Wantij, nummer 4 2006 - ZMf

December 2006, jrg. 23, nr. 4, losse nrs. € 1,15
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Wantij
Ondergronds

Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden
van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Jos van der Heijden, Peter Maas, Tjeu van
Mierlo, Jan Moekotte, Anke van der Geest, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredacteur). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5,
4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail: egeelhoed@zmf.nl. Afsluiting kopij voor Wantij jrg.24, nummer 1: 27 februari 2007. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat
worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau
of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled bNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke. (Wantij is gedrukt op 90 grs. Reviva Offset, 100 % TCF kringlooppapier).
Wantij
23ste jaargang, nr. 4, december 2006
2
3
5
7
8
9
10
12
13
14
15
17
18
19
20
Column
Rioolrooster 4337PA
Sandra Burgers
Zeeland telt 268 gerubriceerde oude vuilstorten
Zand erover
Jan Moekotte
Na eeuwen bouwen en graven
Archeologisch erfgoed beter beschermd
Anke van der Geest
Landschap
Grafstemming onder de eiken
Peter van der Vliet
Waardevol
Bij Oranjezon groeit de kust nog aan
Anke van der Geest
Consument
Koele kelder kost geen energie
Gerda Spaander
Wet milieubeheer verscherpt
Graafwerkzaamheden grootste gevaar voor
buisleidingen
Willem de Weert
De Voorloper
Alice in Onderland
Peter Maas
Onderaardse klaver en ondergrondse woelmuis
De darkroom van de natuur
Peter Maas
Handhaving
Is de gemeente aansprakelijk?
Jan Eelco Dijk
Scheidend voorzitter Jaap van der Doef:
“We hebben wel tien Al Gore’s nodig”
Peter Maas en Gerda Spaander
De lezer spreekt
‘Je moet die waakhond blijven’
Lex Kattenwinkel
Zeeuwse Nacht van de Nacht weer een succes
Melissa Ernst
Berichten
De voetafdruk van
Jaap van der Doef
Gerda Spaander
Voorpagina:
Het diepst bereikbare punt ondergronds in Zeeland:
de tunnel onder de Westerschelde, min 30 NAP.
Foto: Jaap Wolterbeek
Rioolrooster 4337PA
Column
Drijfvuil maandverband,
verordening, mobiele telefoon
en kwijtschelding, ja ook dát
kleeft aan het strontbruine rioolrooster:
het uit kluiten gewassen waterschapskantoor
waar ondergrondse kak, van singel
en kaai en al wat meer buiten wijkt
voor wat opkomt naast het rechtlijnig darmkanaal
Fijn toch dat we niet hoeven te horen,
ruiken wat door onze provinciale ingewanden
spoelt en slechts de bovengrondse uitstulping
zien van een rioolpijp onder druk
die duidelijk maakt dat dit het einde
is van een ondergraven stelsel
en niet het begin van zoiets als gezuiverde welvaart,
nietwaar?
Sandra Burgers
Ondergronds
Deze Wantij heeft de ondergrond als thema.
Er zijn natuur- en milieuzaken die zich aan ons zicht
onttrekken omdat ze zich (deels) onder de grond
afspelen. Voor de hand liggend: bodemverontreiniging.
Maar ook afgedekte vuilstorten, pijpleidingen,
aardkundige waarden, ondergronds wonen en
onderaardse klaver. En moet de ZMF zelf niet ondergronds?
Ook de lezers spreken zich uit.
De redactie.

Zand erover
t
Tot aan het begin van deze eeuw
werd vrijwel al ons afval gestort.
Zeeland had genoeg onrendabele
hoeken en gaten: een kreek, een
blikweide, een veedrinkput. Daar kon je
de rotzooi in kwijt, zand erover en je zag
er niks meer van. Die oude stortplaatsen
raakten begroeid, kregen een andere
bestemming en zijn daardoor soms moeilijk
in het landschap te herkennen.
Vormen ze een milieuprobleem?
Slecht afgedekt
De Provincie Zeeland bracht in beeld hoeveel
oude stortplaatsen er zijn en welke
milieuproblemen ze kunnen veroorzaken.
Door onderzoek in archieven is achterhaald
wat op die locaties is gestort. Over
illegale stort werd uiteraard niets gevonden.
De provincie onderzocht of de vuilstort
het grondwater en drinkwater vervuilde,
of ze waren afgedekt, of er (giftig)
gas vrijkwam. In totaal werden 268 vuilstorten
gerubriceerd. Ze kregen allemaal
een cijfer dat de milieurisico’s uitdrukt.
Tachtig procent van de stortplaatsen
bleek slecht afgedekt. Soms lag er een
laagje grond op van amper twintig centimeter,
een enkele leer lag er niks en kwamen
gevaarlijke stoffen aan de oppervlakte.
Het vuil opgraven, afvoeren en (alsnog)
verbranden is duur. In veel gevallen
denkt de provincie dat beter afdekken
volstaat. Een laag aarde van een meter
dik wordt voldoende geacht. Op de lijst
met stortplaatsen kwam de Oude
Veerseweg in Middelburg opvallend vaak
(6 keer) voor. Een goede reden om daar
eens te gaan kijken.
Zeeland telt 268 gerubriceerde oude vuilstorten
Jan Moekotte
Wanneer heeft u voor het laatst een kuil gegraven? Niet
voor een ander, maar voor u zelf. Een kuil om een dood
konijn in te stoppen, een strijdbijl te begraven of een pot
met goud. Alleen kabelleggers en doodgravers hanteren
nog professioneel de spa. Wij graven niet meer, wij stoken
ons afval en, oneerbiedig gezegd, onze naasten liever op.
Oude Veerseweg
Wie een vies weggetje verwacht, vergist
zich. De Oude Veerseweg baant zich circa
vijf kilometer lang zigzaggend een weg
tussen Middelburg en Veere en is van
eigenaardige schoonheid. Ze begint als
klinkerweggetje op een rommelig industrieterrein
met loodsen vol lompen en
oude metalen, autoslopers. Na een braakliggend
terrein met waarschuwingsborden
“Gevaarlijk terrein. Vervuilde grond”
wordt de klinkerweg een karrenspoor dat
loopt langs een boerderij met het
opschrift “Bosch Wijk”. Daar woont een
tevreden man. Hij is er geboren in 1933
en nam het boerenbedrijf over van zijn
3 WANTIJ December ‘06
Met bomen omzoomde vuilnisbelt langs de Oude Veerseweg Foto: Jaap Wolterbeek
vader. Hun ouderlijk huis zakte in elkaar
tijdens de inundatie van 1945. Het ‘nieuwe’
huis staat er al weer zestig jaar.
Ruwweg vijftig jaar geleden begon de
gemeente Middelburg een paar honderd
meter verderop een stortplaats. Die vuilnisbelt,
aan de rand van de stad, werd al
snel een geliefd speelterrein. De man zag
er kwajongens vuurtjes stoken en belde
pas de brandweer als er vonken overwaaiden
naar zijn schuur uit 1701 die toen
nog met riet gedekt was. Soms zat hij
dagen in de stank en in de rook, vooral
als er rubber van kabels werd verbrand
om het koper te winnen. Het krioelde er
van de ratten, die jaar na jaar, net als de

Oude Veerseweg
vuilstort, oprukten in zijn richting. Een
deel van zijn grond werd onteigend zodat
de vuilstort kon doorgaan tot twintig,
dertig meter van zijn woonhuis.
Op deze plek wordt nu al vijftien jaar
geen huisvuil meer gestort. Wel wordt er,
volgens de tevreden man, nog regelmatig
grond aan- en afgevoerd: “Licht vervuilde
grond. Pas is die gebruikt voor de aanleg
van een wal rondom een kassencomplex
in Sint Laurens. De grond uit de sloot
hierachter, zo langs het Kanaal, we noemden
dat de Berm, durfden ze niet te storten.
Die is naar de Randstad afgevoerd.
Dat zal een hoop gekost hebben.”
Nieuwe bestemming
De Provincie heeft “in het streven om de
problematiek van de vuilstorten beheersbaar
te houden in 2006 vooral bemiddeld
en win-win situaties gecreëerd.” Aan het
woord is nu een beleidsmaker, niet meer
de tevreden man. “Er zijn partijen die
grond in de aanbieding hebben en partijen
die grond nodig hebben. Grond die op
de ene plek in de provincie vrij komt door
bijvoorbeeld wegenaanleg, wordt gebruikt
om in de buurt een vuilstort beter af te
dekken. Eenmaal goed afgedekt kan zo’n
oude stortplaats een nieuwe bestemming
krijgen. Vaak kan er vee grazen, is er
landbouw toegestaan, soms is zelfs huizenbouw
mogelijk. In Goes werd een
sportveld aangelegd op een voormalige
vuilstort. Daar speelden geen problemen
met giftige stoffen. Wel bleek daar glas
naar boven te komen dat voor vervelende
blessures zorgde. In Vlissingen werd een
oude stortplaats omgevormd tot naturistencamping.”
Bult
Veel oude stortplaatsen zijn niet meer
zichtbaar, de vuilstort aan de Oude
Veerseweg is dat duidelijk nog wel.
Vierhonderd meter lang, een kleine honderd
meter breed, tien, twaalf meter
hoog. Een flink hek voor de ingang, maar
rondom twee prikkeldraadjes waar je zo
overheen stapt. Soms is er helemaal geen
afrastering. Rondom de bult zijn bomen
aangeplant of opgeschoten zoals es, els,
meidoorn, eik. Zo te zien dertig, veertig
jaar oud. In die bomen een bonte specht
4 WANTIJ December ‘06
en een zadelzwam. Verderop aan de Oude
Veerseweg staan paaltjes met een
opschrift “Grondwatermeetpunt”. De
Oude Veerseweg loopt met haakse hoeken
door een open weidegebied. Op een winderige
zaterdag laten zich aan weerszijden
zwarte zwanen zien. Voor je in die
weidse vlakte de Grote kerk en het stadhuis
van Veere, achter je een mooi zicht
op de hoogtepunten van Middelburg. Het
Zeeuws Landschap werkt er, zo blijkt uit
een bord bij een vliedberg, aan “de ecologische
hoofdstructuur”.
Terug naar de tevreden man. Nee,
hij beklaagt zich niet. Ook niet
nu in zijn voortuin binnenkort de
N57 wordt aangelegd, vierbaans
daar. “We zien wel. Als het te gek
wordt, kan ik altijd nog vertrekken.”
Arme Oude Veerseweg,
eerst verpest door vuilnis, straks
door de N57 ●
Jan Moekotte is lid van de Wantijredactie.
Kaart: Provincie Zeeland

Na eeuwen bouwen en graven
Archeologisch erfgoed
beter beschermd
De bodem: we lopen er dagelijks over, maar
beseffen vaak niet dat er geschiedenis in
zit.We realiseren ons meestal niet dat er een
direct verband is tussen archeologische vind-
plaatsen en de vormen van het landschap.
Met enige oefening is er veel van de aardkun-
dige geschiedenis in het Zeeuwse landschap te
herkennen en begrijpen we beter waar men-
sen duizenden jaren hun leefplekken zochten.
h“Helaas is er jaren gebouwd en
gegraven in de bodem en dat is
jammer,” vindt provinciaal
archeoloog Robert van Dierendonck,
werkzaam bij de Stichting Cultureel
Erfgoed Zeeland. Zo is een deel van de
rijke Zeeuwse geschiedenis verloren
gegaan. Maar gelukkig is het tij, mede
door zijn werkzaamheden, aan het keren.
Ondergrond
Ongeveer 7700 voor Chr. was het gebied
dat we nu Zeeland noemen, nog grotendeels
bedekt met zand uit de ijstijden.
Met het geleidelijk warmer worden van
het klimaat steeg de zeespiegel. Het land
overstroomde en werd geleidelijk bedekt
door afzettingen van de zee. Er ontstonden
getijdengebieden met kreken en een
paar strandwallen. Tegen de rand van het
hogere zandgebied werden kustveenmoerassen
gevormd. Toen tussen ±1800 voor
Chr. en 200 na Chr. de zeespiegel weer
iets lager was, ontstonden in vrijwel heel
Zeeland veenmoerassen. Door deze moerassen
stroomde de voorloper van de
Anke van der Geest
Schelde naar zee.
In de periode daarna steeg het zeeniveau
opnieuw en ontstond er wederom een
getijdengebied met kreken. Daarbij werden
grote delen van het veen afgevoerd of
bedekt met een laagje klei. Ook de
Schelde droeg bij aan de toevoer van sediment.
Bewoning
Gedurende duizenden jaren staken droge
delen boven de moerassen uit. Deze droge
plaatsen waren de al eerder genoemde
hogere zandgronden, de strandwallen en
duinen, de hogere oevers van kreken, de
opgevulde kreken en de oeverwallen van
de oer-Schelde. Mensen vestigen zich
graag waar ze droge voeten hebben, dus
zochten ze deze hogere delen op.
Regelmatig moesten nederzettingen verlaten
worden als de zee weer oprukte.
Restanten van deze nederzettingen werden
vervolgens weer bedekt door zand,
klei en veen. Domburg is een voorbeeld
van een dorp dat verhuisde om het stijgende
water voor te blijven.
5 WANTIJ December ‘06
Opgraving van een 2000 jaar oude boerderij bij Ellewoutsdijk Foto: Jaap Wolterbeek
Bodemarchief
De restanten van deze nederzettingen en
activiteiten van de mens worden
beschouwd als cultuurhistorisch erfgoed.
De objecten die in de bodem zitten, worden
beschouwd als een bodemarchief. Het
is belangrijk om de waardevolle vondsten
en restanten van nederzettingen zo veel
mogelijk intact te laten op de plek zelf (in
situ). Voor landschaps- en natuurontwikkeling,
voor de aanleg van wegen, huizen
en bedrijfsterreinen zijn nogal eens
archeologische vindplaatsen of aardkundige
waardevolle kenmerken vergraven.
Van Dierendonck is sinds 1998 provinciaal
archeoloog. Hij zet zich in voor beter
behoud van het bodemarchief, voor verder
onderzoek en ontsluitingen (het in
het daglicht brengen). Hij is een gedreven
man: “Ik ben de afgelopen jaren een
soort missionaris voor het behoud van
archeologische waarden geweest. Tussen
1947 en 1997 is één derde van ons nationale
bodemarchief verdwenen door
gebrek aan regelgeving! Als dat met de
papieren van bijvoorbeeld het Zeeuws
Archief gebeurd was, zou dat flinke en
langdurige protesten geven.”
Beleid
De laatste jaren wordt het werk van de
archeologen gemakkelijker door de ontwikkeling
van beleid. In 1992 ondertekende
een aantal Europese landen waaronder
Nederland het Verdrag van Valletta

(Malta) dat archeologisch erfgoed
beschermt. Sinds 1997 is Nederland zelf
actief beleid aan het ontwikkelen. In elke
provincie bestaan nu de Archeologische
Monumenten Kaart (zie www.zeeland.
nl), waarop de vondsten ingetekend
staan, en de Trefkansenkaart, waarop
ingetekend staat waar mogelijk vindplaatsen
liggen. De Zeeuwse kaarten zijn
voor Van Dierendonck belangrijke instrumenten
voor bescherming van archeologische
waarden, evenals de nieuwe
Zeeuwse Nota Archeologie. Op 11 oktober
j.l. is de Cultuur Historische Hoofdstructuur
(CHS) van Zeeland gepresenteerd
waarin archeologisch erfgoed is opgenomen.
Bezoeken
Naast de uitvoering van het beleid is er
draagvlak nodig onder de bevolking. De
archeologen proberen dit onder andere te
Opgraving voorafgaand aan de bouw van de parkeergarage in Vlissingen Foto: Jaap Wolterbeek
bereiken door mogelijkheden te bieden
om opgravingen te bezoeken. Dit is bijvoorbeeld
vorig jaar gebeurd in
Schoondijke en Hulst. In Goes zijn soms
de gewelven van Slot Ostende te bezichtigen,
die nu onder bestaande gebouwen
liggen. Er is ook veel aandacht voor verdronken
dorpen, die altijd weer de verbeelding
van Zeeuwen aanspreken. Zo
zijn in het Historisch Museum De
Bevelanden in Goes en in Museum Terra
Maris in Oostkapelle permanente opstellingen
over verdronken dorpen. Vondsten
van de Nehalenniatempels uit de
Romeinse tijd zijn zelfs in het nationale
Rijksmuseum van Oudheden in Leiden te
vinden, evenals in het Zeeuws Museum
(dat volgend jaar weer opengaat).
De vindplaatsen van nederzettingen zijn
meestal moeilijk voor het publiek toegan-
6 WANTIJ December ‘06
kelijk. Soms kan men in een bouwput
nog een blik werpen op vondsten, zoals
recentelijk in Vlissingen bij de aanleg van
een parkeergarage. Voor betere toegankelijkheid
ontbreekt het meestal aan geld.
Zo maar de spa in de grond steken
voor landschap, wegen en
gebouwen kan tegenwoordig
gelukkig niet meer. Van
Dierendonck is tevreden over de
behaalde resultaten, maar heeft
met zijn collega´s in Zeeland nog
veel werk voor de boeg. Hij hoopt
ook via publicaties bekendheid te
geven aan de Zeeuwse archeologische
waarden ●
Anke van der Geest is lid van de Wantijredactie.

Grafstemming
onder de eiken
o
De voormalige begraafplaats van Vrouwenpolder aan de
Noorddijk lag tot voor kort verscholen achter de opruk-
kende ruigte. Overwoekering en verval gaven deze plek
een bijzondere sfeer. Die is echter door bruut ingrijpen
verstoord, gelukkig maar tijdelijk.
Omdat ik op een steenworp afstand
woon, vraagt men mij af en toe naar
de geschiedenis van dit bijzondere
plekje. Of het een Joodse begraafplaats is
misschien? Ik verwijs dan naar de tekst
op de graftekens. Die maakt duidelijk dat
daar de notabelen van Vrouwenpolder liggen
die zich een steen met inscriptie konden
veroorloven. Er waren ook graftekens
van hout, maar die zijn door de tand des
tijds vergaan. Regelmatig maak ik een
rondje over het terrein. Ik stond er eerst
niet bij stil, maar doe nu moeite de
gedachte levend te houden dat hier mensen
begraven zijn.
Oude eiken
De begraafplaats aan de Noorddijk kent
een lange geschiedenis. Tot de Watersnoodramp
van 1953 heeft deze locatie
als begraafplaats dienst gedaan. Er gaat
rust uit van deze plek in de luwte van
Landschap
Peter van der Vliet
dijk en bosrand. De tijd verstrijkt hier
langzamer dan elders. Twee prachtige
oude eiken zijn waarschijnlijk aangeplant
en later opgenomen in het spontaan
oprukkende wilgenbos. Daartegenover
markeren twee jongere esdoorns de
ingang. In een van de esdoorns hangt een
valkenkast, die dit jaar gekraakt is door
kauwen.
De struiken rondom de eiken zijn bij
recente werkzaamheden weggezaagd. Zo
komen de twee bomen beter tot hun
recht. De plek als geheel wint hierdoor
aan uitstraling. En als er niet was ingegrepen,
zou de plaats langzaam zijn overkoepeld
en weggedrukt door boomkronen
en metershoog braamstruweel. Een kwestie
van kiezen dus. Net als bij het knotten
van een wilg ziet het er aanvankelijk
onwennig kaal uit. Maar als het licht in
de bosrand valt, die nu van de dijk af
zichtbaar is, krijg ik een vredig gevoel.
7 WANTIJ December ‘06
Snoeien van de oude begraafplaats in Vrouwenpolder
Foto: Jaap Wolterbeek
Over enkele jaren zal duidelijk zijn wat
Landschapsbeheer voor ogen heeft
gestaan.
Als de jonge aanplant onder aan de dijk
uit de kluiten wast, komt het met de
beslotenheid ook weer goed. De lelijke
overgang naar de kunstmatig opgehoogde
parkeerplaats van de ernaast gelegen
camping zal dan gemaskeerd zijn.
De jonge aanplant van enkele
taxussen bij de graftekens (een
nogal erg voor de hand liggende
keuze) is door weer, wind en
bodemgesteldheid mislukt. Ik
ken mensen die daar niet rouwig
om zijn ●
Peter van der Vliet is medewerker van de Stichting
Landschapsbeheer.

‘Waardevol’ is een nieuwe rubriek over aardkundige waarden in Zeeland. De rubriek wordt geschreven door fysisch geograaf Anke van
der Geest. De rubriek is de opvolger van ‘Landschap’ die dankzij de Stichting Landschapsbeheer Zeeland 50 afleveringen in Wantij telde.
Bij Oranjezon groeit
de kust nog aan
w
We geven de naam aardkundige waarden aan gebieden
of landschapsobjecten die kenmerkend zijn voor de ont-
staansgeschiedenis van het landschap en die uit het oog-
punt van erfgoed bescherming verdienen, kortom waar-
devol zijn.
We beoordelen landschappen
meestal naar hun natuurwaarden
en ruimtelijke beleving.
Landschappen worden bepaald door de
ondergrond, de hogere of lagere ligging
ten opzichte van de omgeving, de aan- of
afwezigheid van water, etcetera. Deze factoren
bepalen onder andere welke planten
en dieren het er naar hun zin hebben
en zij veranderen het landschap weer. De
laatste duizenden jaren deed en doet de
mens ook een flinke duit in het zakje bij
die veranderingen.
Ondergrond
De huidige ondergrond is ontstaan door
langdurige processen. In Zeeland is dat
vooral gebeurd in de ijstijden en daarna
door de invloed van de zee. Wat nog rest
van de hoge zandgronden ligt in enkele
delen van Zeeuws-Vlaanderen. De rest
van Zeeland is bedekt door andere afzettingen
of verdwenen in de golven. De stijgingen
en dalingen van de zeespiegel
leidden tot het ontstaan en weer afbreken
van eilanden, strand en duinen, getijdenvlakten
met kreken, veenmoerassen,
enzovoorts. Landschappen ontstonden,
veranderden van vorm en verdwenen
weer. Door ingrepen van de mens zijn de
meeste natuurlijke processen op het land
ingeperkt en veel aardkundige kenmerken
op de schop gegaan, maar er is nog
genoeg te zien.
Actieve processen
Oranjezon is een duingebied in het
noordwesten van Walcheren. Hier kun je
allerlei onderdelen terugvinden van de
aangroei van de kust. En zeldzaam
Waardevol
Anke van der Geest
genoeg zijn er nog steeds actieve processen
te zien. Op het strand vóór de eerste
duinenrij, de zeereep, zijn kleine duintjes
aan het groeien in aanloop naar een nieuwe
zeereep. Verderop, aan de zeezijde van
de Veersegatdam bij de Banjaard, is dit
proces al in een verder stadium. Prachtig!
De duintjes groeien en vormen een lange
rij waarbij ze al dan niet verbonden
raken. Ze snijden een stuk strand af, dat
een primaire duinvallei wordt genoemd.
Afwatering hiervan gebeurt vaak nog tussen
de duinen door richting zee (slufter).
Langs de blauwe wandelroute van
Oranjezon kun je een mooi voorbeeld zien
van een oude zeereep, die nu geheel
'ingepakt' is door oudere en nieuwere dui-
8 WANTIJ December ‘06
Oranjezon Kaart Zeeuws Landschap
Oude Zeereep Oranjezon Foto: Anke van der Geest
nen (zie foto: bij paaltje 24 even van het
pad afgaan, schuin-achter naar rechts het
duin oplopen en dan richting noordwesten
kijken.)
Bij Oranjezon vindt zeker sinds
de zeventiende eeuw aangroei
van de kust plaats. Dankzij zandverplaatsing
langs de kust, richting
Oosterscheldekering, zal het
proces doorgaan. Dat maakt deze
plaats uniek, waardevol en het
behouden waard ●
Anke van der Geest is fysisch geograaf en lid van de
Wantijredactie.

Koele kelder kost
geen energie
v
In een ondergrondse Wantij past een ondergrondse
woning. Maar zover gaan we niet: we zetten hier alleen
de kelder in het zonnetje. Die is niet alleen voor wijn een
goede bewaarplaats. Een kelder heeft geen energie nodig:
over ‘klimaatneutraal’ gesproken!
Vroeger waren kelders gangbaar en
werden volop gebruikt, bijvoorbeeld
voor de inmaak. Groenten, fruit en
aardappels bleven er maandenlang goed,
zonder dat er energie voor nodig was.
Maar ja, het gemak dient de mens.
Inmaken is voor de meeste mensen verleden
tijd, voorraden hoeven niet in huis te
worden bewaard, daar hebben we de
supermarkt voor.
Toen de koelkast zijn intree deed, werd
menige kelder volgestort met puin
Kelder met serre
Oda de Steur uit Ovezande dacht daar
anders over. “Mijn Jan maakt wijn. Van
de groentetuin en van de fruitbomen
halen we flinke oogsten. Om dat allemaal
Consument
Gerda Spaander
goed te bewaren zou een kelder toch wel
erg handig zijn. Nu is het een heel gedoe
om onder een bestaand huis een kelder
uit te graven. Wij hebben twee vliegen in
één klap geslagen door naast ons huis
een kelder te bouwen met een serre er
boven op. Gelukkig konden we het voor
een groot deel zelf doen.” Jan en Oda verhuizen
binnenkort en laten dit moois dan
achter. Maar onder hun volgende
(Franse) huis zit een kelder die drie keer
zo groot is.
In zo’n bewaarplaats is het ‘s winters
ongeveer 8 ºC, en in de zomer kan het er
15 ºC worden. Wie ook zo handig is kan
met behulp van de werkmap “Onderlandhuis”
van de Twaalf Ambachten goed op
weg geholpen worden bij het ondergrond-
9 WANTIJ December ‘06
Kelder onder het huis van familie De Steur in Ovezande
Foto: Jaap Wolterbeek
se bouwen. Minder handige mensen
kunnen een aannemer aan het werk zetten.
Rekenvoorbeelden op internet laten
zien dat een kelder van bijvoorbeeld 3 bij
4 meter rond de 16.000 euro kan gaan
kosten, zonder graaf- en ander bijkomend
werk.
Nieuw huis
Voor mensen die een nieuw huis laten
bouwen, is het de moeite waard om te
overwegen om er gelijk een kelder bij te
nemen. Voor een kelder onder het hele
huis krijg je dan zo’n 40 % meer ruimte
voor maar 10 % meerkosten. En dat zonder
extra ruimtebeslag.
Zo’n knaap van een kelder hoeft niet
alleen bestemd voor opslag van appelen
en wijnflessen. Er is meer mogelijk, al
komt er dan wel verwarming aan te pas.
Bijvoorbeeld een muziekkelder, zodat de
buren niet mee hoeven te genieten. Of
juist een slaapkamer die stil is en donker.
En wat te denken van de kelder als fitnessruimte,
als ontspanningsruimte of
zelfs als een geheime herensociëteit.
Natuurlijk maak je ook vleermuizen blij
met een kelder!
Voor meer informatie:
www.de12ambachten.nl voor de werkmap
“Onderlandhuis”
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.

Wet milieubeheer verscherpt
Graafwerkzaamheden grootste gevaar
voor buisleidingen
Willem de Weert
Producten worden op allerlei manieren vervoerd: per
vrachtauto, per trein, per schip, per vliegtuig maar ook,
ondergronds, per buisleiding. In Nederland ligt circa
160.000 km buisleiding voor het transport van gevaarlij-
ke stoffen. Ook Zeeland heeft een netwerk van onder-
grondse buisleidingen, zelfs onder de Wester- en
Oosterschelde door. Hoe veilig is dit netwerk?
bBedrijven die van het pijpleidingnetwerk
in Zeeland gebruik
maken zijn Air Products (zuurstof),
Dow Benelux (etheen,
propeen), Gasunie en Zebra (aardgas),
L’Air Liquide (zuurstof, stikstof, waterstof,
koolmonoxide), Shell (etheen) en
Total (nafta, olie). Omdat veel van deze
fabrieken in de Kanaalzone en het
Sloegebied staan, ligt daar een concentratie
van buisleidingen.
Hoe veilig zijn buisleidingen?
Het idee was dat de veiligheid van
gevaarlijke stoffen via pijpleidingen meer
gewaarborgd was dan transport over
wegen, rails en water. Maar op 30 juli
2004 vond in België een ramp plaats.
Daarbij kwamen 24 mensen om het leven
door een gasexplosie in een hoofdtransportleiding.
De oorzaak was vermoedelijk
een (oude) beschadiging als gevolg van
graafwerkzaamheden in de buurt van de
leiding. In de Tweede Kamer werden vragen
gesteld over de veiligheid van pijpleidingen
in Nederland. Dit mede naar aanleiding
van een bericht van de Vereniging
van Leidingeigenaren in Nederland dat er
teveel bijna-ongevallen zijn met pijpleidingen.
Graafwerkzaamheden
Het Ministerie van Economische Zaken
stelde een onderzoek in. In januari 2005
bracht de Raad voor de Transportveiligheid
een themastudie uit over de veiligheid
van buisleidingen. Volgens de Raad
bleek dat de helft van alle incidenten
met pijpleidingen te maken heeft met
graafwerkzaamheden. In Nederland ging
het gemiddeld om circa 45 incidenten per
jaar bij transportleidingen voor gevaarlijke
stoffen en om gemiddeld circa 1000
storingen per jaar in het gasleidingennet .
Over een periode van vier jaar waren
daarbij, naar bekend, 18 mensen gewond
geraakt.
Maatregelen
De (bijna) ongevallen zouden vaak te
maken hebben met onvoorzichtig handelen
van aannemers of met miscommunicatie.
In Nederland zijn er twee maatregelen
om de kans op het raken van buisleidingen
bij graafwerkzaamheden te
minimaliseren. Ten eerste is de voorgeschreven
diepteligging van leidingen
zodanig, dat werkzaamheden aan het
oppervlak geen bedreiging voor de buisleidingen
vormen. Ten tweede bestaat het
Kabel en Leidingen Informatie Centrum
met daarbij behorende gedragsregels (het
KLIC systeem) voor leidingbeheerders en
aannemers. Dit KLIC systeem zorgt
ervoor dat men in principe op de hoogte
kan zijn van de ligging van buisleidingen
ter plaatse van werkzaamheden.
Gebreken
Maar uit het onderzoek van de Raad
bleek een aantal tekortkomingen. Zo
werd een aantal ongevallen veroorzaakt
door het feit dat buisleidingen niet op de
vereiste diepte waren gelegd.
Grondwerkers bleken af te wijken van de
afgesproken regels en onzorgvuldig te
10 WANTIJ December ‘06
werk te gaan, waardoor toch leidingen
werden geraakt. Ook werden niet alle
graafwerkzaamheden aan het KLIC
gemeld, waardoor grondwerkers niet op
de hoogte waren van de eventuele aanwezigheid
van leidingen. De KLIC-procedure
met een doorlooptijd van drie dagen
bleek voor spoedklussen te lang, waardoor
deze zonder melding en derhalve
zonder kennis over de mogelijke aanwezigheid
van buisleidingen werden uitgevoerd.
In enkele gevallen was de door
KLIC verstrekte informatie niet correct.
Niet alle leidingbeheerders bleken bij
KLIC aangesloten en KLIC bood geen
landelijke dekking (alle leidingbeheerders
van leidingen met gevaarlijke stoffen
waren overigens wel aangesloten bij
KLIC). Ten slotte bleek niet duidelijk te
zijn welke partij de totale verantwoordelijkheid
draagt voor het functioneren van
het systeem ter voorkoming van het
beschadigen van buisleidingen als gevolg
van (graaf)werkzaamheden van derden.

Lekkage in de polder achter Total. De 20'' duims transportleidingen
van de steiger van Total naar de fabriek lekten op diverse punten.
De Provincie Zeeland was betrokken bij de inspectie en sanering.
Foto: A.J. Boterenbrood.
Kaart van buisleidingen
in Zeeland
Provincie Zeeland
Meldpunt
De Raad adviseerde het Ministerie van
Economische Zaken om de verantwoordelijkheid
voor het voorkomen van ongevallen
en incidenten bij één partij te leggen.
11 WANTIJ December ‘06
Die partij moet zorgen voor registratie en
analyse van ongevallen en incidenten en
voor een centraal meldpunt waar alle leidingbeheerders
zijn verplicht zich aan te
sluiten. De leidingbeheerders moeten
betrouwbare en praktisch bruikbare
informatie over de ligging van hun leidingen
en kabels verstrekken. Grondroerders
dienen zorgvuldig te werken en leidingen
en kabels in de praktijk op te zoeken binnen
een beperkte bandbreedte van de op
de tekeningen weergegeven locatie.
Verder dienen ze afwijkingen van tekeningen
en beschadiging van leidingen per
direct te melden bij het centrale meldpunt.
Op 5 september 2005 werd in het
Staatsblad een wijziging van de Wet
milieubeheer gepubliceerd. Het RIVM,
Rijksinstituut voor volksgezondheid en
milieu, kreeg daarbij de aanbevolen centrale
rol om de veiligheid van buisleidingen
te coördineren. Op basis van landelijke
wetgeving die nu in de maak is, gaat
het Ministerie van VROM inspecteren en
handhaven. De wetgeving is wellicht met
1 of 2 jaar van kracht. Overdracht en kennisdeling
met de Provincie vindt nu al
plaats.
Op basis van de Provinciale
Milieuverordening vond in
Zeeland een inspectie van de leidingbeheerders
plaats. Gasunie,
Air Liquide en Air Products en
Shell beschikken over een goed
functionerend leidingbeheerssysteem.
Dat van Zebra pijpleiding
en Total is voor verbetering vatbaar.
Het leidingbeheerssysteem
van Dow dient nogmaals te worden
geïnspecteerd. De eerste
voorlopige indruk was echter
positief ●
Samenwerken per pijpleiding
Bedrijven kunnen via buisleidingen samenwerken.
In de Ondernemersbijlage van
BN/DeStem van oktober j.l. noemt Hans
van der Hart, directeur van Zeeland
Seaports, daar voorbeelden van. “Een
voorbeeld is de agribusinesscluster in Sas
van Gent waar zich bij zetmeelfabriek
Cargill inmiddels Nedalco heeft gevestigd.
Nedalco produceert daar alcohol voor consumptie.
De restproducten van de zetmeelfabriek
zijn daarbij grondstof vor Nedalco.
Deze grondstoffen worden per pijpleiding
van de ene naar de andere fabriek vervoerd.”
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij. Met dank
aan A. Boterenbrood, Provincie Zeeland.

Alice in
Onderland
d
Peter Maas
De expositie is opgebouwd rond
een aantal thema’s. Gek genoeg
komt het onderwerp milieu of
energie niet of nauwelijks aan bod, terwijl
dat toch juist een van de belangrijkste
redenen kan zijn om ondergronds te
gaan. Verrassend is dat er ook om andere
redenen voor ondergronds bouwen gekozen
wordt. Om religieuze redenen bijvoorbeeld.
Zijn kerken met hun altaren en
torens vooral een poging om in contact te
komen met het ‘hemelse’, in de diepte
raak je juist verbonden met de aarde.
Ondergronds wonen
Ondergronds wonen mag dan in ons land
misschien een kleine hype zijn onder liefhebbers
van duurzaamheid, in China
wonen er nog altijd naar schatting 40
miljoen mensen letterlijk onder de grond.
Het is er pure noodzaak. De zomers zijn
er te heet, de winters te koud; de massa
van de omringende grond conditioneert
de temperatuur van de woonruimten.
Concertzaal
In Keulen is een concertzaal voor 2000
bezoekers gebouwd onder de grond. Op
het plein erboven kun je aan de stenen op
straat herkennen waar het gebouw precies
is. Het grote voordeel is dat er geen
speciale geluidsisolerende maatregelen
genomen moesten. Alleen kon men niet
ontkomen aan de contactgeluiden van het
De voorloper
Het muZEEum in Vlisingen is een verrassende
combinatie van moderne architectuur in een
oud gebouw. Het kan wel degelijk samen-
gaan! Je kunt er het best heel langzaam door-
heen lopen. Voorzichtig slenter ik door de
gangen en daal langzaam af tot ik uiteinde-
lijk in de Pakhuizen terecht kom bij een expo-
sitie over ondergrondse architectuur.
Ondergronds zwembad in Finland
Foto: MuZEEum Vlissingen
plein erboven. Daarom is het bijvoorbeeld
verboden om te skaten op het plein op
het moment dat er uitvoeringen eronder
bezig zijn.
Zwembad
Ook de Finnen blijken creatief. Er was
behoefte aan een nucleaire schuilkelder,
maar ook aan een nieuw zwembad. Het
bleek wonderwel te combineren. De
gewelven in de ruimtes zijn zodanig
bewerkt dat een wolkenlucht is nagebootst.
Het licht op het water zorgt voor
een voortdurende beweging op het plafond.
Hierdoor lijkt de ruimte hoger. De
sterk verlichte ‘wolkenhemel’ ontneemt
het besef van ondergronds zijn.
12 WANTIJ December ‘06
Ondergronds wonen spreekt tot
de verbeelding. Het verlangt wel
speciale aandacht van de architect
om de ruimtes niet alleen
functioneel, maar ook aangenaam
en aantrekkelijk te maken ●
De tentoonstelling ‘Verborgen ruimte, de
ontdekking van ondergrondse architectuur’
is nog tot en met 11 februari 2007 in
het Zeeuws maritiem muZEEum te zien.
Bezoekadres:
Nieuwendijk 11, 4381 BV Vlissingen; tel.
0118- 412 498; www.muzeeum.nl
Maandag tot en met vrijdag 10.00 -17.00
uur. Zaterdag en zondag 13.00 -17.00 uur.
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.

De darkroom
van de natuur
eEr zijn ook hogere planten die
zich jaren achtereen ondergronds
bevinden en slechts heel af en toe
met bloeistengels boven de grond
uitkomen. Het hondskruid bijvoorbeeld,
of ook klavervreter is zo’n soort, waarvan
de wortels parasiteren op klavers. Het
verklaart waarom dergelijke planten soms
zo wisselend in aantal voorkomen. Het
ene jaar relatief talrijk om vervolgens
weer jarenlang onder de grond te verdwijnen.
Erg tot de verbeelding spreekt
natuurlijk ook een soort als de onderaardse
klaver. Leg het maar eens uit aan
omstanders wat je aan het doen bent,
wanneer je loopt te zoeken naar een dergelijke
plantensoort. De onderaardse klaver
is een soort die slechts zelden aangekruist
wordt door floristen in Zeeland. En
dat is niet omdat ze zo moeilijk te zien
zijn, maar omdat ze zo weinig voorkomen.
Slechts op enkele plekken, vooral in
het zuiden van Zeeuws-Vlaanderen komt
Onderaardse klaver en ondergrondse woelmuis
Peter Maas
Veel dieren brengen hun leven onder-
gronds door. Sterker nog: verreweg de
meeste organismen treffen we aan tussen
zand, zavel of klei. Wat wij bovengronds
te zien krijgen is slechts een fractie van al
het leven op aarde. Veelal gaat het om
microscopisch kleine beestjes als bacte-
riën, wormen, ritnaalden, springstaartjes
of aaltjes. Natuurlijk ook schimmels die
zich dan in sommige gevallen als padden-
stoelen bovengronds manifesteren.
deze klaver voor. Liefst op hele zandige en
warme wegbermen of dijkhellingen. De
naam ‘onderaards’ verwijst naar de eigenschap
van deze klaver om de vruchtsteeltjes
de grond in te boren, zodat de rijpe
vruchten als het ware meteen in een goed
kiembed terecht komen.
Nachtelijke levenswijze
Een ander mooi voorbeeld van Zeeuwse
natuur onder het maaiveld is de ondergrondse
woelmuis. Muizen kunnen goed
symbool staan voor de rijke natuur om
ons heen waar we maar zo zelden iets
van te zien krijgen. Muizen zijn talrijk en
algemeen verspreid, maar hoe vaak krijgen
we een muis ooit te zien? Het is niet
alleen hun ondergrondse levenswijze die
dit fenomeen veroorzaakt, maar natuurlijk
ook hun nachtelijke levenswijze.
Wanneer de leden van de
Zoogdierenwerkgroep Zeeland muizen
willen inventariseren doen ze dat ook
13 WANTIJ December ‘06
steeds met behulp van speciale ‘lifetraps’.
Muizenvallen dus, maar dan van de diervriendelijke
soort. Nadat soort, geslacht
en fysieke gesteldheid zijn genoteerd,
worden de muizen weer losgelaten. Lang
niet altijd kunnen ze de ondergrondse
woelmuis noteren. Het is een soort die
beperkt is tot de zuidelijke helft van ons
land en in Zeeland alleen bekend is uit de
Zak van Zuid-Beveland en Zeeuws-
Vlaanderen.
Zeeland herbergt bijzondere soorten
onder de grond. De ondergrondse
woelmuis wordt extra
beschermd via de flora- en faunawet,
terwijl de onderaardse klaver
als kwetsbaar staat aangegeven op
de Rode Lijst ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Onderaardse klaver Foto: Peter Maas

Is de gemeente
aansprakelijk?
a
Bodemverontreiniging was zo’n 15 jaar geleden een
onderwerp dat de gemoederen flink bezig hield.
Tegenwoordig hoor je er maar weinig meer over. Zijn de
problemen in het land opgelost? In Philippine weten ze
wel beter.
Al voor de Tweede Wereldoorlog
werd door de gemeente een gracht
gedempt met verontreinigd materiaal.
Niemand die er iets van wist, totdat
één van de bewoners een paar jaar geleden
zijn huis wilde verkopen en een
potentiële koper een aanbouw aan het
huis wilde. Daarvoor had hij een bouwvergunning
nodig; de gemeente verlangde
een schonegrondverklaring. Uit het
onderzoek dat volgde bleek dat er sprake
was van ernstige verontreiniging met
onder andere PAK’s. De kopers haakten
af.
Provincie
De verontreiniging werd gemeld bij de
provincie Zeeland. De Wet bodembescherming
verlangt van Gedeputeerde Staten
dat die na een melding een besluit nemen
over de ernst van de verontreiniging en
ook een oordeel vellen over de urgentie
om te saneren. De provincie kwam tot de
conclusie dat de bodemverontreiniging
ernstig was, maar niet urgent. Pas uiterlijk
2030 hoeft de overheid zelf te saneren.
Wel raadde de provincie het de
bewoner ernstig af de grond als moestuin
te gebruiken.
Onrustig
Niet alleen de bewoner, maar ook de
buurt werd onrustig. De gedempte gracht
Handhaving
Jan-Eelco Dijk
had ten slotte ook achter hun huizen
langs gelopen en velen hadden een moestuin.
Zou de verontreiniging zich uitstrekken
tot hun percelen? Welke risico’s liep
hun gezondheid? De gemeente besloot de
buurtbewoners een brief te sturen. Daarin
stond dat ook bij omwonenden de bodem
wel eens verontreinigd kunnen zijn en
dat het maar beter was dat zij geen
groente en fruit uit de eigen tuin aten.
Nader onderzoek vond de gemeente niet
nodig: bij de buurman was immers al
gebleken dat er geen urgent geval van
bodemverontreiniging was. De kans dat
er bij hen dan wel van urgentie sprake
was, achtte de gemeente nihil. Sanering
van overheidswege was voorlopig dus niet
noodzakelijk.
Gemeente
De buurtbewoners hadden niet de indruk
dat ze met de brief van de gemeente veel
opschoten. B en W suggereerden wel dat
de bodem onder hun tuin verontreinigd
was, maar liet de bewoners vervolgens
aan hun lot over. Hadden zij al die jaren
met het eten uit de moestuin nu wel of
geen risico gelopen? De bewoners willen
dat de gemeente haar verantwoordelijkheid
neemt en de verontreiniging opruimt
die ze zelf heeft veroorzaakt. Ze maken
bezwaar tegen de weigering van B en W
om onderzoek te doen en -zo nodig- de
14 WANTIJ December ‘06
Bodemsanering in Terneuzen Foto: Jaap Wolterbeek
bodem te saneren. B en W geven echter
niet thuis: ze menen dat er geen bezwaar
mogelijk is tegen de beslissing af te zien
van onderzoek. Het betreft hier geen juridisch
besluit, zoals bijvoorbeeld een vergunning
dat is. Nee, het was een informatieve
mededeling, aldus de gemeente.
Het bestuursrecht is hier volgens B en W
dus niet van toepassing.
Rechter
Dan overwegen omwonenden de gang
naar de civiele rechter. Via die rechter kan
de gemeente aansprakelijk worden
gesteld, net zoals iedere burger die een
ander schade berokkent. Kunnen de
buurtbewoners de gemeente als veroorzaker
verplichten tot onderzoek en zo nodig
tot sanering? Probleem is dat de verontreiniging
erg lang geleden is veroorzaakt.
Van belang is of de gemeente ten tijde
van het dempen van de gracht op de
hoogte was of kon zijn van het risico voor
de bodem.
Stel echter dat uit onderzoek blijkt dat de
gemeente ten onrechte het bericht heeft
verspreid dat de tuinen de buurtbewoners
verontreinigd zijn? Volgens de bewoners
heeft de geruchtenmachine haar werk
gedaan en is er niemand nog bereid hun
woning te kopen.
Omwonenden zouden de gemeente
aansprakelijk kunnen stellen
voor de schade die ze daardoor
hebben geleden ●
Jan-Eelco Dijk is advocaat en procureur bij Vest
Advocaten (voorheen Bureau Rechtshulp Zuid-Holland
Zuid).

“We hebben wel tien
Al Gore’s nodig”
Hoe bent u als voorzitter bij de ZMF
terecht gekomen?
Van der Doef: “Toen ik nog burgemeester
van Vlissingen was, hadden ze al eens op
mijn stoep gestaan, maar die combinatie
zou echt niet gelukkig zijn. Na mijn pensionering
had ik wel de handen vrij voor
deze functie. Ik was geen lid van de ZMF.
Wel was er ‘het gevoel’ voor milieu. De
ZMF zocht geen boegbeeld en zocht ook
niet iemand die inhoudelijk sterk was op
natuur of milieugebied. Wat me opviel
was, en dat vond ik erg inspirerend, dat
álle medewerkers zeer gemotiveerd waren
en allemaal een heel eigen deskundigheid
inbrachten. Intern is er sindsdien veel
veranderd. Er was te weinig aandacht
voor de organisatie zelf. Er werd weliswaar
hard gewerkt aan allerlei projecten,
maar er werd niet goed nagedacht over
het halen van de gestelde doelen. Ook
financieel waren er problemen. Dit noopte
tot een andere opzet van de organisatie:
er kwam meer management aan te
pas. Maar we keken met het bestuur wel
goed naar de medewerkers van de ZMF.
Welke veranderingen we ook voorstelden,
steeds moest iedereen zich daar goed bij
voelen.”
Hoe komt het dat de ZMF nu in de
hoek zit waar de klappen vallen?
“Een aantal zaken stapelde zich op. Zo
werd er niet meer inhoudelijk gediscussieerd
over de verdieping van de
Westerschelde en alle facetten die daar
Scheidend voorzitter Jaap van der Doef:
Het dossier Van der Doef kende geen enkele bladzijde over
het milieu. Toch werd hij zes jaar geleden gevraagd om
als voorzitter van de ZMF op te treden. Het waren vooral
zijn bestuurlijke kwaliteiten die gezocht werden.
Daarnaast, niet onbelangrijk, kwam zijn omvangrijk net-
werk zeer van pas. Nu, bij zijn afscheid, kijkt hij tevreden,
maar niet geheel zonder zorgen, terug én vooruit.
Peter Maas & Gerda Spaander
aan vast zitten. Het werd alleen nog maar
een verhaal over ontpolderen. Ook de
standpunten die de ZMF heeft over zaken
als de Westerschelde Containerterminal
(WCT) en de visserij vielen bij veel
Zeeuwen niet goed. Het regende e-mails
en ingezonden brieven. De ZMF werd
afgeschilderd als zondebok, als een club
die overal tegen was en steeds weer juridische
procedures startte om alles te
dwarsbomen. We besloten om niet in het
tegenoffensief te gaan. We vonden het
beter om het even rustig aan te doen en
enkele ontwikkelingen af te wachten. De
discussie over de WCT gaat pas verder
zodra de provincie haar huiswerk goed
15 WANTIJ December ‘06
Scheidend ZMF-voorzitter Jaap van der Doef Foto: Jaap Wolterbeek
heeft afgerond. De Westerscheldediscussie
wacht op de uitkomst van de commissie
Maljers. In de tussentijd hebben we
wel consequent de brievenschrijvers
steeds persoonlijk benaderd en zijn we
inhoudelijk op hun beschuldigingen ingegaan.
Tegelijkertijd proberen we wel alle
positieve zaken waar de ZMF voor staat
onder de aandacht te brengen. De Nacht
van de Nacht is daar een mooi voorbeeld
van.”
Frustreren de economische ontwikkelingen
niet de moeizame vorderingen
op milieugebied?
Van der Doef: “Als ZMF zijn we niet tegen

economische ontwikkelingen. Neem bijvoorbeeld
de WCT. Die is in strijd met de
grote belangen van Zeeland. Als concept
deugt het niet. Ik ben het met Herman
Wijffels eens als hij zegt niets te zien in
nog meer vrachtwagens en containers
over de weg. Dat staat de leefbaarheid
van de provincie in de weg. We geven aan
hoe het wel kan. Het rapport ‘Licht op
Zeeland’, opgesteld door Tom Bade van
KPMG, is nog altijd een heel sterk alternatief
voor de WCT. En niet, zoals nu
dreigt, een aanvulling daarop. Onze boodschap
is steeds: investeer in de kwaliteiten
die Zeeland kent en niet in ontwikkelingen
die de kwaliteiten in de weg staan.
Een analyse van de ontwikkelingen op
internationale of zelfs mondiale schaal
leidt echter absoluut tot sombere gedachten.
We hebben wel tien Al Gore’s nodig
om de wereld duidelijk te maken met
welke vernietiging we bezig zijn. Vooral
de ongelijke verdeling van armoede en
rijkdom baart zorgen. Toch willen we nog
als maar rijker worden. Wanneer je op
nationaal niveau de partijprogramma’s
erop naslaat, dan zie je dat iedere partij
inzet op een economische groei van minimaal
2%. En ze zijn er als de dood voor
dat, als hun programma’s worden doorgerekend
door het Centraal Planbureau, er
misschien een iets lager percentage uitkomt.”
In een vergrijzende samenleving wordt goed openbaar vervoer steeds belangrijker. Foto: Jaap Wolterbeek
Wat is wijsheid? Waar moet de ZMF
zich op richten?
“Je moet je laten leiden door je eigen
wereldbeeld. Ik doe wat mijn hand te
doen vindt. Je kunt idealen hebben zonder
een groot visionair te zijn. Grote,
magistrale visies blijven helaas nooit lang
hangen. De ironie is natuurlijk dat het
milieubeleid pas onder de aandacht komt
wanneer het economisch goed gaat. Pas
dan heeft de politiek er ruimte en geld
voor. In het andere geval zal steeds de
economie alle aandacht opeisen en dat
gaat ten koste van het milieubeleid. De
huidige trend is liberalisering. Regels
moeten versoepeld worden. Als een ontwikkeling
goed is voor de economie, dan,
zo is de gevestigde opvatting, moet je die
ontwikkeling ruim baan geven. Negatieve
gevolgen behoren dan gecompenseerd te
worden.”
Zou terugdringen van de automobiliteit
een speerpunt kunnen zijn?
“De verwachting is dat er tegen 2040
maar liefst 12 miljoen auto’s in
Nederland rondrijden. Dat is een verdubbeling
ten opzichte van nu. Ik zie fysieke
mobiliteit wel als mensenrecht, maar het
hoeft niet persé met de auto. Er moet dus
wat te kiezen zijn. Zelf ben ik een fietsliefhebber
en ga zoveel mogelijk met het
openbaar vervoer. Houd er rekening mee
16 WANTIJ December 2006
dat we met z’n allen steeds ouder worden.
Straks zijn we, bij gebrek aan goed
openbaar vervoer, gedwongen om tot
onze honderdste in een auto te blijven rijden.
Mobiliteit moet je op andere manieren
mogelijk maken. Op dat vlak is er nog
een wereld te winnen. Maak niet het
bezit, maar wel het gebruik van de auto
duurder; dat kan nationaal of zelfs ook
provinciaal. Ik ervaar het als bizar dat ik
nog altijd het stukje openbare, schaarse
ruimte voor mijn deur gratis en voor niets
mag gebruiken om mijn auto te parkeren.
Het openbaar vervoer moet inspelen op
de potentiële vraag van reizigers en moet
veel beter toegankelijk worden voor minder
validen.”
Volgens Jaap van der Doef staat
bij mensen het eigen belang centraal:
“Dat is altijd zo geweest en
zal altijd zo blijven. Maar daarom
heb je juist een overheid nodig
die de confrontatie aangaat en
bijstuurt. Die regels stelt en deze
ook afdwingt. Ik loop al lang
genoeg mee om te weten dat ook
de huidige golf van liberalisering
wel weer voorbij trekt” ●
Peter Maas en Gerda Spaander zijn lid van de
Wantijredactie.

‘Je moet die
waakhond blijven’
Het afgelopen jaar heeft de ZMF zwaar onder
vuur gelegen. Kritiek kwam er onder meer uit
de hoek van mosselkwekers en tegenstanders
van ontpoldering. Ongezouten en vaak onge-
nuanceerd. Wellicht is het zaak de kritiek niet
met een eenvoudig schouderophalen af te
doen. Moet de ZMF haar strategie aanpassen?
Behoedzamer opereren? Ondergronds gaan?
Of juist nog veel harder roepen?
Ko Adriaanse, Middelburg:
“De ZMF moet gewoon doorgaan op de
huidige voet. Ze zit aan tafel met overheden,
landbouw, recreatie en andere sectoren.
Dat is goed, want met samenwerking
bereik je meer dan met overal tegen zijn.
Het beeld van een milieufederatie die
veel juridische acties voert, klopt niet.
Misschien is bij de mensen onvoldoende
bekend dat de ZMF vooral een overlegpartner
is en zou dit beter in de publiciteit
moeten komen. In dit opzicht zou de
ZMF zich de kritiek kunnen aantrekken.
Imago is heel belangrijk, want hoe meer
sympathie je hebt in de samenleving, hoe
meer medestanders je krijgt en hoe meer
je kunt bereiken. Het gaat om de bescherming
van ons milieu en dat is belangrijk
genoeg.”
Bram de Koene, Vlissingen:
“Strategie veranderen? Nee, natuurlijk
niet. Je moet die waakhond blijven. De
overheid moet zijn werk blijven doen, en
de ZMF moet de vinger aan de pols blijven
houden. Uiteindelijk is het toch de
overheid die beslist. En vind je als ZMF
zo’n besluit onverantwoord, dan mag je
De lezer spreekt
Lex Kattenwinkel
een procedure aanspannen. Het is voor
mij onbegrijpelijk dat een politieke partij
als het CDA ineens gaat tegenstribbelen
en de provinciale bijdrage aan de ZMF
wil binden aan de beperking van: niet
procederen tegen een besluit van diezelfde
provincie. Onder het mom van ‘je gaat
je tegenstanders toch niet subsidiëren’
willen ze tornen aan een democratisch
principe. Nee, zonodig moet je een besluit
altijd door een onafhankelijke derde kunnen
laten toetsen.”
Auke de Vries, Sint-Maartensdijk:
“Ik ben wat ouder en weet nog dat er 40
jaar geleden plannen waren voor wat ze
toen noemden ‘de gouden delta’.
Daarmee bedoelden ze: één groot industriegebied
tussen Rotterdam en
Antwerpen. Ik ben er de natuurorganisaties
nog steeds dankbaar voor dat dit er
mede dankzij hen nooit gekomen is.
Daarom is het goed dat de ZMF af en toe
wat tegengas geeft, maar ze mag niet
doorslaan. Niet alleen het milieubelang
telt, ook het economisch belang. Voor
Zeeland is de komst van een grote containerterminal
veel belangrijker dan het
behoud van een strandje, want de men-
17 WANTIJ December 2006
Protest bij Krabbendijke tegen ontpolderen. Foto: Jaap Wolterbeek
sen moeten hier wel kunnen blijven
wonen en werken. Anders wordt het een
probleemprovincie. Daarom zeg ik: als er
kritiek is op je organisatie, moet je serieus
kijken of er een kern van waarheid in
zit.”
Cor Dekker, Oud-Sabbinge:
“De ZMF als overlegpartner is prima,
maar je mag af en toe best wat kritisch
zijn, ook ten opzichte van sponsoren.
Scheidend voorzitter Jaap van der Doef
heeft dat uitstekend verwoord in zijn
afscheidsinterview met de PZC.
Daarnaast mag je ook best in het openbaar
je stem laten horen om publiciteit
voor een zaak te krijgen of om sympathie
op te wekken. Dat kan in de vorm van
een publieksvriendelijke demonstratie.
Ook een goed voorbeeld van een publieksgerichte
activiteit, zo heb ik zelf ondervonden,
is de medewerking van de ZMF
aan diverse activiteiten tijdens de Nacht
van de Nacht. Mensen die de ZMF een
‘procedurepartij’ noemen weten waarschijnlijk
niet eens dat de organisatie ook
mede dit soort manifestaties organiseert.”
●
Lex Kattenwinkel is medewerker van de Wantijredactie.

Zeeuwse Nacht van de Nacht
weer een succes
h
Het was een avond met wandelingen,
met een zoektocht naar
vleermuizen met de batdetector
of luisteren naar Keltische
muziek, naar legendes of het nachtverhaal
van de kinderfee. Kinderen vermaakten
zich ook met de fluisterbootjes
over het Veerse Meer. Dat was spannend
in het donker, zeker toen het begon te
waaien. Ook deden ze volop mee met
blinde proeverijen en het zintuigenspel.
Als het donker is, moet je vertrouwen op
je andere zintuigen als smaak, geur,
gehoor en tast. De mensen die voor de
sterrenhemel waren gekomen, kregen een
presentatie door de Volksterrenwacht uit
Middelburg en een sterrenkundige vereniging
uit Vlaanderen. Eigenlijk was het
de bedoeling om met telescopen naar de
hemel te kijken, maar de bewolking wilde
niet wijken.
Zes gemeenten
Zes Zeeuwse gemeenten deden mee met
de Nacht van de Nacht; een verdubbeling
ten opzichte van vorig jaar. Middelburg,
Veere, Noord-Beveland, Sluis, Terneuzen
en Goes doofden het licht van menig
kerk, kantoor en molen. De gemeente
Goes liet weten te gaan kijken hoe de storende
verlichting van het stadhuis subtieler
kan.
De ZMF is blij dat de duisternis
door steeds meer mensen als
waardevol gezien wordt. Zij zoekt
steun voor het tegengaan van
energieverspilling en lichtvervuiling.
In 2007 gaat de ZMF
samen met Philips Lighting aan
de slag met energiezuinige en
slimme openbare verlichting bij
gemeenten. Ook staat een
derde Nacht van de Nacht op de
agenda ●
Melissa Ernst
Zo’n 700 Zeeuwen hebben de Nacht van de Nacht bezocht.
Op acht locaties beleefden jong en oud de schoonheid en
romantiek van de donkere nacht.
Verkiezing mooiste donkere plek
In Oud Sabbinge vond tijdens de Nacht
van de Nacht ook de bekendmaking plaats
van het mooiste donkere plekje in Zeeland.
Bij de ZMF kwamen 25 inzendingen binnen.
De jury o.l.v. ZMF- voorzitter Jaap
van der Doef heeft de plekken beoordeeld
en er vijf genomineerd. Dit waren het
vliegveld Nieuw-Haamstede op Schouwen,
natuurgebied de Goudplaat aan het Veerse
Meer, Kapel Hoogelande ten westen van
Middelburg, het Goese Sas aan de
Oosterschelde en Fort Moerspui in Zeeuws-
Vlaanderen.
Strandje Goese Sas
Het strandje van het Goese Sas aan de
Oosterschelde was de winnende plek.
Volgens de inzendster Trudy Hermsen
“een plek om tot rust te komen, te genieten
van de zonsondergang en de oplichtende
wolkenpartijen om het vervolgens
echt donker te zien worden. En dan plots
opgeschrikt te worden door een aantal
duikers die opduiken uit het pikdonkere
water.” Ook de jury vond het een betoverende
plaats die goed bereikbaar is op
fietsafstand van de bebouwde kom van
Goes. Behalve buitendijks kun je ook binnendijks
in de Wilhelminapolder van de
donkerte genieten. De locatie is bovendien
zeer representatief voor een waterrijke
provincie als Zeeland. Water en nachtlandschap
gaan hier hand in hand. Dat is volgens
de jury van grote waarde voor zowel
de Zeeuw als de toerist.
De Zeeuwse Nacht van de Nacht is mede
mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage
van VSBfonds Zeeland.
18 WANTIJ December ‘06
De workshops nachtfotografie leverden
mooie plaatjes op. Er is volop creatief met
licht en duisternis geëxperimenteerd.
Melissa Ernst is beleidsadviseur duurzame landbouw,
plattelandsvernieuwing en energie bij de ZMF.
Foto: Tanny Lemsom
Foto: Truke van de Kamer
Foto: Maurice Hermans
Foto: Chris Oudijk

Campagne Ruimte
De open ruimte van Nederland
dreigt dicht te slibben en waardevolle
landschappen gaan verloren.
Daarom hebben de 12
milieufederaties een gezamenlijke
’Campagne Ruimte’ opgezet.
Onder deze vlag zullen in de
komende jaren activiteiten worden
opgezet om Nederlanders,
jong en oud, burgers en
bestuurders, er van te doordringen
dat Nederland zuinig moet
zijn op de ruimte. Dit vertaalt
zich in de slogan: ‘Zuinig op
Ruimte; Nederland kan zo mooi
zijn’. In onze variant uiteraard
‘Zeeland kan zo mooi zijn’.
Op 6 december was de aftrap,
met de lancering van een meldpunt
op internet. Het meldpunt
verzamelt voorbeelden van verkwistend
ruimtegebruik aangeleverd
door het publiek.
De meldingen worden op
www.zuinigopruimte.nl verzameld.
In 2007 staan nog veel
meer activiteiten op de rol zoals
een ruimte-estafette, een landelijk
symposium en een veldrit.
Een ander project dat per direct
wordt opgestart gaat over
bedrijventerreinen: verloedering,
lege plekken, slecht ingepast of
juist goede voorbeelden. Voor dit
project zoeken we nog mensen,
die zich, eventueel gewapend
met fotocamera, naar een
bedrijventerrein in zijn/haar
omgeving willen begeven om
het ruimtegebruik aan de kaak
te stellen. U kunt zich aanmelden
bij de ZMF (tel. 0113 -
230075) bij Geertje van der
Krogt (gvdkrogt@zmf.nl) of bij
info@zmf.nl (GvdK)
Versterking bureau ZMF
Onlangs is Janneke Flink als
nieuwe medewerker bij de ZMF
gestart. Janneke neemt als
managementassistente de vacante
plek in die was ontstaan
door het vertrek van Evelien
Lievens. Janneke heeft in
dezelfde functie onder meer
ervaring opgedaan bij Center
Parcs Port Zélande en de laatste
twee jaren bij een advocatenkantoor
in Zuid-Holland. We
wensen haar veel succes met
haar werk bij de milieufederatie.
De ZMF gaat zich versterken
met een beleidscoördinator
communicatie (20 uur). Tot nu
toe was communicatie vooral
een activiteit van de afzonderlijke
medewerkers. Maar communicatie
is zo belangrijk gewor-
Berichten
den voor de ZMF dat een medewerker
wordt aangetrokken die
niet alleen beleid ontwikkelt,
maar er vooral voor zorgt dat
communicatie doelgericht ingezet
wordt voor het ZMF-werk.
De vacature staat open tot 11
december. Zie voor verdere info:
www.zmf.nl (TvM)
Afscheid voorzitter Jaap
van der Doef
Op dinsdag 21 november hebben
bureau, bestuur en achterban
afscheid genomen van
Jaap van der Doef. Als blijk van
dank voor zijn inspanningen
voor de ZMF laten we voor hem,
naar goed gebruik, een grenslinde
planten in de Zak van Zuid
Beveland. Verder hebben we
Jaap uitgezwaaid met een minisymposium
over het dilemma
dat hem na aan het hart ligt:
“Hoe behouden we de ruimtelijke
kwaliteit van Zeeland, terwijl
we de economie willen laten
ontwikkelen?”
Met de hoogste ambtenaar van
het ministerie van VROM Hans
van der Vlist, en met hoogleraar
gebiedsontwikkeling Friso de
Zeeuw, hebben we ons over het
thema gebogen. Hans van der
Vlist gaf aan dat het Rijk ruimtelijke
processen nauwelijks kan
sturen. De regio moet dit zelf
doen. Wel gaf hij aan dat daarbij
19 WANTIJ December ‘06
samenwerking tussen gemeenten
van belang is om onnodige
ruimteclaims te voorkomen en
de kwaliteit van de besluitvorming
te vergroten. Op de vraag
wat te doen als de ruimtelijke
ontwikkeling de verkeerde kant
op gaat, bleef hij het antwoord
schuldig. Friso de Zeeuw vond
de Zeeuwse bouwopgave van
21.000 woningen niet reëel. Hij
bepleitte dat van de combinatie
rood en groen een feestje moet
worden gemaakt in plaats van
een blokkade voor ontwikkeling.
Hij complimenteerde de ZMF
met haar visie op woningbouw
in Zeeland. (TvM)
Zandoverslag Hooge
Platen
In de zomer van 2005 heeft de
ZMF samen met Het Zeeuwse
Landschap en Vogelbescherming
de sterk toenemende zandoverslag
nabij de Hooge Platen in de
Westerschelde aangekaart bij
Rijkswaterstaat, de beheerder
van het gebied. De overslag die
elke dag van de week, zowel
overdag als ’s nachts plaatsvindt,
verstoort de vogels en
zeehonden in de buurt.
Rijkswaterstaat, de instantie die
toestemming moet verlenen
voor dit soort overslagwerkzaamheden,
heeft op basis van
ons bezwaar de mogelijkheden
voor de zandoverslag beperkt.
De binnenvaartschippers, vertegenwoordigd
door Koninklijke
Schuttevaer, vinden de beperkingen
te ver gaan. Om een juridische
strijd te voorkomen, zijn
met Schuttevaer de mogelijkheden
bezien het nieuwe reglement
aan te passen. Er bleken
aanpassingen denkbaar die
zowel recht doen aan het
natuurbelang als aan de wens
zandoverslag te kunnen blijven
plegen. Rijkswaterstaat is
inmiddels geadviseerd de
zomerse sluiting te schrappen
van een voor de binnenvaartschippers
belangrijk werkvak, in
afwachting van nadere onderzoeksresultaten
naar de verstoring.
Daarnaast is
Rijkswaterstaat verzocht een
logische uitbreiding van de
overslagzone te overwegen.
Schuttevaer stimuleert betrokken
schippers de natuurwaarden
te respecteren en zodoende
haar imago van milieuvriendelijke
transportwijze te versterken.
(VK)
Nieuwjaarwens
Bureau en medewerkers van de
ZMF wensen haar achterban en
relaties alle voorspoed toe voor
2007.

Scheidend ZMF-voorzitter Jaap van der Doef:
Minder vlees, minder
autokilometers
Gerda Spaander
Jaap van der Doef had niets speciaals met het
milieu. In de jaren dat hij voorzitter van de ZMF
is, heeft hij bijgeleerd. Hoe werkt dat door in zijn
dagelijkse doen en laten?
J
Jaap van der Doef: “Ik ben in
de eerste plaats een natuurman.
Maar langzamerhand heb
ik ook oog gekregen voor het
milieu en ben ik er zelf meer rekening
mee gaan houden. Ja, ik maak veel kilometers.
Voor zover ik die afleg in de auto
ben ik anders, vooral rustiger gaan rijden,
zodat ik minder brandstof verbruik. En
als het even kan, neem ik de trein, eventueel
aangevuld met de bus. Ik raadpleeg
thuis mijn reisplanner, maar kom ik met
het openbaar vervoer niet meer thuis, dan
pak ik de auto.”
Van der Doef heeft buiten het voorzitterschap
van de ZMF nog andere functies.
Hij leidt onder andere her en der op het
platteland inspraakavonden over projecten
van verschillende ministeries, Ook is
hij voorzitter van de landelijke stichting
Fiets en Openbaar Vervoer. De mantelzorg
die hij met zijn vrouw aan zijn schoonmoeder
geeft, tikt ook flink door in de
autokilometers. “Als er een nieuwe auto
moet komen, denk ik aan een hybride,
want die gebruikt veel minder brandstof.
Op onze laatste vakantie zijn we naar
Bern gefietst en met de trein teruggekomen.
En we maken al plannen voor een
soortgelijke vakantie naar Bordeaux.”
De voetafdruk
van
Boodschappen
Jaap van der Doef doet zijn boodschappen
bij een bekende supermarkt, waar hij
wel eens complimenten uitdeelt voor het
groeiende assortiment van biologische
producten, en ze natuurlijk ook koopt. Hij
blijkt een liefhebber van vlees en dat
draagt stevig bij aan zijn uiteindelijk vrij
hoge score, ook al gaat het om scharrelvlees.
Naar Amerika
De voetafdruk van Van der Doef komt uit
op 6,5 ha en dat is meer dan de gemiddelde
Nederlander. Een van de oorzaken
is dat hij eens in de twee jaar naar
Amerika vliegt, omdat daar zijn zoon
woont. Verder komt er veel papier in de
bus, waaronder drie kranten, om van
alles op de hoogte te blijven,. Er zit een
anti-reclame sticker op de brievenbus,
maar dat helpt niet altijd. Ook het energiegebruik
is aan de hoge kant want het
huis is vrij groot. Maar de thermostaat
staat op 18,5 º C en de stroom is groen.
Echtgenote Lies is fanatiek in het uitzetten
van apparaten als de computer, Jaap
gaat daar wat laconieker mee om. Ze is
ook preciezer in het scheiden van afval,
gaat nooit met de auto van Vlissingen
20 WANTIJ Juli ‘06
naar Middelburg, ook niet als het regent.
Maar ja, we meten de voetafdruk van
haar man.
Van der Doef vindt zijn score
desgevraagd wat aan de hoge
kant. Hij staat open voor advies.
Minder vlees eten, minder autokilometers?
“Dat zal nog niet meevallen.
Maar ik ga straks nog eens
met mijn vrouw naar mijn voetafdruk
kijken. Dus kom over een
paar jaar nog maar eens terug.” ●
Bereken zelf uw voetafdruk op
www.voetenbank.nl.
Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,5 ha
Gemiddelde Nederlander 4,7 ha
Gemiddelde wereldburger 2,3 ha
Eerlijke Aarde aandeel 1,7 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
Foto: Peter Maas