HERMENEVS - Tresoar

HERMENEVS
14 e JAARGANG, AFL. 4 — 15 DECEMBER 1941
Ad Amicum
DE VARIIS OTIANDI MODIS
Quae mihi nuper erat iam tandem tradita charta
Arguit assiduum te permansisse alacremque,
Emeritus quamvis sis atque aetate provectus.
Munere et officiis solitis vix iure solutus,
Cum rude donatus iamdudum feriar ipse,
Me rogitas quod opus posthac attingere possis.
Scilicet ex animo sum respondere paratus.
Sunt qui res pretii nullius colligere optent,
Quas semper miscent et rursus in ordine ponunt,
Sed reor illud opus tibi sat puerile videri.
Nec tibi conveniet late per rura vagari
Venando nec pisciculos captare misellos:
Id, credo, caedem, non oblectamina ducis.
Iam nitidas serra res informare licebit
Aut ramosa gravi discindere ligna securi,
Quod ducibus quondam magnis gratum esse solebat.
Sed non dexter eras opifex neque callidus usu,
Unde alicui longe praestat te dedere ludo.
Et latrunculus 1 imprimis te iure invabit,
Commodus ingenioque tuo mentique sagaci.
Mox postquam penitus latronum proelia nosti,
Iam poteris sollers problemata solvere, semper
Qualia proponunt lusoribus acta diurna
Ludique existes quondam fortasse magister.
Quodsi forte rogas, quibus ipse laboribus utar
Tempora fallendi causa: constans mihi cunctor,
Indefessus ego cunctor — nec inutilis: olim
‘Unus homo nobis cunctando restituit rem’ !
P. H. D.
Het schaak-spel (eig. -stuk).

84
Busnois’ Antoniuslied
II.
Aan het eind van mijn vorig artikel heb ik de betekenis van het
slotwoord νς gekenschetst als praegnant en gewijd. Men zal begrijpen
waarom. Deze νς immers is geen tevoren aanwezig bezit,
maar eerst toetredende genadegave Gods, overgedragen in het heilsgeheimnis
van het Woord; de term is dus synoniem met dat absoluut
πνεµα dat in de geloofstaal als afkorting in de plaats treedt
voor πνεµα θε of γιν (Spiritus Domini of Sanctus). Vragen
wij nu vanwaar dit voor het begrip der passage zoals later zal blijken
essentiële νς absolutum stamt, dan dient in de eerste plaats opgemerkt
te worden, dat in de Schrift daarvoor geen enkel direct
voorbeeld te vinden is. De enige plaats die een althans gedeeltelijke
parallel vertoont staat bij Paulus in de eerste brief aan de Corinthen,
hoofdstuk 2 vers 15 en volgend. De betrokken passus aldaar handelt
over de begripsklove tussen den ‘natuurlijken mens’, die slechts
de wijsheid dezer wereld aanvaardt, en den ‘geestelijken mens’,
uit wien dank zij de gave des Geestes de wijsheid Gods spreekt.
Paulus’ betoog dat deze πνευµατικς νθρωπς inzover hij τ τ
πνεµατς brengt uiteraard ontgaan zal aan begrip en oordeel van
wie nog behoort tot de ψυικί, besluit t. a. p. met de volgende
toelichting ex exemplo: τίς γρ γνω νν κυρίυ, ς συµιάσει
ατν;’ (Jes. 40, 13) µες δ νν ριστ µεν.
Het laat zich niet ontkennen dat νς in beide incidentele
verbindingen de waarde heeft van een naar denk-aspect geaccentueerd
πνεµα1 ; het is echter duidelijk dat het deze waarde alleen
heeft krachtens de uitgesproken betrekking op de personen van
God en den Zoon Gods. Hebben wij nu aan te nemen dat bij Busnois
een, allicht dan indirecte, reminiscentie ten grondslag ligt aan deze
plaats uit het N. T.? Ik geloof van niet, al was het maar alleen omdat
een elliptisch gebruik als in casu te veronderstellen alleen pleegt
te ontstaan op de basis van een veelvuldig gebruik, in volledige
vorm. Veeleer zullen wij hier te doen hebben met een ontlening aan
1 Het Hebreeuws heeft Jes. 40, 13 het anders steeds in de LXX met het
strikt aequivalente πνεµα θε vertaalde roeach (‘adem’ > ‘geest’) Jahvèh.
De Statenvert. tekent bij „zin” in Cor. 1.1. onder verwijzing naar het O. T.
aan „of Geest”. Zie ook de Leidse Vert. op vs. 16.

85
het overeenkomstig op Plato teruggaand woordgebruik der laatantieke
en vroeg-Christelijke theosophie. Zowel toch in de tot aan
de renaissance algemeen als oud-Egyptische voorafschaduwing van
het Christendom, beschouwde en, als zodanig hooggewaardeerde
openbaringen, van Hermes Trismegistus, als bij de slechts ten dele
Christelijke gnostici vindt men νς, in de persoons-functie dan van
Nous, als heilige benaming. Aangeduid wordt daarmede de eerste
kenbare Godheid, gesproten van den onkenbaren Oervader en zelf
vader van Logos ; in de mensgedaante van Christus zou deze Nous
naar de leer der gnostici voor de éérste mensen als verlosser op
aarde zijn verschenen.
Speciaal met het oog op de hierna nog nader te bespreken doopconceptie
bij Busnois verdient hierbij die merkwaardige geestesdoop
vermelding die beschreven wordt in het vierde tractaat van
het Corpus Hermeticum. Nadat een mystisch doopvont gevuld met
νς op aarde is neergelaten roept een ‘heraut’ des hemels de
mensheid op om zich te laten dopen: — σι µν ν απτίντ τ
νς, τι µετέσν τς γνώσεως κα τέλειι γένντ νθρωπι,
τν νν δεάµενι. Alleen reeds bijvoorbeeld een plaats als deze
die in de gespatieerde woorden zulk een verrassende overeenkomst
vertoont met Paulus t. a. p. (vs. 6, 10 en 15 v.), kon een Christelijk
auteur — en uit zulk een heeft Busnois ongetwijfeld geput — ertoe
brengen een νς opzichzelf te gebruiken met de bovenzinnelijke
waarde van πνεµα (θε).
Tot zover de aan het Grieks ontleende uitdrukkingsvormen in
ons gedicht. Vatten wij thans de tweede strofe ervan als geheel in
het oog, dan valt allereerst te noteren dat hier de hoop wordt uitgesproken
op een snelle verlossing, op voorbede van den H. Antonius,
uit de tijdelijke kwellingen van het vagevuur, hier als somtijds
ook elders wel niet uitdrukkelijk onderscheiden van het eeuwige
vuur der hel; vuur en slijk zijn daarbij in vs. 10 v. wellicht samengedacht
op de wijze van de apocryphe Openbaring van Petrus die
spreekt van een „gloeiende zee van kokend slijk”. — De bijzondere
vorm waarin genoemde verlossing gedacht wordt, is zoals wij zagen
die van een uitstorting van het ‘water der Genade’. Daardoor mogen
dan de ‘leden’ der als lichaam, voorgestelde ziel (uitvoerig over dit
lichamelijke Dante Purg. 25 e Z.) ‘koeling’ deelachtig worden. Dat
met deze woorden impliciet een uitheffing uit het vagevuur en overgang
naar beter oorden is aangeduid, kan uit de gegeven letterlijke

86
vertaling hoogstens bij gevolgtrekking Worden opgemaakt. Het
spreekt echter onmiddellijk, wanneer men eenmaal weet dat dit
refrigerium van oudsher de geijkte geloofsterm is voor die toestand
van ‘rust’ of ‘vrede’, waarin naar Rooms-Katholieke voorstelling
de van haar louteringsbeproevingen bevrijde ziel haar ingaan tot
de volle, hemelse zaligheid mag verbeiden: met symbolische plaatsbepaling
spreekt nog heden ten dage het liturgisch gebed voor de
zielen der afgestorvenen van de sedes refrigerii. Voor het geocentrisch
wereldbeeld der Middeleeuwen was deze locus medietatis, zoals
ik hem genoemd vond, gelegen in de hoogste regionen der aardsfeer,
onmiddellijk onder die van de maan; bij Dante beantwoordt
eraan het dusgenaamd ‘Aards Paradijs’, hoog boven de terrassen
der boetpijnigingen zich bevindend op de top van de tot de maansfeer
reikende Louteringsberg.
Wij zullen later op deze voorstelling terugkomen, vooraf echter
vraagt een tweede bijzonderheid in de laatste verzen onze aandacht,
het feit namelijk dat de verlossende uitstorting van het water der
Genade onmiskenbaar is getekend als een tweede doop, als een om
de term uit Titus (3, 5 v.) te gebruiken „bad van wedergeboorte”
in het hiernamaals. ‘Water’ (moys) en ‘Geest’ (noys), de beide verbonden
door het voor het sacrament der bovenzinnelijke wedergeboorte
essentiële ‘Woord’ (verbum) : geen der factoren van de
Christelijke doop ontbreekt. Men vergelijke slechts enerzijds het
antwoord door Jezus gegeven op de hem door Nicodemus gestelde
vraag in Joh. 3, vs. 5: „Voorwaar, voorwaar zeg ik u: zoo iemand
niet geboren wordt (Vulg. renatus fuerit) uit water en Geest, hij
kan in het Koninkrijk Gods niet ingaan”. En daarnaast de woorden
van Paulus omtrent Christus’ bedoeling met zijn gemeente: „Opdat
hij ze heiligen zoude, haar gereinigd hebbende met het bad des
waters door het woord” (Vulg. mundans lavacro aquae in verbo
vitae), woorden die ten grondslag liggen aan Augustinus’ bekende
uitspraak: accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum.
Het is de genoemde verbinding van het refrigerium met een
postume doop-wijding die mij vooral aanleiding heeft gegeven om
mij nader met Busnois’ gedicht bezig te houden. Het opmerkenswaardig
feit doet zich namelijk voor dat daarmee in dit laat-middeleeuws
voorbeeld een voorstellingscomplex aan den dag treedt waarvan
de geschiedenis terugreikt tot ver voorbij de antieke mysteriegodsdiensten.
Een kort overzicht van deze geschiedenis dat aan

het eind Busnois samen zal brengen met Dante moge hier volgen.
Zoals men bij godsdienst-historici als Cumont, Reitzenstein en
Rohde kan nalezen behoort tot de ond-Egyptische voorstellingen
omtrent het hiernamaals reeds die van een, ‘koele’ (d. i. verfrissende)
dronk uit het ‘water der hernieuwing des levens’ (de hemelse Nijl).
Onafhankelijk daarvan kent ook de antiek-Griekse mythe van den
zeegod geworden Glaucus een dronk uit de πηγ θανασίας; een
graftekst uit de 5 e eeuw v. Chr. onderscheidt twee bronnen in Hades,
links de — ongewenste — van Lethe, rechts die van Mnemosyne,
dèze met het ‘koel-frisse water’; wie op zijn bede daaruit kon drinken,
wordt verheven tot den staat der ‘verheerlijkten’ (ρωες).
Ditzelfde ψυρν δωρ verschijnt dan in Hellenistische tijd in beden
tot Osiris voor de afgestorvenen; op vroeg-Christelijke grafstenen
vindt men tenslotte het analoge spiritum tuum dominus (of deus
Christus, of ook een heilige) refrigeret. Naar zijn historische oorsprong
houdt de term refrigerium dus geen verband met een vagevuur-voorstelling,
zoals we die bij Busnois vonden; als illustratie van
dit feit vermeldt Cumont 1 dat ook de Grieks-katholieke kerk, waaraan
het purgatorium vreemd is gebleven, niettemin haar τπς
ναψεως kent.
Parallel met de dronk uit het water der hernieuwing des levens
vindt men nu reeds in het Egypte der dynastieke periode een doop
in het hiernamaals, hetzij door overstorting of onderdompeling; de
god Osiris zelf, die enige dagen en nachten in de Nijl was ondergedompeld
geweest, werd hiervoor als voorbeeld genoemd. Dat ook
deze voorstelling is blijven voortbestaan, blijkt uit verschillende
gegevens. Zo verhaalt bijvoorbeeld een der versies der zoëvengenoemde
mythe van Glaucus, hoe deze door den oer-god Oceanus
zelf is gebaad om gereinigd te worden van de hem nog aanklevende
resten van menselijke staat. In de sedert Empedocles (f r. 115) met
variaties weerkerende boetgang der ziel door de elementen verricht
het water deze louteringsfunctie nu eens in combinatie met, dan
weer naast en in plaats van de lucht en het vuur; in het 6 e boek van
de Aeneïs heet het (740 vv.): aliae panduntur inanes | suspensae ad
ventos, aliis sub gurgite vasto | infectum eluitur scelus, aut exuritur
igni. Een uitvoerige vergelijking met de overeenkomstige
Christelijke en Joodse purgatorium-voorstellingen der Middel-
1 Religions Orientales, p. 349, n. 91.
87

88
eeuwen geeft Norden in zijn, afzonderlijke uitgave van Aeneïs VI
(bl. 29 vv.). Voor ons doel is het van belang daarbij acht te geven
op een door Norden uiteraard niet speciaal genoteerde onderscheiding
die het water daarbij somtijds geniet. Zo leert een aan Christelijke
theologie ontleende plaats uit de Talmud (t. a. p. bl. 30 n.)
dat wie slechts een of twee maal zondigde slechts kort „in de hel”
(n.b.) behoeft te verblijven en alleen een, „afwassing met water”
van node heeft, zulks tegen de leer van anderen in dat „ook de
rechtvaardige door het vuur moet”. Analoog de pseudo-Paulinische
Apocalyps, naar welke hij die na de dood berouw toont toevertrouwd
wordt aan Michaël die hem onder laat dompelen in het
Acheron-meer om. hem. vervolgens heen te doen leiden naar de stad
Gods. Nog tekenender is het dat in de reeds genoemde apocryphe
Apocalyps van Petrus de woonplaats der rechtvaardigen uitdrukkelijk
betiteld worden als de Elysese velden van Acherusia. Is hier
reeds iedere gedachte aan een, pijnlijke loutering afwezig, geheel als
een genade-handeling vinden wij een analoge onderdompeling in het
4 e eeuwse, wellicht sectarisch-Christelijke grafschrift van Domnus,
— τν θάνατι (event.: engelen) ιλέεσκν, | τνεκα κα πηγας
λσαν ν θανάτς, | κα µακάρων νήσις ναλν θανάτων. Aan de
liefde des hemels dankt de ontslapene zijn bad in de bronwel der
onsterfelijkheid en zijn overgebracht worden naar de eilanden, der
gelukzaligen,.
Van de boet-kwellingen ter loutering naar plaats als wezen gescheiden
vertoont zich het ziele-bad in ons laatste en verreweg belangrijkste
voorbeeld, dat van Dante’s Purgatorio (28, 121 vv.;
31, 94 vv.; 33, 127 vv.). Met de hiervóór geschetste parallel van
dronk en doop tot eeuwige zaligheid voor ogen zal men met mij
verrast zijn hier beide volmaakt te zien samenvallen. Er is trouwens
meer dat hier samenvalt. Op de genoemde plaatsen toch vindt men
de zoeven vermelde antieke Lethe en Mnemosyne terug, thans echter
naar gnostisch voorbeeld als bovennatuurlijke twee-eenheid en met
een voor het boven omtrent Busnois’ noys opgemerkte belangwekkende
modificatie: Lethe is Lethe gebleven, maar Mnemosyne heet
hier Eu-noë. Hoog boven de plaatsen der beproeving, in het Aards
Paradijs, vloeien beide stromen, ontsprongen uit dezelfde onzienlijke
bron van de ‘wil Gods’ en door diezelfde wil in ononderbroken
onderling evenwicht. Naar diepzinnig wetvoorschrift moet ieder
uit beide drinken wil hij ingaan tot de hemelse zaligheid; in het

89
vizioen van den dichter wordt ook met hem daarnaar gehandeld.
Wat als dronk is aangekondigd blijkt ons echter bij de uitvoering
gepaard te gaan met een doop. Terwijl een oneindig zoet asperges
me hyssopo et mundabor [Ps. 50] weerklinkt, wordt de begenadigde
door de boven hem zwevende Mathilde zover in Lethe ondergedompeld,
dat hij tenslotte het tot de lippen reikend water in kan drinken.
Ik weet niet of door anderen deze plaats reeds beschouwd is
met het oog op onze historische parallel en of ook oudere voorbeelden
zijn vergeleken voor dit in ceremonie samengaan met wat ook
naar wezen identiek is; zo niet dan zou hier een onderzoek zeker de
moeite lonen. 1 Maar dit in het voorbijgaan. Zoals reeds gezegd herhaalt
zich dezelfde ritus, nu naar het positief aspect der vernieuwing,
bij de Eunoë. In de heerlijke, beeldende verzen die het slot vormen
van het Purgatorio wordt geschilderd hoe de dichter verkwikt en
herboren de wondere stroom verlaat: puro e disposto a salire alle
stelle. — De bovenzinlijke geestesdoop in het Aards Paradijs heeft
hem de krachten gegeven tot een opvaart naar den Hemel.
En keren wij nu tenslotte terug tot ons uitgangspunt, de tweede
strofe van Busnois’ Antonius-lied. Ook zonder een gedetailleerde
vergelijking mag het duidelijk heten dat hier en bij Dante dezelfde
hiernamaals-mystiek ten grondslag ligt, in het Purgatorio grandioos
ontvouwd, hier — om, rechtvaardig te blijven moet men na Dante’s
schittering een ogenblik de ogen sluiten — fijnzinnig saamgevat.
Na de beproevingen van het louteringsvuur, op voorbede van den
heilige verkort, vloeit als een tweede bad van wedergeboorte, de
aardse doop bevestigend en vervolmakend, het water van Gods
genade over de leden der ziel, uitvagende Lethe en tot eeuwigheidsstaat
hernieuwende Eunoë ineen. Een enkel punt, in het eerste gedeelte
van deze beschouwingen reeds aangeroerd, vraagt daarbij
tot slot nog onze aandacht. Dante’s vizioen van het hiernamaals is
niet minder een van gehoors- dan van gezichtsverbeelding, geen belangrijke
handeling vrijwel in Purgatorio noch Paradiso of zij wordt
1 Parallel gaat in het N. T. met de doop het beeld van de dronk uit het
„levende water”, waarmede Jezus naar den Evangelist „de Geest” bedoelde
(Joh. 4, 10 ~ 7,38v.). Analoog is de dronk van Christus’ bloed bij het avondmaal,
naast de voorstelling dat gedoopt wordt in de dood van Christus en
dat zijn bloed de zonden afwast. — Een doop met dronk gepaard, indien
ergens in zwang geweest, zou mede symbool hebben kunnen zijn van het
„wij zijn in Hem en Hij in ons”, een mystieke zegswijze die ook in de Hermetische
geschriften veel voorkomt. Vgl. Ev. Joh. 6, 56 ~ I Joh. 14,13.

90
begeleid door hemelse tonen en klanken. Bij het vrij-worden van
iedere nieuwe ziel, als de gehele Louteringsberg trilt, weerklinkt een
jubelend Gloria in excelsis, bij de doop in Lethe zingen engelenstemmen
onzegbaar-liefelijk het Asperges me. — Bij Busnois ook
hier weer de praegnante suggestie en wat men bijna zou noemen het
compendium. Het moge immers niet te bewijzen zijn, een innerlijke
evidentie zegt ons dat de musicus-dichter het zaligend Gratiae moys
in eenheid van verbeelding zo gezien als gehoord heeft als een vloed
van hemelse muziek, op de zielen in nood neerdalend uit het opengaand
Paradijs. Wij mogen ons den heiligen Antonius daarbij denken
als het doopwoord uitsprekend; een ogenblik, (z. bl. 57) zwijgen de
hemelse stemmen en in die mystische stilte die wij uit de Roomskatholieke
mis-dienst kennen, voltrekt zich aan de in Christus gedoopte
zielen de wedergeboorte tot νς.
Dit dan de betekenis der slotpassage. De gedachte is in laatste
instantie uit een naamspel geboren, maar Antonius Busnois heeft
het — op zijn wijze — met Plato gevoeld, dat men ook Gode welgevallig
kan ‘spelen’.
Amsterdam. J. D. MEERWALDT.
De trap-„gans”
Ziehier een vogel, die men bij de lectuur kan tegenkomen, o. a.
bij Xenophon. Ik bedoel Anabasis I 5, ook in andere opzichten een
bekende plaats, waar we nog de verwondering van de Grieken over
het landschapstype kunnen navoelen, omdat hier het vlakke land
zich eindeloos uitstrekte, niet afgesloten door gebergten, maar vlak
als de zee tot aan de kim reikend. Een steppengebied, waar boomgroei
ontbrak, terwijl Xenophon nog een merkwaardigheid van de
flora opmerkte, nl. de sterk aromatische eigenschappen der plantenwereld.
We kunnen ons dus voorstellen, hoe Xenophon „botaniseerde”
en als een kenner van struik of plant een blaadje afplukte
en fijn wreef om te ruiken, of het in de mond keurde.
Behalve de flora had ook de fauna de volle aandacht der Grieken.
Xenophon spreekt over wilde ezels, struisvogels (nl. de Syrische
struis), trappen en gazellen. Hier vragen de τίδες onze aandacht.
Meestal wordt vertaald „trapganzen” en de onschuldige lezer zou

91
geneigd zijn te denken aan een zuidelijke vertegenwoordiger van de
uitgebreide ganzenfamilie, dus een verwant van grauwe gans, rietgans,
kolgans, dwerg-, sneeuw-, brand-, rotgans enz. Waarom dan
ook geen trapgans? Zo prijkt in een dissertatie over de etymologie
van Griekse diernamen ook werkelijk de otis aan het eind van de
paragraaf over de gans, en een Grieks woordenboek geeft b. v. de
volgende omschrijving: soort gans (!) met lange oorveren (!). Wie
even nadenkt gaat al twijfelen, omdat we hier met echte steppenvogels
te doen hebben, en wellicht maakt hij voor zichzelf uit, dat de
otis een verre verwant van de struisvogel kan zijn — ook dat is fout.
Nu zal het velen weinig interesseren, wat de systematici over de
plaatsing van deze vogel denken — (hoewel hij nogal apart staat
wordt hij meestal bij de ral-achtigen genomen en dus met rallen en
kraanvogels onder één hoofd, nl. Gruiformes, gebracht) —, maar
wanneer het op vertalen aankomt en men met evenveel moeite verkeerd
of goed kan vertalen, dan is het laatste te verkiezen. De vogel
is geen trapgans maar een trap, niet alleen omdat het eerste woord
aanleiding geeft tot verkeerde voorstellingen, ook omdat vogelkundig
het woord trap de enige officiële naam is. Wel komen in het
Middelnederlands beide namen naast elkaar voor en voorstanders
van trapganzen kunnen zich dus beroepen op een eerbiedwaardige
ouderdom, van deze vorm, die nog als volksnaam voorkomt. Er is
een andere volksnaam „wilde kalkoen” en hieruit zien we, dat de
vogel, die soms tot in onze streken verdwalen kan, zo goed als voor
de wetenschap ook voor de onwetenschappelijke systematiek van
het landvolk een puzzie vormde. Men dacht aan de ene kant aan een
grote gans, aan de andere kant, wegens de zware lichaamsbouw, aan
de hoenders 1 . Aardig zijn in dit verband de Nieuwgriekse namen
voor de vogel, behalve τίδα, als voortzetting van het oude Grieks,
ook γριγαλλς (wilde haan? Dan belangrijk voor het leenwoord
gallus uit het Latijn) en γριηνα (wilde gans).
We hebben al gezien, dat de vogel zelfs in onze streken niet geheel
en al onbekend is, als zeldzame wintergast, maar hij hoort thuis in
de steppengebieden van Zuid- en Oost-Europa, vanwaar niet de
1 Heinroth, Die Vögel Mitteleuropas, bd. III (1928) p. 116: „Ebenso wie
man sich eine Verwandtschaft mit den Hühnem zurechtlegt, könnte man
auch an eine solche mit den Gänsen denken, und in der Tat gibt es ja die
Bezeichnung „Trappgans”; der lange, graue Halshat wohl zu dieser Namengebung
geführt”.

92
vogel ook zijn naam tot ons schijnt te zijn doorgedrongen. In het
Pools heet hij „drop”, waaraan het Duits het woord Trappe zou
ontlenen enz. Geheel anders is de etymologie van het Engels
„bustard”, een nakomeling van middeleeuws Latijn „bistarda”, een
woord dat we o. a. aantreffen bij een van de grootste ornithologen
nl. keizer Frederik II († 1250), uit het huis der Hohenstaufen. Deze
geleerde keizer, een man van bijzondere wetenschappelijke aanleg,
heeft ons met zijn boek „De arte venandi cum avibus” niet alleen
over valkerij maar ook over algemene ornithologie een voortreffelijk
werk geschonken. Belangstellenden, verwijs ik naar Ch. H. Haskins,
Studies in the history of mediaeval science (Cambridge 1924).
Dit bistarda nu is ontstaan uit „avis-tarda”, waaruit ook de vormen
in de Romaanse talen (b. v. Frans „outarde”) zijn voortgekomen.
Plinius gebruikt de Griekse naam otis, maar deelt mee, dat in
Spanje (waar in tegenstelling met Italië de grote trap wel voorkomt)
de naam avis tarda in zwang was (Nat. Hist. X 57). Het Grieks τίς
leidt men af van ς/τς „oor” en men wijst dan op oorpluimen
bij vogels en bedoelt in dit geval de snorveren aan de basis van, de
ondersnavel bij de traphaan! Erg overtuigend lijkt mij deze etymologie
geenszins, wellicht moeten we uitgaan van de bij vorm τίς,
die juist, naar we gezien hebben, in het moderne Grieks als τίδα
voortleeft.
Natuurwetenschappelijke opmerkingen over de trap bij oude
schrijvers zijn schaars, bovendien is het niet zeker, of zij wel altijd
de grote trap (Otis tarda) bedoelen; er bestaat ook een kleine trap
(O. tetrax), de canepetière der Fransen, en een kraagtrap (Chlamydotis
undulata): deze laatste soort kan Xenophon gezien hebben 1 .
Behalve in het lopen en vliegen zijn de bewegingen van een trap
werkelijk tergend langzaam, zodat het epitheton tardus verdiend is.
Vgl. Heinroth, l. c. p. 120: „Die Nahrungsaufnahme erfolgt langsam
und bedachtig, also nicht so hastig und emsig wie bei Hühnem und
Tauben: eine Trappe hat überhaupt immer unglaublich viel Zeit”.
Aristoteles geeft voor de broedduur 30 dagen op (Hist. Anim. 563a
29), een fout, die misschien via Albertus Magnus en Gesner tot in
moderne tijd van het ene vogelboek in het andere is overgeschreven,
cf. Heinroth, l. c. p. 116: „Die Brutdauer betragt nicht 30 Tage, wie
1 Hartert, Die Vogel der palaarktischen Fauna, n°. 2083: „Brütet zahlreich
in der Syrischen Wüste, . . , und im nördlichen Mesopotamien”. Bvenwel is
ook het voorkomen van de grote trap hier niet uitgesloten evenals trouwens
Eupodotis arabs.

93
haufig angegeben wird, sondem ziemlich sicher nur 23-1-”. Evenzeer
bekijkt men met critische ogen de mededelingen van Plutarchus,
Athenaeus en Aelianus, die betrekking hebben op de ethologie der
dieren. Dit is juist een studie, die tegenwoordig op de biologen grote
aantrekkingskracht uitoefent en het is verleidelijk antieke en moderne
gegevens te vergelijken. Nu zijn de bronnen van Plutarchus
en de anderen niet slecht, voor zover zij teruggaan op geschriften
van de peripatetische school, waar we behalve Aristoteles ook
Theophrastus noemen mogen, omdat hij zich op dit gebied der
zoölogie heeft bewogen. We vinden geregeld twee dingen vermeld:
vriendschap van de trap met het paard, d. w. z. sociale aansluiting,
en vijandschap ten opzichte van de hond. Dit laatste zou aangeboren
kunnen zijn, want in de vorm van angst wordt het werkelijk
door Heinroth geconstateerd (p. 122): „(sie) gerieten beim Anblicke
von Hunden in geradezu massloses Entsetzen, obgleich sie mit
diesen niemals schlechte Erfahrungen gemacht batten”, het betrof
hier nl. vogels, die van jongs af onder contrôle stonden. Sociale
aansluiting kent Heinroth uit veldwaarnemingen, evenwel met de
ree; toevallig komt hij ook over het paard te spreken, wanneer hij
vertelt hoe zijn achter een hek opgesloten flappen reageerden op
paarden, die vaak lange tijd in de buurt stonden. Hier vertoonden
de vogels niet zozeer angst, wel werden ze onrustig en die onrust
(misschien onbevredigde drang tot aansluiting?) duurde zolang de
paarden er stonden. Xenophon en zijn mannen hebben jacht gemaakt
op de dieren, die ze aantroffen in de grote vlakte. Het bericht
ziet er betrouwbaar uit, jagerslatijn komt er, dunkt me, niet in voor.
Hij vertelt openhartig, dat de wilde ezels de ruiters te vlug af waren
en er met hun achtervolgers a. h. w. een spel van maakten. Hier was
tactiek nodig om toch een exemplaar te bemachtigen. De struisvogels
wisten alle gevaren te ontlopen: niemand ving er een. Anders de
trappen, deze konden de jagers baas door afmattingstactiek toe te
passen, omdat de opgejaagde vogels telkens na een korte vlucht
weer neerstreken, neervielen als patrijzen. Dit verwondert ons enigszins,
wanneer we nl. bij Heinroth lezen p. 117: „Hochgemacht
streichen sie regelmassig sehr weit weg” en „ehe man es sich versieht,
ist er dein Gesichtskreis entschwunden”. Over de smaak van
het vlees zijn Xenophon en Heinroth het eens: beiden oordelen er
gunstig over, in tegenstelling met Plinius, die blijkbaar de mening
van de Romeinse fijnproevers verkondigt. Maar over smaak valt
niet te twisten. W. K. KRAAK.

94
Nocturna Plautina
TWEEDE TOONEEL
PHAEDROMUS. PALINURUS. GIRAFFE.
De deur van het huis van Cappadox gaat langzaam open; Giraffe komt
naar buiten, luid met haar neus snuivend)
GIRAFFE (op zangerigen toon)
Zoete geur van ouden wijn
Treft het neusgat mijn;
Drankbegeert maakt mij belust,
Drijft mij uit mijn rust
Hier naar buiten uit de poort
In het duister voort.
(ze snuffelt overal rond zich)
Maar waar is, waar is die wijn?
Kan niet ver toch zijn.
(Na een poos heeft zij de plek der sprenkeling gevonden)
Wacht! Hier heb ik ’t ja!
Hier! Hoera! Hoera!
(bij ’t volgend sterk snuivend)
Welkom, o mijn hartelap,
Allerdoddigst druivensap!
Naar zoo’n oud, zoo’n stokoud merk
Smacht ik, snak ik, o zoo sterk.
Immers elk welriekend vocht,
Wat voor geur ’t ook hebben mocht,
Is bij u geleken . . . . . . bocht!
(zij pauzeert even en vervolgt dan met innigheid)
Gij zijt mij mirrebalsem, pijpkaneel,
Gij zijt kamille mij en rosmarijn,
Gij zijt lavendel mij en stroop’kandeel,
Gij zijt mij rozenolie en jasmijn!
Dààr, waar gij uitgestort zijt, zaal’ge wijn,
Daar wilde ik, o zoo graag, begraven zijn!
PHAEDROMUS (ter zijde tot Palinurus)
Wat heeft dat wijf een dorst!

95
PALINURUS (knikkend, met nadruk)
Haar dorst is mateloos!
PHAEDROMUS
O nee, maat-houdend; een half oxhoofd gaat er in.
PALINURUS (eerst op Giraffe, dan op de kruik wijzend)
Ja, ’t is waarachtig als je zegt: bij dat oud wijf,
Voor haar alleen, is heel een wijn-oogst niet genoeg.
GIRAFFE
Doch ’t is thans nog maar mijn neus,
Die uw geur verheugt;
Kom, bereid nu op z’n beurt
Aan mijn keel een vreugd!
Aan uw geur alleen heb ‘k niets;
Waar, waar moogt gij zelf toch zijn?
’k Wil u voelen ’k wil u tasten,
’k Wil uzelve, ’k wil den wijn.
Gun het mij, dat ’k al uw sappen
Klok! Klok! zoo mag overtappen.
(ze loopt snuffelend rond als een speurhond)
Wacht! De geur loopt hierlangs door;
Hierlangs volg ik ’t rechte spoor.
PALINURUS
Je zou haast zweren, dat dit oudje een speurhond was,
Zij met zoo’n fijnen snuffelneus.
GIRAFFE
Och lieve tijd!
Wiens stemgeluid is ’t, dat daar in de verte klinkt?
(ze kijkt naar rechts en links)
PHAEDROMUS (iets naar voren tredend)
’k Geloof, dat ’k nu dat besje maar aanroepen moet;
’k Zal tot haar gaan.
(dan met luide, bevelende stem)
Keer je òm. Giraf, kijk om naar mij!
GIRAFFE (komisch plechtig)
Wie is hier mijn gebieder?

96
PHAEDROMUS
Eén van ’t wijn-bewind,
Een brani-Bacchus, die jouw rauwe rochel-keel,
Dat sloome slokgat en dat dorre drink-verlaat,
Een drank toedient — je droge dorst verdrijven zal.
GIRAFFE (in de duisternis hem nog niet ziende)
Maar hoever is hij van mij weg?
PHAEDROMUS (de lantaarn weer openklappend en naar voren tredend)
Kijk naar dit licht!
GIRAFFE
Och, stap wat steviger, dat bid ik je, op mij af!
PHAEDROMUS (nabij gekomen)
Gezegend oudje, wees gezond!
GIRAFFE
Wat? Ik zou kunnen zijn gezond?
Ik? Met zoo’n dorstig droge mond?
PHAEDROMUS
Maar drinken zul je nu heel gauw.
GIRAFFE
Toch duurt het lang. Waar blijf je nou?
PHAEDROMUS (de kruik overgevend)
Hier, snoezig oudje, pak reis an!
GIRAFFE (de kruik gretig aanpakkend)
Gezegend jij, schat van een man!
(zij tracht de kruik in de hoogte te heffen, wat haar niet dadelijk lukt;
maar zij smakt al luid met de lippen)
PALINURUS (nu ook naar voren tredend)
Ja, ja; giet ’t uit maar gauw in ’t grondloos diep!
En spoel ’t maar spoedig heen door ’t spui-riool.
PHAEDROMUS (dreigend op hem toekomend)
Zwijg stil; ’k verkies niet, dat je kwaad hier spreekt van haar.
PALINURUS (plagerig)
Wanneer ’k derhalve kwààd haar deed, zou ’t beter zijn?

97
GIRAFFE (naar het altaar toetredend)
O Venus, uit dit kruiksken hier, dit peutertje,
Zal ik een allerpeutrigst scheutertje
Met schrielheid u uitschenken.
Wie echter u is toegewijd,
Teer minnekoost en vurig vrijt,
Zal stellig u tot hulde en dank,
Bij ’t drinken van den geur’gen drank
Ruim plengend u gedenken.
(zij giet nu even heel voorzichtig een klein scheutje op het altaar uit;
dan brengt ze de kruik aan haar lippen en zegt, nog even met haar lippen
smakkend, voordat zij drinkt:)
Mij valt niet vaak te beurt als thans
Zoo’n buitenkans.
(ze drinkt dan zeer gulzig, de kruik met moeite omhoog heffende met een
klokkend geluid)
PALINURUS
O, zie eens, hoe dat sacramentsche wijf die wijn
Daar klokkend neer doet klotsen in haar krater-muil!
PHAEDROMUS (die een tijdje besluiteloos heeft heen en weer geloopen tot
Palinurus)
Helaas! ’k ben diep-rampzalig! ’k Weet niet, wat ik ’t eerst
Tot haar moet zeggen.
PALINURUS (spottend)
Wel, wat jij me daar net zei.
PHAEDROMUS (het niet begrijpend)
Wat was ’t dan?
PALINURUS (met opzet dubbelzinnig)
„Jij bent diep-rampzalig”; zeg haar dat.
PHAEDROMUS (nijdig)
Jou mogen alle goden straffen!
PALINURUS (snel invallend)
Zeg dat haar!
GIRAFFE (even ademscheppend)
Hè! hè!

PHAEDROMUS (vriendelijk)
Hoe is het? Doet het goed?
GIRAFFE (nog na-smakkend)
Ja, ’t doet me goed.
PALINURUS
Kon ’k jou met ’n priem doorsteken, dan zou dàt ook mij
Goeddoen.
PHAEDROMUS
Zeg, zwijg toch! Hou je mond!
PALINURUS
Ik zwijg. — — Maar zie:
(om het onderste uit de kruik te krijgen, buigt Giraffe zich met de kruik
in de hand geheel achterover, zoodat ze een boog vormt)
Een regenboog is ’t, die daar drinkt; nu zal wel gauw
Een stortbui komen.
PHAEDROMUS (tot Palimirus)
Doch zal ik ’t haar zeggen nu?
Wat wil je zeggen?
98
PALINURUS
PHAEDROMUS
Dat ik diep-rampzalig ben!
PALINURUS (quasi berustend)
Ja goed, zeg dat haar.
PHAEDROMUS (jammerend tot Giraffe)
Oudje, ’k bid je, hoor mij aan.
’k Wil jou doen weten, dat ik diepst-ramp-za-lig ben.
GIRAFFE (de kruik nog eens zoo hoog mogelijk opheffend)
Ik jou, waarachtig, dat ik hoogst-drank-za-lig ben!
(ze kijkt hem medelijdend aan, en spreekt dan op meewarigen toon)
Maar wat ’s de reden, dat je zoo graag zegt, dat jij
Zoo diep-ramp-za-lig bent?
PHAEDROMUS (snikkend)
Omdat ik mis, wat ’k min!

99
GIRAFFE
O Phaedromus, mijn lieveling, neen, ween nu niet.
Zorg jij ervoor, dat nooit de dorst mijn keel meer kwelt,
Ik zorg dan, dat die jij bemint hier tot je snelt.
(Bij „hier” wijst zij op een klein zijdeurtje)
PHAEDROMUS (nu zalig kijkend, en op hoogdravenden toon sprekend)
Als jij me woord houdt, zal ’k oprichten doen, o vrouw,
In stee van ’n standbeeld van het glanzigst goud, voor jou
Een weidsche wijngaard van dat vurig vlammend vocht,
Ter heugnis, dat jouw keelgat met de dorst steeds vocht.
(Giraffe gaat nu snel af in huis, de deur achter zich toetrekkend; dan
richt Phaedromus zich tot Palinurus)
Zeg, Palinurus, zou wel één mensch op deze aard,
Als zij hier komt, zoo zielsgelukkig zijn als ik?
PALINURUS (hoofdschuddend)
Och wat, je kent toch, meester, wel die wijze spreuk:
„Wie mint een meisje en mist het geld,
Die wordt door ’t ergste leed gekweld.”
PHAEDROMUS
Maar zoo is ’t hier in ’t minst niet. Immers ik vertrouw,
Dat nog vandaag mijn tafelschuimer Kakkerlak
Weer thuis zal komen mèt het geld, dat vast mijn vriend
Hem rijklijk heeft geschonken.
PALINURUS (ongeloovig het hoofd schuddend)
Och, hoe dwaas lijkt mij,
Krankzinnig zelfs, dat wachten op wat nergens is.
PHAEDROMUS (op theatralen toon)
Zal ’k gaan ter deure en galmen doen een minnelied?
PALINURUS
Is dat je lust, ’k verbied het en ’k beveel het niet.
Want, meester, ’k weet: wat jij je eens hebt in ’t hoofd gepast,
Daar hou je onwrikbaar en met taai geduld aan vast.
PHAEDROMUS (zingend en zich richtend naar het kleine zijdeurtje)
Grendeltjes, grendeltjes, ’k groet o zoo graag je,
’k Min je, ik vereer je, ik verzoek je en ik vraag je,
Houtjes en boutjes, aanminnigst van alle,
Hoort naar den minnaar, weest mij ten gevalle.
Wordt gelijk wilden, die dansen en stampen,

100
Hupt in de hoogte, springt los uit de klampen,
Wilt tot mij, minnaar, naar buiten haar sturen,
Die uit mij, armste, mijn bloed weet te puren.
(Hij wacht even vol spanning, maar als de deur zich niet beweegt gaat
hij voort op jammerenden toon)
Zie, hoe zij slapen, die grendels zoo gruwelijk,
Reppen noch roeren zich, o, ’t is afschuwelijk.
Kan dan toch, trots al mijn snotteren en snikken,
Niets uit je rustige roest je verwrikken?
(Plotseling beweegt zich even het deurtje)
Stil! Zwijg, o zwijg!
PALINURUS (die stil heeft toegeluisterd)
Wat drommel! Doe ’k iets anders soms?
PHAEDROMUS (zijn oor aan de deur leggende met verrukte stem)
Ik vang gerucht op in mijn ooren. Eindlijk, wacht,
Doen waarlijk daar die grendeltjes, waar ik naar smacht.
(Beiden trekken ze zich weer wat terug)
(Wordt vervolgd.) L. A. J. BURGERSDIJK Jr.