Wantij, nummer 1 2008 - ZMf

Zeeuwse Milieufederatie
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
Wantij
Groenblauwe Deltawerken:
een eeuw verder
April 2007, nr. 103, jrg. 25, nr. 1, losse nrs. € 1,15

Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt
naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Janneke Donkers,
Anke van der Geest, Jos van der Heijden, Peter Maas, Jan Moekotte, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredactie). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS
Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail: egeelhoed@zmf.nl. Afsluiting kopij voor Wantij nr. 104, jrg. 25, nr. 2: 1 juni 2008. Bijdragen
kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde
meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled BNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke.
Wantij
April 2008, nr. 103, jrg.25, nr.1
2
3
5
7
10
13
15
16
17
18
19
20
Column
Typisch Thijs
Willem de Weert
Hooggespannen verwachtingen bij eerste
Thijs Kramerlezing
Rinus Antonisse
Hydroloog Schotting vertrouwt op de techniek
‘We kunnen alles als er maar geld is’
Peter Maas
Rijksadviseur voor het landschap Sijmons:
‘Zeeland moet voor zijn landschap kiezen’
Jan Moekotte
Historicus Van Schuppen:
‘Luister naar de stem van het water’
Gerda Spaander
De luisteraar spreekt
Van doemdenken naar doendenken
Lex Kattenwinkel
Waardevol
Aardkundige waarden en Plan Tureluur
Anke van der Geest
De voorloper
Tot in het oostelijke puntje
Peter Maas
Handhaving
Rechtshulp gaat geld kosten
Jan-Eelco Dijk
Berichten
Nieuwe website, nieuwsbrief
Janneke Donkers
De voetafdruk
Chris Kalden, directeur Staatsbosbeheer
Gerda Spaander
Advertentie/Ledenvergadering ZMF
Voorpagina:
Illustratie uit Plan Tureluur (Paul Maas, Eric van Rootselaar) en
Typisch Thijs (Eric van Rootselaar), bewerkt door door $v€vo.
Typisch Thijs
Column
Ik herinner me van Thijs Kramer vooral zijn Vlaamse,
meer nog dan zijn Zeeuwse inborst. Tien jaar lang
organiseerde ik op de ZMF-studiedagen ter ontspanning
een avondwandeling over de Brabantse Wal.
Thijs informeerde dan bezorgd of ik wel een café in de
route had opgenomen. En als er Europacupvoetbal
was graag een met televisie. We hebben alle mooie
cafés op de Brabantse Wal gehad: De Leeuw van
Vlaanderen in Zandvliet, Vaders Hoefke in Huijbergen,
de Blauwe Pauw in Ossendrecht, Non Plus Ultra in
Woensdrecht.
Beijing was voor Thijs zijn non plus ultra: ‘tot hier en
niet verder’. De klap dreunt nog na. De laatste keer
dat ik hem sprak, reed hij als gedeputeerde voor in
een auto met chauffeur. Hij zag dat ik wat onder de
indruk was. “Gewoon normaal doen, Willem. Dat probeer
ik ook.” Typisch Thijs.
Willem de Weert

Groenblauwe Deltawerken:
een eeuw verder
Op vrijdag 22 februari j.l. vond in de
Middelburgse Koorkerk de eerste Thijs
Kramerlezing plaats.
Het onderwerp was:
Groenblauwe Deltawerken, een eeuw
verder. Wantij doet verslag.
Hooggespannen verwachtingen
bij eerste Thijs Kramerlezing
Rinus Antonisse
De verwachtingen zijn hooggespannen. De eerste Thijs
Kramerlezing moet de toon voor de volgende zetten. Het onder-
werp is er naar: Groenblauwe Deltawerken: een eeuw verder.
Daar vallen wel enkele inspirerende visies op los te laten.
bBedenk maar wat er afgelopen
eeuw is voorgevallen. Honderd
jaar geleden is de delta nog echt
een eilandenrijk. Het is vooral de
Februariramp van 1953 die voor ingrijpende
veranderingen in de delta zorgt.
Meer nog de daarop volgende
Deltawerken. Ze zorgen voor de grootste
ingreep in duizend jaar. Aanzienlijke
kustverkorting, het ontstaan van nieuwe
meren. Na de komst van de Westerscheldetunnel
in 2003 verdwijnen, op een
fietsvoetveer na, de laatste veerdiensten.
Visionair
De Thijs Kramerlezing komt op een
moment dat nieuwe aanpassingen voor
de deur staan. In de eerste plaats om de
nadelige gevolgen van de Deltawerken
aan te pakken. In de tweede plaats om
3 WANTIJ April ‘08
Foto: Peter Verdurmen, 2001.
Thijs Kramer
Thijs Kramer (1955, Zuidzande) was een kwart eeuw
actief als belangenbehartiger voor de natuurbescherming.
Hij werkte bij de ZMF vanaf de oprichting in
1985 tot zijn overstap naar Staatsbosbeheer in 2001.
In 2003 werd hij voor de PvdA dagelijks provinciebestuurder. Tijdens
een vakantie in Peking kwam hij in augustus 2006 bij een ongeval om
het leven.
Thijs was een man met inspirerende visies en spraakmakende ideeën
voor een beter, groen-blauwer Zeeland. Zo is Thijs geestelijk vader van
het plan Tureluur te noemen (natuurontwikkeling langs de
Oosterschelde), nam initiatieven voor gezondmaking van de deltawateren
en gaf een aanzet voor een antwoord op de gevolgen van de
klimaatverandering in Zeeland.
De sprekers op de lezing. Vlnr. Steven Van
Schuppen, Dirk Sijmons en Ruud Schotting.
Foto: Jaap Wolterbeek
tijdig een antwoord te geven op de klimaatverandering
en vooral de daardoor
sneller stijgende zeespiegel. In de derde
plaats is de vraag aan de orde of de delta
meer moet inzetten op een groenblauwe
toekomst, of het ‘rode’ spoor van meer
verstedelijking en haven- en industriële
activiteiten moet volgen.
Vandaar de hooggespannen verwachtingen.
De goed gevulde Koorkerk van de
protestantse gemeente Middelburg gonst.
Commissaris van de koningin Karla Peijs
gewaagt van een bijzonder moment, met
een droevige aanleiding: het verongelukken
van Thijs Kramer in augustus 2006.
Ze roept hem in herinnering als het boegbeeld
van de Zeeuwse natuurbescherming,
een visionair provinciaal bestuurder
en een uiterst plezierig mens. Iemand
die tegenstellingen wist om te buigen in
gezamenlijke belangen.

Ondenkbare denkbaar
Chris Kalden, directeur van
Staatsbosbeheer en voorzitter van het
comité van aanbeveling, toont zich verheugd
over het initiatief van het provinciaal
bestuur om de tweejaarlijkse lezing te
ondersteunen. “Het is niet alleen een
waardering voor de mens, maar ook voor
de bestuursstijl van Thijs Kramer, ’’
tekent hij aan. Kalden rekent op ‘inspirerende
gedachten en ideeën van sprekers
van formaat’ en hij heeft het over ‘utopieën
die energie geven om het ondenkbare
denkbaar te maken.’’
Zijn woorden voeden de hooggespannen
verwachtingen. Zij zijn misschien wel té
hoog.
Misschien dat zich daarom enkele uren
later een licht gevoel van teleurstelling
manifesteert. Drie interessante toespraken
– daar niet van. Maar om daar
opmerkelijke visies uit te peuren, dat valt
niet mee. De inleiders geven eigenlijk
Rinus Antonisse (rechts) interviewt Dirk
Sijmons, een van de sprekers op de lezing.
Foto: Jaap Wolterbeek.
meer een stand van zaken. Ze stippen de
toekomst wel aan, echter de splinternieuwe
verbindingen ontbreken. Geen verrassende
ideetjes zoals Thijs Kramer die
graag mocht ontvouwen.
Oplossingen
Ruud Schotting, hydroloog en hoogleraar
kwantitatief watermanagement aan de
Roosevelt Academy zegt volmondig ‘ja’ op
de vraag of de techniek oplossingen voor
de Delta van de toekomst biedt. Zijn
credo: we kunnen alles aan, niet de techniek
is een probleem, eerder het beschikbaar
komen van voldoende geld. Zijn college
is enthousiasmerend; de ontwikkelingen
en bedreigingen zet hij helder op
een rij.
De aanbevelingen van Schotting zijn de
geijkte. Ze doen het hart niet sneller
kloppen: energiebesparing en inzetten op
niet-fossiele energiebronnen, aanpassen
van het waterbeheer, meer aandacht voor
overstromingsrisico’s, het klimaatbestendig
maken van ecosystemen. “Voorkomen
dat we zó met de rug tegen de muur
4 WANTIJ April ‘08
staan, dat we naar middelen moeten grijpen
die we niet willen,” luidt hij uit. Tsja,
waar hebben we dat eerder gehoord?
Groenblauwe toekomst
De rijksadviseur voor het landschap Dirk
Sijmons begint veelbelovend. Hij zet de
Nederlandse delta internationaal neer, als
zijnde één van de 40 grootste delta’s in de
wereld. Alle met vergelijkbare voor- en
nadelen: de beste landbouwgrond, de
belangrijkste wetlands, doorgaande verstedelijking
en kwetsbaar voor de gevolgen
van de klimaatverandering.
Sijmons stelt vast dat in onze delta de
grens van landwinning is bereikt. Hooguit
zijn er aan de kust nog wat mogelijkheden.
Hij pleit voor vergroting van de kustveiligheid
door de natuur zoveel mogelijk
in te schakelen. De kern
van zijn betoog richt zich op de noodzaak
om de delta groenblauw te houden.
Kiezen voor een groenblauwe toekomst –
dat is voor Sijmons zo klaar als een klontje.
Over de route die daarvoor gevolgd
moet worden is hij minder uitgesproken.
Andere vormen van landbouw en het
landschap als toeristische troef. Tsja, waar
hebben we dat eerder gehoord?
Stem van het water
De nadrukkelijk als geboren Zeeuw aangekondigde
historicus en publicist Steven
van Schuppen gaat in op de verhouding
tussen mens en water. Is de mens doof
geworden voor de stem van het water?
Hij vindt van wel en beveelt aan beter te
luisteren naar die stem. Om zo op een
slimme en behendige manier met de
dynamiek van het water om te gaan. Tsja,
waar hebben we dat eerder gehoord?
De eerste Thijs Kramerlezing.
Interessant? Ja. Inspirerend?
Matig. Vernieuwend? Niet echt.
Utopisch? Nee. De creativiteit die
onverwachte werelden met elkaar
verbindt – typisch Thijs – ontbrak.
Alle begin is moeilijk. Over twee
jaar is er een nieuwe kans ●
Op de site www.dethijskramerlezing.nl
staat nog meer informatie over de lezingen.
Er staan sfeerimpressies op, een blik
in het gastenboek, vermelding van de initiatiefnemers
en de mogelijkheid tot contact.
Je kunt er documenten over de lezingen
downloaden.
Rinus Antonisse is journalist en verslaggever bij de
Provinciale Zeeuwse Courant.
Hij schreef deze beschouwing op persoonlijke titel.

Hydroloog Schotting vertrouwt op de techniek
‘We kunnen alles als er maar geld is’
Ruud Schotting was de eerste spreker op de Thijs
Kramer lezing. Hij zette in de Koorkerk een micro-
foontje op zijn hoofd en begon meteen enthousiast
heen en weer te lopen. Dingen aanwijzen op het
scherm, eventjes maar, want hij wilde meteen weer
contact met het publiek. Het voelde aan alsof we in
de collegezalen zaten. De statige kerk accentueerde
dat: de hoogte, het invallende licht, de preekstoel
met indrukwekkend gewelf en de stem die lang-
zaam wegstierf in de echo.
Peter Maas
sSchotting verwelkomde ons in
zijn boeiende wereld van de techniek.
“Honderd jaar terug dachten
we eigenlijk alles al te weten.
Maar toen kwamen de kwantummechanica
en de relativiteitstheorie. Ineens was
niets meer zeker en ontstonden er nieuwe
denkbeelden. Er werden plannen
gesmeed om de Afsluitdijk aan te leggen.
Nog nooit was er in Nederland op zo’n
grote schaal ingegrepen in het landschap.
Tussen de Waddenzee en het IJsselmeer
ontstond een harde grens. Het zoete en
zoute water werden voorgoed gescheiden.
Deze methode zou ook in ons Deltagebied
op grote schaal navolging vinden.
De natuur leek dan uiteindelijk toch
overwonnen te zijn. De waterwolf verbannen!
Toch gebeurden er de laatste honderd
jaar allerlei onvoorstelbare en schokkende
dingen.”
Geschiedenis
Schotting haalt enkele voorbeelden aan:
de Tweede Wereldoorlog (1940-1945), de
Ramp (1953), Tsjernobyl (1986) en
recent de orkaan Katrina (2005) die New
Orleans verwoestte. Maar tegelijkertijd
werden er ook technisch wonderen verricht
waarop we nog altijd met ontzag
terugkijken. Zo liepen er dertig tot veertig
jaar geleden werkelijk mensen op de
maan.
5 WANTIJ April ‘08
Foto: Jaap Wolterbeek
Ruud Schotting
Ruud Schotting is hydroloog en hoogleraar kwantitatief watermanagement aan
de Roosevelt Academy in Middelburg. Zelf is hij een enthousiaste Rotterdammer,
maar zijn grootouders waren Zeeuwen. Zijn opa en oma vormen voor hem een
ideaal begin voor een reis door de tijd. Van honderd jaar terug tot honderd jaar
vooruit. Leidraad: ‘De technische mogelijkheden zijn onbegrensd’.
Vertrouwen in de techniek
Het Deltagebied, waartoe eigenlijk zowat
heel Nederland behoort, is een zeer
gestructureerd landschap en erg plat. Zelf
woont Schotting op een van de laagst
gelegen plaatsen van Nederland, zo’n 7
meter onder NAP. Zorgen maakt hij zich
allerminst. Soms gaat het wel eens mis,
natuurlijk, de geschiedenisboeken staan
er vol van. Maar de techniek kan wonderen
doen. Wat niét kon, bleek toch wel te
kunnen. Hij geeft de Oosterscheldekering
als schoolvoorbeeld. Wat daar voor nodig
was! Maar de kering ligt er en hij werkt.
Het maakt dat Schotting een nagenoeg
onbegrensd vertrouwen heeft in de techniek.
Althans, zolang je maar niet in
Bangladesh woont, oók een deltagebied.
Alle problemen die daar spelen zijn, volgens
hem, technisch gezien onmiddellijk
op te lossen. Maar daar is er geen geld
voor.
Bodemverontreiniging
Toch waarschuwt Schotting, zonder dat je
daarbij meteen een gevoel krijgt van: ‘O
jee, daar gaan we weer’. We wonen op de
contactzone tussen zout en zoet water,
maar het zoute water is fors in de meerderheid.
En met dat zoete water springen
we niet altijd zo verstandig om. Er zijn in
Nederland bijvoorbeeld zo’n 600.000 verdachte
locaties met bodemverontreiniging.
Lekkerkerk schudde wat dat betreft
flink aan de boom. Moedeloosheid is volgens
Schotting niet op zijn plaats. Voor

zover hem bekend is er nog nooit iemand
aan de gevolgen van verontreinigde grond
overleden.
Zeespiegel
Schotting veroorlooft het zich om even
verder terug te kijken in de tijd. Kleine
grafiekjes en enkele cijfers maken veel
duidelijk. De zeespiegel is de afgelopen
honderd jaar met 20 centimeter gestegen.
Is dat zo zorgelijk? Nee. Als we dat extrapoleren
naar de volgende honderd jaar
dan hebben we alle tijd om ons aan te
passen.
Verder terug, 24.000 jaar geleden om precies
te zijn, lag de zeespiegel zo’n 140
meter lager dan het huidige peil. En daar
hadden wij als mens helemaal niets mee
te maken! De oorzaken daarvoor waren
gelegen in geologische processen. Vanuit
het perspectief van de geoloog is klimaatverandering
heel gewoon.
Broeikaseffect
En het broeikaseffect dan? Opnieuw relativeert
Schotting. Zonder broeikaseffect
zou het hier op aarde gemiddeld 18 graden
onder nul zijn. Wat tot nadenken
stemt is dat de hoeveelheid CO 2 in de
atmosfeer in een eeuw tijd exponentieel
is toegenomen en dat de ijskap op de
Moedig
voorwaarts.
Want Zeeland
ligt in de
frontlinie.
Noordpool de laatste decennia significant
is afgenomen. Hij somt de bekende
manieren op om tot een reductie van CO 2
te komen: energiebesparing en overschakelen
op alternatieve energie. Daarnaast
moeten we werken aan het klimaatbestendig
maken van Nederland: in het
waterbeheer, in de ecosystemen en in de
landbouw. Ons landschap zal veranderen.
De dijken gaan verder omhoog, er verschijnen
meer en grotere windmolens en
wie weet meer bollen van kerncentrales.
Al maakt hij met een gebaar van afgrijzen
duidelijk daar absoluut niet op te willen
inzetten.
Voorwaarts
Schotting besluit zijn voordracht met een
citaat van Gerard Reve: “Moedig voorwaarts”.
Want Zeeland ligt in de frontlinie.
Als grote kans ziet hij de techniek
van warmte/koude opslag. Het is een sys-
6 WANTIJ April ‘08
De Oosterscheldekering is het voorbeeld van
onbegrensd vertrouwen in de techniek.
Foto: Jaap Wolterbeek.
teem van energiebeheer dat economisch
zéér rendabel is. Nederland en Zeeland
zijn nog één grote witte vlek. “En het is
zo’n mooi systeem,” zegt Schotting. “Als
het eenmaal aangelegd is, zie je er niets
meer van. Dat is toch wel wat prettiger
dan die reusachtige moderne windmolens.”
Schotting is optimistisch over de
toekomst. Hij is er van overtuigd
dat onze samenleving in staat is
om zich al lerende aan te passen.
“We worden geconfronteerd met
energie-, water- en klimaatproblemen.
We moeten voorkomen dat
we met de rug tegen de muur
komen te staan, dat we naar middelen
moeten grijpen die we niet
willen. We kunnen alles aan. De
techniek is geen probleem, hoogstens
gebrek aan geld” ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.

Rijksadviseur voor het landschap Sijmons:
‘Zeeland moet voor zijn
landschap kiezen’
Nog voor zijn afstuderen komt Sijmons voor wat hij “mijn
eerste grote klus” noemt, wekelijks met de trein naar
Middelburg. In die tijd, van 1978 tot 1980, gaat hij het
traject Bergen op Zoom - Middelburg waarderen. Hij
noemt het, als we met een glas Trappist napraten over zijn
lezing, een van de mooiste treinreizen die je in Nederland
kunt maken: “Als je daar met een bocht de Brabantse Wal
afkomt en dan de Zeeuwse Delta voor je ziet liggen, tja
...dan overvalt je een oceanisch gevoel.”
iIn Middelburg schoof Sijmons aan
bij de grote mannen van Rijkswaterstaat
en dacht mee over een
doorlaatbare Oosterscheldekering.
“Dat vond ik ongelooflijk inspirerend. Dat
Henk Saeijs destijds tot hoofd van de
Deltadienst Rijkswaterstaat benoemd
werd, was van groot belang. Want hij was
ecoloog. Dankzij Saeijs gingen niet alleen
maar techneuten, maar ook biologen,
landschapsarchitecten, kortom mensen
met oog voor milieubelangen, meedenken
over de gevolgen van de Deltawerken.
Rondom die Oosterscheldekering werd
werkelijk pionierswerk verricht. Dat
wordt tot op de dag van vandaag onvoldoende
onderkend.”
Sijmons vindt dat de geschiedenis van de
Oosterscheldekering nog eens vastgelegd
moet worden. Daar sluit Sijmons aan bij
wat Kees Slager voor ogen staat met het
project ‘oral history’. “Snel die pioniers
interviewen, voordat het te laat is.”
Antalya
Tijdens zijn lezing met originele en
humoristische lichtbeelden laat Sijmons
een plaatje van Amsterdamse grachtenpanden
zien met een zwembad voor de
deur. “Daar heb ik als Amsterdamse jongen
nou altijd van gedroomd: zwemmen
in de gracht voor de deur. In Amsterdam
kan dat niet. In Turkije wel. Voor de prijs
van een paar strippenkaarten vlieg je
tegenwoordig naar Antalya. Daar zijn de
Bron: NRC
Jan Moekotte
Amsterdamse grachtenpanden, die u hier
ziet, nagebouwd aan de rand van een
zwembad.”
Sijmons houdt zijn publiek voor dat de
Zeeuwse stranden niet (meer) kunnen
concurreren met bijvoorbeeld de Turkse
attracties. “Waarom zouden de 50 miljoen
mensen die in de Rijn- Schelde Delta
7 WANTIJ April ‘08
Foto: Jaap Wolterbeek
Dirk Sijmons
Dirk Sijmons is sinds 2004 Rijksadviseur voor het landschap. Op
de dag van zijn benoeming tekende Kamagurka op de voorpagina
van NRC bijgaande cartoon.
Sijmons studeerde bouwkunde in Delft. Hij was planoloog bij de
ministeries van CRM en Landbouw en Visserij en vanaf 1982
landschapsarchitect bij Staatsbosbeheer. In 1990 begon hij een
eigen bureau (H+N+S Landschapsarchitecten). Dat bureau
maakte op verzoek van de ZMF en Het Zeeuws Landschap ‘De
landschapsvisie Zeeland’. In opdracht van de provincie Zeeland
bracht zijn bureau in 2003 een indrukwekkende (letterlijk en
figuurlijk, het boek weegt ruim 1 kilo) verkenning uit over de
herwaardering van de Staats-Spaanse linies in Zeeuws-
Vlaanderen.
wonen, nog naar het strand in Zeeland
komen? Zeeland zal meer moeten bieden
dan enkel zee en strand.”
Staats-Spaanse linies
Dan roemt hij de Staats-Spaanse linies in
Zeeuws-Vlaanderen. “Er zijn wel meer
frontlinies in Nederland, maar veel van

De Staats-Spaanse linies
De Tachtigjarige Oorlog begon in 1568 met een gewapende strijd van de Nederlandse
gewesten, onder leiding van Willem van Oranje, tegen de Spaanse Landheer. De strijd
eindigde in 1648 met de Vrede van Munster, waarbij de grenzen van de Republiek der
Verenigde Nederlanden werden vastgelegd. Tijdens de Opstand werd Zeeuws-Vlaanderen
steeds meer een buffer tussen de kern van de Republiek (Zeeland en Holland) en de
gebieden in handen van de Spanjaarden. Er werden in Zeeuws-Vlaanderen meer dan 100
vestingwerken aangelegd in de vorm van forten, schansen en redoutes, zowel door de
Staatsen als de Spanjaarden. De forten werden gebouwd op strategische punten van
waaruit men de waterwegen en kreken kon beheersen. Daarom werden er ook in de
toenmalige buitendijkse gebieden forten aangelegd. Een inventarisatie van de nog aanwezige
vestingwerken en linies wijst uit dat op dit moment de vestingstadjes het meest
duidelijk te herkennen zijn als voormalige militaire bouwwerken. Van de elf vestingsteden
in Zeeuws-Vlaanderen zijn er zeven nog goed als zodanig herkenbaar. Van het grote
aantal forten, schansen en redoutes is ongeveer de helft verdwenen. Een 25- tal forten
en schansen is in geringe mate herkenbaar en ongeveer 15 forten en schansen zijn nog
redelijk tot goed als voormalig militair object te herkennen.
Bron: H+N+ S Landschapsarchitecten. Zie ook: www.staatsspaanselinies.nl
die verdedigingswerken zijn papieren
concepten gebleven. Het bijzondere van
deze linie is dat er jarenlang hevig
gevochten is. Niet dat ik nou zo’n ijzervreter
ben. Integendeel, ik heb geen primair
gevoel bij het leger en werd voor het
vervullen van de dienstplicht afgekeurd.
Maar Zeeland kan die historische linie
veel meer dan nu het geval is, weer in
beeld brengen en als attractie inzetten.
Dat is ook helemaal in de geest van het
rijksbeleid met de nota Belvedere en de
Nationale Landschappen.“
Commentaar
Een dag na de lezing levert de PZC zuinig
redactioneel commentaar: “Wie met
droge ogen de Staats- Spaanse linies als
8 WANTIJ April ‘08
Sporen van de Staats-Spaanse Linie bij
de Pyramide. Foto: Peter Maas.
marketingtool oppert, steelt ongetwijfeld
het hart van de hoeders van het landschap,
maar is verder nauwelijks serieus
te nemen."
Ook Aad de Klerk, Zeeuws consulent historie
en landschap, kan zich (in de PZC)
niet voorstellen dat je met de oude frontlijn
grote aantallen toeristen trekt. “Ze
zijn wel een troef, maar niet in toeristisch
opzicht. Het is meer iets voor de fijnproevers.”
De reactie van Sijmons op deze kritiek:
“Het gaat vooral om het toevoegen van
meerwaarde voor een publiek dat niet
alleen interesse heeft in zon, zee en
strand. Mijn boodschap is dat Zeeland
dringend zijn toeristisch product moet
vernieuwen. De linie in Zeeuws-
Vlaanderen is een van de mogelijke om
dat te doen. Het een sluit het ander niet
uit.“
Kool en geit
Sijmons toonde ook een weerkaartje met
daarop Zeeland als lagedrukgebied,
omringd door de hogedrukgebieden

Randstad/Rotterdam/Ruhrgebied/Antwerp
en/Brussel. “Zeeland weet zich omringd
door zo’n 50 miljoen mensen die gevoed
moeten worden, die ook allemaal dicht
bij huis behoefte hebben aan rust en
ruimte. Zeeland heeft die rust en die
ruimte nog. Nog wel... .”
Het tweesporenbeleid, gericht op het
combineren van zowel industriële bedrijvigheid
en toerisme is in zijn ogen een
foute keuze. Sijmons hekelt het sparen
van de kool en de geit, het win-win jargon
van het Zeeuwse provinciaal bestuur.
Groenblauwe wensdroom
De doorgaans zo gematigde PZC reageert
de dag erna opvallend scherp: “Dirk
Sijmons bleef gisteren in de Middelburgse
Koorkerk zweven in de bekende groenblauwe
wensdroom. Nee tegen bedrijventerreinen,
nee tegen tuinbouw, nee tegen
containers, ja tegen wonen en ja tegen
recreatie. Dat weten we nu wel. De veronderstelling
dat Zeeland nog iets te kiezen
heeft, klopt niet. Want sinds de ontwikkeling
van het Sloegebied en de
Kanaalzone is het tweesporenbeleid een
feit. Die aanpak kan niet worden terugge-
draaid, hoogstens verfijnd.”
Ook op dat commentaar vroegen we
Sijmons een reactie : “Juist omdat de
industriële bedrijvigheid zich heeft geconcentreerd
in Sloegebied en Kanaalzone,
heeft Zeeland nog wat te kiezen. Als de
snelweg door Zeeland geleidelijk wordt
ontwikkeld als aantrekker voor bedrijventerreinen,
dan heb je inderdaad niets
meer te kiezen en is de ontwikkeling
onomkeerbaar geworden. Zeeland heeft
nu nog de kans om zijn karakteristieke
landschap op een sympathiekere wijze te
gelde te maken. “
Beste landbouwgrond
Sijmons pleit, omdat de miljoenen mensen
om Zeeland heen ook gevoed moeten
worden, voor een herwaardering van de
Zeeuwse landbouwgrond. Napratend in
de zaal, hoor ik Tamineau, stedebouwkundige,
herinneringen ophalen aan de
‘Zeeland moet zijn landschap als attractie
inzetten. Dat is helemaal in de geest van het
rijksbeleid met de Nota Belvedere en de
Nationale Landschappen.’
Foto: Jaap Wolterbeek.
9 WANTIJ April ‘08
bijdrage van Herman Wijffels aan het
Zeelanddebat, dat door de provincie in
2001 georganiseerd werd. Tamineau:
“Wijffels bracht toen in dat Zeeland toch
vooral geen goede landbouwgrond moest
opofferen aan industrie of recreatie. De
rijke Zeeuwse grond is volgens Wijffels de
best denkbare landbouwgrond en te goed
om op te kamperen. Nu komt de
Rijksadviseur voor het landschap daar
ook mee. Wijffels had toch iets visionairs.”
Na zijn lezing schiet Sijmons een
ambtenaar van de provincie aan:
“Bouke, nog even dit over de
Staats-Spaanse linie. Daar dreigt
nu iedereen op eigen houtje wat
mee te willen. De ene gemeente
dit, de VVV dat en een middenstandsvereniging
weer wat
anders. Dat moet je zien te voorkomen.
Zorg dat je als provincie
de touwtjes in handen houdt” ●
Nieuwe kansen voor Zeeuwse
akkerbouw
Herman Wijffels, ex- SER lid, nu
Wereldbank, zoon van een Zeeuws-
Vlaamse akkerbouwer:
“Ik bespeur nieuwe kansen voor de akkerbouw.
In de toekomst zal het dieet minder
dierlijk en meer plantaardig worden.
Daarnaast voorzie ik dat de energie die we
nodig hebben, steeds minder uit fossiele
brandstoffen en steeds meer uit fotosynthese
en biomassa gaat komen. Dat vraagt
om hoogwaardige producten van de landbouw.
De toekomst van de agrarische sector
wordt dus plantaardig. Tegen de achtergrond
van die ontwikkeling wordt
vruchtbare grond dan weer een groot
goed. In Zeeland liggen de meest productieve
akkerbouwgronden van de wereld. Er
is dus totaal geen reden om meewarig
naar die akkerbouw te kijken. Het is wel
duidelijk dat de landbouw hoe dan ook
duurzaam moet worden. Dat lukt het
beste op vruchtbare grond. Ook de biologische
landbouw, de interactie tussen
plant, bodem en mens, is high-tech. Daar
moet je dus niet aan beginnen op arme
zandgronden zoals die in Noord-Brabant
voorkomen, maar op rijke Zeeuwse klei
met een hoge productiewaarde.”
Bron: www.duurzaamzeeland.nl/forum
Jan Moekotte is redacteur van Wantij.

Historicus Van Schuppen:
‘Luister naar de stem van het water’
Gerda Spaander
Als historicus, publicist en geboren Zeeuw, presenteerde
Steven van Schuppen zíjn verhaal over de 'Groenblauwe
Deltawerken: een eeuw verder' op de Thijs Kramerlezing,
2008. Hij deed dat in de rol van coreferent, waarbij hij
vooral de levenshouding beschouwt die invloed heeft op
de ontwikkeling van het landschap.
d
“De Zeeuwse samenleving
beleeft op het gebied van
natuur en landschap een
onstuimige periode. Veel natuur
is en wordt gecreëerd, hectaren grond
gaan verloren voor de landbouw. Het
Natuurbeleidsplan was volgens Thijs
Kramer in Zeeland succesvol ingevuld.
Nu beleven we de natuurcompensatie als
gevolg van de verdiepingen van de
Westerschelde. Het speelveld komt nu
ook buitendijks. “Het is zo langzamerhand
genoeg geweest”, zo wordt er steeds
luider gemord door de 'tegenpartij' , de
direct belanghebbenden. Is dat te negeren?
Hoe gaan we met de natuur om en
hoe vinden we een dialoog?”
Ratio
In zijn betoog gaat Steven van Schuppen
in op onze houding ten aanzien van de
natuur. Dat doet hij met gebruikmaking
van de klassieken, waarbij Apollo en
Dionysus centraal staan. “De eerste vertegenwoordigt
de ratio en de andere de
schoonheid en het genot. De ratio is
decennia lang de motor geweest achter
het bedwingen van de natuur. De triomfen
die de waterstaatstechniek in vorige
eeuwen behaalde, maakte Nederland
overmoedig.
Een reactie hierop was de natuurbeweging,
maar die kon de gevolgen van de
technische vooruitgang nauwelijks tegenhouden.
De Club van Rome brengt hierin
verandering, want vanaf dan wordt er
gesteld dat we niet alleen de natuur maar
ook onze eigen bestaansgrond bedreigen
als we zo doorgaan. Dit beroep op de leefwijze
van mensen vindt maar ten dele
gehoor, en daardoor raakt de milieubeweging
in een isolement.” Van Schuppen
spreekt van 'verzuurd moralisme'.
Verleiden
“Na verloop van tijd komt Dionysus weer
om de hoek kijken. De milieubeweging
wil niet meer impopulair zijn en neemt al
dan niet uit strategische overwegingen
een andere houding aan. Het nieuwe
motto is dat je mensen niet moet dwingen
of verbieden, maar moet proberen te
verleiden. Het schoonheidsideaal van de
natuurromantiek speelt dan geen rol
meer.”
Maar Van Schuppen is daar niet tevreden
over. “Het leven is niet alleen maar leuk,
en als je wilt overleven moet je toch rekening
houden met de onberekenbaarheid
van zowel natuur als mens.” Daarvoor is
volgens hem een sociaal -economische
kosten-batenanalyse niet genoeg. “Ook
het beroep dat Al Gore op de wereld doet,
leidt nog niet tot een fundamentele
omslag. Minder energie gebruiken is niet
genoeg, je zult ook moeten inspelen op
veranderingen die er waarschijnlijk toch
gaan komen.”
Zivilcourage
Van Schuppen pleit voor ‘Zivilcourage’,
een levenshouding waarin ruimte is voor
het offer, voor het vieren van de terug-
10 WANTIJ April ‘08
Foto: Jaap Wolterbeek
Steven van Schuppen
Steven van Schuppen is geboren, maar niet getogen in Noord-Beveland. Hij is historicus
en werkt als onderzoeker en publicist op het gebied van landschap, ruimtelijke ordening,
mentaliteit en geschiedenis. De aanleiding hem uit te nodigen is zijn boek ‘Onland en
geestgrond’ met als ondertitel: het mentale landschap in de ruimtelijke orde van de lage
landen. Met name het hoofdstuk ‘Wassend water, slinkend volk’ heeft veel raakvlakken
met het thema van de Thijs Kramerlezing.

tocht, bijvoorbeeld tegenover de macht
van het water.
Hij noemt dat geen capitulatie maar juist
heldhaftigheid. Ook Thijs Kramer heeft
zich ooit in soortgelijke bewoordingen
uitgelaten over ontpoldering.
“Nu zijn we in een stadium waarin de
natuur meer ruimte mag krijgen. Niet
alleen omdat we er meer en intenser van
willen genieten, het gaat ook om respect
voor het wezen van de natuur. Er is debat
over het vermeende succes van de techniek
die werd toegepast bij de Deltawerken.
We realiseren ons de oerkracht van
het water. De tijd is voorbij dat bedreigingen
en calamiteiten, als straf van God
gezien worden. Er liggen veel mogelijkheden
voor verandering, want we kunnen
technisch veel (alles?) aan. Dan gaat het
om energieproductie, zoutwaterculturen,
recreatie en toerisme. Bij dat alles laten
we de natuur zijn werk doen.” In tegen-
De houding van de mens tegenover de
natuur: Apollo of Dionysus?
Foto: Jaap Wolterbeek.
Fort Ellewoutsdijk.
Foto: Jaap Wolterbeek.
stelling tot Schotting waarschuwt Van
Schuppen tegen ongegronde onbezorgdheid
en het hedendaagse geloof in kansen
in plaats van bedreigingen.
Proeftuinen
Hoe krijgt het begrip Zivilcourage vorm
op Zeeuwse bodem? Van Schuppen brengt
het idee van vele proeftuinen naar voren.
Letterlijke proeftuinen, waarbij ongewone
oplossingen voor kustverdediging worden
uitgeprobeerd. Waarmee de koudwatervrees
voor het nieuwe en onberekenbare
wordt weggehaald. Goede voorbeelden
ziet Van Schuppen bij ComCoast (zie
kader).”Voor dergelijke proeftuinen is
ruimte nodig. Daar ligt een taak voor de
overheid.” Die kan een grondwisselbank
11 WANTIJ April ‘08
Proeftuin Comcoast
Voorbeelden van door Van Schuppen genoemde proeftuinen zijn te zien bij het
onlangs afgesloten project ComCoast (COMbined functions in COASTal defence
zones). In dit Europese project zijn innovatieve oplossingen gezocht voor de kustverdediging.
Daarbij wordt het verhogen van de dijken verlaten, en meer gedacht aan
een geleidelijke overgang van zee naar land in veel bredere waterkeringszones. In
Zeeland zijn twee projecten uitgevoerd in het kader van ComCoast. Bij Ellewoutsdijk
wordt niet meer al het heil gezocht in de buitenste van de twee dijken rondom het
fort. En ook in het plan voor Perkpolder zitten twee dijken met daartussen recreatiewoningen
op palen of terpen, zilte recreatienatuur en extensieve of zilte landbouw.
Zie ook: www.comcoast.org
opzetten en daarmee grond vrijmaken
voor de experimenten waar Van
Schuppen op doelt. Die ruimte kan er volgens
hem komen als de overheid ophoudt
zich blind te staren op groei en het materiële
vooruitgangsdenken stagneert.
Overcapaciteit
Van Schuppen ziet kansen omdat hij de
ruimteclaim door bevolkingsaanwas toch
ziet verdwijnen. “Maar dan moet de politiek
daar wel op durven anticiperen. Als
we voorlopig toch flink door blijven bouwen,
dreigt er kapitaalsvernietiging door
de latere overcapaciteit van gebouwen en
infrastructuur. Landschappen die zijn
opgeofferd aan bebouwing krijg je niet
meer terug.”

Getijdenlandschap uitbreiden
Van Schuppen, die ook een fervent wandelaar
is, geeft na de lezing aan dat hij het
getijdenlandschap hogelijk waardeert.
“Als ik van de Zandkreekdam via Kats
langs de Oosterschelde loop, geeft het
getij mij een beleving die ik nergens
anders heb, al was het zonder de stormvloedkering
nog intenser geweest. Door
het fijnmazig patroon van de kreken daar
is het voor mij spannender dan de
Wadden, en door het getij veel aantrekkelijker
dan de Grevelingen en het
Haringvliet. Dat moet natuurlijk zo blijven,
en liefst worden uitgebreid.”
Krimpende of groeiende bevolking?
Van Schuppen en Sijmons houden er op
het punt van bevolkingsgroei een verschillende
mening op na. Volgens Van
Schuppen zal een combinatie van een
dalend geboortecijfer en een dalend aantal
immigranten (door hogere hekken om
Nederland en Europa, én door de aantrekkingskracht
van steden in de eigen omge-
Ontpolderen als het vieren van de terugtocht tegenover de macht van het water. Foto: Jaap Wolterbeek.
ving) leiden tot een krimpende bevolking.
Sijmons ziet echter wereldwijd een trek
naar deltagebieden, omdat daar de gunstigste
voorwaarden bestaan, bijvoorbeeld
door de vruchtbare landbouwgrond.
Voorland oostelijk Zeeuws-
Vlaanderen
In zijn lezing liet van Schuppen niet zien
hoe Zeeland er over 100 jaar uit zou kunnen
zien. Dat hij daar wel uitgebreid over
nadenkt, laat het hoofdstuk ‘Wassend
water, slinkend volk‘ uit zijn boek zien. Hij
neemt als voorbeeld oostelijk Zeeuws-
Vlaanderen, waar in zijn scenario de
Scheldedijk een stuk wordt teruggelegd.
Mensen die in het ontpolderde ‘Voorland’
wonen, krijgen een financiële compensatie,
die mogelijk is door de lagere kosten
van wateronderhoud. Ze gaan zich toeleggen
op zilte teelten. In 2100 is dit gebied
een getijdenlandschap geworden, waar
mensen wonen in paal- en drijf- en andere
12 WANTIJ April ‘08
aan het water aangepaste woningen. De
energie wordt geleverd door de natuurlijke
dynamiek van eb en vloed, zout en zoet.
Echt iets voor mensen met ‘Zivilcourage’.
Op www.dubbelkrimp.nl is meer informatie
te vinden over deze toekomstvisie.
De politiek op regionaal niveau is
in dit proces een grote speler. Van
Schuppen ziet de rol van de centrale
overheid verminderen. “Dat
gebeurt ook in de landen om ons
heen. Zeeland gooit hoge ogen bij
die decentralisatie, als strategisch
gelegen gebied tussen Holland,
Brabant en Vlaanderen. Zeeland
is nu nog een groenblauwe long.
Er doen zich kansen voor om de
verbondenheid tussen bewoners
en bestuur nieuwe inhoud te
geven” ●
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.

Van doemdenken naar
doendenken
Erwin Verhage, Zierikzee:
“De lezingen hebben me wat extra kijk
gegeven op de processen hoe om te gaan
met de Deltawerken in de 21e eeuw.
Vooral de tweede spreker, Sijmons, heeft
indruk op mij gemaakt. Hij gaf met allerlei
voorbeelden aan welke kant het op
kan gaan. Volgens mij heeft verbetering
van de waterkwaliteit de hoogste prioriteit.
Het tegengaan van verzilting en een
oplossing vinden voor de blauwalgproblematiek,
daar gaat het in de eerste plaats
om. In de Oosterschelde,
Krammer/Volkerak en Grevelingen zijn
deze problemen zo urgent dat beslissingen
geen uitstel verdragen. Problemen
met waterkwantiteit zijn veel minder
urgent. Dat kunnen we wel aan. Ik weet
ook niet of de zeespiegelstijging nu wel
zo’n groot probleem wordt. Door de klimaatverandering
zullen er wel hogere
pieken komen, waartegen bescherming
nodig is. Je kunt dat doen door het creëren
van schorren en slikken vóór de
harde zeewering. En misschien moeten
we overstromingsgebieden aanleggen achter
de zeeweringen, net als langs de grote
rivieren. We moeten niet alleen maar
denken in harde elementen. Dat werkt
niet, want water is toch sterk.”
Adriana van Haperen,
Koudekerke:
“De lezingen van Sijmons en Van
Schuppen spraken mij het meest aan.
Vooral vanwege hun uitgangspunt dat je
de moed moet hebben om prioriteiten te
stellen. We zijn gewend dat als we de
natuur 15 procent geven dat we dan de
landbouw ook 15 procent geven. Of evenveel
voor de recreatie als voor de visserij.
Het gevaar is dat het dan een beleid van
niks wordt. Je moet kiezen, pas dan kan
er iets nieuws ontstaan. Zonder een sector
uit het oog te verliezen natuurlijk. We
moeten af van die evenredige bedeling.
En we moeten ook niet bang zijn af en
toe wat in te leveren. Zoals we nu leven
… het kan best wat minder. Wat de toekomst
van de delta betreft, vind ik dat
we meer gebruik moeten maken van wat
De luisteraar spreekt
Wantij vroeg vers van de pers luisteraars naar de Thijs
Kramerlezing naar hun reactie. Voldeed de lezing aan
hun verwachting? Deed men inspiratie op?
Lex Kattenwinkel
de zee ons geeft. We kunnen de Voordelta
vergroten door zeestromingen en daarmee
het zandtransport beïnvloeden. Met
één dam op de juiste plaats kun je al heel
veel doen om het zand op de juiste plaats
te krijgen. We kunnen ook de vorming
van slikken en schorren stimuleren.
Daarnaast moeten we Zeeland als groen
gebied op de kaart zetten. En als landelijk
woongebied: dankzij internet hoeven
veel mensen niet meer dicht bij hun werk
te wonen. Dat pessimisme van ‘het wordt
een provincie met allemaal bejaarden’ is
nergens voor nodig.”
Veronica Frenks, Vlissingen:
“Van Schuppen heeft me zeer aangesproken
met zijn vergelijking tussen het apollinische
en het dionysische. Dat komt bij
Nietschze vandaan. De apollinische mens
wil met zijn denken alles beheersen: de
rede, techniek, rechtlijnigheid. De eerste
spreker, Schotting, zat op deze apollinische
toer. Aan de andere kant heb je het
dionysische: speelsheid, het creatieve en
ongebreidelde. Het aardige is nu juist dat
13 WANTIJ April ‘08
je ze allebei nodig hebt. Ze vullen elkaar
aan. Van de tweede spreker, Sijmons, had
ik meer verwacht. Hij komt vaak met
revolutionaire oplossingen, maar dit keer
bleven die uit. Wel leuk is zijn stelling ten
aanzien van het klimaatprobleem: niet
doemdenken maar doendenken. Je moet
doen en al doende kom je tot oplossingen.
Hij had het ook over de paardeneconomie
en pleitte in dit verband voor heggen
als afscheiding van paardenweitjes,
in plaats van al die lelijke witte hekken.
Nou, ik moet er niet aan denken dat
Noord-Beveland een heggenlandschap
wordt. De wijdsheid moet wel blijven. De
boeren moeten ook blijven. Een gezonde
landbouw is de beste garantie voor een
verzorgd landschap. Mijn ideaal is een
buitengebied met een mooie wisselwerking
tussen landbouw- en natuurgebieden.
En dan kan het best eens nodig zijn
om een polder weer terug te geven aan de
natuur. Vanuit de historie is ontpoldering
in Zeeland niets vreemds, al lagen er destijds
andere motieven en oorzaken (oorlog,
natuurgeweld) aan ten grondslag
dan nu. Het voordeel is dat je nu zelf
kunt bepalen waar het gebeurt. In moreel
opzicht moeten we respectvol omgaan
met de natuur. Dat is net zo belangrijk
als economische ontwikkeling. Nee,
belangrijker zelfs.”
De familie Kramer
bij de lezing.
Foto: Jaap Wolterbeek

Jan Janse, Goes:
“Vanuit mijn technische achtergrond
vond ik de eerste twee sprekers het interessantst
en dan met name Schotting.
Vooral omdat hij benadrukte dat je de
toekomst moeilijk kunt voorspellen maar
je er wel al op moet inspelen. Je moet
continu op je qui-vive zijn, niet bij oude
technieken blijven maar nieuwe technieken
ontwikkelen en daarmee experimenteren
om zo verder te komen. Van Sijmons
sprak me het meest aan dat je keuzes
moet maken. Je kunt niet zeggen een beetje
industrie en een beetje natuur. Dat
werkt niet. De derde spreker, Van
Schuppen, had ook wel een aardig punt
met zijn Zivilcourage, – een appèl op de
burgerverantwoordelijkheid. Alle drie
hebben ze gesproken over de toekomst
van de Zeeuwse delta. Ik denk dat we toe
moeten naar een systeem met dubbele
zeedijken. De huidige dijk blijft gewoon
liggen en daarvoor leg je een lagere dijk.
Tussen die twee dijken kun je natuur
laten komen, bijvoorbeeld schorren en
slikken. Die mogen overstromen. Je kunt
die tweede dijk lager maken, zodat het
water er bij hoge tijen overheen komt en
de natuur tussen de twee dijken zich
goed kan ontwikkelen. Die lage dijk en
de schorren en slikken hebben toch een
dempend effect. Het zou de ideale oplossing
zijn voor de komende honderd jaar.
Een dergelijk systeem kan ook hogere pieken
in de golfslag weerstaan, want die
komen er zeker. Het is wel een oplossing
die een hoop geld kost, maar qua natuur
levert het ook veel op.”
Els van den Kerkhof, Middelburg:
“De derde spreker sprak me heel erg aan
met zijn Zivilcourage. Mensen moeten
zich veel drukker maken om het landschap.
Anders is het gevaar levensgroot
dat er op de automatische piloot allerlei
ongewenste ontwikkelingen plaatsvinden.
De luisteraar spreekt
Vanachter een bureau wordt een nieuwbouwproject
ontworpen, aanpassing van
het bestemmingsplan volgt en hup, weer
een akker volgebouwd. Weer een open
gebied voorgoed verloren. Neem nu die
nieuwe windmolens bij Nieuwland. Ik
ben wel voor duurzame energie, maar
daar staan ze niet op de goede plaats.
Laat ontwerpers eerst eens meegaan met
een begeleide wandeling door een 'te ontwikkelen'
gebied in plaats van het alleen
vanachter een bureau te ontwerpen, dan
zien en horen ze wat er door hun plannen
verloren gaat. Je ziet het altijd: hoe
meer iemand afweet van het landschap,
hoe meer hij zich erbij betrokken voelt en
hoe meer hij zich voor het behoud ervan
inzet. Ik vind dat we echt keuzes moeten
maken. Scherpe grenzen trekken: tot hier
en niet verder. Het landschap is van
iedereen en je moet zuinig zijn op de
ruimte en de weidse uitzichten. Wordt er
wel voldoende gekeken naar inbreiding?
Gemeenten moeten beter luisteren naar
wat de mensen willen. Bestuurders moeten
in begrijpelijke taal uitdragen wat ze
van plan zijn en de mensen erin betrekken.
Geen beslissingen nemen op basis
van een nota die maar enkele mensen
kunnen begrijpen.”
Anton van Berchem, Middelburg:
“Ik heb dingen gehoord die me aan het
denken hebben gezet. Ik werk bij
Rijkswaterstaat en ben nauw betrokken
bij het ontwikkelen en uitvoeren van
plannen over het deltagebied. Het gaat
daarbij over ruimtelijke ordening,
wonen, werken, recreëren, zoutgehalte,
blauwalg, noem maar op. Een antwoord
geven op de klimaatopgave. De regio veiliger
maken en tegelijk aantrekkelijker
voor wonen, werken en recreëren. Alles
hangt met elkaar samen. Daarom is het
ook zo belangrijk om de maatschappij in
de volle breedte bij dit soort ontwikkelin-
14 WANTIJ April ‘08
gen te betrekken. Dat is mijn taak: verbindingen
leggen tussen overheid en
maatschappelijke groeperingen. Allianties
aangaan, om samen tot een mooie delta
te komen. De lezingen hebben me de
bevestiging gegeven dat dit een goede
aanpak is.”
Ard Kramer, broer van Thijs:
“De dingen die vanmiddag gepasseerd
zijn, die bespraken Thijs en ik altijd al
wel. Als we bij hem thuis waren – Thijs
woonde aan een voormalige zeedijk –
maakten we ons een voorstelling hoe
vroeger de zeilschepen langs de dijk voeren,
door het Zwin op weg naar Brugge.
En dan stelden we ons voor dat er wéér
schepen langs de dijk zouden varen, na
ontpoldering van het hele Zwin. We filosofeerden
over de mogelijkheden om
bepaalde vormen van ontpoldering te
combineren met de teelt van lamsoor.
Zoute landbouw, het is vanmiddag verschillende
keren ter sprake gebracht. Dat
is juist het mooie van deze middag, dat
mensen elkaar ontmoeten en inspireren.
Een programma met lezingen, elk met
zijn eigen invalshoeken, met daarna het
samenzijn en de gedachten de vrije loop
laten. Nieuwe ideeën en inzichten
opdoen, iets waar Thijs ook altijd mee
bezig was. Verbindingen zoeken. Het gaat
niet alleen om technische oplossingen,
maar vooral ook om de menselijke maat.
Dat gaat het best onder het genot van een
pintje, dan kun je associaties maken en
gedachten ontwikkelen die je in je eentje
nooit zou hebben. We hebben als familie
gezegd: als er iets moet komen dan moet
het iets dynamisch zijn. Geen Thijs
Kramerboulevard in Plan Turelaar. Het
geeft me nu al een goed gevoel dat we
over twee jaar weer naar iets moois gaan
luisteren, de tweede Thijs Kramerlezing”●
Lex Kattenwinkel is medewerker van de Wantijredactie.

Aardkundige waarden
en Plan Tureluur
Kunnen het beschermen van aardkundige waarden en het
creëren van nieuwe natuur samengaan? We nemen de
proef op de som bij Plan Tureluur op Schouwen-Duiveland
De Prunje op de zuidkust van Schouwen.
Foto: Jaap Wolterbeek.
a
Aardkundige waarden vertellen
iets over de geologie van het landschap.
Ze variëren in afmeting van
klein tot groot, van een paar honderd
meter tot een paar kilometer. Een klein
object is bijvoorbeeld de top van een
rivierduin of een stuk van een kreekrug.
Een stuwwal is een voorbeeld van een
kilometers lang aardkundig waardevol
object. Ook processen in het landschap
kunnen aardkundig waardevol zijn, bijvoorbeeld
bodemvorming en stromend
water. Rond aardkundige waarden is heel
goed natuur te ontwikkelen, maar vaak
zijn de plannen te voortvarend om aardkundige
waarden recht te doen. Dat is
niet altijd kwade wil, soms is het gewoon
onbekendheid met het verschijnsel.
Plan Tureluur
Het plan Tureluur is opgezet om het verlies
aan schorren en zandplaten te compenseren
dat is ontstaan door de aanleg
van de Oosterscheldekering. Het plan wil
op 44 gebieden rond de Oosterschelde
nieuwe, vooral natte natuur creëren. In
de Prunje aan de zuidkant van
Schouwen-Duiveland wordt al enige jaren
gewerkt aan deze plannen. Moerassen
maken het gebied interessant voor talloze
vogels, waaronder de tureluur, het symbool
voor de plannen.
wAARDEvol
Anke van der Geest
Ontstaan
De Prunje is onderdeel van het voormalig
eiland Schouwen dat opgebouwd is uit
mariene zand- en kleiafzettingen. Tussen
de oudste laag en de jongere ligt nog hier
en daar veen, waarvan de vorming 4200
jaar geleden begon en tot in de Romeinse
tijd, ± 250 jaar na Chr., doorging. Dit
veen is tussen 1200 en 1600 afgegraven
voor de zoutwinning (selnering), een
lucratieve onderneming die bijvoorbeeld
Zierikzee welvarend maakte.
Aangezien deze bezigheden de dijken
ondermijnden werd het afgraven van het
veen later verboden. Wat restte: een moerassig
landschap!
In de 19e eeuw werd door bemaling en in
de 20e eeuw door drainage het land klaar
gemaakt voor de landbouw. Na de Ramp
van 1953 werd het land heringedeeld en
geëgaliseerd. Wat nog restte van het veen
15 WANTIJ April ‘08
Prunje (nummer 7) is een onderdeel van Plan
Tureluur. Kaart: Plan Tureluur, ZMF.
werd daarbij ondergeploegd. Door de
zoute kwel bleven de velden direct achter
de dijken ongeschikt voor akkerbouw.
De nieuwe natuur van de Prunje
is ingericht zoals het landschap er
tussen 1600 en 1800 heeft uitgezien.
De natuurlijke processen op
hun beloop laten waardoor zoute
en brakke plassen ontstaan, is
ecologisch en landschappelijk
waardevol. Het is ook aardkundig
enigszins te waarderen naar de
toekomst toe. Maar de historische
aardkundige waarde is door alle
ingrepen al lang verdwenen ●
Anke van der Geest is lid van de Wantijredactie.

Tot in het oostelijke puntje
h
Hier ligt het dan: meer dan 3.000
hectare brakwater schorrengebied.
Ik sta precies op de grens, in het
oostelijke puntje van Zeeuws-Vlaanderen.
Daar waar de Zeeschelde van naam verandert
en Westerschelde wordt. Voor me
ligt een rietmoeras van enkele honderden
meters breed, dan de diepe en constant
uitgebaggerde Schelderivier waarover
immense containerschepen varen, en,
bijna binnen handbereik, aan de overkant
de uitgestrekte industriegebieden van de
Antwerpse haven. Het meest intensieve
industriegebied dat je je kunt voorstellen,
grenst hier pal aan het meest natuurlijke
De voorloper
De ganzen zijn onrustig. Ze vliegen op zodra ik ze in beeld
krijg. Maar dat geldt net zo goed voor de verschillende bui-
zerds, bergeenden en kleine zilverreigers. Zelfs een grote zil-
verreiger houdt het al snel voor gezien. Kennelijk ben ik
hier deze vroege morgen aan de Schelde niet welkom.
landschap dat we nog rijk zijn. Tussen de
stenen glooiing van de zeedijk vind ik
plastic pijpen bestemd voor de bestrijding
van bruine ratten. Ze zijn van de Vlaamse
milieumaatschappij en gevuld met
Difenacoum en Bromodiolone. Mocht je
het innemen, zo wordt gewaarschuwd,
dan kun je een tegengif nemen in de
vorm van vitamine K1. Ik hoor wat baltsende
kieviten en een tjiftjaffende tjiftjaf.
Op het eind van het Sieperdaschor zitten
baardmannetjes, smienten, grutto’s en
kiekendieven. Beseffen we wel voldoende
hoe rijk de natuur van het Verdronken
Land van Saeftinghe is?
16 WANTIJ April ‘08
Peter Maas
Hedwigepolder
Achter mij ligt de Hedwigepolder. Een
verlaten aandoend coulisselandschap met
populieren. Hoe zal dit gebied er over tien
of over honderd jaar uitzien? Is het dan
nog altijd polder? Of zal het nieuwe
natuur zijn, ontpolderd en toegevoegd
aan de komberging van de rivier? Zullen
de kleine kreekrestanten die er nu nog
liggen ooit weer dienst doen als dynamische
geulen van het zo bijzondere intergetijdengebied?
Er zijn inmiddels oneerbare voorstellen
gedaan om de Westerschelde weer op te
peppen, maar dan zonder hectares landbouwgrond
te hoeven opgeven.
Afgraven van Saeftinghe of zelfs
het wegzuigen van de ondergrond
zodat het bovenste bodemprofiel
behouden blijft. Hoe verzinnen ze
het. Kunnen we er dan niet één
keer met onze handen vanaf blijven?
●
Wandel mee met een natuurgids in
het Land van Saeftinghe:
Woensdag 30 april en 28 mei.
Zie: www.hetzeeuwselandschap.nl
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.

Rechtshulp gaat geld kosten
d
Op 1 januari 2008 is het systeem
van rechtsbijstand voor natuur- en
milieugroepen veranderd. In
plaats van de kosteloze rechtshulp
is een systeem van ‘milieu-toevoe-
gingen’ gekomen. Dit zijn kleine
subsidies, die per procedure of per
advies door de advocaat worden
aangevraagd.
Jan-Eelco Dijk
Deze milieu-toevoegingen staan
open voor stichtingen of verenigingen
die in hun statutaire doelstellingen
de bescherming van een
natuur- en/of milieubelang hebben opgenomen.
De milieugroep mag over niet
meer dan € 10.000 aan vermogen
beschikken. De Raad voor de
Rechtsbijstand (de subsidieverstrekker)
verlangt jaarstukken, bankafschriften of
andere financiële stukken waaruit blijkt
dat de stichting of de vereniging over
minder dan € 10.000 aan vermogen
beschikt. Stichtingen en verenigingen die
in aanmerking komen voor een milieutoevoeging,
betalen vanaf 1 januari een
eigen bijdrage van ongeveer € 170 per
procedure of per advies.
Inkomensgrens
Naast milieugroepen kunnen ook minder
vermogende particulieren in aanmerking
komen voor een milieu-toevoeging. Op dit
moment ligt de inkomensgrens voor
gezinnen op een fiscaal jaarinkomen van
ongeveer € 32.000. Voor alleenstaanden
ligt de grens op bijna € 23.000. Bepalend
is het inkomen van twee jaar terug, dus
van 2006. Ook particulieren dienen een
eigen bijdrage te betalen. Dit bedrag kan
oplopen van € 92 tot € 690 per procedure
of advies, afhankelijk van het inkomen.
Handhaving
Nieuw systeem van milieurechtsbijstand
Particulieren en (milieu)groepen die niet
in aanmerking komen voor een milieutoevoeging,
en toch rechtsbijstand willen,
betalen het uurtarief van een advocaat.
Rechtsbijstand
Op dit moment wordt rechtsbijstand aan
milieugroepen in Zeeland verleend door
de milieuadvocaten van Spuistraat 10
Advocaten in Amsterdam. Ook in 2008
blijven de advocaten Jan-Eelco Dijk,
Anna Jonkhoff en Barry Meruma milieugroepen
bijstaan. Om de afstand te overbruggen,
kunnen afspraken gemaakt worden
in het kantoor van de Zeeuwse
Milieufederatie in Goes.
Mocht u vragen hebben, dan kunt
u vrijblijvend bellen met 020-
5205100 of mailen naar
milieu@spuistraat10.nl.
U kunt ook rechtstreeks contact
opnemen met de contactpersoon
voor uw regio:
Jan-Eelco Dijk (tel. 020-5205125;
j.dijk@spuistraat10.nl) ●
17 WANTIJ April ‘08
Nog geen statuten? Naar de notaris!
Groepen die wel onder de vlag van een
vereniging opereren, maar geen statuten
hebben laten opmaken bij een notaris en
ook niet zijn ingeschreven bij de Kamer
van Koophandel, kunnen geen toevoeging
krijgen. Het is dus raadzaam om contact
op te nemen met een notaris. Ook is het
verstandig om doelstellingen statutair vast
te laten leggen, omdat er dan in procedures
geen discussie ontstaat over de vraag
of de vereniging/stichting wel belanghebbende
is in een procedure. Dat is in veel
gevallen een voorwaarde om bezwaar
en/of beroep te mogen indienen bij de
gemeente, de provincie of bij de
rechter.Voor adviezen over goede en redelijk
geprijsde notarissen kunt u contact
opnemen met Spuistraat 10 Advocaten.
Ook als u wilt weten welke statutaire doelstellingen
‘toevoeg-proof’ zijn, kunt u bellen
of mailen met Spuistraat 10
Advocaten.
Jan-Eelco Dijk is advocaat en procureur en gespecialiseerd
in milieuzaken.

Website en nieuwsbrief
vervangen
berichtenpagina
h
De medewerkers van de ZMF heb-
ben altijd met plezier gewerkt aan
de berichtenpagina en vonden het
prettig u op deze manier bij hun
werk te kunnen betrekken. Zij zet-
ten dit graag voort, alleen dan in
een nieuw digitaal jasje.
Janneke Donkers
Hopelijk heeft u in de afgelopen
jaren met voldoening en aandacht
onze berichtenpagina gelezen. Op deze
manier informeerde het bureau van de
ZMF u over actuele zaken en ontwikkelingen
binnen de ZMF. In deze rubriek
kwam van alles voorbij. Van oproepen tot
het doven van uw lichten, bekendmaking
van opvallende projectresultaten, tot
naschriften van de redactie en uitleg over
stellingname in bepaalde situaties.
Moeten we hier nu afscheid van nemen?
Nee, integendeel. Wat dan wel?
Digitale tijdperk
De berichten in Wantij zijn vaak niet upto-date
omdat Wantij een kwartaaluitgave
is. De ZMF vond het tijd om een keuze
te maken. In het digitale tijdperk komen
er steeds meer middelen om je doelgroepen
te bereiken. Om u niet elke keer met
dezelfde boodschap te bestoken hebben
we er voor gekozen om de berichten in
Wantij te laten vervallen. We willen met
Wantij nog meer de diepte in, meer achtergronden,
meer dossier en minder actualiteit.
Wat u daar als lezer van vindt,
gaan we onderzoeken. De actualiteit, dus
de voormalige Wantijberichten, vindt u
voortaan terug in de nieuwsbrief en in de
berichten op de website.
Berichten
Website
Vorig jaar is de ZMF begonnen met een
nieuwe inrichting van haar digitale snelweg.
Het resultaat is een website met
nieuws dat regelmatig ververst wordt,
peilingen, opiniestukken en nog veel
meer. Zo staat er elke maand een lidorganisatie
in het zonnetje die iets bijzonder
te vieren heeft, een speciale activiteit
organiseert of waar iets anders opmerkelijks
aan de hand is.
Digitale nieuwsbrief
Ook kunt u zich sinds vorig jaar aanmelden
voor onze digitale nieuwsbrief. Deze
nieuwsbrief komt eenmaal per maand uit
en biedt u een overzichtelijk en up-todate
overzicht van nieuws, activiteiten en
relevante ontwikkelingen van de ZMF en
haar achterban. Een soort berichtenpagina
maar dan digitaal en maandelijks.
18 WANTIJ April ‘08
Een kijkje in de digitale wereld
van de ZMF
Van de homepage:
Stelling
In Zeeland is best nog ruimte voor een
nieuw grootschalig windmolenpark…
Waterschapsverkiezingen
Wat is de rol van de ZMF ten aanzien van
de Waterschapsverkiezingen…
Cradle to Cradle
Wat is dat eigenlijk? Produceren zonder
afval…
Neem zelf een kijkje op
www.zmf.nl en meldt u aan voor
de nieuwsbrief ●
Janneke Donkers is communicatie coördinator bij de
Zeeuwse Milieufederatie.

kKalden begon zijn carrière als
coördinator van het Zeeuws
Coördinatieorgaan voor Natuur-,
Landschaps- en Milieubescherming,
een van de voorlopers van de ZMF.
Via hoge posten op het ministerie van
LNV kwam hij als directeur terecht bij
Staatsbosbeheer. Hij voelt zich nog steeds
betrokken bij Zeeland.
Liefhebber
Als groot liefhebber van zuivel, kaas en
vlees scoort Kalden heel wat punten. Bij
zijn representatieve functie hoort een
flinke garderobe. Zijn werk en interesses
leiden tot een grote stroom papier door
zijn brievenbus. Een deel daarvan gaat
overigens na lezing naar vrienden en
bekenden. Kalden woont in Gouda. Het
kantoor van Staatsbosbeheer staat in
Driebergen, vlak bij het station. Maar de
auto met chauffeur wint het van de trein,
zowel voor woon-werkverkeer als voor de
vele dienstreizen.
Al met al levert deze manier van leven
een score op van 6 hectare. Daarmee zit
Kalden ruim boven het Nederlands
gemiddelde en in de kopgroep van deze
rubriek. “Ik realiseer me door het invullen
van de voetafdruk dat ik meer
natuurbeschermer dan milieubeschermer
ben. De koe staat voor mij symbool voor
veel van het agrarisch cultuurlandschap;
ik ben niet voor niets voorzitter van de
stichting Weidegang. En er is niks mis
met zuivelproducten en met lekker eten.
Met lichte schaamte constateer ik mijn
tekortkomingen.”
de voetafdruk
van
Chris Kalden, directeur Staatsbosbeheer
“Meer natuurbeschermer
dan milieubeschermer”
Gerda Spaander
Deze keer een voetafdruk van iemand die
zijn sporen in Zeeland heeft nagelaten. Chris
Kalden is directeur van Staatsbosbeheer. Hij
praatte de Thijs Kramerlezing aan elkaar.
Klimaatneutrale organisatie
In het privé-leven van Kalden neemt
duurzaamheid geen belangrijke plaats is.
Hoe zit dat bij Staatsbosbeheer (SBB)?
Directeur Kalden lanceerde onlangs het
idee om van Staatsbosbeheer een klimaatneutrale
organisatie te maken. In
het nieuwe ondernemingsplan neemt het
‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’
een belangrijke plaats in. Dat gaat
onder andere over duurzame bedrijfsgebouwen
en hybride auto’s. Vooral interessant
is het streven om al het groene afval
uit de terreinen van SBB zo duurzaam
mogelijk te verwerken. “We proberen zo
weinig mogelijk te storten. We composteren
liever. We onderzoeken nu de mogelijkheid
om onze biomassa in te zetten als
energiebron. Dat staat of valt met de ontwikkeling
van decentrale energieopwekking,
want anders weegt het niet op
tegen de energie die nodig is voor transport.
We leveren nu al houtsnippers aan
een energiecentrale in Lelystad.”
Klimaatbossen
Staatsbosbeheer produceert van oudsher
hout. Dat is tegenwoordig allemaal van
19 WANTIJ April ‘08
FSC-kwaliteit, ook al is het maar een
fractie van wat er in Nederland aan hout
wordt gebruikt.
Het aanplanten van klimaatbossen in
Nederland ziet Kalden hooguit als een
sympathieke maar symbolische druppel
op de gloeiende plaat. “Het zet meer
zoden aan de dijk als we onze veenterreinen
nat houden, want als veen
droog komt te liggen, komt er CO 2 vrij.
Landschappelijk gezien vind ik het aanplanten
van bos niet altijd wenselijk. Je
moet alleen bos planten waar het historisch
gezien zinvol is. Bovendien, wat we
hier kunnen doen, valt in het niet bij de
mogelijkheden in de tropen” ●
Bereken zelf uw voetafdruk op
www.voetafdruk.nl of www.voetenbank.nl.
Gemiddelde Noord-Amerikaan 9,5 ha
Gemiddelde Nederlander 4, 7 ha
Gemiddelde wereldburger 2,3 ha
Eerlijke Aarde aandeel 1,7 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.

Advertentie/bericht
Dinsdagavond 20 mei 2008
Algemene Ledenvergadering ZMF
De Zeeuwse Milieufederatie nodigt al haar leden uit voor de komende ledenvergadering.
Noteer alvast dinsdagavond 20 mei 2008 in uw agenda!
De ZMF organiseert twee maal per jaar een ledenvergadering. De ZMF vindt het belangrijk om het contact en het overleg met
haar leden, zowel individuele leden als lidorganisaties, in stand te houden en verder uit te breiden. Tenslotte zijn de leden
‘onze voelsprieten in de samenleving’. Hierdoor weten wij wat er speelt in Zeeland en wat er leeft onder onze leden.
Voor de komende ledenvergadering willen we u uitnodigen op de rondvaartboot ‘De Onrust’ die vanuit de haven van Zierikzee
de Oosterschelde op zal varen. Het belooft een mooie tocht te worden. Tijdens de vaartocht zullen we een korte vergadering
houden. Voorzitter Jan van Seters geeft zijn kijk op de actualiteit en we nemen de jaarstukken met u door.
Én natuurlijk is er ruimte voor discussie. Vanaf 20.00 uur praten met u over het thema: ‘Wat levert procederen nu op?’.
We willen u laten zien wanneer en waarom de ZMF al dan niet voor de juridische weg kiest. Prof. mr. dr. P. van Wijmen geeft
een inleiding over de ‘voors’ en ‘tegens’ van de inzet van juridische middelen.
Nadere informatie volgt per brief. Er is slechts een beperkt aantal plaatsen op de boot beschikbaar. Dus meld u snel aan via
telefoonnummer: 0113-23 00 75 of per mail: info@zmf.nl
Haven van Zierikzee Aanlegplaats: ‘de Luitjes’ Wanneer: dinsdag 20 mei Vertrek:19.00 uur
20 WANTIJ April ‘08