door de alarmerende
gebeurtenissen, die zich op dit ogenblik afspelen (het opmaken
i09i) Venlo, 1696.
110) Dat gevaar was niet denkbeeldig en ondanks de inventarissen werd er nog
veel verbongen of in 't geheim weggenomen. Zo ook te Venlo, waar men op
8 decemiber 1796 liet omroepen ,,dat al wat nagelvast in de kloosters en nu reeds
uitgebroken was, moet komen op zijn oude plaats, als brouwketels, pompen, orgelkasten,
enz. Al wie van de burgers iets van de kloosters in zijn huis had, moet
alles uitleveren, zoo niet, zullen zij crimineel gestraft worden". UYTT., Ill, bl. 132.
Vgl. ook id, bl. 169.
i")P. VERHAEGEN, ta.p., II, bl. 300 v.
ii2j) ,UYTT., IH, biz. 130.
113) UYTT., Ill, bl. 131; Venlo, 1689, waarin de benoeming van Paul Jean Albert
Leonis op 28 vendemiaire An 5 — 19 oktober 1796 door C. F. Bourgeois, ,,Directeur
de l'Enregistrement et du Domaine National du Departement de la Meuse Inferieure"
tot commissaris ,,a l'effet de se transporter sans delai" naar 't Kruisherenklooster te
Venlo om de inventaris op te maken.
114) UYTT., Ill, bl. 83, 114, 141.
us) UYTT., Ill, bl. 142.
28

van de inventaris!) en die wijzen op een spoedige opheffing van 't
Kruisherenklooster. Wij denken aan 't nadeel dat onze kinderen zullen
lijden, door de onderbreking van hun studies. Wij wenden ons tot U,
opdat gij zoudt in overweging nemen in welke moeilijke toestand
wij ons bevinden, als ge bedenkt, dat de Kruisheren zich van oudsher
uitsluitend bezig houden met de opvoeding der jeugd, 'n Taak, die zij
steeds tot voldoening van 't souverein gezag van dit land hebben vervuld.
Vooral omdat we menen, dat de wet hen uitzondert van de
opheffing. Dit klooster is ons niet alleen van nut, maar ook hebben
de kloosterlingen zich steeds onberispelijk gedragen. Vandaar die uitgesproketi
aanhankelijkheid van hun medeburgers (zoals ge dat nog zo
pas schriftelijk hebt kunnen lezen). Allen hebben maar een verlangen
hieromtrent en daarom vragen ze zonder onderscheid uw bemiddeling
ten voordele van deze eerlijke geestelijken, die wijs zijn zonder pijnlijke
dubbelzinnigheid (); deugdzaam zonder uiterlijk vertoon; godsdienstig
zonder fanatisme; gehecht aan de beoefening van de godsdienst zon
der die geest van onverdraagzaamheid, die deze oneer aandoet; te
alien tijde verknocht aan hun souverein, en hun leerlingen 'n zelfde
plichtsbesef voorhoudend gelijk ze 't zelf zo goed vervullen; inderdaad
die graad van achting verdienend . . . 116).
Maar ook dit mocht niet baten. In de zitting van 3 november 1796
moest het gemeentebestuur hun kortweg antwoordeti, dat voor de
Kruisheren geen uitzondering kon worden gemaakt en dat ze bijgevolg
juist zoals alle andere kloosters onder artikel 1 van de wet van 1 Sep
tember 1796 vielenii).
De inventarisatie.
Verschillende bewaard gebleven dokumenten geven uitgebreide inlichtmgen
over de werkzaamheden van commissaris Leonis. Het is op
de eerste plaats het verslag, dat deze zelf opstelde op 4 november . . .
Fait a Venlo le quatorze Brumaire 5e Art. Rep. Fse . . . bij *t beeindigen
van zijn taak, en dat medeondertekend werd door prior M.
Janssen, supprior M. Esser en de senior van 't klooster P. Seyben.
Deze drie ondertekenden eveneens de andere dokumenten, die bij
het inventariseren werden opgemaakt, en waarover verder nog sprake
zal zijn us).
In zijn verslag vertelt de commissaris, dat hij zijn werkzaamheden
begon op 8 brumaire—29 oktober met het samenroepen van al de
kloosterlingen en het voorleggen van zijn volmacht en opdracht.
Dit gedaan eiste hij in naam van de wet, dat men hem de boek-
116) Venlo, 1790.
117) Venlo, 1790, naschrift.
118) Maastricht, 1212, fol. 354-355: ,,N°. 6. Proces verbal des operations faites
a la maison Religieuse connue sous le nom des Croisiers a Venlo commune de
Venlo, Dep. de la Meuse Inf. en Execution de l'article 2 de la loi du 15 fructidor
dernier". Op het voorafgaande blad (fol. 353) werd aangetekend, dat een afschrift
van dit stuk op 16 brumaire — 6 november 1796 aan de Minister (van Finantien)
gezonden werd.
29

houding moest ter hand stellen, die gediend had voor *t beheer der
goederen . . . tous les registres et comptes de la regie de leurs biens.
Deze stukken heeft hij genummerd, geparafeerd en afgesloten . . ♦
apres les avoir cotes, et paraphes, je les at vise et arrete au bas du
dernier article, De ontvangsten beliepen 1798 gulden, 18 stuivers; de
uitgaven 6849 gulden, 19 stuivers en 2 oorden. Het is een duur jaar
geweest voor de Kruisheren!
Hierna begon de commissaris verschillende staten op te maken, die
hij als bijvoegsels aan zijn verslag toevoegde. Zo handelde staat ni\ 1
over de bewoners van 't klooster en vermeldde hun naam, voornaam,
ouderdom en beroep (of ambt); in *t geheel elf geprofesten, twee lekebroeders
en vier knechten. En dit was de volledige kloostergemeenschap,
verklaarden de Kruisheren, gezien niemand gebruik had willen
-maken van 't besluit van six prairial an 3me — 25 mei 1795 om het
klooster te verlaten H9).
In staat nr. 2 werd een inventaris gemaakt van de eigendomstitels
der goederen, van de inkomsten ervan en de vervaldagen. Zodoende
heeft de commissaris hierbij aangegeven de naam, omschrijving en
ligging der goederen, de namen van de pachters en houders, met hun
woonplaats. De notarissen, die de akten verleden hadden, kon hij niet
vermelden, omdat het te Venlo . . . dans ce pays . . . schreef hij, niet
de gewoonte was dit voor notarissen te doen. De pachtcelen of kontrakten
werden door de prokurator als onderhandse akten . . . sur sein
prive . . . namens de gehele kloostergemeenschap opgemaakt 12°).
In de staten 3 en 4 volgde de finantiele toestand van *t klooster in
1796. De eerste staat gaf de roerende en onroerende mschulden, die
6052 gulden, 5 stuivers en een oord beliepen; terwijl de tweede staat,
die van de roerende en onroerende uftschulden, sloot met een bedrag
van 810 gulden, en twee stuivers. In beide staten stonden alle vereiste
bijzonderheden vermeld over de aard van die schulden, de notarissen,
die de akten verleden hadden — hier vermeldt hij ze weer —, schuldenaars
en schuldeisers, achterstallige betalingen enz.
Van staat nr. 4 werd uitdrukkelijk gezegd, dat hij was opgemaakt
aan de hand van 't Legerboeck, plus andere registers en papieren.
Al deze stukken werden in een verzegelde kist opgesloten en onder
bewaking en verantwoordelijkheid gesteld van de overheid van 't
klooster tot op *t ogenblik, dat ze zouden worden opgeeist121).
't Zelfde gebeurde met de voorwerpen vermeld in een laatste be-
119) Staat nr. 1 werd niet terug gevonden; wel is er in Hasselt, 209 een algemene
lijst, die deze inlichtingen bevestigt, nl.: MA 1. Etat general, divise par maison, des
individus qui composent les Etablissemens d'homimes supprimes par la loi du 15
fructidor an 4". Nr. 9 vermeldt: Kruisheren Maastricht met 8 religieuzen en 2 leke^
broeders; nr. 21, Kr. Venlo met 11 rel. en 2 leke'br.; nr. 30, Kr. Kerniel met 8 rel.
en 2 lekebr.; nr. 40, Kr. Maaseik met 8 rel. en 2 lekebr.
120) Staat nr. 2 bevindt zich te Hasselt, 213, B. 86: ,,N°. 2. Etat des Biens et
Revenus de la communaute Religieuse de Venlo, connue sous le nom des Croisiers
a Venlo". — Maastricht, 1212, fol. 353 vermeldt. dat dit dokument ook op 16 bru~
maire — 6 november 1796 verzonden werd aan Cen Bochct.
121) Staat nr. 3 werd niet teruggevonden; staat nr. 4 bevindt zich te Hasselt,
213, B. 86: ,,N° 4. Etat des dettes mobiliaires et immobiliaires actives de la commu
naute Religieuse, connue sous le nom des Croisiers a Venlo".
30

langrijke staat Nr, 5 over de inboedel van kerk, sakristie, biblioteek en
andere plaatsen, De lijst omvat vierendertig Hummers:
1. een verguld-zilveren ciborie.
2. een zilveren H. Oliebusje.
3. een zilveren kelk, met pateen.
Dit is alles wat de Kruisheren aangaven aan voorwerpen in edele
metalen. Erg weinig! Ze hebben dat zelf ook aangevoeld; het zou spoedig
opvallen en diende verantwoord te worden. Een klooster met een
tiental priesters, dat slechts over een zilveren kelk beschikte; en geen
enkele remonstrans staat er bij. Daarom lieten ze op deze lijst een bemerking
aanbrengen, waarin gezegd werd dat het zilverwerk van 't
klooster in de voorafgaande maanden verkocht werd om de opgelegde
belastingen te kunnen voldoen 122),
4. een tinnen kelk, met pateen.
5. zes kleine koperen kandelaars.
6. huit bras en cuivre (kandelaars)
7. een koperen kroontje.
8. drie stellen ampullen, met tinnen schotel.
9. een koperen wasbekken.
10. een koperen wierrookvat
11. een koperen wijwateremmer.
12.-14. negen kazoufels.
15. une echerpe()*
16. drie koorkappen.
17.-21. negentien kazuifels.
22. vijf grote antependia.
23. zes kleine „
24. zes alben, met amikten.
25. drie grote altaardwalen.
26. drie kleine altaardwalen.
27. sept lavabo (zeven vingerdoekjes)
28. negen schilderijen in de kerk.
29. acht schilderijen in de sakristie.
30. drie missaals en acht grote koorboeken (grands breviaires de choeur)*
31. vijf sohilderijen in de refter.
32. drie schilderijen in de ziekenkamer.
33. dertien schilderijen in de gastenkamer (a la chambre dc reception)*
34. zeven schilderijen in het kloosterpand.
Wat de biblioteek betreft schreef de commissaris onder deze staat,
dat er een afzonderlijke boekenkataloog bij deze stukken gevoegd
122) Venlof 1693: .Jnventaire de 1'argenterie provenant des communautes religieuses
supprimees a Venlo, remis au Citoyen Pointe, commissaire specialement
charge du recollement et Evacuation des dittes communautes". Deze lijst werd te
Maastricht ingeleverd, te samen met de vermelde voorwerpen op 14 ventose an 5 —
4 maart 1795. Vgl. ook Venlo, 1699 (Staat nr. 5, zie volgende voetnoot).
31

werd, zodat hij daar geen nieuwe inventaris van gemaakt heeft123).
De staten 2, 4, 5 werden op 3 november ondertekend; het verslag
van de itiventarisatie 's anderendaags, nadat Leonis er zeven achtereenvolgende
dagen aan gewerkt had, van *s morgens acht tot 's avonds
zes
uur.
Een afzonderlijke lijst, die op 2 november was opgemaakt, vermelde
de voorwerpen, welke krachtens artikel 16 van de Opheffingswet
moesten verdeeld worden onder de kloosterlingen op 't ogenblik,
dat zij de gebouwen gingen verlaten. Op de eerste plaats het linnen,
de meubels e.a. zaken:
Zes lakens in de refter.
Vier en twintig servetten.
Acht beddelakens.
Vier dekens (couvertes)*
Twee tinnen soepkommen (plats pour soupe).
Zes tinnen schotels.
Vierentwintig tinnen telloren.
Het gereedschap van de brouwerij.
line petite preterie de cuisine (keukengerief)
Op de tweede plaats granen, drank en andere voorraden:
Een half malder rogge.
Twintig pond boter, voor acht dagen.
Dertig pond vlees, voor zes dagen.
Drie tonnen bier, voor drie weken.
Brandstof, voor een maand.
Zes pond olie voor de lampen, voor veertien dagen.
Drie pond kaarsen, voor veertien dagen 124).
123) Venlo, 1699: ,,N°. 5 Etat de description sommaire de l'argenterie de l'eglise et
chapelle, effets de sacristie, bibiotheque, livres, manuscrits, tableaux, statuts, medailles
et autre object de science et d'art, reserves a la Republique par rart. 2 de la loi
du 15 Fructidor an 4 me qui se sont trouves exister dans les lieux formant l'etablissement
des Croisiers a Venlo". ^ De comm. van ihet Uitv. Bewind te Venlo,
Petit, liet zich herhaaldelijk uit over de geringe kunst- en wetensdhappelijke waarde
van deze schilderijen en boeken. Maar vergeet niet dat dit soort lui dergelijke zaken
uitsluitend en eenzijdig beoordeelden van uit revolutionair standpunt: wat nut hebben
deze voorwerpen voor de doorbraak van de heilige beginselen van Vrijlheid, Gelijkheid,
Broederlijkheid In een brief van 11 ventose an 5 — 1

hi de gebedeu der geloovigcn en In het H. Offer der
Eerw. Priesters word aanbe voleu de Ziel van Zaliger
den Hoogwuardigsten Hccrt
GERARDUS HERMANS,
Geboren te Venlo 23 Nor. . . 1764
Word aldaar als Kniisheer gekieed 10 Feb. 1783
Geprofest den 10 Febr.. . . 1784
Priester gewijd te Boerinonde 18 Decetub. 1787
Lector der H. Godgeieerdheid. . 1792
Als Kruisheer gesapprimeerd 27 Feb. 1796,
Hector der latijnsche scholen te Grave 12 Aug. 1798
Pastoor te Weurt . 1801
Pastoor te Over-Asselt 9 April. . 1805
Landdeken Tan het .District Nijmogcn en
Bissclioppelijke Vicaris Generaal . 1813
A'icaria Generaal Apostolijk over de Noord
Nederlandsche Dislricten van het voormalige
Bisdoin van Roermonde • 1821
Pastoor le Grave • . . . 1821
Bidder der oide van den Nedeilandschen
Leeuw 22 Maart • . . 1S32
Commissaris Generaal tier Kruisheercn Ordc
13 Jan 1839
Ovcrleden te Grave den 23 Aug. . 1811
Zegel van de prior van Venlo.
Hi heh hel goede bey vert; daarom zul iknict
Icschuavid ivorden — (want) ik heb cenen goeden
strijdgexircdcn, mij/ien loop voltrokkcn, hot goloo/
bavaard. Foot het overige is mi) do kroon
der get cgiiyheid toegclegd, wclke de ffaer, de
7'egtcaardige regter, mi) geven sal,
Eccl: LI. 24- II. Tim: IV. 7, 8.
Gciradige llecrc Jesus geef zijne Ziel de cetmige rust.
Zeyel van het Kruisherenklooster
van Venlo,
Te Grave ^ !»ij L R v.w

****
DEN ZBBR BBRWAARDIGBN OBBIl
Wilheimus MathiasKanters,
Gcboren te Venlo, den 8. Blaart
1759.
Doet zijne plegtige professte in
heL kloosler dor EE. Kruishecren
te Vcnlo, den 10 February
1784 , en wordt bet volgende
jaar Prioster gewijd.
Ne««mt, tor oorzake der supprcssie
van hot kloostcr van Vcnlo
in 1707, zijn vcrblijf in bet
Kruisheorenklooster In Rruggc,
bij Roennnnd, wnar bij ook la
ter gesupprtmecrd is.
Na verder ccnige jaren hot Roctoraat
der LatijnselieSchool Le
Grave vraargcnomen to, bobben
, wordt hij in September
1805 in bet klooster te St. Aga
tha ingolijfd.
Ovcriijdtaldaar, na voorzien tc
7.1jn von do. laaLstc IIII. Sacramenten,
ondur de gebeden zijner
omslaande modebroeders,
in den gezegendcu ouderdoni
van 90 jaron , 10 maanden en
11 da£!'n,den 1'J Januarij 1830.
WSl JJAMA ! JOZtlT ! AUG'l.'Sll\tr!k(
kViti voor ilr .icl vun /itltucr diu Wei iicnvaardru Ut»i '
FRAXCISKUS AXTOXIliS VER.EliLE\,
Prifstcr !'.6
in 179» dv Hi|»|urs.-u* i>i«>!i>i>.riK!i-fn.
(Jtbt.rui ie Vt-iir*.> >!«•» 'Jl .Innuarij l«Trt
Onlvniff lift urJiVVird m firt k(uit^lcr te Vfiilu- l~i\Ki
PmhltT i!fwi|(I t«- l-i!«i«»:i-: u '\ Ii'r.i
■Ab-M-lriU bcnuc^iu te i.i-ii'ini !- '0
tic d >e Vfiirny, na met de H. II. Sokrnir.entc» voorta
le 2ij:i gt-wee*!, lieu IJ Fei-iuarij
In rijnc peboortrplaats Icriit'irtket-nl, wisl h«j door rijn vcr.r*
bee! !is sediaiT ti'iierrni te jlivhiin rn wirnl \uti a Men {••:ic!»t
eri i>t:iimJ. (Itj wes c-.n f!ia:i vait'i'^ti. o.Jf en ^cik^nuuihii't^.
ru oii(Iank>' zijnc zwakkc lirrclianins at1-!oil'mis, hi-rciltiv liii Ji :t
trri;/en undtTuum vun ruua b- jaien.— liij xi.n zachtt'ii doo't
bevund ztch , on.it r ;mti«-rv, Prii Mt-i:., de I'tiugnuunligitc U >t
van den U'ljnifUiilu ri.', (ieiicitint dtr luui-hn'iui, (In* o|

Zoals vroeger reeds gezegd werd, lagen een deel der eigendommen
van de Venlose kloosters buiten het gebied der Negen Verenigde
Departementen. Hieromtrent dienden bijzondere maatregelen getroffen
te worden voor de toepassing van de Opheffingswet. De Kruisheren
werden verzocht voor de zoveelste keer een lijst in te dienen betreffende
hun goederen gelegen in het arrondissement Gelder . . . qui
sont situes dans les paijs entre Meuse et Rhijn. Deze lijst werd 10
december 1796 klaar gemaakt en was vermoedelijk een afschrift van
het in 1795 gemaakte dokument. Zij vermeldde de boerderijen, landerijen,
weilanden gelegen in de gemeenten Leuth, Velden, Straelen,
Blerick; alsook de kapitalen belegd in Velden, Straelen, Blerick en
(Maas-)Bree. Zij werd aati de municipaliteit van Venlo voorgelegd op
haar zitting van 15 december d.a.v. 125).
Het weigeren der bons.
Daarmee was de eerste faze voor de Kruisheren van Venlo ten einde.
De tweede en derde zouden nu spoedig volgen in de maanden januari
en februari 1797. In welke gemoedstoestand de Kruisheren die winter
hebben doprgebracht zal aanstonds duidelijk worden. Want nu ze
zagen, dat de herhaalde pogingen om hun uitdrijving te voorkomen
zonder gunstig gevolg bleven, werden ze zich bewust, dat ook voor hen
binnenkort het uur der beproeving naderde. Weldra mochten ze 'n
nieuwe commissaris verwachten, die hun de bons kwam aanbieden,
waarna dan twintig dagen later de ontruiming der kloostergebouwen
moest volgen.
Evenals de overgrote meerderheid der kloosterlingen waren ze vastbesloten
deze bons te weigeren. Ze wilden geenszins medewerken aan 't
vervreemden der kerkelijke goederen; ze wilden in geen geval ook
maar 'n schijn van goedkeuring geven aan deze wettelijk ingerichte
roof. En van de andere kant hebben ze eveneens de argumenten ge~
kend, waarmee sommige theologen ft aannemen der bons meenden te
kunnen verantwoorden: men bevond zich in 'n uiterste noodtoestand
en door 't aannemen der bons onderwierp men zich slechts aan 'n
voorbijgaande dwangmaatregel, waardoor men nog kon redden wat er
te redden viel12^).
Gezien van uit deze gemoedstoestand van twijfel en onzekerheid
moet en kan men ft otiroerend briefje begrijpen waarmee prior M.
Janssens ... nomine totius communitatis ..., voegde hij er uitdrukkelijk
bij, — namens heel zijn kloostergemeenschap bij de Vicaris Generaal
te Roermond om raad vroeg. Het briefje is niet gedagtekend,
maar begint met te zeggen, dat z o j u i s t de inventaris is opgemaakt
der roerende en onroerende goederen ... facta modo bonorum nostro~
rum im. et mobilium inventarisatione. . . Het werd niet verzonden per
post; misschien om het gevaar van het onderscheppen te voorkomen en
125) Venlo, 1699 ,,Extrait des Biens des Croisiers qui sont situes dans les paijs
entre Meuse et Rhijn, Venlo le 20 frimaire Tan 5 de la revolution Francaise — (10
december 1796)". V
126) P. VERHAEGEN, t.a,p,, II, W. 304 v.
33

ook wel om aanstonds 'n beslissend antwoord te hebben. Iemand werd
naar Roermond afgevaardigd en zodoende werd het antwoord ver^
wacht ♦.. per praesentem dominum latorem ..,
Hisce in extremis angustiarum circumstantiis... In deze uiterst
angstvolle omstandigheden, schrijft de prior, vrezen we dat we, tegen
ons aller verlangen in, met macht en geweld verjaagd zullen worden
uit onze gemeenschappelijke bezittingen en goederen. Maar we me"
*ien, dat we deze geenszins moeten en ook niet kunnen verkopen,
noch tegen wat men noemt bons, noch tegen gereed geld, omdat er
meestal eeuwigdurende vrome stichtingen aan verbotiden zijn. Immers
als we bons of gereed geld aannemen, sluiten we daardoor een koop~
akte af, waarbij wij van onze kant afstand doen van die goederen
en vrome stichtingen, wat ons, volgens ons oordeel, in geen geval
is toegelaten. Bijgevolg smeken we U nederig ons te laten weten wat
gij hierover denkt en welk rechtskundig advies gij ons hierin kunt
geven!127). Uit de houding die de Kruisheren op 19 januari d.a.v.
aannamen moeten we besluiten, dat Vicaris Generaal van Roermond
hun de raad heeft gegeven de bons zonder meer te weigeren.
Op 15 januari 1797 benoemde de directeur der registratie en domeinen
te Maastricht, Bourgeois, 'n zekere citoyen Cousturier tot
commissaris om de bons te plaatsen in het klooster van St. Gerlach
en in die van Roermond en Venlo128). Cousturier kwam fs anderendaags
reeds te Venlo aan en begon de volgende dagen zijn werkzaamheden
in de kloosters van de H. Geest en van de Minderbroeders.
De negentiende 's morgens kwam hij bij de Kruisheren aanbellen en
de bons aanbieden. Deze werden door alien eenparig geweigerd en
daarmee was het lot der Venlose Kruisheren voorgoed bezworen 129).
Nog drie weken en 'n nieuwe commissaris zou zich aanmelden voor
de uitdrijving 13°).
De uitdrijving.
Hiervoor werd Pointe benoemd, de commissaris van 't Uitvoerend
Bewind in 't kanton Achel, voor deze gelegenheid . . xommissaire
specialement charge du recollement et Evacuation des dittes commnunautes
. . . religieuses supprimees a Venlo. Zijn opdracht bestond er
dus niet alleen in de Kruisheren uit te drijven maar ook aan de hand
127) ROERMOND, BISSCHOFPELIJK ARCHIEF, Bundel 63, 1.
128) UYTT., Ill, i>L 134; Venlo, 258, fol. 69 r° en v\
129) Hasselt, 214, brief van 1 pluviose an 5 — 20 januari 1797. Hierin schrijft
Jan Frans Keuller aan Commissaris Cousturier, dat z'n broer Jan Godfried daags te
voren de bon geweigerd heeft ,,a l'exemple de ces confreres", zonder hierbij ook maar
iemand uit te zonderen. Pastoor Van Postel zegt echter, dat alle Kruisheren de bon
weigerden, behalve Neerhoven. UYTT., Ill, bl. 134. In de bundel Hasselt, 214 bevinden
zich. de stukken van al de andere Kruisheren, die enige tijd later de bon toch
gevraagd hebben, behalve van Neerhoven.
13Oi) Op de inventaris der kerkgoederen (Staat nr. 5 van 3 nov. 1796) werd een
aantekening aangebracht, meldende dat de Kruisheren op 9 februari 1797 zouden
worden uitgedreven: a sortir le 21 pluviose, Dit was de gewone eindterm, twee
decaden na het aanbieden der bons. Praktisch heeft men echter te Venlo een maand
gewacht
34

van de opgemaakte inventarissen een ,,schouwing" te houden van de
vermelde yoorwerpen, dw.z. nagaan of alles er nog was en of er
geen beschadigingen waren aangebracht Commissaris Leonis had
immers op 4 november 1796 klooster en inboedel achter gelaten onder
de bewaking en verantwoordelijkheid van de oversten van het kloos
ter 131),
Commissaris Pointe kwam op 20 februari 's avonds te Venlo aan
en gmg aanstonds, rond zes uur nog, naar 't Kruisherenklooster, vergezeld
van J. G. Heldenbeutel adjoint municipal — in plaats van A.
Graven agent municipal die afwezig was, — en de commissaris van
het Directoire te Venlo, R. Petit, Hij riep alle kloosterlingen samen
en begon met 't voorlezen zijner machtigingsbrieven/Ik heb hen dan
gevraagd, zo gaat de commissaris in zijn procesyerbaal hierover
verder, om mij de registers, papieren karters en alle an|ere voorwerpen
ter hand te stellen. Prior M. Janssens antwoordde daarop, dat al
deze stukken zich in een gesloten en verzegeld koffer bevonden 132).
Samen zijn ze dit koffer gaan openmaken en ze stelden vast, dat het
inderdaad 'n massa papieren en perkamenten bevatte, waarvan de
commissaris 't volgende meenam: ten lste: 'n register der rekeningen
en inkomsten ... un registre en flamand sut lequel nous a ete declare
etre porte les comptes des revenus de la communaute susditte♦. .; ten
2de: n stapel papieren . , . des papiets flamands qui nous out ete
declares content des obligations, cedules, Baux etc. appartenants a
la communaute ...
De rest . . . divers objets de cette meme nature . . . liet hij in de
kist achter; hij sloot ze en verzegelde ze opnieuw. Inderdaad als men
hem van ieder stuk eerst een Franse vertaling had moeten geven dan
was 't zeker waar *t geen hij hieraan toevoegde: quit auroit fallu un
terns considerable pour Venumeration et inventaive des autres papiets
et existants. Procurator G. Hermans heeft hem toen fn heel stel reke
ningen en schuldvorderingen voorgelegd, die nog allemaal moesten
betaald worden o.a. een wegens agterstaenden jaarlijkschen hen den
domesticen schuldig, ten bedrage van 582 - 0 - 0 gulden.
Ondertussen was het al bijna acht uur geworden en dus wel laat
genoeg, vermits de commissaris 's atiderendaags 's morgens reeds om
1797 Venl°' 1693' "InVentaire de rar«enterie • • •" (H ventose an 5 — 4 maart
132) Meer dan zes jaren later werd prior M. Janssen nogmaals ter verantwoordina
geroepen betreffende de ardhieven van 't klooster. De onderprefekt van Roermond,
A Ziger, gaf hiertoe opdracht aan de burgemeester van Venlo, bij schrijven van
7 Prairial an XI ~ 27 mei 1803: ,,je vous prie, Citoien Maire, d'appeller au pres de
vous au Regu de la presente les citoiens dont les noms sont designes dans le tableau
ci apres . . .' Deze lijst vermeldt o.a. ,,Martin Janssen Prieur, Melchior Esser
bs Prieur (die al op 6 dec. 1797 overleden was). Hierachter liet A. Ziger een
op strenge toon gegeven bevel volgen: ,,Vous les interpellerez de vous faire la
Remise de tous les Titres et papiers dependant de 1'Etablissement auquel chacun
d eux etait precedemment attache et vous leur observerez que le moindre retard la
momdre Recalcitrance peut, independemment des dispositions penales prononces par
la loi, leur faire encourir la perte de leurs titres a pension.
Je vous aurai la plus veritable obligation de me transmettre de suite et sans le
moindre delai les titres que vous aurez recouvert ou la reponse des personnes a aui
je vous recommande de les demander . . ." Vgl. Venlo, 1659.
35

acht uur opnieuw wilde beginnen met de verdere werkzaamheden 133).
Maar de ijver van die eerste avond was tijdens de nacht blijkbaar
bekoeld, want op 21 februari kwamen ze pas om twee uur na de
middag terug, thans vergezeld van de municipale agent zelf, A. Graven,
De Kruisheren werden weer bijeengeroepen en samen begaven ze
zich naar de sacristie. De vroeger gemaakte zeer gedetailleerde inventaris
werd voor de dag gehaald en in plaats van deze lijst met
vierendertig onderdelen nauwkeurig over te schrijven in zijn procesverbaal
stelde de commissaris zich tevreden met alles te groeperen
in dertien punten, waarvan 't laatste omvatte: vijfenveertig schilderijen
tant dans la sacristie, egiise, infirmerie, refectoire, chambre de
reception que cloitre. Hij wilde zich nu naar de bibliotheek begeven,
die vlak bij de kerk op 't verdiep gelegen was, maar hij stelde vast,
dat de trap die er heen leidde, verdwetien was, Dan maar langs 'n
ladder naar boven geklauterd. In de bibliotheek zag het er erg wanordelijk
uit, wat hem deed aantekenen: nous avonstrouveunebiblioteque
pas dans le meilleur etat. Het ontnam hem aanstonds de lust hier een
nauwkeurig onderzoek in te stellen, om te weten of al de boeken, die
in de inventaris vermeld stonden, nog wel aanwezig waren. Hij vond
het eenvoudiger de deur te sluiten en deze opnieuw te verzegelen.
Want deze boeken zouden toch naar 't gemeentehuis worden overgebracht
en het onderzoek kon daar ook nog wel gebeuren, meende hij.
't Was weer zes uur geworden en hij wenste blijkbaar niet zo laat
door te werken als de voorgaande dag. Hij sloot dit nieuwe procesverbaal
zeggende dat hij 's anderendaags zou verder gaan en ft onderzoek
beeindigen 134).
Op 22 februari kwam het gezelschap rond 11 uur fs morgens terug;
Heldenbeutel verving weer A. Graven. Het werd nu de plechtige slotzitting!
De volledige communauteit kwam samen en de commissaris
herinnerde hen de wetten en besluiten betreffende de opheffing der
kloosters. Hij legde hen uit hoe ze zich voortaan te gedragen hadden
in de nieuw aanvaarde loopbaan. ... dans la nouvelle carriere quils
avoient embrassee... / En 't proces-verbaal vervolgde aldus: Ik heb
hen gevraagd of ze gebruik wilden maken van de vrijheid, die ik hen
zou laten, — dit volgens de wens en de bedoeling van de wet, — om
hun klooster te verlaten. Pijnlijke stilte .. . rien ne me fut repondu et
tes membres paroissaient ne pas acceder a la demande que je leurs
133) Venlo, 1697, 1699. — De inhoud van de hier vermelde kist werd later naar
Maastricht gezonden, waar er uitvoerige inventarissen van werden opgemaakt. Vele
van deze dokumenten (we deden hieromtrent slechts enkele steekproeven) berusten
thans in het Rijksardhief in Limburg, afdeling Karters, Kruisheren Venlo. Zie
Maastricht, 4757 (nr. 1, bl. 113, 117-127, 128; nr. 3, bl 2 r° en nr. 9, bl. 3v°);
475« (nr, 23, 28); 4759 (H, bl. 117, cah. 1); 4762 (bl. 37 r°); 4763. Dit laatste is
een Etat sommaire des Diplomes et titres conserves pour rhistoire. Bullcs des Papcs,
cartulaircs et autrcs pieces, waarin stukken vermeld worden, die helaas te Maastricht
niet meer te vinden zijn, nl.: 5me paquet: Bulles du 17e siedc (Bixllen van P. Paulus
V, Alexander VII, Innocentius X en Innocentius XII aan de Kruisheren van Venlo);
6me paquett Bulles du 18e siecle (Bullen van P. Clemens XI en Benedictus XIII, aan
de Kruisheren van Venla). — Vgl. oofc Inventarissen van het Oud-Provinciaal
Archief in Limburg, in De Maasgouw, jg. 7 (1885), bl. 1053 w.
134) Venlo, 1699.
36

adressai. . . Geen enkele der Kruisheren sprak een woord; maar dat
zwijgen klonk scherper dan welk ander protest ook. Na enkele ogenblikken
gewacht te hebben gaf de commissaris zijn bevel in naam van
de wet en eiste, dat de Kruisheren 't klooster, dat ze nog steeds bewoonden,
aanstonds zouden ontruimen; zo niet dan zag hij zich verplicht
beroep te doen op de gewapende macht. Bij deze nieuwe aan
der aanstelde.. . 136). Tegen 't vallen van de avond omtrent vijf uur
zijn de Kruisheren stil vertrokken ♦.. 137).
's Anderendaags volgden de Minderbroeders, 24 februari de Zusters
van ft Trans Cedron-klooster, 25 februari die van het H, Geest-klooster.
Het klooster Mariaweide kon voorlopig nog blijven bestaan, omdat
135j Vienlo, 1699 (4). Ook Neerhoven tekent hier samen met de acderen. Broeder
Martinus van Thienen overleed 31 dec. 1796. Commissaris Cousturier had op 19
januari nog 11 bons bij zich voor de Iheren en 2 bons voor de broeders van 't
klooster. Hasselt, 214.
136) UYTT., IH, bl. 135. Maastricht, 1214 bevat een dossier met stukken over
de uitbetaling der bewakers van gesupprimeerde huizen. 't Kruisherenklooster van
Venlo wordt er niet in vermeld. Het zou ook niet lang bewaakt moeten worden,
vermits het reeds een maand later verkooht werd, zoals verder volgt. Op 23 ventose
an 5 - 13 maart 1797 vroeg comm. Petit aan de centrale adm. te Maastricht om
geld, voor de uitbetaling van de bewakers der gesupprimeerde kloosters. Kort
daarna antwoordde Maastricht, dat de bewakers zelf een aanvraag moesten indienen
voor 't uitbetalen van hun loon en dat er een bewijs bij moest zijn van de munidpaliteit,
waarin gezegd werd of er onder hun toezicht ja dan niet schade was aangebracht
aan de bewaakte goederen. Verder moest het loon vanaf 1 germinal *-*
21 maart berekend worden ,,a raison de 20 sols par jour". Ook was het zekerder
hen in dienst te faouden tot na de verkoop der goederen. Op 15 germinal

men voor dit geval als reden aanvaard had, dat de zusters onderwijs
gaven. Maar ook zij zouden fn jaar later hetzelfde lot ondergaan op
17maart 1798 138).
Alvorens Venlo te verlaten heeft Pointe er nog voor gezorgd, dat
de kostbare en waardevolle voorwerpen naar de centrale administratie
van Maastricht gezonden werden. Voor wat de Kruisheren betreft
waren dat de zilveren ciborie, kelk en oliebusje. Administrates A. F.
Prisse ondertekende op 14 ventose an 5 — 4 maart 1797 een ontvangstbewijs,
waarin gezegd werd, dat hij het door commissaris Pointe
aangeslagen zilverwerk ontvangen had 139).
Intussen was reeds op 9 februari 1797 een deskundige aangesteld om
de nationale doflaeinen te schatten in de kantotis Roermond, Venlo en
Nedercruchten. |Deze Antoine Guillaume van Mulbracht (uit Nedercruchten)
heeft later verschillende goederen der Kruisheren geschat
en er procesverbalen van opgemaakt140). Het Kruisherenklooster
zelf kan hij niet geschat hebben, omdat de verkoop reeds op 9 ventose
an 5 — 27 februari 1797 beslist was. Vermoedelijk deed dit commis
saris Petit, die later ook als zodanig bedrijvig was te Venlo en omgeving.
In het desbetreffende dossier wordt uitdrukkelijk vermeld, dat
de procesverbalen van Affiche IV ontbraken 14i), De waarde van
het klooster werd geschat op 8.000 livres en daarin waren begrepen:
,,Een kloosterhuis, voordkomende van de gewezene Kruisheeren, kerk,
een kwartier voor den Prior, en eenige andere gebouwen, een kleine
tuin, zamen groot omtrent 15 groote roeden" 142).
138) UYTT., HI, bl. 135 v., 164. — Bij 't beeindigen van zijn werkzaamheden
leverde de municipaliteit van Venlo een gunstig getuigschrift af aan commissaris
Pointe. Hierin werd gezegd: lste dat hij zijn taak als ,,commissaire special a l'effet
de proceder a l'evacuatiori de quatre communaute Regligieuse dans cette commune"
volbracht heeft tussen 1-10 ventose (19-28 febr. 1796); 2de dat hij dit gedaan heeft
met zeer veel takt „. . . que le dit Citoyen a employe autant de prudence d'humanite
et de probite qu'un fonctionnaire public republicain pouvait en employer dans des
operations aussi critiques que celles dont il etait charge . . .". ft Is een minute, zonder
datum, uit: Venlo 1659.
139) Venlo, 1693, ,,Inventaire de l'argenterie . . ." (14 ventose an 5 — 4 maart
1797;).
140) UYTT., Ill, bl. 136, 142; Maastridht, 1263 (Aff. 20, art. 1, 2, 3). Vgl. ook
Venlo, 258, fol. 78 v°, waar een afschrift te vinden is van de aanstelling van Van
Mulbraoht Daarin wordt onder meer gezegd: „. . . il aura soin de commencer par
les fermes qui etaient exploites par les membres d'un convent, afin que ces fennes
soient vendues conjointement avec les maisons conventuelles, eglises . . . Maestricht,
21 pluviose an 5" — 9 febr. 1797. De Kruisheren van Venlo hadden al hun boerderijen
verpacht. Door hen zelf werden sleahtsi enkele landerijen in de onmiddellijke
omigeving van de stad uitgebaat, zoals hierboven reeds gezegd Werd.
141) Venlo, 1370 (Aff. IV); Maastricht, 1158 (dossier Petit; ook dat van Van
'Mulbracht) en 1262. — Van Mulbracht vroeg op 26 germinal an 5 — 15 april 1796
een voorschot voor onkosten, die hij gemaakt had bij 't sdhatten van nationale
goederen. De centrale administratie antwoordde, dat men van hem nog geen enkel
procesverbaal ontvangen 'had en dat zij die eerst in thun bezit moesten hebblen
alvorens hem iets betaald kon worden. Op 25 vendemiaire an 10 — 17 okt. 1801
was Vani Mulbracht nog steeds niet uitbetaald en hernieuwde hij zijn aanvraag.
Vgl. Maastricht, 1158 (dossier Van Mulbracht).
142) UYTT., Ill, bl. 142 v. Van Postel geeft hier andere getallen: voor de Kruis
heren 7.000 livres, voor de Annunciaten 9.000, het klooster van de H. Geest 6000.
Volgens de aanplakbrieven, die de verkoop aankondigden, moet het 8.000 en 12.000
38

Vermoedelijk hebben de Kruisheren na hun uitdrijving voldaan aan
het besluit van het Uitvoerend Bewind van 16 nivose an 5 — 5 januari
1797. De centrale administrate van Maastricht had op 1 pluviose an 5
— 20 januari 1797 bevel gegeven dit besluit op vijfhonderd eksemplaren
te laten drukken in de twee talen en ter bekendmaking aan de
municipaliteiten te zenden 143).
Volgens dit besluit moesten de uitgedreven kloosterlingen . .. aus~
sitot apres leur sortie. . . zich gaan aanmelden bij de municipaliteit om
er inlichtingen te geven over het klooster, waartoe ze behoord hadden;
over de plaats, waar ze gingen wonen; over het beroep, dat ze voornemens
waren uit te oefenen; over de middelen van bestaan. ,,Bijaldien,
stond er in artikel 4, de Ex-religieusen verzuimen zich te gedraagen
overeenkomstig dit besluit, zo zullen zy naar luid van het 5de artykel
als landlopers, en slegte lieden worden aangemerkt en als zodanig
behandeld" 1*4).
Wat de Kruisheren van Vetilo betreft weet men alleen nog, dat
G. Hermans en W. Kanters in 't najaar 1798 een getuigschrift vroegen
aan de municipaliteit van Venlo, waarin moest worden bevestigd, dat
zij op 27 februari 1797 verklaard hadden zich onderscheidenlijk in
Leuth en in Briiggen te vestigen. Het is dus waarschijnlijk, dat ook
de andere kloosterlingen dergelijke verklaringen hebben afgelegd, ofschoon
die niet bekend zijn i«).
Aanvaarden en gebruik der bons.
Langs de pauselijke nuntiatuur te Keulen drong intussen 't nieuws
door van de beslissing van Rome betreffende 't aannemen der bons. Op
4 februari 1797 gaf de commissie der Franse Aangelegenheden aan
de kloosterlingen de toelating bons aan te nemen en er kerkelijke
goederen mee te kopen, nochtans onder de uitdrukkelijke voorwaarde,
dat men deze goederen later, als dat weer mogelijk werd, zou teruggeven
aan de rechtmatige eigenaars 146).
Deze mogelijkheid moet op 't einde van de maand te Venlo bekend
zijn geworden. Vandaar dat de Kruisheren op dat ogenblik hun wei~
gerende houding in zake de bons met zeer veel aarzeling en terugzijn.
Zie Dc Maasgouw, jg. 12 (1890), biz. 48. (Het klooster van de H. Geest wordt
hierbij niet vermeld. Vpor de Kruisheren zie ook de verkoopakte van 23 maart 1797:
Venlo, 258, fol. 93 v°; en 1370 (Aff. IV).
143) Maastricht, 794.
144) Maastricht, 794 & 4385; hierin e(en rondschrijven van Girard, de cominissaris
van 't llitv. Bewind in 't Dep. van de Nedermaas, aan al de commissarissen in de
kantons, over de nalatigheid zowel van de municipaliteiten als van de comimissarissen
zelf l>ij de uitvoering van dit ibesluit. Hij eiste tenslotte voor 1 germinal — 21 maart
1797 ingeliaht te worden hierover om verslag uit te kunnen brengen bij de Minister
van Politie.
145)' VenJo, 258 (fol. 163 r°, 168 r°). Vgl. Maastricht, 794, waar dergelijke lijst
te vinden is over de verklaringen van de kloosterlingen van Maaseik, en 4386, voor
de kantons Montenaken, Borgloon, Bilzen, Bree, Mechelen, Meersen, Achel en
Kortessem.
146) P. VEJRiHAEGEN, ta,p,, II, bl. 305.
39

houdendheid zullen wijzigen. Pas verschillende maanden later ziet men
hen met gerust gemoed van deze toelating gebruik maken.
Op de dag van de uitdrijving der Kruisheren, 4 ventose an 5 —
22 f-ebruari 1797, richtte de vrederechter, vroegere voorzitter van ft
Hof van Justitie, Hilarius Gerardus Poell een schrijven aan de municipaliteit,
waarin hij toelating vroeg om tijdelijk in een kamer van het
H. Geest-klooster 's zondags mis te laten lezen. Als reden hiervoor
gaf hij op, dat hij ver weg woonde van de grote kerk en dat zijn
werkzaamheden hem zeer druk in beslag namen. Dit, — schreef hij, —
tot op 't ogenblik dat *t H. Geest-klooster zal verkocht worden en in
afwachting dat de bevolking de Kruisherenkerk als parochie zal krijgen
♦ ♦ . en attendant que Veglise des Croisiers soit donnee a la commune
pour une paroisse.
Nadat de departementale administratie deze gunst had ingewilligd
wendde H, G. Poell zich op 11 maart tot pastoor Van Postel, met wie
hij eveneens klaar kwam. Zo kon de uitgedreven Kruisheer van Maas
tricht H. M. Dungelhoeff, die zich bij zijn familie te Venlo had teruggetrokken,
op zondag 12 maart voor 't eerst van deze regeling gebruik
maken 147),
Rond dezelfde tijd hadden verschillende mensen te Venlo de koppen
bij elkaar gestoken om een poging te wagen tot het verkrijgen der
Kruisherenkerk voor de eredienst. Toen dit ontvanger Edmond J. A.
Poell ter ore kwam, reed hij zelf 11 maart op eigen houtje ,,met expresse
voiture" naar Maastricht om dit voor mekaar te krijgen en ,,hetpluimken
te verdienen die kerk bekomen te hebben", zegt Van Postel. Op 15
maart moest hij echter onverrichter zake terugkeren ,,wijl niets te
krijgen was dan door de kerk te kopen" 148). *s Anderendaags ,,heeft
hij met enige anderen overal de gesupprimeerde mannen en vrouwen
gaan spreken en heeft alle moeite gedaan om enigen over te halen tot
het nemen van bons, om de kerk der Kruisheren daarmee te kopen.
De Prior zelf had de heren, die buiten woonden, binnen de stad doen
komen, opdat zij bons zouden aannemen. ,,Mijnheer de Prior, zei een
van hen, ga eens (= ons) voor, neemt gij de bons eerst, dan zullen
wij volgen". Maar de Prior durfde niet voor op, on daarmee bleef
alles rusten. Ik weet maar een heer, kruisheer Syben, die zelf zou
aangenomen hebben met deze woorden: fk Heb geen bons van doen,
ik zal wel toekomen voor mij, maar wilt gij mijn bon hebben voor ons
kerk te kopen, neemt ze" 149).
Op deze verklaring is men dan blijkbaar ingegaan zodat aanstonds
de nodige stappen gedaan werden om de Kruisherenkerk terug te
147) Venlo, 1659; UYTT., Ill, bl. 137.
148) UYTT., m, 137 v. — Vgl. ook een brief van P. Berniere en L. Beckers aan
de municipaliteit van Venlo, 26 ventose an 5 — 16 maart 1797, waarin ze zeggen:
dat verschillende burgers met droefheid vernomen hebben, dat Poell er niet in geslaagd
is de Kruisherenkerk te verkrijgen ,,pour ij exercer le Culte, vu que le
ancienne paroisse seul n'ij suffisoit pas . . .". Daarom werd aan hen opgedragen een
poging te doen om de Mlnderbroederskerk te bekomen, want dez&~ kerk was niet
opgenomen tussen de nationale goederen, die dezer dagen verkocht moesten worden.
Venlo, 1698.
14«1) UYTT., Ill, bl. 138.
40

kri/gen. De dd. notaris F. L. N. op den Oordt te Venlo stelde op
26 ventose an 5 — 16 maart een verklaring op waarin bevestigd werd:
ten eerste, dat Pierre Sijben, ci devant Religieu dans le monasteve des
Croisiers a Venlo nouvellement supptime notaris Le Febvre van Maas
tricht aanstelde om in zijn naam zijn bon te vragen en aan te nemen
bij de centrale administratie te Maastricht; ten tweede dat P. Seijben
aan deze notaris opdracht gaf daarmee te kopen: de Kruisherenkerk,
het klooster en al de daarbij behorende huizen .. . VEglise de Croisiers
a Venlo, avec le couvent et maisons ij appartenantes.
Op 28 maart diende Le Febvre een aanvraag in bij het departementaal
bestuur te Maastricht tot het bekomen van de bon van P. Seijben.
Op de vergadering van 31 maart werd hieraan een gunstig gevolg gegeven
en op de aanvraagbrief werd de volgende randbemerking aangetekend:
Renvoye au directeur des domaines avec invitation de faire
droit a la presente reclamation. De dienst der nationale domeinen kon
bijgevolg de gevraagde bon afleveren 150).
De verkoop van 't klooster was aangekondigd door Affiche IV
(art 14), van 27 februari en 1 maart 1797. De inmijning had plaats
op 17 maart en de eigenlijke toewijzing op 23 maart. Notaris Le
Febvre bleek de enige liefhebber te zijn en verkreeg deze eigendommen,
aan drie vierde van de vastgestelde prijs, voor zes duizend livres,
namens P. Seijben151).
Eens deze eerste stap gezet is t goed te begrijpen, dat men opnieuw
is komen aandringen om nog andere goederen met bons terug te kopen.
De prior liet zich overtuigen en ontbood G. Hermans, die te Leuth
woonde, en P. Geusen, die bij de pastoor van Baarlo verbleef, om op
27 maart nog eens samen te komen binnen de stad en kapittel te
houden samen met de andere heren, die nog te Venlo waren. Hij stelde
hun voor, dat er nog enkele hun bons zouden vragen om daarmee de
huizen en boerderijen aan te kopen, die bij 't klooster hoorden. ,,Maar
het unanieme antwoord was: ,,heer prior gij voorop, dan zullen wij
volgen"; deze wilde niet en zo de heren ook niet En hiermee was het
kapittel geeindigd" 152).
16°) Venlo, 258, fol. 76 v°-77 r°; Maastricht, 1276; Hasselt, 214, Brief van
1 germinal an 5 — 21 maart 1797 (Bon nr. 4608).
15V Venlo, 258 (fol. 93 v°) en 1370 (Aff. IV); UYTT., Ill, bl. 142 v.; De
Maasgouw, Jg. 12 (1890), bl. 48: ,,An V, 3 germinal — 23 Maart. Reg. des domaines
Nationaux N° 1 (proces-^verbaux d'estimation) en N° 15 (proces-«verbaux d'adjuduration).
Affiche IV, Art. 14.
Kruisheren te Venlo*
Te Venlo :het kloosterhuis enz. aldus beschreven in het proces-verbal d'adjudi"
cation. (De beschrijving in de proces-verbaux d'estimation ontbreekt). ,,Une maison
conventuelle provenante des ci-devant croisiers, eglise, un quartier pour le directeur,
quelques batiments, un petit jardin, le tout contenant quinze grandes verges" . . .
,,porte a un revenu annuel de quatre cent livres, et un capital a huit mille livres".
Aan Emmanuel Joseph Lefebvre te Maastricht, voor Pierre Syben, ex-kruisheer te
Venlo. Voor 6.000 livres". Vgl Maastricht, 1262 en 1276.
152) UYTT., HI, bl. 143. Vgl. eveneens ibidem, bl. 151, waar Uyttenbroeck uit
het Munidpaliteits Dagregister van 1796-18010 der stad Venlo, n lijst geeft van
religieuzen, die bons hebben aangenomen ,,om geannexeerde goederen hier ... of
41

Daags daarna waren prior M. Janssen, G. Hermans en P. J. Geusen
op bezoek bij him confrater te Bruggen. In bijzijn van notaris J. F.
Schmitz en de getuigen J. Math. Oeben en J. M. Buschgens droeg
P. Seijben de aangekochte goederen tegen een lijfrente over op zijn
drie confraters. In de bij die gelegenheid opgestelde akte verklaarde
hij, dat hij met de ontvangen bon notaris Le Febvre van Maastricht
het Kruisherenklooster en -kerk van Venlo had laten kopen, dat hij
zich inmiddels bij zijn familie te Bruggen gevestigd had en dat zijn
hoge ouderdom en de daarmee verbonden lichamelijke zwakheid hem
niet toelieten zijn domicilie te veranderen en in Venlo zijn eigendommen
te gaan bewonen. Daarom, zegde hij, heeft hij met de genoemde
confraters een overeenkomst gesloten, waarbij hij van zijn kant al z'n
rechten op de gehele eigendom en ook op het overig gedeelte van zijn
bon aan deze personen afstaat. De drie Kruisheren verplichtten zich
van hun kant aan P. Seijben jaarlijks, en zo lang hij zou leven, ge~
zamenlijk een som van driehonderd gulden Kleefs te betalen. Welke
akte P. Seijben plechtig ondertekende als: F. Petrus Seijben Ord. S. C.
Senior et jubilarius Venlonensis, naast al de andere vermelde personen.
P. Seijben had zeer voorzichtig gehandeld met aanstonds deze
schikkingen te treffen. Deze immers moesten het in de toekomst mogelijk
maken eens — wanneer — kerk en klooster terug te geven
aan de rechtmatige eigenaars. Nog geen maand later stierf hij plotseling
op 21 april 1797. Op de dag zijner begrafenis 24 april d.a.v.
bevestigde een zekere Wilhelm Gortz — misschien zijn schoonbroer
— ten overstaan van dezelfde notaris Schmitz te Bruggen de schik
kingen die P. Seijben voor zijn afsterven getroffen had. In deze akte
zegde Gortz, dat P. Seijben op 24 maart laatstleden bij hem in huis
— Seijben's geboortehuis — verbleef... in meiner behausing als in
Seine eltetlichen Geburtshaus . . .; dat deze hem in kennis had gesteld
van 't aannemen van de bon, van de koop van kerk en klooster en van
de overdracht dezer eigendommen aan zijn drie confraters. Waaruit
men mag besluiten, dat de familie van de overledene op generlei wijze
aanspraak wenste te maken op de onlangs verworven goederen 153).
Zoals gezegd, gingen Janssen, Hermans en Geusen op 28 maart
naar Bruggen op bezoek bij P. Seijben. Wat daar verder nog besproken
elders aan te koopen, of om te dienen voor verder levensonderhoud". Volgens deze
lijst hebben de Kruisheren J. F. Richardt en F. A. Vermeulen bons aangenomen op
31 maart 1797; M. Janssens, M. Esser, W. Kanters, G. Hermans, J. P. Geusen,
J. Thijsm op 11 juli; Th. Dunichy op 27 juli. Uit hetgeen nog volgt blijkt dat deze
datums niet juist overeenkomen met die der aangehaalde dokumenten, ofschoon er
tooh maar 'n kleine speling is, waaraan verder geen belang behoeft gehecht te
worden.
153) Venlo, 258, fol. 93 v°*-94 r°. UYTT., m, bl. 143 v., waar Van Postel
schijnt te willen zeggen, dat men pas na de dood van P. Seijben de juiste toedradit
van de zaak geweten heeft: „ (april 1797) 21. is de heer SYBEN, kruisheer, te
Bruggen over den berg, zijne geboorteplaats, sttbiet overleden. Men heeft na zijnen
dood een akt gevonden, door hem nog levend geteekend, waarbij hij aan den heer
Prior . . . de heeren HERMANS en GEUSEN, de kerk en klooster, welke hij voor
zijnen bon gekodht had, achterliet". Op 27 maart schreef Van Postel echter reeds
op in zijn dagboek, dat ,,de Prior der Kruisheeren zijn kerk- en klooster voor den
bon van den heer SYBEN bekomen" had.
42

of besloten werd is niet bekend, maar uit de gebeurtenissen, die hier
onmiddellijk bij aansluiten kan men wellicht afleiden, dat er te Briiggen
beslist werd ook de andere eigendommen van ft klooster, die in de
gemeente Venlo gelegen waren, terug te kopen.
Met deze bedoeling gaven J. F. Richardt op 11 germinal an 5 —
31 maart 1797 en F. A. Vermeulen op 14 germinal — 3 april d.a.v.
aan notaris Le Febvre van Maastricht opdracht hun bons aan te
vragen en hun die te bezorgen. De bon van Richardt vroeg hij aan
op 3 april en kreeg diezelfde dag nog de goedkeuring van 't departementaal
bestuur 154). Zijn aanvraag van 8 april voor F. A. Vermeulen
werd echter terug gezonden aan de municipaliteit van Venlo om te
weten of er geen schade berokkend werd aan de kloostergebouwen
vanaf 't ogenblik, dat deze nationaal bezit geworden waren. In dat
geval moest er een schadevergoeding worden afgehouden op 't bedrag
van de bon. Op 15 april volgde de toelating de bon uit te keren, met
de volgende verantwoording: attendu que la vente de la ci-devant
maison conventuelle des Croisiers est faite et que pat consequent il ne
peut ette exerce aucune retenue sur le bon du reclamant, le ditecteur
des domaines nationaux est invite a la lui delivrer par la voie de son
fonde de pouvoir155).
Zodra men zeker was over deze bons te kuntien beschikken, stelden
Seijben, Richardt en Vermeulen op 25 germinal an 5 — 14 april 1797
dezelfde notaris aan om in hun naam de rest van de kloostergoederen
in en rond Venlo te kopen . ♦. afin de soumissionner en leur nom et
pour leur compte onze maisons situees dans la commune, la cense
nominee Vissershof, et toutes autres terres et jardins situees sous la
Banlieue de Venlo, aijant appartenus au le susdit couvent supprimes ...
Vervolgens legden zij er de nadruk op, dat zij het aan Le Febvre
overlieten er voor te geven, wat hij redelijk zou vinden, maar dat dit
bedrag in geen geval de waarde van de bons mocht overschrijden . . .
mais paijables toute fois en bons . ..156).
154) Venlo, 258, fol. 81 r° & v°; Hasselt, 214, Brief van 14 germinal an 5 -
3 april 1797 (Bon nr. 4606).
1550 Hasselt, 214, Brief van 19 germinal an 5 — 8 april 1797, met 'n naschrift
van 26 germinal — 15 april (Bon nr. 4600).
168) Venlo, 258, fol. 84 v°. — De bon van Richardt werd nooit gebruikt voor
bedoelde aankoop. Deze immers gaf op 11 Thermidor an 5 — 29 juli 1797 een
nieuwe volmacht aan Jean Pierre Peters Cultivateur demeurant dans la Commune
d*yyoz Canton de Seraing, Departemcnt de l'ourte om in zijn naam en met zijn bon
nationale goederen te kopen. Dit yvoz = Ivoz en hoort tegenwoordig tot de ge
meente Ramet (prov. Luik). Vgl. Venlo, 258, fol. 107 r°. In deze gemeente Ramet-
Ivoz lagen hoofdzakelijk nationale goederen afkomstig van het kapittel van St. Paulus
van Luik en van de abdij van Val. St. Lambert. Van gronden van deze laatste abdij
afkomstig kocht een zekere Peters de Ramet een stuk van 86 a. Vgl. I. DELATTE,
La vente des Biens du Clerge dans le Departement de rOurthe 1797-1810, z.p.,
1951, bl. 110.

Terwijl zich dit allemaal tijdens het voorjaar 1797 in en rond het
Kruisherenklooster afspeelde, bleven de gebouwen als opslagplaatscn
bezet door 'n oorlogscommissaris. Toen P. Seijben ze gekocht had
hoopte men vroeg of laat dat de kerk als parochie zou kunnen worden
ingericht. Hij zelf kon er niet aan denken ze te gaan bewonen. Zijn
plots afsterven stelde Janssen, Hermans en Geusen volledig in bezit
van het kloosterdomein. Deze twee laatsten hadden echter een onderkomen
— en vermoedelijk ook wel een werkkring — gevonden te
Leuth en te Baarlo. Zij zullen er niet aan gedacht hebben naar Venlo
terug te keren. Prior Janssen daarentegen, die ,,ergens" in de stad
een voorlopig verblijf had gevonden, heeft spoedig het besluit genomen
terug zijn intrek te nemen in het klooster. Trouwens hoe zou hij er
beter voor hebben kunnen zorgen, dat de gebouwen niet aan vernieling
bloot stonden en dat ze voor een mogelijk herstel van de
kloostergemeenschap bewaard bleven.
Om zijn eigendomsrecht te bewijzen liet de prior op 2 floreal 5e jaar
— 16 mei 1797 de hiertoe vereiste' bewijsstukken inschrijven in de
registers van de municipaliteit te Venlo, nL:
1. de verkoopakte van 23 maart, waarbij P. Seijben eigenaar
was geworden.
2. de akte van 28 maart, waarbij P. Seijben zijn eigendom tegen
een lijfrente overdroeg aan Janssen e.a.
3. de akte van 24 april, waarbij W. Gortz de rechten van de drie
Kruisheren erkende157).
Op de tweede plaats wendde hij zich tot de oorlogscommissaris, die
hij vroeg de kerk te willen ontruimen en hem de sleutels te overhandigen.
Maar deze weigerde zonder meer, er zich op beroepende,
dat hij eerst *n andere plaats moest toegewezen krijgen om z'n voorraden
te bergen. Daarom richtte prior M. Janssens op 17 mei 1797
*n schrijven aan de heren van 't gemeent-ebestuur, opdat zij de oorlogs
commissaris 'n andere plaats zouden aanwijzen, die, volgens de prior,
makkelijk kon gevonden worden. Hij zelf, in elk geval, wilde op staande
voet de kerk ontruimd zien, de sleutels ontvangen en in 't bezit komen
van z'n wettelijke eigendom. Maar ook deze klacht mocht niet baten.
Drie weken later, 8 juni, moest de prior nogmaals aandringen bij 't
gemeentebestuur. Hij zei nu, dat hij 't kloostergebouw zelf wilde gaan
bewonen en daarvoor vooral het gelijkvloers nodig had, wat juist door
de kommandant bezet bleef. ,,Trouwens, schreef de prior, de officieren
ontvangen geld van de Republiek om hun logementen te betalen en zij
moeten dus met de eigenaars der gebouwen onderhandelen over 't
huren van lokalen. De omstandigheden laten me echter niet toe fn
kwartier te verhuren aan de kommandant. Ik heb hem al gevraagd het
gebouw te willen ontruimen, maar hij wil niet weggaan. *t Gemeente
bestuur nu heeft dit gebouw aan de kommandant aangeboden, toen dit
nog als nationaal domein beschouwd werd. Ik vraag U dus ervoor te
willen zorgen de nodige schikkingen te treffen, opdat de kommandant
157) Venlo, 258, fol. 93 v°-94 r°.
44

het kan ontruimen en opdat ik bezit kan nemen van mijn eigendom,
zoals de wet mij dat toestaat"158).
'n Drietal maanden later is de opvatting betreffende 't aannemen
of weigeren der bons bepaald veranderd. Onder invloed der beslissing
van de Romeinse Kurie hebben velen hun bons aangevraagd en gekregen.
Dat heeft in die korte tijd *n nieuw klimaat geschapen. Het
aanvaarden der bons werd voortaan beschouwd als de normale uitweg
in deze moeilijke tijdsomstandigheden. Zo zien we dan ook, dat er bij
ft aanvragen der bofts van zes andere Kruisheren en de lekebroeder
Dunichy 'n geheel andere formuul gebruikt wordt. Bij de eerste aan
vragen in maart-april was 't telkens een . .. ex~religieux du couvent
des Croisiers a Venlo, desirant d'obtenir le ban de quinze mille livres,
que la republique accorde aux religieux de son sexe.
Nu zijn de aanvragers van de bons ci-devant ctoiciers . . . etant
induit en erteur au sujet des bons et desirant de jouir de la bonte de
la Republique . . ♦
Het is niet notaris Le Febvre van Maastricht, maar de Venlose
advokaat Joannes Aegidius Conraetz, die thans belast wordt de bons
aan te vragen. Sinds lang behartigde hij de belangen van 't klooster,
zoals blijkt uit 'n verklaring van prior M. Janssens, waarin hij op
29 augustus 1796 getuigt 'n bedrag van twaalfhonderd Kleefse guldens
schuldig te zijn aan . .. Den Botget Conraetz door mij, ondergess. met
consent van de geheele gemeente geemployeett sijnde tot het waar~
neemen van 's kloosters affaitens. ♦. wegens reysen, costen, devoiren,
en considerabele vacatien . . .159),
Voor de eerste maal ziet men advokaat Conraetz optreden in de
zomer van 1797 en wel gezamenlijk voor prior M. Janssens, supprior
M. Esser, en de Kruisheren W. Kanters, G, Hermans, P. J. Geusen
en F. Thijm. In een eerste brief van begin juni — hij heeft de slechte
gewoonte z'n brieven niet te dagtekenen, — waarop hij de negende
juni antwoord krijgt, zegt hij van zichzelf, dat hij fonde du pouvoit
was van de citojens ci dessus norrtmes . . . a Vexception du citojen
Richard qui Va obtenue il y a du temp. Waarom hij er deze hier nog
bij haalt en tegelijk F, A. Vermeulen verzwijgt. begrijpen we niet goed.
Het doet er ook niet toe. De administratie van 't departement liet hem
antwoorden, dat hij zich eerst moest wenden tot de municipaliteit van
't kanton Venlo a Veffet de faire constater par voie d'expertise les
158,) Venlo, 1698 (f. 28, 29). Of de prior in zijn poging geslaagd is, kon niet
worden achterhaald. Op 16 oktober 1800 echter richtte zich J. E. Conraetz met een
gelijkaardig verzoek tot de burgemeester van Venlo. Daarin zegde hij, dat de kerk
bezet bleef door een zekere Crepeau, die er niet uit wilde gaan voordat hij een
ander gebouw ter beschikking kreeg. Conraetz had het betwiste gcbouw thans zelf
nodig len eiste bijgevolg gebruik te kunnen maken van zijn wettig verworven eigen
dom, Vgl. Venlo, 1659. «— Er mag hierbij wel op gewezen worden, dat de brieven,
die prior M. Janssen op 17 mei en 8 juni 1797 aan de municipaliteit zond, eigenihandig
geschreven waren door dezelfde J. E. Conraetz en sledhts door de prior
ondertekend werden.
159) Maastridht, 3140 (VI, 1). Hij liet z'n briefwisseling bestellen te Maastricht
zelf ,,chez le C(itoyen) van de Brouck rue destoc() pres la porte de notre Dame".
Hasselt, 214, op de omslag van nr. 1228.
45

degradations qui ont eu lieu dans la cijdevant maison conventuelle des
Ctoisiers 160).
Eigenaardig, dat men er nu weer eens op terugkomt, ofschoon men
hoger reeds gezien heeft, dat dit bij de aanvraag van de ban van
F, A. Vermeulen al niet m,eer nodig geoordeeld werd, omdat 't klooster
reeds verkocht was. Administratieve nauwgezetheid! In alle geval 't
werd opnieuw geeist en er werd ook aan voldaan. Het getuigschrift
moest medeondertekend worden door de municipale agent en door de
commissaris van 't Ditectoire ter plaatse. Op 21 prairial — 16 juni
voldeden J, Heutgens 16i) en P. Ebusi62),

zij hem tegelijkertijd, om voor hen en met him bons, nationale goederen
te kopen, die hij zelf het meest passend oordeelde 166).
Uit nog bestaande lijsten van de verkoop der kloostergoederen blijkt,
dat geen enkele van deze groep Kruisheren hun bons persoonlijk
gebruikt hebben om er eigendommen mee te bemachtigen 167). Het is
de procurator van *t klooster Gerardus Hermans, die in 't najaar 1797
bedrijvig geweest is om de hand te leggen op verschillende van hun
vroegere kloostergoederen. Vooreerst kocht hij zelf, of door bemiddeling
van de reeds gekende advokaat J. E. Conraetz, het volgende:
a) op 13 fructidor an 5 — 30 augustus 1797 vier huizen en
Vissershof te Venlo, en Claeshof (= Ovenbeekhof) te Besel;
alles afkomstig van de Kruisheren168).
b) op 14 brumaire an 6 — 4 november 1797 vier huizen te Venlo,
ook afkomstig van de Kruisheren 169).
Maar hiernaast werden er op 13 vendemiaire an 6 — 4 oktober 1797
en op 3 brumaire an 6 — 24 oktober 1797 landerijen en weilanden
verkocht, alle gelegen in de omgeving van Venlo en afkomstig van
de Kruisheren. In beide gevallen is het een zekere Conrard Schreurs,
landbouwer te Venlo, die deze goederen opkocht; de eerste keer deed
hij het zelf, de tweede keer door bemiddeling van Gerard Hermans 170).
Als men er nu op let, dat de zuster van de procurator der Kruisheren,
Hendrina getrouwd was met een Conrard Schreurs, dan mag hier wel
een zeker familieverband gezocht worden, en tegelijkertijd naar een
geheime of mondelinge afspraak betreffende de toekomst van deze
goederen 17i).
Op 11 augustus stelde ook de lekebroeder Derk Dunichy advokaat
Conraetz aan om voor hem dezelfde stappen te doen: z'n bon aanvragen
en er nationale goederen mee kopen. Op 24 augustus gaf het
departementaal bestuur opdracht tot uitbetaling onder dezelfde voorwaarden,
als bij 't voorgaande geval, nl. sur la representation d*un
certificat authentique de Vadministration Mple constatant Vindividuality
de Vex religieux Dunichij, son etat de maladie, s'it est dans cet etat
ou son defaut de moijen pecuniaire pour faire le voijage de Venloo a
Maestricht.
Het gemeentebestuur leverde dit getuigschrift af op 26 augustus
en het werd twee dagen later te Roermond ingeschreven. De uitbetaling
zal dan wel spoedig daarop gevolgd zijn )
166) Venlo, 258, fol. 102 v°.
167) Maastricht, 1831 en 1832.
M8) Maastricht, 1263 en 1277 (telkens Aff. 20, art. 1, 2, 3).
169) Maastricht, 1264 en 1278 (telkens Aff. 26 bis, art. 3, 4, 5, 6).
170) Maastricht, 1264 en 1278 (telkens Aff. 23, art. 6; Aff. 25, art. 10).
171) GHRONISTA, De Zwarte Lieve Vrouw van Venlo, in Kruistriomf, jg. 17
(1937-38), bl. 194.
172) Hasselt, 214, Brief nr. 868, betreffende bon nr. 1380; Brief van 9 fructidor an 5
— 26 augustus 1797; Venlo, 258, fol. 108 r° & v°, 112 v°~113 r°. — Tien jaren later
in juni 1807 heeft br. Derk Dunichy een aanvraag ingediend tot het bekomien van
een kerkelijk pensioen. Qp 5 nov. d.a.v. werd hem dit toegestaan, omdat het bewezen
was, dat hij wel een bon ontvangen had, maar deze nooit gebruikte. In ditzelfde
dossier bevindt zich een getuigschrift van de gemeente Kleef (afgeleverd op
AT

Volgens de voorhanden zijnde dokumenten moet Godefridus Neerhoven
bon Nr. 4607 gehad hebben. Betreffende zijn aanvraag zijn er
geen stukken bewaard gebleven in de gebruikte dossiers. Pastoor Van
Postel zegt echter, dat hij de bon aanvaard had, toen commissaris
Cousturier deze kwam aanbieden op 19 januari 1797. Nochtans bleef
hij ook daarna tot en met de uitdrijving op 22 februari in *t klooster
samen wonen met de andere Kruisheren, wat enigszins mag verwonderen
als men bedenkt, dat over *t algemeen — zeker voor de beslissing
van Rome — ,,bonnisten" uit iedere gemeenschap geweerd werden 173).
En dan mogen we ons hier afvragen waarom men zo sterk is komen
aandringen bij de Kruisheren e.a. om toch bons aan te nemen voor
de terugkoop van de Kruisherenkerk. Het ware toch vanzelfsprekend
geweest, dat men zich eerst tot Godefridus Neerhoven zou gewend
hebben, als hij reeds op 19 januari z'n bon zou hebben aangenomen.
Van al de Kruisheren blijft nu nog tenslotte Godefridus Keuller
over, met bon Nr. 4605. Hij zelf heeft te samen met zijn medebroeders
de bon geweigerd. Maar het was z'n broer Jan Frans Keuller, die te
Venlo woonde, schoolmeester geweest was en in april 1798 municipaal
agent zou worden, die deze bon ging vragen. Hij richtte zich daarvoor
onmiddellijk, op 20 januari reeds, tot commissaris Cousturier, die de
stad nog niet verlaten had, en stelde zich voor als de v o o g d van
z'n broer. Maar Cousturier wenste in deze aangelegenheid blijkbaar
geen beslissing te nemen en maakte het verzoek over aan de directeur
der nationale domeinen te Maastricht. Deze meende dat het geval niet
eens in overweging genomen kon worden a moins que le petitiormaire
en justifie par un acte authentique que son frere est interdit.
Nochtans had J. F. Keuller bij zijn aanvraag twee getuigschriften
gevoegd, beide opgemaakt op 20 januari. Een eerste van vrederechter
Poell betreffende de geestestoestand van z'n broer en 'n tweede van
de municipaliteit van 't kanton Venlo, dat dit eerste getuigenis uitdrukkelijk
bevestigde, zeggende que le citoyen Gfroi Keuller qui y est
designe a reelement perdu Vorgane du bon sens et que foi doit etre
ajoutee a la dite attestation . . ♦
In Maastricht vond men echter deze verklaringen niet afdoende.
Daarom vroeg J. F. Keuller thans 'n bewijs aan twee geneesheren te
Venlo, P. J. Herckenrath en G. van Grieken. Zij verklaarden dat
Kruisheer Keuller inderdaad leed dune maladie de nerfs tres forte
que ce tellement troubla ces sens quil est hors d'etat a pouvoir se
diriger lui meme, laquelle maladie lui restant toujours, il est tres essentiel
quil soit muni d'un tuteur qui non settlement soit charge a la sur~
veillance de ses interets, mais aussi de la personne. De municipaliteit
wettigde nog diezelfde dag deze verklaring, waarop J. F. Keuller
aanstonds 'n nieuwe aanvraag indiende bij de administratie van het
23 april 1807), waaruit blijkt dat, volgens de registers van de katolieke eredienst,
aldaar gedoopt werd op 25 oktober 1747: Jean Theodore, wettige zoon van George
DUNNIOHiHEIJ en Marguerite DOIJENS. Z'n peter en meter waren Theodore
Raedemaeker en Petronella van de Sandt. Vgl. Maastricht, 2005.
its) UYTT., Ill, bl. 143 v., 146.
48

VENLO: Binnenzicht der vroegere Kruisherenkerk.

f-rt
INRI
VENLO: Kruisbeeld in de vroegere Kruisherenkerk.

departement te Maastricht, met bijvoeging van gemelde stukken.
In Maastricht toonde men zich tamelijk lastig, want op 24 februari
werd 't geheel dossier terug gestuurd aan Le Cen Keuller habitant de
Venlo, omdat het nog niet in orde was en men gaf bovendien 'n flink
standje mee aan de ondertekenaars, zeggende:
Les certificats qui accompagnent votre lettre du 23 du mois dernier (= 11
februari!) etant vicieux par le Defaut de formalite de l'Enregistrement nous
vous les renvoyons afin de vous mettre a meme de faire reparer cette erreur
qui devrait couter a ceux qui les ont delivres l'aimende determines par la loi.
Renvoyez les nous aussitot quils seront revetus de cette formalite afin de
prononcer sur votre demande.
J. F. Keuller gaf de moed niet op, hij schreef op 3 maart dat hij
alles in orde terugstuurde, liet 's anderendaags de stukken inschrijven
te Roermond en wachtte geduldig de uiteindelijke beslissing af. In de
vergadering van 25 ventose an 5 — 13 maart 1797 werden de stukken
nagezien, in orde bevonden en bijgevolg kreeg de directeur der domeinen
opdracht de bon uit te betalen, maar . ♦ . niet aan de aanvrager
zelf, doch aan z'n broer Jean Godefroy Keuller . . . ofwel als citoyen
Jean [Frangois] Keuller de bon in ontvangst wilde nemen, dan kon
dat alleen gebeuren sur la presentation par ce dernier dun acte de
curatelle en due forme passe par dev&nt le Juge de paix du canton 174).
Na al *t voorgaande had hij er dit ook nog wel voor over,.
Want op 30 ventose an 5 — 20 maart 1797 verscheen J. F. Keuller,
in gezelschap van Louis Meyer, voor de vrederechter van Venlo, H.
G. Poell. Zij verklaarden dat ze de naaste verwanten waren van
Joannes Godefridus en dat deze sinds enkele jaren geestesziek was.
Zodoende, vervolgden zij, was *t noodzakelijk een voogd over hem
aan te stellen en daarvoor kwamen zij nu naar de vrederechter. Welke
verklaring deze aldus opnam . . . que le dit J. G. Keuller avoit UEsprit
malade depuis quelques annees quainsi il Etoit necessair de Lui nommer
un Tuteur Raison pourquoi les Comparants sont comparu devant nous.
Verder wordt er gezegd, dat men familieraad had gehouden over
deze aangelegenheid en dat de keuze gevallen was op Jan Frans
Keuller ... Pour regir et Administrer la Personne et biens du malade
J. G. Keuller. En Jan Frans Keuller verklaarde deze verantwoordelijkheid
op zich te willen nemen en zijn taak getrouw te zullen vervullen . ♦.
.. . le dit Jean Francois Keuller ici present a declare accepter la quatite
du Tuteur et promts en Remplir [idetlement les devoirs ,.. 175),
Nadat hij dan eindelijk de reeds zolang aangevraagde bon ontvangen
had, heeft Jan Frans uitgezien naar een geschikt nationaal
domein, dat een inkomen kon opbrengen voor zijn broer. Zijn keuze
is gevallen op een boerderij ,,Het Ham", gelegen te Roermond en
afkomstig van de Munsterabdij. Geschat op 28.800 fr. heeft hij dit
goed moeten kopen voor 35.000 fr. op 3 praireal an 5 — 22 mei 1797.
Hij heeft er de bons voor gebruikt van zijn broer . . Auquel il est
174) Hasselt, 214, Brief nr. 908 me bijvoegsels en naschriften (Bon nr. 4605).
175i) Maastricht, 1276 (bijvoegsel Aff. 10, art. 1).
49

nomme tuteur pour cause de demence ... en van Maria Jacob Swaters,
ex~Annonciate van Venlo, die hem hiervoor de vereiste volmacht
gegeven had 176).
Verkoop van kloostergoederen,
Volledigheidshalve zij hier vermeld, dat de Kruisheren ook de rest
van de aangeslagen goederen, die in die dagen te koop werden aangeboden,
hebben teruggekocht.
Onmiddellijk nadat alle kloosterlingen uitgedreven waren werden
de kerkornamenten op 26 februari uit de gesupprimeerde kloosters
weggehaald en naar *t stadhuis gebracht. Men deed de waarde ervan
schatten door de koster C. Hermans en door de voddenkoopman Van
Loo 177).
De eerste maart liet de municipaliteit een Advertentie uithangen
over de aanstaande verkoop dezer goederen, terwijl ze tevens dezelfde
dag een eksemplaar hiervan naar Roermond, Blerick, Besel, Belfeld
en de omliggende dorpen liet zenden. Daarin werd de koopdag als
volgt aangekondigd:
Men laet weten aan een jegelijk, als dat op aanstaande Maandagh die
weesen zal den 16 Ventose / 6 maart 1797 des morgens van negen tot elf,
en des Na de Middags van twee tot vier uuren op het huis der Gemeente
binnen de Stadt Venlo publikelyk, en aan den meest biedende zullen verkogt
worden Eene quantiteit Priester Gewaaden, Aantipendiums, Kandelaars,
Wirookx Vaaten, Schilderijen en meer andere Kerkelijke Ornementen, Geprovenieert
van de Gesuprimeerde Qoosters binnen dese Stadt.
Iemand daarin Gaading hebbende komen ten dage en Uure aanhoore de
conditien leesen, en doen hun profyt 178).
Op de vastgestelde dag begon de verkoop op het stadhuis. ,,In 't
eerste ging alles stil en dan werd veel door de Kruisheren en Paters
(Minderbroeders) ingekocht, slechts een stuiver hoger dan geschat
was. Ook hebben de twee kerkmeesters De Gruyter en Rutten veel
ingekocht van het lijnwaad en de misklederen. Na de middag kwamen
vele Fransen hogen, maar toen begonnen de burgers ook, zodat geen
Fransman iets gekregen heeft. Daar was zwaar debat: de Fransen
wilden, men zou alles in 't Frans oproepen. De ontvanger Poell viel
daartegen uit en zei: te Parijs zal men voor de Nederlanders niet in
't Vlaams roepen, enz., en alles werd in 't Venloos geroepen en verkocht,
en om 4 uur was alles gedaan" 179).
Op 28 ventose an 5 — 18 maart 1797 werd voor de laatste keer
de verkoop aangeplakt van de kerkmeubelen enz. .. . boiseries et
autels ., . Commissaris Petit schreef hierover aan de centrale admini-
176) Maastricht, 1276 (Aff. 10, art. 1).
it) UYTT., m, bl. 136; Maastricht, 1187 (Brief van Petit aan de Centrale adin.:
11 ventose an 5 — 1 maart 1797).
178) Venlo, 258, fol. 75 v°.
179) UYTT., Ill, bl. 137.
50

stratie, dat hij er te voren reeds van overtuigd was, dat deze voorwerpen
geen kopers zouden vinden, als ze in hun geheel, — ter plaatse waar
ze zich bevonden — werden aangeboden, Maar zodra het bewezen zou
zijn, dat dit inderdaad zo was, dan wilde Petit alles laten afbreken,
uit elkaar nemen en stuksgewijze doen verkopen 180).
Achteraf bleek dat de commissaris zich onnodige zorgen had gemaakt.
Nadat de verkoop in de morgen van 8 april nog was omgeklopt
ging deze 'snamiddags door zonder dat dit moeilijkheden opleverde.
Bij de Kruisheren kocht de procurator G. Hermans de altaren, de
predikstoel, de orgelkast enz. voor een bedrag van 112 gulden Kleefsloll
Maanden later vroeg de centrale administratie inlichtingen over de
opbrengst van de verkoop van de inboedels der kloosters .. • le mobilier
national! Uit 't antwoord van de directeur der nationale domeinen van
9 brumaire an 6 — 30 oktober 1797 verneemt men dat deze verkoop,
voor wat de Kruisheren van Venlo betreft 345 ~ 14 - 6 livres had
opgebrachti82)t
Praktisch gesproken waren de Kruisheren van Venlo ongeveer twee
maanden na de uitdrijving weer in 't bezit van een belangrijk deel van
hun onrechtmatig ontnomen eigendommen: kerk, klooster, meubelen
en ornam en ten.
Sommige zaken echter werden niet verkocht, zodat ze geen kans
kregen deze te bemachtigen, nl. alles wat tot rechtstreeks gebruik van
de gemeenschap of van de staatskas bestemd werd: schilderijen, boeken,
zilverwerk en tenslotte de klokken. Het lot dezer laatste zij hier
nog even besproken; de rest werd hierboven reeds behandeld.
Het was Commissaris Petit, die er spoed achter zette om alle aangeslagen
goederen verkocht en opgeruimd te krijgen. Want hij wist,
dat de Venlose kloosterlingen, otidanks de uitdrijving, de hoop niet
hadden opgegeven eens de brutaal afgebroken levenswijze weer te
kunnen hernemen en voortzetten. Ja zelfs die hoop, dat droombeeld
moest hun geheel en al worden ontnomen. Zo schreef hij uitdrukkelijk
in de brief, die hij op 25 ventose an 5 — 13 maart 1797 aan de centrale
administratie richtte: .. . iI faut oter tout Vespoir quont encore les ex~
religieux de rentrer dans leur cloitre. En tegelijkertijd vroeg Petit, dat
180) Maastricht, 2467. ~ Comm. Petit vroeg op 18 fruct. an 5 ~ 4 sept 1797
aan A» ^trale administratie om uitbetaling voor zijn werkzaamheden, verricht
dagen, als schatter van nationale goederen de mes vacations pour
estimation des biens fonds provenant des ex-croisiers". De hierbij gestaat
was verdeeld in twee 'kolommen. De eerste vermeldde 19 procesen
en de datums van ihet sahatten der ,,»Proprietes non baties", ODaemaakt
«T* aP I .JUH m797; de tWeede 13 P^cesverbalen en datums van 't
sAatten van ,,Batimens", tussen 6-29 juli 1797. De centrale adm. keurde de uit
betaling goed op 27 fruct. an 5 ~ 13 sept. 1797. Vgl. Maastricht, 1158 (dossier
" M. H. H.
51

men hem zou laten weten of hij de klokken uit de torens mocht laten
halen en wat hij er verder mee moest doen.
Maastricht antwoordde, dat hij ze voorlopig met rust diende te
laten. De regering overwoog een plan om de klokken af te staan aan
iemand, die ze voor haar zou te gelde maken. Afwachten was dus de
boodschap, tot op rt ogenblik, dat iemand gezonden werd om ze in
ontvangst te nemen.
Dit gebeurde op 20 juli 1797. Toen ,,werden door de Franschen
de klokken uit den toren der Kruisheerenkerk gedaan en weggevoerd
naar Luik, een Waal had die alle gekocht voor 6 stuivers Kleefsch
per pond", schrijft Van Postel in zijn dagboek.
De klokken van Vetilo en Roermond werden op 28 juli in het groot
klooster (S. Agnes) te Maaseik samengebracht; vandaar gingen ze
naar Maastricht waar op 28 thermidor an 5 — 15 augustus 1797 de
klokken der gesupprimeerde klooster gewogen werden, in opdracht
van de compagnie Lannoy. Van de Kruisheren van Venlo waren er
vier klokken bij, de crapaudines ontbraken. Ze wogen te samen:
Poids du Pays 348
Poidsdu mare 1.072 183),
Toen de municipaliteit van Venlo iti haar zitting van 23 vendemiaire
an 6 — 14 oktober 1797 een besluit van het Uitvoerend Bewind (12
vendemiaire — 3 oktober) moest bekend maken, waardoor ook in de
Negen Verenigde Departementen het gebruik der klokken verboden
werd, had dit voor de kloosterklokken der Kruisheren alle zin ver-
Ioreni84).
Rond ,,Verklaring" en ,,Eed'\
\ Frans bestuur wilde in de Veroverde Departementen slechts
geleidelijk aan de Franse anti-godsdienstige wetten in voege brengen.
Dit om de gemoederen van 't volk zo weinig mogelijk te kwetsen en
het niet verder afkerig te maken van de idealen van Vrijheid, Gelijkheid
en Broederlijkheid. Toen dan de opheffing der kloosters tamelijk
gunstig verlopen was, kon men met de sekuliere geestelijkheid gaan
afrekenen.
Om voorafgaandelijk alle weerstand te breken werd in *t voorjaar
1797 de wet van 7 vendemiaire an 4 — 29 September 1795 ook hier
van kracht. Daardoor moesten de priesters, die *n ambt bekleedden,
'n belofte van onderdanigheid aan de wetten der Republiek afleggen.
Als ze deze ,,verklaring" zouden doen, dan kon de opheffing van
kerken, seminaries enz. zonder verdere moeilijkheden geschieden; deden
189)) UYTT.t III, bl. 150; Venlo, 2467; Maastricht, 1187; S. DROST, De Kroniek
Op 't Endt, in De Maasgouw, jg. 28 (1906), bl. 53.
184) UYTT., Ill, bl. 153 (16 okt); Venlo, 258, fol. 120 v°. In opdracht van de
minister had de centrale administratie op 3 prairial an 4 — 22 mei 1796 reeds inlichtingen
gevraagd over 'het aanslaan van kloosterklokken, nl. in die instellingen
waar de helft plus een der leden gevlucht was. Venlo antwoordde edhter op 13
prairial an 4 — 1 juni 1796 dat er in haar kanton geen enkel dergelijk geval zich
voordeed. Vgl. Maastricht, 1187.
52

ze 't echter niet, dan kon men hen zeer gemakkelijk opstandig verklaren
en buiten de wet stellen185). Praktisch gold deze verplichting
dus alleen voor de priesters, die in de parochies werkzaam waren: de
pastoors en de kapelaans. Binnen de tien dagen na de afkondiging der
wet moesten ze de Verklaring afleggen voor *t plaatselijk gemeentebestuur;
anders mochten ze hun ambt niet langer uitoefenen. Zoals
dat het geval geweest was met de bons, vormden er zich aanstonds
twee kampen tussen de geestelijken. Het werd een pijnlijke strijd, die
door de wet van 19 fructidor an 5 — 5 September 1797 geweldig zou
verscherpt worden. Deze tweedracht zou pas eindigen na 't sluiten
van 't Konkordaat tussen Napoleon en de Paus in 1802; en zelfs
daarna bleven nog plaatselijk wrijvingen voortleven.
In Venlo werd de wet over de Verklaring op 22 mei 1797 'smorgens
om 10 uur afgekondigd. Acht dagen later, op 29 mei, belegde
men 'n vergadering van de geestelijkheid der stad, met de bedoeling
de algemene houding te bepalen, die tegenover de Verklaring zou
aangenomen worden. 't Besluit was, dat men twee afgevaardigden
naar Roermond zou sturen om te vragen wat er daar gedaan werd.
Toen men 's anderendaags vernam, dat daar niemand de Verklaring
wou afleggen, besloten ook alle geestelijken te Venlo eenparig zich
hieraan te houden. Welke Venlose Kruisheren hierbijhoorden, staat
nergens vermeld, maar ft is zeker dat verschillende onder hen, o.a.
prior M. Janssens op dat ogenblik nog in de stad waren. De daaropvolgende
dagen heeft niemand mis gelezen. *s Avonds voor Pinksteren,
3 juni, kwam echter het bericht, dat alle priesters, die geen publieke
ambtenaren waren, vrij konden mislezen. Toen hebben op Pinksterdag
en volgende dagen alien publiek misgelezen, zo regulieren als
wereldgeestelijken (behalve natuurlijk de Witheren, pastoor Van Pos~
tel en z'n kapelaans) 186).
Groot was de vreugde toen de Vicaris-Generaal van Roermond op
27 juni aan de pastoor liet weten, dat de wet op de Verklaring herroepen
werd. Zoals te Maastricht en te Roermond reeds gebeurd was,
zong men 's anderendaags ook te Venlo 'n Te Deum. Des te groter
zal de teleurstelling geweest zijn, toen er enkele weken later, op
20 augustus, 'n tegenbericht kwam dat de Verklaring wel moest
worden af gelegd, en nu door alle geestelijken, zo regulieren als
sekulieren. Diezelfde dag nog liet pastoor Van Postel de jobstijding
door de koster aan alle geestelijken van Venlo rondzeggen 187).
Maar *t zou nog erger worden! De kerkvervolging begon voor goed
in de nazomer 1797, om pas een jaar later — tijdens de bange en
spannende weken van de Boerenkrijg — haar toppunt te bereiken. Op
16 September werd te Venlo de wet van 19 fructidor an 5 afgekondigd,
die aan alle priesters zonder onderscheid de Bed van haat aan 't
185) P. VERHAEGEN, ta*p,, II, bl. 278 v., 315 v. De tekst der verklaring
luidde: ,Je reconnais que Timiversalite des citoyens fran^ais est le souverain, et je
promets soumission et obeissance aux lois de la republique". Vgl. de volledige bepalingen
hieromtrent in Annuaire Ecclesiastigue dc TArchevcdic de Malines pour
I860, Leuven, z.j. (Tweede gedeelte: Analectes, bl. 20 w.)
18a) UYTTM in, bl. 147 v.
i8T) UYTT.f III, bl. 149 v.
53

Koningschap oplegde. De reeds bestaande tweedracht onder de geeste
lijkheid werd thans nog groter en scherper. De ene partij beweerde,
dat de wetgever onder deze eed slechts *n belofte verstond,
'n belofte om niets te doen ten voordele van 't herstel van het koning
schap in Frankrijk en zich te onthouden van iedere aanval op de
regering. De aanhangers dezer mening meenden deze eed te mogen
afleggen, en Vicaris-Generaal Rougrave, van Luik, meende zelfs de
eed te moeten afleggen, waartoe hij dan ook kort daarna z'n
geestelijken trachtte te verplichten. De andere partij daarentegen —
met aan hun hoofd de Kardinaal van Mechelen, Mgr. Van Franckenberg,
— beweerde dat 't ging over de haat aan de persoon van de
koning en over de uitvoering van alle wetten, ook de meest ergerlijke.
Daarom weigerden ze zonder meer de eed af te leggen. Te Roermond
waren Vicaris-Generaal M. A. Syben en de geestelijkheid in 't algemeen
overtuigd, dat de eed ongeoorloofd was. Vandaar dat er in heel
't bisdom zeer weinig priesters te vinden waren, die de eed wilden
afleggen, evenmin als in de overige bisdommen, behalve daar, waar
de hogere geestelijken het voorbeeld gaven en de eed aflegden. De
toestand werd nu zo ellendig, dat pastoor Van Postel op 't einde van
't jaar 1797 in zijn dagboek terecht aantekende: Finis anni, ast nan
miseriael188).
De centrale administrate te Maastricht eiste op 21 november 'n
volledige en allernauwkeurigste lijst van de priesters, die in 't departement
verbleven, met opgave van 't al of niet afleggen van de eed.
Deze lijsten moesten binnen de veertien dagen ingeleverd worden.
Maar het stootte de gemeentebesturen tegen de borst hun priesters
over te dragen. Pas na herhaald aandringen kreeg men de gevraagde
lijsten drie maanden later binnen en werd er op 3 maart 1798 fn
algemene tafel bekend gemaakt waarop het kanton Venlo voorkomt
met vier en dertig priesters, van wie geen enkele de eed had afgelegd
189 )♦
Van de op 22 februari uitgedreven Kruisheren van Venlo verbleven
er einde 1797 nog slechts vier op *t grondgebied der Verenigde
Departementen. Van de anderen waren er reeds twee overleden: Syben
en Esser, De overigen waren elders gaan wonen. Neerhoven was ver*-
huisd, zonder enig spoor achter te laten, om pas rond 1800 te S.
Agatha aan te komen; Hermans was te Leuth, Kanters te Briiggen,
Geusen te Baarlo; de teologanten Vermeulen en Thym gingen
r,ergens" hun studies voortzetten.
Praktisch was er niemand te Venlo achtergebleven dan prior
Janssen, de Kruisheren Richardt, Keuller en de lekebroeder Derk
Dunichy. Voor wat de eed betreft werd deze laatste met rust gelaten,
vermits alleen de priesters verplicht werden hem af te leggen.
Nadat de wet aldaar was afgekondigd op 16 September 1797 weigerde
heel de geestelijkheid van Venlo de eed af te leggen: ook de
Kruisheren Janssen, Esser (f 8 dec), Richardt en Keuller. Zo staan
188) R VERHAGEN, taup* m, bl. 207; J. DARIS, ta.p+, III, bl. 138439; UYTT.,
in, bl. 152, 156 v.
189) J. DARTS, tsup., IV, bl. 44 v.
54

ze vermeld op de lijst van 14 germinal an 6 — 3 april 1798 190).
Maar in januari van dit jaar was de toestand, ook te Venlo, al erg
verscherpt. Toen pastoor Van Postel en zijn kapelaans, na een herhaalde
uitnodiging hiertoe, halsstarrig de eed bleven weigeren, werden
ze uit hun woning verjaagd. En 24 februari, — schreef Van Postel
in zn Dagboek, — ,,kwam een gerucht dat vrij droef was om te
hooren: alle geestelijken moesten den eed doen of zouden gedeporteerd
worden over zee. Dit kwam van het stadhuis, door den gendarm
!Jin^;Ei*w^uwil19 van 9oede hand 2iJn de drie heeren:
WARRIMONT, SOETEN en VAN BEERS, den 25. kort voor middag
de Maas overgegaan, naar Blerick (Pruisisch gebied). De andere
zwarten (niet alle) hebben ook de stad verlaten" i9i).
Men mag veronderstellen, dat eveneens prior Janssen rond deze
tijd vertrokken is. Einde mei verbleef hij te Elten, gelegen aan de overkant
van de Rijn, langs de weg Emmerik-Arnhem. Daar verzamelden
zich tientallen gevluchte priesters !92).
Niet alien hebben hun heil gezocht in de vlucht. De laatste dagen
van tebruari begonnen een negental priesters voor en na de eed af
te leggen, zowel regulieren als sekulieren. Op 28 februari bood zich
ook als laatste in deze reeks Kruisheer Jan Richardt aan. ,,Deze zei-
. d -d^ o ' * is mii evenveel of er een koning is of een hansworst
in Parijs! Sommigen van de beedigden zijn hierna beginnen mis te
lezen, ,,maar Jan RICHARDT is niet gezien". Wat er wel op wijst,
dat hn de eed slechts heeft afgelegd om aan ft gevaar der deportatie
te ontkomen en rustig ter plaatse te kunnen blijven. Zijn weinig wilsbo
IS Udin9 past volkomen in '* kader van z'n vroegere levens-
Vanaf dat ogenblik begon een zeer sombere tijd voor de bevolkina
en de geestelijkheid. Vele priesters werden aangehouden weggevoerd
en in de droeyigste omstandigheden van gevang naar gevang gesleurd.
Untelbare anderen moesten onderduiken of hun heil zoeken in 't buitenland.
In September werd de noodhoorn geblazen: ,,toen grepen ons
jongens naar vaders geweer!" De Boerenkrijg brak los, honderden
gmgen vechten en sterven ,,voor outer en heerd". De zwarte vlaa
wapperde aan de kerktorens. a
Ten einde raad beval het Uitvoerend Bewind te Parijs op 4 november
de a gemene deportatie van alle priesters. n Lijst van ongeveer 7500
ongelukkigen. Over heel 't gebied der Negen Departementen werden
uitgebreide razzias gehouden op niet-beedigde priesters 194) In deze
toestand van angst en verwarring legde Jan Godfried Keuller op 17
november de eed af in tegenwoordigheid van de sekretaris Sijben en
van zijn broer Jan Frans Keuller, die sinds 20 april municipal agent
190) Maastricht, 2039.
ioi) uytt., HI, bl. 157 v., 161.
llll HEEE" m- bl- 174' voetnoot 1.
^! "ITI., HI ,bl. 161 v., 193; Venlo, 1381.
55

geworden was. De invloed van deze zal hier wel nict vreemd aan geweest
zijn. Trad hij immers sinds jan, 1797 niet op als vcx>gd van zijn
zwakzinnige en overspannen broer Heeft hij er misschien het eenvoudigste
middel in gezien om zijn ziekelijke broer de deportatie of
het onderduiken te besparen ld5).
Op de algemene deportatielijst stonden ook de namen van de Venlose
Kruisheren Janssen, Esser, Richardt en Keuller196). Met opdracht
al de niet-beedigde priesters van 't kanton aan te houden en weg te
voeren kwamen op 14 december een zekere G. D. F. Pierson aan 't
hoofd van veertien gendarmen naar Venlo. Toen ze zich bij Richardt
en Keuller aanboden, vernamen ze, dat deze de eed hadden afgelegd
en dus in regel waren. Janssen werd niet thuis gevonden, zodat ze
over hem aantekenden: absent depuis six mois. Wat Esser betreft werd
hun medegedeeld, dat hij sinds geruimen tijd overleden was: mort
depuis environ six mois. Op een later opgemaakte Etat nominatif des
Pretres qui ayant ete frappes de Deportation nen ont pas ete releves
prijken steeds dezelfde namen: Janssen, Esser, Richardt, Keuller 197) ♦
De gespannen toestand tussen de twee partijen, beedigde en met*-
beedigde priesters, bleef voortbestaan tot na *t sluiten van ft Konkordaat.
Te Venlo werden op 29 april 1802 alle geestelijken van beide
partijen door 't gemeentebestuur samengeroepen op *t stadhuis vx
tegenwoordigheid van de burgerlijke autoriteiten en van een menigte
der voornaamste ingezetenen. Na 'n korte plechtigheid bood de burgemeester
tot verzoening de nieuwe pastoor Van Veulen (pastoor Van
Postel was 5 juni 1800 gestorven) de hand ,,hetwelk door alien die
tegenwoordig waren met geestdrift werd nagevolgd. De geestelijken
zonder onderscheid, of zij al dan niet den eed gedaan hadden, omarmden
elkatider, gaven elkander de hand en de verzoening was
algemeen , .. Nooit is er grooter vreugde alhier gezien ..." 198).
195) UYTT., in, bl. 170, 193; Venlo, 1381.
196) J. DARIS, ta*p., IV, bl. 120 v., 161. Wel stond er op de deportatielijst onder
Venlo nog 'n Kruisheer uit Maastricht, H. Martinus Dungelhoeff. Hij kwam na de
uitdrijving te Venlo wonen bij z'n familie, te samen met z'n broer Petrus, fn
Karmeliet uit Mechelen. Beide gebroeders legden eveneens de eed af. UYTT., HI,
bl. 137, 161 v., 191 w. Ook op de andere dokumenten, die op de eed en deportatie
betrekking hebben staat hij gewoonlijk te samen met de Kruisheren van Venlo vermeld.
19T) Maastricht, 795; 800.
198) UYTT., Ill, bl. 191 v.
56

Besluit-
Vcnlo heeft de revolutiejaren ondergaan in een sfeer van betrekkelijke
rust. Ook daar betckcnde deze tijd het einde van *t Ancien Regime.
Eeuwenoude, eerbiedwaardige tradities verdwenen uit het maatschappelijk
en godsdienstig leven der stad. Nieuwe, opgelegde levensvormen
dienden aanvaard te worden. Maar uit het Dagboek van pastoor Van
Postel en andere dokumenten uit die tijd ziet men dat deze veranderingen
nooit tot scherpe en hatelijke wrijvingen hebben aanleiding gegeven.
Dit wil geenszins zeggen, dat de bevolking er naar verlangde,
het op prijs stelde of bereidwillig aanvaardde. Neen, ook daar hield
men zo lang mogelijk vast aan de bestaande orde van zaken. De
,,nieuwe orde", die zo bitter weinig eerbied betoonde voor wat de be
volking sinds eeuwen heilig en dierbaar was, werd slechts aativaard
met tegenzin, als *t m o e s t, d.w.z. als dit ,,moeten" onontkoombare
dwang was geworden.
Verschillende omstandigheden hebben er toe bijgedragen dat de be
volking van Venlo in die moeilijke tijd zo lijdzaam, verduldig en weinig
prikkelbaar bleek te zijn.
Op de eerste plaats het feit, dat Venlo sinds lang een garnizoenstad
geworden was, ten gevolge van het derde Barriere-traktaat van 15
november 1715. Hierdoor behoorde de vesting tot de Generaliteit van
de Republiek der Zeven verenigde Nederlanden. De aanwezigheid van
vaak elkaar afwisselende troepen zal wel de nodige onaangenaamheden
voor de bevolking hebben meegebracht. Zodoende moet 't voor
hen weinig verschil hebben gemaakt, voor wat inkwartiering en opeisingen
betreft, of in februari 1793 de 11.000 Pruisische soldaten
aankwamen, die hen als vrienden kwamen ,,beschermen'\ of dat anderhalf
jaar later de Franse legers als vijanden de stad veroverden en
voortaan bezet hielden; tenminste tijdens de eerste maanden.
Op de tweede plaats was Venlo een stad van zakenlui. Gelegen aan
het knooppunt van grote verkeersaders en voorzien van een belangrijke
binnenhaven was ze uitgegroeid tot een voor die tijd vrij aanzienlijk
han del seentrum. Dat had van vele bewoners nuchtere zakenmensen
gemaakt, die het met iedereen moesten kunnen vinden; mensen
die verplicht waren te leven van vriend en vijand; levensrealisten, die
water bij hun wijn konden doen, die zich gemakkelijker dan anderen
wisten aan te passen aan wisselende tijdsomstandigheden, zonder daarom
aanstonds nieuwe levensbeginselen te aanvaarden.
Op de derde plaats dient hier in aanmerking genomen, dat er het
Hof van Justitie van Gelder gevestigd was, waardoor er in de stad
tamelijk veel ontwikkelde en op bestuursgebied ervaren krachten voorhanden
waren. Toen de inlijving bij Frankrijk een gans nieuwe bestuursinrichting
meebracht, vond men ter plaatse gemakkelijk de
nodige personen om deze in werking te brengen. En als de eerst benoemde
kandidaten niet meer voldeden, dan waren er weer atideren
om hun plaatsen in te nemen, zonder dat het nodig bleek beroep te
doen op buitenstaanders. Maar geen enkele van deze personen scheen
iets te maken te hebben met kringen, die revolutionnair gezind waren.
Toch was 't noodzakelijk in ieder kanton een persoon te vinden op wie
57

de Fransen honderd ten honderd staat konden maken; de com~
missaris van 't Uitvoerend bewind, het alziend oog van de nieuwe
administrate, dat moest waken over de uitvoering van de Franse
wetten en dat in alles en voor alles de belangen van de Republiek
wilde behartigen. Het is een opvallend feit, dat men daarvoor te Venlo
geen geschikte persoonlijkheid kon vinden, want die post werd zonder
onderbreking door Franse onderdanen bezet.
In 't licht van deze omstandigheden is het te begrijpen, dat de
Kruisheren van Venlo 't niet zo lastig hebben gehad tijdens de laatste
jaren van hun bestaan als kloostergemeenschap, als velen van hun
ordebroeders of andere kloosters, die elders hetzelfde lot ondergaan
hebben.
In deze moeilijke jaren houden zij het hoofd koel. Ze zoeken geen
martelaarschap, doch vluchten evenmin het gevaar. Als ze tijdens de
zomermaanden van juli tot oktober 1794 hotiderden vluchtelingen zien
voorbijtrekken, denken zij er niet aan hun heil te zoeken achter de Rijn.
Als de inbeslagneming van hun kerk een blijvend karakter aanneemt,
zetten ze de godsdienstoefeningen in een ,,noodkerk" voort. Als 't
gevaar der opheffing van het klooster meer en meer nadert, stellen zij
zich des te ijveriger te weer om deze te voorkomen. Als de Opheffingswet
de kloosters, die onderwijs geven uitzondert, houden ze zich aan
deze redplank krampachtig vast. Als ze 't later enigszins met hun
geweten in overeenstemming kunnen brengen, kopen ze klooster en
eigendommen zoveel mogelijk terug met de bedoeling ze te redden
en voor mogelijke opvolgers te bewaren.
Toen de Kruisheren van Venlo plechtig verklaarden nous riavons
rien tant a coeur que de vivre et mourir dans Vetat au quel nous nous
sommes devoues legden ze daarin geheel hun innige levensovertuiging
neer. Hoe is 't immers anders te verklaren, dat ze in die tijd nog twee
jonge mensen in hun gemeenschap opnemen; waar vonden ze de moed
om hun de nodige opleiding te geven tot het priesterschap, als ze niet
van plan waren hun kloosterleven tegen alle hoop in voort te zetten.
Dat waren toch geen mensen, die zaten te wachten op hun bevrijders
om verlost te worden uit de ,,gevangenissen" van hun kloosters, waarin
ze eens vrijwillig waren ingetreden. Zelfs de wispelturige Richardt
geeft er nooit enig blijk van.
Er is geen enkel feit bekend, dat er op kan wijzen, dat deze kloosterlingen
de invloed hadden ondergaan van de geestesstromingen der
achttiende eeuw. Nooit zien we hen enige genegenheid betonen aan de
revolutie, onder welke vorm ook. Dat gaat zelfs op voor de twee
Kruisheren, die tenslotte toch de Eed van haat hebben afgelegd. De
tijd, waarop zij dat doen, en de omstandigheden waarin, bewijzen, dat
ze het niet deden uit enige overtuiging of welwillendheid tegenover
de nieuwe orde.
Zoals reeds gezegd, hebben de Kruisheren van Venlo de eerst geweigerde
bons toch aanvaard en gebruikt, niet alleen om in hun
levensonderhoud te voorzien, maar ook met de bedoeling de kloostergoederen
te redden voor de Orde. Dat hun dit uiteindelijk niet gelukt
is, moet worden toegeschreven aan het feit, dat de Orde pas na 1840
kon heropleven. Het is echter wel gelukt de eigendommen te redden
58

voor de KerL Zij wisten, dat aan deze goederen vrome stichtingen
verbonden waren, waarvoor het voorgeslacht de verantwoordelijkheid
en de zorg had opgenomen. Te samen met de eigendommen hebben
zij op hun beurt zowel het eigendomsrecht en vruchtgebruik, als de
lasten, die eraan gehecht waren, aanvaard.
In 1831 hebben de drie Kruisheren Hermans, Geusen en Vermeulen
alles overgedragen aan de S. Martinusparochie van Venlo. En daardoor
is het mogelijk geweest, dat klooster, kerk, huizen, boerderijen
en landerijen tot op de dag van vandaag ,,kerkelijke goederen" gebleven
zijn en dat de ,,vrome stichtingen" niet verloren gitigen. Hier heel die
geschiedenis laten volgen zou te ver voeren; we hopen er later op
terug te komen.
Het feit echter mocht niet onvermeld blijven, omdat het voorwaar
niet de geringste verdienste geweest is van de laatste Kruisheren van
Venlo, die na de uitdrijving vele jaren voortref felijk werkzaam geweest
zijn in de parochiele zielzorg.
/r. M. Cohort, o.s.c.
59

K R O N I E K
BIBLIOGRAFIE
In 1954 verscheen bij Nijhoff in Den Haag Bibliotheca Catholica Neerlandica, een
repertorium van 18754 geestelijke werken, tussen 1500 en 1727 in ci%,
1(1), 57 ev. die echter Petit Discours van 1616 en Gloriosi Corporis van 1664 niet
gekend
heeft;
A. COLLEY (n. 8193; cf. Hermans, 1(2), 55);
TH. DUBLANC (nn. 11829, 11941, 13008, 13451, 14419; cf. Hermans, 1(2) 100
ew, bij wie Clavis Coeli van 1673 ontbreekt);
TH. DALENIUS (n. 7927; cf. Hermans, 1(2), 56);
J. DARDEIUS (8457: Ecclesiastae encomia de vanitate ♦ ♦ ♦ Item rosarium marianae
sanctitatis* Luik, 1632 8577: Thomas a Kempis . ♦ . lusus poeticus. Luik, 1633 terwijl
Hermans, I(2\), 54 slechts over het laatste spreekt, maar dat versahenen is in 1663)*
H. GERRISHEM, (576; cf. Hermans, 1(2), 10);
A. HERTZWORMS (10210, 11749, 11979, 11985, 13907, 14349, 14390, 14595;
cf. Hermans, 1(2), 113t die Vacantia 1684 en Religio 1684 mist, terwijl de BibL
Cath. Neerl. de Oeffeninghe van Devotie verkeerdelijk aan M. Lambrechts toeschrijft;
cf. Hermans, 1(2), 115);
G. VAN LITH (7967, 8505, 9674; cf. Hermans, 1(2), 47 die Lucerna, 1643 mist);
P. PINCHARE (9249, cf. Hermans, 1(1), 76);
W. PORTZ (14726, cf. Hermans, 1(2), 116);
A. TONSORIUS (11260, cf. Hermans, 1(2), 95);
A. VREESE (9949: Funiculus triplex trium votorum. Leuven, Lipsius, 1645; BibL
Cath. Neerl. mist Aegis Aegidio Vresana, cf. Hermans 1(2), 57);
H. WOESTENRAEOT (7000, 7888, 10718, 10726. cf. Hermans, 1(2), 44 ew.);
Breviaria (747, 12174, 18188; cf. Hermans, 1(2), 42, 89, 120); Constituties van 1660
(11609; cf. Hermans, HI, 261); Twee werkjes: over de Broederschap v. d. Allerh.
Drievuldigdheid (17536; cf. Hermans, 1(2), 121); over de >H. Odilia (13280; cf. Her
mans, 1(1), 58).
We missen in deze Bibliotheca:
M. BROUWER, Een excellente oeffeninghe van het lijden ende passie OJELJ.C,
1610;
H. RUSSELIUS, Chronicon Crudferorum, Keulen, Kraft, 1635;
Adam VOSMEER uit Delft, Condones in Dominicas et Festa, Keulen, 1618;
L. PRIX, Abrege de la vie de • ♦ ♦ & Leonard, Tournai, Quinque, 1618.
L. H.
60

Bibliotheca Missionum, ,,begonnen von Pater Robert STREIT, o,m.i., und fortgefiihrt
von P. Joh. DINDLNGER, o.m.i.'\ In 1954 verscheen bij Herder in Freiburg
thet XIXe en XXe deel, met de Afrikanische Missionsliteratur von, 1910-1940. In deze
twee lijvige boekdelen wordt de literatuur aangegeven van 40 religieuze instituten
(alfabetisch gerangschikt) die zich in Afrika aan het missiewerk wijden, zowel de
aiparte werken als de verwijzing naar de artikels die in de voornaamste missietijd
schriften verschenen zijn. Oe Afrikaanse missieliteratuur der Kruisheren vinden we
in deel XIX, p. 736-745. Onder nr. 9830 worden 41 Kruisheren in alphabetische
orde vermeld; naam, artikels die verschenen in De Zegepraal des Kruises en
Kruistriomf, en eventueel andere tijdschriften; biografische gegevens over elke auteur,
waarop dan de apart uitgegeven Werken volgen. Deze literatuur is bijgehouden tot
1940; enkele latere artikels worden vermeld als ze geschiedkundige of biografisdhe
gegevens bevatten, zo ibv. de artikels die bij het 25-jarig bestaan der Kruisherenmissie
in 1946 gepubliceerd werden, en de sterfdata van sommige missionarissen na 1940.
De lijsten ien biografische gegevens zijn zeer volledig, hoewel in de spelling der
geboorteplaatsen nogal eens vergissingen voorkomen. Is er bijzondere literatuur over
een der schrijvers aanwezig, dan wordt deze vermeld, b.v. over Mgr, Konings of
Mgr. Blessing; anders wordt voor de biografische notas verwezen naar het archief
der Orde. Nr. 9831 geeft Anonyma, niet ondertekende artikels over de Kruisheren
missie.
In deel XX worden onder de Rrudergenossenschaften op p. 501, nr 9926 de Bree
ders van S. Gabriel vermeld, waarbij de Berichte die over hen in bovengenoemde
missietijdschriften verschenen afzonderlijk worden aangegeven, 'n enkel artikel in
Sint Gabriel, en de in Bondo door hen uitgegeven werkjes in of over de inlandse taal.
Bij de Zusters staan op p. 554 onder nr 9995 de Zusters van het H. Hart van
Maria van Berlaer, onder nr. 10072 de Ursulinen van Luik, met de artikels over of
van hen in De Zegepraal of Kruistriomf* De inlandse -breeders en zusters uit de
'Kruisherenmissie worden onder de Einheimische Briider* und Schwestergenossen*
schaften niet veraneld. Wei staan onder de Missionsartzliche Tatigkeit de missiedokters
C. Capelle en Theunissen met enkele verwijzingen naar de missietijdschriften
der Orde (p. 606-607).
In de lijst waarin o.a. alle decreten van de H. Stoel in betrekking met de Afrikaanse
missies staan aangegeven, ingedeeld volgens 't jaar, wordt Bondo meermalen vernoemd,
nl. de oprichting van de prefectuur in 1926, van 'het vicariaat in 1937, en het
decretum dismembrationis van Niangara en Bondo in 1941.
A. R.
De Bijdragen voor de Geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de
Nederlanden, XX (1955), geven op p. 175 en 177 enkele foto's der hi. Kreuzkapelle
te Haussen bij Waldbreitbach in het Wiedtal (D.). Deze kapel werd in 1694 door
de Ehrensteinse kruisheer, Bartholomeus Friderici, van 1683 tot 1699 pastoor van
Waldbreitbach, gebouwd.
Op een rots te Haussen stond eertijds in een nis een kruisbeeld dat door een
andersdenkende in de Wied geworpen, in 1667 weer gevonden, op die rots herplaatst
en van dan af druk vereerd werd. Er zouden vele wonderen gebeurd zijn. Daarom
liet Friderici daar een eenvoudige kapel bouwen, witte muren en blauwleien daken,
schoon van proporties, schitterend gelegen in het ruige, groene Wiedtal. Het kruis
beeld plaatste hij in een barokke retabel, geflankeerd door de kruisheiligen, Petrus en
Andreas. Later bouwden de kluizenaars cellen tegen de kapel.
Aanleiding tot het plaatsen dezer foto's in genoemde ,,Bijdragen" waren de feiten,
61

dat in 1862 in deze Kreuzkapelle de Congregatie der Breeders Frandskanen en in
1863 de Congregatie der Frandscanessen van Waldbreitbach gesticht werden.
P. Cunibertus Sloots O.F.M. schetst de geschiedenis dezer Zusters maar vergeet bij
de nederlandse kloosters dat te Uden (St. Odilia-peel) in de kruisherenparochie te
vernoemen,
De Kreuzkapelle te Haussen is voor enige tijd keurig gerestaureerd. De kunstzinnige
Friderid heeft later als prior van Ehrenstein, 1699-1721 veel barokke kunst,
preekstoel, altaren, monstrans en misschien ook het koorgestoelte voor de kloosterkerk
verworven.
Over de Kreuzkapelle verscheen: Ktirzer doch klarer en wahrer Bericht / von dcm
heiligen / durch viele wunderbarlich Begebenheiten Beriihmten / Kreuz / welches
zwischen Ober* und Nieder Breydbach an der bekannten so genannten / Witbach,
im Ampt Neuerberg, Collnischen Territorii / Erz, Stifft Trierischer Geistlicher Juris*
diction / in einer hierzu neu aufgerichteter Creuz~Kirchen nunmehr aufbehalten, / und
durch einen grossen Zu / lauff des Volcks verehrt wird* / Aus dem im Jahre 1599
dartiber gemachten Protocoll ktirzlich ausgezogen, Coin, 1754. L. H.
R. BRAGARD, Les Couvents et les enceintes urbaines a Liege, Huy et Dinant,
in Bulletin de la Sodete royale ,,Le Vieux Liege", 1954, p. 271-279.
In een vroegere jaargang van dit tijdschrift, 1952, in een artikel over de stichting
van het Frandskanenklooster te Luik, had Bragard reeds de aandacht gevestigd op
het verband tussen de kloosterstichtingen in sommige stedlen en de ontwikkeling der
stadsverdediging, zodat bij voorkeur bij uitbreiding of herstel der stadsmuren nieuwe
kloosterstichtingen werden aanvaard of aangemoedigd. Die kloosters immers, gelegen
vlak naast de stadsvesten, vormden met ihun hoge en sterke munen, meer dan gewone
burgershuizen een schild tegen de belegeraars. De auteur haalde de Kruisheren van
Luik en Dinant hiervoor mede als voorbeeld aan (p. 137 en 138). Nu komt thij op
dit onderwerp terug en behandelt speciaal de betrekkingen van stadsbestuur en
kloosters in de drie voornaamste steden van het prinsbisdom. De stichting van meerdere
kloosters in de stad Luik o.a. van dat der Kruisheren, staat volgens Bragard in
direct verband met de uitbreiding der stad. Daar de parochies meer in het centrum
der stad lagen, waren nieuwe kerken vooral in de buitenwijken noocbakelijk, zodat
de religieuzen zich daar bij voorkeur vestigden. Maar bisschop en stad eisten een
tegenprestatie die bestond in het bijdragen tot de bouw der nieuwe stadsvesten,
waartoe ook de Luikse Kruisheren moesten meehelpen, Spedaal de bedelorden waren
welkom, zowel om hun arbeidsprestaties als am 't feit dat ze geen goederen kondien
bezitten; zodat de reguliere kanunniken binnen de steden weinig uitbreiding konden
nemen. (S. wijst hier op de stichtingen van reg. kan. te Hoei buiten de stad, o.a. de
Kruisheren, en op de wetgeving der ,,dode hand" tegen het goederenlbezit der
kloosters). Vooral na vernielende oorlogen en beroerten namen de stichtingen in
de steden toe, omdat het stadsbestuur in z'n precaire toestand hun hulp nodig had.
De wederopbouw van Dinant na het beleg en de verwoesting der stad in 1467 eiste
de hulp der religieuzen, zodat de komst der Kruisheren er welkom was. Ze moditen
bouwen met materiaal van de vernielde huizen en vesten, 'n visvijver hebben op de
stadsgrachten, maar de stad behield zich het recht voor om op de scheidsmuren verdedigingstorens
te bouwen. S. staaft zijn stelling met meerdere andere voorbeelden.
Of die verschillende stichtinglen juist om die redenen gebeurden en al de aangehaalde
voorbeelden bewijskracht hebben voor de stelling van Bragard, zal niet altijd even
gemakkelijk uit te maken zijn. Toch opent dit artikel interessante gezichtspunten.
62
A. R.

Daar oos vroegere Liber-ordinarius, soort dlrectoriwn en ritual* grotendeels
RS^

D. R. R. POST, Kerkelijke Verhoudingen in Nederland voor de Reformatie van
c* 1500 tot c 1580, Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1954.
In dit magistrate werk toont S. rustig, gedegen en zeker aan, dat de massale geloofsafval
in Noord-Nederland niet veroorzaakt is door de vele tekorfcen en fouten van
katolieken en clerus. S. ontleedt in talrijke voorbeelden die gebreken: afhankelijkheid
van de clerus van staat en leken, geringe ontwikkeling, concubinaat, geldzucht, lauwheid
en overladen eredienst; gebreken die werden geduld en ihoogstens aanleiding
maar geen oorzaak tot afval waren. De Noord-Nederlandse Kerk zou niet zo getroffen
zijn, als de geest van Trente boven de Mberdijk evenveel tijd gekregen nad om clerus
en volk te doordringen als in het zuiden. We wijzen hier slechts op wat S. terloops
over de Kruisheren zegt, feiten die hij met tientallen andere aanhaalt am zijn canclu-
'sies te staven.
In het le hfdst. § 3 over de synoden vermeldt S., dat op de buitengewone synode
van 1549 te Utrecht de prior der Kruisheren van Goes aanwezig was. We weten
uit J(X)STB>TGh1vI1ULLER, Provindale en synodalc statuten, biz. 260, dat prior
Jasper van Kloetingen daar, nadat versdhillende kapittels en pastoors de Formula
Reformationis, door Karel V uitgevaardigd, thadden aanvaard, de Formula ,,pro se
et dicto suo conventu acceptat, salvis privilegiis et exemtionibus". Hij was sohijnbaar
de enige van de regulieren, die op deze synode voor de exemptie op kwam.
Pelgrom Pullen, 'n voortreffelijk seculier priester, begon de taak van geestelijk
leidsman onder leiding van 2 Kruisheren bij de reg. kanonikessen te Venray (144),
waarsohijnlijk Jan Haenen van Linden en Gerrit van Nijmegen of van Gelder, beiden
van St. Agatha.
S. waarschuwt bij het begin van het 3de hfdst. voor vergissingen over het aantal
kloosters, aard en naam der kloosterlingen en levert het bewijs, ho© zelfs de beste
historici in deze doolhof moeten verdwalen, als hij ons mededeelt, dat de Kruisbfoeders
(van Hoe!) te Culemborg een klooster hadden. (159, 360).
Gaarne had S. aanvullingen en verbeteringen op zijn vroegere studie over het
,,Aantal en de roeping tot het kloosterleven in de 16e eeuw" ontvangen. We zijn
zo gelukkig aan dit verlangen te hebben voldaan in dit tijdschrift 9 (1951), 82 evv
en konden aan z'n visie over de N.-Ned. Kruisherenkloosters weinig verbeteren (146).
Op bldz. 192-196 bespreekt S. de ekonomische positie der kloosters en zegt van
het Kruisherenklooster te Scharmer b. Groningen dat het 96 ha grond exploiteerde
en 281 ha verpachtte; het klooster Ter-Apel kon buiten de zelf geexploiteerde grond
nog 500 ha verhuren. Vergeleken bij de kloosters van Aduard, Selwerd en Heiligerlee,
die resp. 3334, 220 en 354 ha exploiteerden en 5510, 1455 en 890 «ha verhuurden,
■hadden Ter-Apel en Scharmer niet veel te bieden. Niet te verwonderen dat de
leken maatregelen namen tegen dit grootgrondbezit zodat Ter-Apel sinds 1568
steeds renten en gronden moest verkopen, zonder nog schenkingen te verwerven (222).
Over de opheffing van ihet klooster te Goes spreekt S. op biz. 240; over de observatie
der Kruisheren op biz. 360 ev; op biz. 385 over den gebedsbroederschap tussen
de zusters van het Old Convent te Zwolle en de Kruisheren, wat we beter een participatie
dier Zusters aan de orde van het H. Kruis kunnen noemen dan een broederschap,
zoals uit het originele dokument blijkt. (Clairlieu, 1955, p. 85).
De donaten der Kruisheren mochten slechts vier maal per jaar communiceren, weinig
vergeleken met andere kloosterlingen, die 't eens in de maand of om de 14 dagen
deden (409). Dat leke-broeders op jaargetijden van ordesgenoten 500 Pater-nosters
baden (463), geschiedde niet uit bijzondere devotie voor dit aantal Pater-nosters maar
uit nood, omdat deze broeders meestal analpihabeten, in geen psalter of gebedenboek
konden lezen of mediteren en toch moesten bidden. L. H.
64

Kruiskapel te Haussen bij Waltbreitbach.
Het onlangs herstelde interieur.

Kruiskapel te Haussen bij Waltbreitbach.
Exterieur volgens 'n oude schilderi|.
(Zie biz. 61-62).