PDF (Blécourt de, W. (2010) "Zoals de grootmoeders het hun ...

270
KODDIGE VERTELSELS
Een andere indeling van sprookjes is mogelijk op basis van het soort publicaties
waar ze aan zijn ontleend, in plaats van de negentiende-eeuwse sprookjesbundels
waar Aarne zijn catalogus op bouwde)45] Wanneer zo'n nieuwe indeling voor
een groot deel met de gangbare overeenkomt, ligt dat eraan dat bijvoorbeeld
fabels al enkele eeuwen in druk waren verspreid en dat er ook allang verzamelingen
met anekdotes bestonden en werkjes met stichtelijke verhalen. Maar er
zijn ook belangrijke afwijkingen, vooral omdat een veel nauwkeuriger beeld
van de sprookjesgenealogie ontstaat. In Witterycks bundel zijn zodoende zes
grove categorieen te onderscheiden: Franse sprookjes, Orientaalse sprookjes,
sprookjes uit of verwant aan de Kinder- und Hausmlirchen, Vlaamse verhalen,
anekdotes en fabels.
Om met de laatste te beginnen: 'De soldaat' (26) is de enige Fabel in de verzameling.
De held houdt eerst een beer, een wolf en een vos voor de mal, redt dan
een leeuw van een slang, die leeuw redt hem op zijn beurt weer van de duivel,
maar gaat dood als ze in een land komen waar het te koud is. Op het laatst komt
de soldaat in een spookkasteel terecht, waar hij Lucifer tegenkomt en hem
verdrijft met een stevig pak slaag en dan beloond wordt met een schat. De Fabel
is opgebouwd uit drie verschillende delen waarvan de eerste twee (ATU 38 en
ATU 156A)[46] al sinds de middeleeuwen voorkomen en het derde elementen
bevat uit sagen waaronder die van de kaartspelers en de duivel. Waarschijn1ijk
is zij door Witterycks onbekende zegspersoon zelf gecomponeerd.
Dan zijn er negen verhalen waarvan Stalpaert er acht aanduidde met 'koddig
vertelsel'. Deze groep komt zonder uitzondering uit gedrukte bronnen. De
verhalen hieruit zijn te traceren naar zestiende en zeventiende-eeuwse verzamelingen
met anekdoten, oflduchten, die in heel Europa circuleerden)47] Deze
werkjes waren razend populair en werden telkens herdrukt; de verhalen eruit
werden ongetwijfeld ook mondeling verder verteld, aIleen konden vertellers
[45] A. AARNE, Obersicht der mit dem Verzeichnis der Miirchentypen in den Sammlungen Grimms,
Grundtvi9s, Afanasjews, Gonzenbachs und Hahns ubereinstimmenden Miirchen, Helsinki, 1912
(FFC 10).
[46] Stalpaert's typering in de 'Aanteekeningen' (zie noot 6), p. 297, is onnauwkeurig maar
overgenomen door M. DE MEYER, Le conte (zie noot 30), p. 27. Hernieuwde typering
aan de hand van H.-J. UTHER, The Types ciflnternational Folktales (zie noot35).
[47] Zie voor Vlaanderen: J. VERBERCKMOES, Schertsen, schimpen en schateren. Geschiedenis
van het lachen in de Zuidelijke Nederlanden, zestiende en zeventiende eeuw, Nijmegen, 1998.
telkens teruggrijpen op vaststaande teksten. Hier zal ik niet voor ieder verhaal
precies de literaire affiliatie aangeven, maar me beperken tot een schets van
de grote lijnen. De Meyer stelde voor 'De slimme dommerik' (5) al vast dat de
'litteraire varianten de mondelinge overlevering bernvloed' hadden, althans 'voor
bepaalde elementen'. In Vlaanderen ging het om de Vermakelijken klu.9tvertelder.
[4 8 ] Maar ook dit verhaal was samengesteld; het bekende Unibos thema (A TU
1535) werd voorafgegaan door de passage waarin de domoor garen aan een beeld
van O.L. Vrouw wil verkopen, een referentie aan een al in zestiende-eeuws
Duitsland bekend verhaal dat door Italiaanse auteurs over heel Europa verspreid
was (ATU 1643»)49] In de Oedelemse variant zijn de antagonisten vrouwelijk.
'De dronkaard en de speleman' (6) circuleerde al in druk sinds de vijftiende
eeuw (ATU 1537). 'Jan Verzag' (9), het verhaal over de kleermaker die zeven
vliegen in een slag doodsloeg, 'en dan nog negen die te trekkebeenen lagen',
was in ieder geval al sinds de zestiende, in de Noordelijke Nederlanden in
het achttiende-eeuwse volksboek Klein Kobisje alias Konin.9h sonder Onderzaten
(diverse drul