HERMENEVS - Tresoar

HERMENEVS
ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / No. 5 / JAN. 1967
In Memoriam Dr. L. Alma
30 augustus 1872—8 december 1966
Woorden ter nagedachtenis van Alma zijn in geen blad beter op
hun plaats dan in HERMENEVS waarvan hij één der oprichters en
eerste redacteuren is geweest – geen wonder, vurig bewonderaar van
de antieke cultuur als hij was.
Leraar worden in Grieks en Latijn was voor hem reeds als jongen
het ideaal. Leraar, rector, eerste lector in de didaktiek en methodiek der
oude talen, hij is het geweest met de volle inzet van zijn dynamische
persoonlijkheid, zijn sprankelende geest en warme hart. En met een
onwrikbaar geloof in de waarde van zijn vak en beroep die voor hem
tot in zijn ouderdom de mooist denkbare zijn gebleven.
Man van de daad, met een grondige afkeer van mooi-klinkende
voze woorden, werkte hij rusteloos aan de vervolmaking van zijn
dagelijkse taken en streefde hij rusteloos naar het doel dat hij zich
steeds bewuster gesteld had (ik citeer zijn eigen woorden): ,,de vorming
[van de leerling] tot een mens die kan ,werken’, een gewichtige
voorwaarde om gezond en gelukkig te zijn, en ,lezen’ d.w.z. zelfstandig
en oordeelkundig lezen, dus ook zich kunnen verplaatsen in de
gedachtengang van anderen, een gewichtige voorwaarde om een
homo iustus te zijn: iemand die het recht heeft mens te heten . . .” etc.
Hoewel hij het liefst Grieks doceerde (zijn lessen in Homeros,
Plato en de tragici betekenden hoogtepunten voor zijn zesde-klassers),
beschouwde hij toch het Latijn als het werktuig bij uitnemendheid
voor zijn gestelde doel; zoals hij het gaf, was het dat zeker. Op een
basis van stevige grammaticale kennis, die „raden” moest buitensluiten,
eiste hij van zichzelf en zijn leerlingen een volledig begrip van
de tekst en de achtergronden ervan – met welk een esprit en beeldend
vermogen riep hij die op!
In zijn colleges en practica trachtte hij zijn jarenlange schoolervaring
èn zijn idealen en enthousiasme over te dragen op de a.s. leraren.
Hij deed dat bij velen. Zelfs hoorde ik onlangs uit kringen van de
117

Universiteit van Amsterdam: ,,Alma is hier een legende, zijn voorbeelden
zijn schoolvoorbeelden geworden”.
Ook veel oud-leerlingen hebben in de loop der jaren èn in de afgelopen
weken vanuit hun levenservaring getuigd dat Alma niet tevergeefs
heeft gewerkt en laten werken: voor hem het enige waardige
IN MEMORIAM.
Menige functie bekleedde hij, in dienst van het onderwijs en van
de maatschappij in ruimere zin. Het rappen. in l932 uitgebracht voor
het Genootschap van leraren aan Nederland gymnasia en lycea (hij
was daarvan ook jarenlang voorzitter en werd erelid), waarin hij een
ontwerp-leerplan voorlegde voor een grieksloze afdeling van het
gymnasium, ontketende tocnrirn]d een storm van verontwaardiging,
maar blijkt te hebben getuigd van een vooruitziende blik: het was
geboren uit onvrede niet de halfslachtige -opleiding en uit de oprechte
wil met zelfbeperkende maatregelen (die hem zwaar zouden
zijn gevallen) de afbraak van het gymnasium door buitenstaanders
vóór te zijn en erger te voorkomen. Een afbraak die nu, ruim dertig
jaar later, in volle gang is.
De laatste vijfjaar was het duister om hem heen, dat wil zeggen
om zijn ogen, niet om zijn geest. Integendeel, het was alsof die een
andere dimensie kreeg, alsof hij nog meer dan tevoren tot de roerselen
van het mensdom, tot de essentie der dingen doordrong. Ook tot de
essentie van zijn geliefde oude schrijvers: menige vertaalvondst,
d.w.z. nieuw ,,doorlichten” van menige passage, deed hij in deze
jaren – zonder ander tekstmatcriaal dan wat zijn ijzeren geheugen
bewaard had. De blij moedigheid waarmee de ruim negentig-jarige
zijn blindheid droeg, zonder eigen lectuur, zonder eigen muziekbeoefening,
zonder aanschouwing der natuur – drievoudige levensvoorwaarde
in al zijn jaren – stempelde hem tot een wezenlijke oude
stoïcijn voor wie de filosofie geen theorie maar praktijk des levens
betekende. Een kwinkslag in iedere dialoog, een wijs woord in iedere
discussie, warm medeleven met de mensen om hein heen en met het
wereldgebeuren deden de bezoeker steeds verrijkt van hem weg gaan.
Zijn leven omspande welhaast een eeuw, één der meest bewogene
uit de geschiedenis. Geestelijke waarden waarvoor hij gewerkt en
gevochten had zag Inj devalueren of verdringen; persoonlijk leed
werd hem niet bespaard. Maar de geladenheid van zijn geest waaruit
naar zovelen, jong en oud, vonken overvlogen bleef onaangetast en
zijn geloof in het Leven, in de Idee van het Goede en Ware, heeft hij
nooit verloren. S. RAMONDT
118

Herinneringen aan Dr. L. Alma
Alma, latinist van de oude stempel, had een grote bewondering voor
Meerwaldt en in het bijzonder voor Meerwaldt als latinist, die, zo
zeide hij, als een der weinigen onder de klassieke filologen van onze
eeuw, niet alleen vlekkeloos Latijn kon schrijven, maar hieraan ook
de color latinus wist te geven. Alma placht dan te verwijzen naar
Meerwaldt’s distichon op het Nationale Monument, dat inderdaad
een voorbeeld van helderheid, concisie en diepzinnigheid mag worden
genoemd, eigenschappen, die in sommige lapidaire inscripties door
afwezigheid schitteren.
Op bezoek bij Alma had ik wel eens gesuggereerd, wanneer het
gesprek over de klassieken ging, dat hij zijn ideeën, die te berde
kwamen in de vorm van tekst-verklaringen en vertalingen, zou
opschrijven, of in verband met zijn blindheid, zou laten opschrijven.
Het resultaat is geweest dat er zich onder zijn nagelaten papieren
aantekeningen bevonden, betrekking hebbend op
1. voornoemd distichon en
2. de slot-anapesten van het koor in Sofokles’ Elektra.
Daartoe in staat gesteld door de bereidwilligheid van de familie,
geeft de redactie van Hermeneus deze aantekeningen in het licht,
als eerbewijs aan de nagedachtenis van een groot classicus en ten voordele
van hen, die de klassieke letteren beminnen.
Meerwaldt’s Distichon
Het In Memoriam Dr. J, D. Meerwaldt in Hermeneus (Jaarg. 37 nr. 12)
gewaagt van de fijnzinnige kennis der Romeinse letterkunde. Niet onvermeld
mag blijven zijn even fijnzinnige beheersing der Latijnse taal. Hiervan
getuigt het distichon dat hij op verzoek van de Commissie voor ’t monument
op de Dam dichtte. Latijnser dan Meerwaldt ’t deed kan ’t haast niet. Als
een der waarden van ’t leervak Latijn wordt aangeprezen dat liet je leert
lezen. Nu, dat schuilt al in het Latijnse woord voor begrijpen intellegere:
tussen de regels door lezen. Dit moeten we doen bij Meerwaldt’s distichon:
Hic ubi cor patriae monumentum cordibus intus
Quod gestant cives spectat ad astra dei.
In de hexameter neemt het woord monumentum de centrale plaats in,
geflankeerd door hic ubi cor en cordibus intus. Daarmee suggereert hij
119

de functie van het woord monumentum: eerst zichtbaar, concreet; daarna
onzichtbaar, abstract.
Het woord quod is uitsluitend betrokken op het onzichtbare abstracte
monumentum, „de gedachtenis”, Daarom moet cordibus intus tot en
met cives in één adem gelezen worden,
Spectet geldt het abstracte, maar suggereert een indicativus spectat bij
het concrete monumentum. Die behoefde de dichter niet expresselijk aan te
geven. Dat zie je wel. Het monument wijst omhoog en maant daarmee de
gedachtenis en daarmee de burgers omhoog te schouwen.
Een vertaler moet zo volledig en tevens zo kort mogelijk de inhoud en
strekking van ’t origineel weergeven, vooral ten gerieve van Latijn lezen.
Hij zal, zij ’t zo zuinig mogelijk, ’t niet zonder enige versteviging kunnen
stellen. De oproeping spectat ad astra heb ik overgebracht in de oratiao
recta en voor de kort- en bondigheid in vrije keuze der rededelen verantwoord.
Hier, in het hart des vaderlands (wrijzend omhoog) het monument,
(manend) (de gedachtenis) die binnen ’t harte gestaag de burgers dragen:
Het oog omhoog op God!
Ter illustratie van de ,,vrije keuze der rededelen” moge ik uit eigen
herinnering hieraan toevoegen Alma’s vertaling van
Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.
,,In barensnood de bergen: geboren zal worden, lach niet,
een muis”.
Alma had, naar mijn mening, bevestigd door enige van zijn vrienden,
meer liefde voor het Latijn dan voor het Grieks, althans in zijn latere
jaren, toen hij, verstoken van het gezichtsvermogen, maar onverminderd
vitaal, de levende exponent was van de Romeinse Stoa en
de allure had van een Romeins aristocraat. Misschien was er nog iets
anders. Misschien was hij voor het Grieks te integer en te rechtlijnig.
Ik denk nu aan Mr. Ernest Eames, de onvergetelijke schepping van
Norman Douglas in South Wind: ,,He had taken a high degree in
classics, though Greek was never much to his taste. It was ,,runaway
stuff”; nervous and sensuous; it opened up too may vistas,
philological and social, for his positive mind to assimilate with comfort.
Those particles alone – there was something ambiguous,
something almost disreputable, in their jocund pliability, their readiness
to lend thcmselves to improper uses. But Latin- ah, Latin was
120

different . . . . He loved its cold lapidary construction . . . . At the
University he used the English language for the sake of convenience . .
His thoughts, his dreams, were in Latin.”
Hoe dit alles ook zij, de hieronder volgende commentaar op en
vertaling van Sofokles bewijzen dat Alma zich ook met een Griekse
tekst kon vereenzelvigen en dat hij tot de diepste grond ervan kon
doordringen.
De slot-anapesten van Sopkokles’ Elektra
De volgende vertaling is er een van gebonden vrijheid: gebonden aan de
grammatica en de woordschikking, vrijheid in de keuze der rededelen.
σπέρµ Ατρέως Atridentelg
ς πλλ παθν wat hebt ge veel moeten dulden
δι λευθερίας heel den weg ter verlossing
µλις λθες eindelijk uitkomst!
τ νν ρµ De drift van heden
τελεωθέν baarde uw vervulling
Sophokles beeldt hier voor ons uit Elektra’s psychische gestalte: hoe zij
zich haar vaders dochter voelt en zich de heilige plicht heeft toegewezen
de smaad en het geweld, hem aangedaan, te wreken. Daarin ziet zij haar
levensvervulling.
Ter verantwoording van de vertaling mogen deze gegevens dienen:
δι λευθερίας: heel den weg ter verlossing
Het begrip ,,weg” wordt door het volgende λθες gesuggereerd,
Voor heel den weg vergelijke men Catullus Dood van Lesina’s mus:
nunc it per iter tenebricosum
per is hier niet dwars erdoorheen, maar in de volle lengte, van begin tot
eind, dus heel den weg.
De bevrijding, de verlossing van haar drukkende plicht, betekent de
vervulling van haar leven.
τ νν ρµ: De drift van heden . . . .
Het was haar drift die Orestes dreef tot de daad.
τελεωθέν: uw vervulling,
in tegenstelling tot de natuurlijke vervulling maagd-vrouw-moeder.
τελεω Intekent ,,in vervulling doen gaan”, „aan zijn bestemming
brengend Men vergelijke hierbij de passage Oidipous 930, waar de bode
uit Korinthe op zijn navraag naar ’t verblijf van Oidipous van ’t koor te
horen krijgt.
121

„Dit is het paleis, de keer is binnen en (wijzend naar de naar buiten
getreden Iokaste) dat is zijn vrouw en moeder van zijn kinderen” (γυν
δ µήτηρ δε τν κείνυ τέκνων). Daarop begroet de bode Iokaste met
κείνυ γ σα παντελς δάµαρ ,,Gy die van de koning de vervulde
gade zijt”.
Naar eigen zin is Elektra παντελής.. Het slotkoor stelt ons de gestalte
van de ipsissima Elektra voor ogen.
D. F. W. VAN LENNEP
Keizer Hadrianus
Het is moeilijk goed zicht te krijgen op Aelius Hadrianus. Anders
dan zijn grote voorganger is hij een homo multiplex, wiens beeld
telkens diffuus wordt, wcgzwccft en zich aan nauwkeurige beschouwing
onttrekt.
Hadrianus was een cultuur-mens, ijverig en zeer begaafd, volgens
een geschiedschrijver van een 100 jaar later δυς ντυειν, hij had
voor alles en iedereen belangstelling — maar ook was hij wantrouwig,
prikkelbaar, haat-dragend, en bij momenten heel gevaarlijk.
Kortom — ,,in omnibus varius” zoals een Romeinse biograaf het
niet onaardig zegt.
Zijn regering betekent in zoverre een keerpunt, dat de blik van de
regeerder (en bij een autocratie is de persoonlijke of traditioneel
bepaalde kijk van de man aan de top beslissend) van nu af meer en
meer naar het Oosten gericht wordt, totdat Diocletianus en na
hem Constantinus de consequenties daarvan trekken, en het regeringscentrum
daarheen verplaatsen.
De invloed van het Oosten (van het Imperium, dus Hellas daarbij
inbegrepen) neemt ook door immigratie vandaar toe.
Onze gegevens omtrent ,,de reizende keizer” ontlenen we voor eerst
aan twee min of meer litteraire bronnen: een betrouwbaar en zeer
uitvoerig excerpt uit Cassius Dio (3 e eeuw), en een vlotte biografie,
waarvan schrijver noch tijd vaststaat, maar ihc vermoedelijk uit de
4 e eeuw stamt, en met voorzichtigheid bezien moet worden, de
eerste van de z.g. scnptorcs historiae augustac.
Gelukkig beschikken we hiernaast nog over tal van andere gegevens:
beelden, munten, gebouwen, monumenten (het Mausoleum!),
122

inscripties en van Hadrianus afkomstige passages uit het Corpus
Iuris.
Geboren ongeveer 75 te Italica in Hispania Baetica (Andalusië)
maar van zuiver Romeinse stam, groeide hij op als een aanzienlijk
provinciaal, na de vroege dood van zijn ouders in de stimulerende
omgeving van zijn landsman, achterneef 1 en voogd: Marcus Ulpius
Traianus.
Als iemand nu mocht menen, dat liet in de koesterende zon van de
generaal-stadhouder-keizer verder van een leien dakje ging met de
jonge man, vergist hij zich toch. Wel kreeg hij kansen, maar hij moest
hard, ingespannen en gedurig werken voor elke promotie.
Ongetwijfeld is de grote keizer een pakkend voorbeeld voor hem
geweest, en bestaat er ook, achteraf gezien, een diepere essentiële
eenheid in de regering van beide mannen (Syme), maar er was weinig
sympathie tussen hen. Ze waren in optreden, aspiraties, omgang met
anderen, te verschillend en mochten elkaar niet. Vermoedelijk vond
de één de ander een cultuur-loze boeren-generaal, en omgekeerd de
oudere zijn pupil een wijsneus, die strak aan de teugel gereden moest
worden.
Hoe ook, Hadrianus maakte door ijver en talent, voorlopig op het
militaire vlak, een goed figuur. Zijn huwelijk met de knappe Sabina
(zelf een kleindochter van Traianus’ geliefde zuster en zo achternicht
van de keizer), vermoedelijk door de keizerin, die Hadrianus graag
zag, bewerkt, bracht hem wel dichter bij de macht, maar verwekte
jaloezie aan het hof, en maakte hem ook overigens niet gelukkig.
Maar hij was taai en kon wachten.
Aan de grenzen, in bar klimaat, op de moeilijkste posten, in
afmattende oorlogen krijgt hij ervaring, gehardheid en zelfvertrouwen.
Hij ziet, wat energie en goede organisatie vermogen, en leert ook het
Rijk in zijn geheel te beschouwen. Na de Dacische veldtochten krijgt
hij tijdens de operaties tegen de Parthen (eindelijk!) het oppercommando
in het Oosten, te Antiochië.
Als keizer Trajanus doodmoe en ziek naar huis terug moet, heet
het dat hij, zij het onder invloed van zijn vrouw (zij zijn kinderloos),
Hadrianus als zoon aanneemt, vlak vóór zijn dood, in 117.
Dan zit Hadrianus, gelukkig voor hem, in het strategische middelpunt
niet de beste troepen wettig in zijn hand. Dat zal hem te pas
1 Voor wie de familie-relatie precies weten wil: Traianus’ vader had een zuster, waarvan
Hadrianus de kleinzoon was.
123

komen, want de meest bekende generaals zijn ziedend, en een burgeroorlog
dreigt.
Maar Hadrianus slaat toe; snel, hard en raak. Schuldig of niet aan
een samenzwering tegen zijn leven, zijn vijanden gaan eraan, nog
vóór ze hun krachten hebben kunnen verzamelen. Als Hadrianus in
Rome bij de senaat komt, die ernstig verontrust is, probeert hij zijn
optreden te rechtvaardigen. Maar een goede verstandhouding,
gebaseerd op onderling vertrouwen, zoals bestond onder zijn
voorganger, is niet meer mogelijk. Het is hoogstens koele beleefdheid,
met wederzijdse angst of haat.
In het Oosten geeft Hadrianus de veroveringen op en sluit vrede.
Want het Rijk heeft rust nodig, en hij zal de vredes-keizer worden.
En dat gelukt; want er wordt voortdurend gezorgd voor de ijzeren
vuist aan de grenzen „indien nodig”, de keizer is er zo mogelijk zelf
bij. Tien lange jaren besteedt hij aan reizen door het Imperium,
langzaam en grondig wordt alles bekeken; weinig ontsnapt aan zijn
gescherpte blik.
Methodisch en duurzaam, als de naar hem genoemde muur dwars
door Britannië, wordt alles uitgevoerd. Dijken en wegen aanleggen
was iets, dat de Romeinen verstonden (én, mogen we bescheiden
zeggen, de Nederlanders ná hen). De tijd van Hadrianus heeft op
dit punt veel gepresteerd, en daarmee een voorwaarde geschapen tot
zegenrijke rust en welvaart. Wel zette de onvermoeibare keizer hiermee
het werk van zijn voorganger voort, en bracht niet zoveel
vernieuwingen. Maar dat hij het zo rustig en voortreffelijk deed, te
midden van zoveel dat hem kon afleiden en verkeerd doen gaan,
moet met een dikke streep op zijn credit worden geschreven.
Hij hield van Hellas, en heeft gezorgd, dat het goed bestuurd werd.
De franse geleerde Flacelière heeft aangetoond, dat een beeld voor hem
mee is opgericht door een onverdachte getuige, de ,,avondzon des
heidendoms”, zoals Hartmann hem noemde, en ook, dat deze Plutarchus
in een tijdens Hadrianus geschreven verhandeling zich tevreden
toont over de toestand in Griekenland: rust en vrede, revolutie noch
tyrannie, noch andere in Hellas endemische kwalen.
Maar hij hield het meest van Athene, heeft de stad begiftigd, en
uitgebreid, zoals zijn eenvoudige poort aangeeft, die elke bezoeker
van die heerlijke stad nu nog kan aanschouwen. Heeft hij begrepen,
dat de uitzonderlijke prestaties van Athene ook iets te maken hadden
met de politieke organisatie ervan en de humanitair-vrijheid lievende
124

Fig. l. Afbeelding van Hadrianus, een redevoering houdend op het Forum. Musei Capitolini,
Rome

tradities, die van Koning Theseus al een voorloper van de democratie
maken? We weten het niet.
Zijn omgang niet de Bithyniër Antinoüs gaf hem in zijn persoonlijke
leven, waar zijn huwelijk niets meer betekende, eerst veel
geluk, maar later, na de mysterieuze dood van de jonge man aan de Nijl,
des te meer verdriet.
We zijn nu in 130.
Inziende, dat een rijk moest rusten op een geestelijk fundament
en in de mening, dat de basis van het Imperium de Grieks-Romeinse
beschaving is, streeft Hadrianus overal naar verbreiding en versterking
daarvan. Hierbij stoot hij in het Oosten op de hardnekkige tegenstand
van de in meerderheid nog altijd apart blijvende Joden. Wie een
indruk wil krijgen van enige naar ons gevoel weerzinwekkende, in
Romeinse kringen levende anti-semietische opvattingen, gestrooid
tussen waardevolle gegevens en een redelijk oordeel, leze Tacitus
(Histor. V l—13; het ergste èn het beste staat in c. 5) over de Joden.
Een zó gevoede mentaliteit met als positief doel bevordering van de
µνια in het Rijk, kàn in bepaalde gevallen (en de angst voor de
Joden zat er nog in sinds 115 en 116, hun anti-Romeinse opstanden
buiten Palestina) leiden tot verkeerd, bekrompen optreden bij iemand,
die wijzer had moeten zijn.
Hadrianus moet geërgerd zijn door wat hij beschouwde als arrogantie
van de Joodse godsdienst: hij verbiedt de besnijdenis, sinds
eeuwen in gebruik bij de Joden (en anderen). Jerusalem moet worden
herbouwd, maar als stad van Hadrianus, met een tempel aan Jupiter
Capitolinus gewijd.
Nu komen de Joden tot hun laatste razende opstand, onder leiding
van de ,,zoon van de ster (Bar-Kochba), door een godsdienstige
leidsman gezien als verpersoonlijking en vervulling van Numeri
24 : 17; een ster gaat op uit Jakob, een scepter rijst op uit Israël....
In een vernietigingsoorlog van drie jaren (waarvoor een bijzonder
bekwame generaal uit Britannië moest overkomen) wordt het gehele
Joodse volk in Palestina uitgeroeid.
Dit is één van de donkerste bladzijden uit het leven van onze keizer.
In hun contact met het Aziatische Oosten zijn Trajanus noch Hadrianus
gelukkig geweest.
Terwijl Hadrianus zich terugtrekt in Tibur (dicht bij Rome), waar
hij een paleis en park laat aanleggen, dat in zijn on-organische samenstelling
een weerspiegeling geeft van zijn innerlijk, denkt hij aan een
opvolger — en doet een dwaze keus: een beminnelijk fuifhummer,
125

ij zijn adoptie Aelius Caesar genoemd. Gelukkig voor de mensheid
sterft deze al gauw (januari 138).
Nu handelt Hadrianus wijzer (Tibur blijkt geen Capri), maar mét
de hem eigen bet-weterigheid; hij wil niet alleen zijn opvolger, maar
ook de opvolger van zijn opvolger uitkiezen 1 . En dat gelukt ook nog!
Een rustig man van zeer goede naam, Aurelius Antoninus, wordt zijn
adoptief-zoon, maar moet meteen twee anderen tot zonen en opvolgers
aannemen, de één een waardeloze zoon van boven genoemde
lichtmis, nu Lucius Verus genoemd, èn een brave, veel-belovende
jongeman, de latere keizer Marcus. Als de man van Tibur, door
pijnen en ziekte gekweld, in onmin met zijn vrouw, weer tot wantrouwen
en woede vervalt, een stokoud familielid van hem laat
doden (Servianus) alsook diens kleinzoon, en een nieuw bloedbad
dreigt, oefent gelukkig Antoninus een matigende invloed op hem uit,
waarbij hij moed en geduld toont, goede eigenschappen voor een
keizer in hope. (Als later de senaat aan de overleden Hadrianus in
woede de apotheose wil weigeren, toont hij dezelfde rustige onverzettelijkheid
en weet zo de memoria van zijn voorganger te redden).
In verbittering en eenzaamheid (waarvan ook het zelfgemaakte
versje op zijn sterfbed getuigt) gaat in de badplaats Baiae de man
heen (138), waarvan we nu de balans moeten opmaken.
De tekening van zijn persoonlijkheid wordt pas mogelijk door
te zien, wat hij deed.
Terecht zegt zijn Engelse (Schotse?) biograaf 2 : „ . . . . The man
himself may remain a shadow, but his work is with us to day.”
Bezien we nu dat werk.
In een regering van 21 jaren heeft hij buitengewoon veel gepresteerd
Bijna de helft ervan was hij buiten Italië; de autopsie was bevorderlijk
voor de juistheid van zijn beslissingen, en voor het verkrijgen van een
helder beeld van toestanden en personen.
In militair opzicht was er stabilisatie in wijze zelfbeperking en niet
uit zwakheid; een goed georganiseerde inlichtingendienst (met de
mooie naam frumentatores) op zichzelf niet zonder bezwaar, zorgde
voor berichten van alle kant.
Sociaal-economisch gezien kwam het handelsverkeer door de
veiligheid en afwezigheid van grensbelemmering tot een bijzondere
1 Wij hebben een classicus gekend, die dit als rector ook deed.
2 S. Perowne, Hadrian (London 1960).
126

ontwikkeling, weer een stimulans voor nijverheid en landbouw
(altijd het voornaamste). Op juridisch gebied getuigen Hadrianus’
beslissingen van redelijkheid en barmhartigheid, juist ten opzichte
van de zwaksten: slaven, vrouwen, wezen. Cultureel beleefde het
Rijk zeker geen grote bloei: de bemoeialligheid van de keizer en zijn
rancune en eclectische smaak waren vaak meer belemmering dan
zegen (veroordeling van de grote Apollodorus Damascenus), maar
het gerestaureerde Pantheon (bescheiden als schepping van Agrippa
aangeduid) en de tempel van Venus en Rome blijven monumenten
van waarde. Litterair is de 2 e sophistiek (Herodes en Aristides) zeker
geen reden tot grootspraak, maar Arrianus (man van theorie en
praktijk) en Appianus zijn goede auteurs, van een betrouwbaarheid,
die vóór noch nà hen frequent is. Zo ook bij het Latijn Suetonius,
geen 1 e rang, maar toch wel goed.
Institutioneel wordt door de Keizer gestreefd naar integratie van
het gehele imperium als Romeins-Griekse eenheid. Het ,,consilium
principis” wordt onder Hadrianus een vast officieel orgaan, bestaande
uit senatoren, equites en juris consulti, een soort Raad van State,
met vooral juridische adviesbevoegdheid. Dit alles dient de stabiliteit
en de aequitas van het bewind.
In het algemeen bedient de Keizer zich meer van de equitas dan
van de leden van de senaat: ook al geen reden voor de laatsten om
hem lief te hebben, maar in sommige opzichten wel beter, vooral
vanuit de onderdanen gezien.
Hadrianus moge een jaloerse, soms hardvochtige bemoeial zijn
geweest van twijfelachtige culturele smaak, zijn kloek en redelijk
bestuur, zijn vooruitzien, zorg voor en dienst aan de hem toevertrouwde
gemeenschap, aan het gehele Imperium staan boven alle
twijfel.
Laat zijn „zieltje” soms dwalen, onzeker, onveilig, bijgelovig en
sceptisch, zijn arbeid is groots, en achter zijn werk verschijnt een niet
meer lelijke anima.
Zo is, ondanks tekortschieten en ontsporingen, deze man door zijn
arbeid voor de gemeenschap een lichtend voorbeeld van Griekse geest
en Romeinse kracht.
A. BRINK
127

Vier vertalingen van Hadrianus’ Levensafscheid
Marguerite Yourcenar’s boeiende boek ,,Memoires d’Hadrien”,
waarvan de Hollandse vertaling onlangs in 2 e druk verscheen 1 ,
wordt in de Franse editie voorafgegaan door een aanhaling van
Hadrianus’ ons door Spartianus overgeleverde levensafscheid, waarvan
een proza-vertaling onopvallend de laatste alinea van het laatste
hoofdstuk inleidt 2 . Aan de authenticiteit van het beroemde „Animula”
lijkt de schrijfster niet te twijfelen evenmin als Petrarca (1303—1374)
doet, gezien zijn bewondering ervoor. Gregorovius 3 motiveert
zijn overtuiging van de echtheid met op te merken dat deze versregels
1 In de serie Boucher-Paperbacks van de hand van J. A. Sandfort; de eerste druk werd besproken
in de 24 e jrg. van Hermeneus door Dr. H. Knorringa; aan de 2 e druk zijn vrij omvangrijke
vertaalde notities van de schrijfster toegevoegd, waaruit blijkt dat Hadrianus haar al in 1924
op 20-jarige leeftijd bezig hield!
2 „vagula” vertaalt zij met „flottante”, waarvan Sandfort „zwevend” maakt; zowel het „zwer.
ven” dat in „vagula” zit als het „fladderen” dat in „flotter” schuilt, gaan daar echter bij te loor.
3 F. Gregorovius „Geschichte des röm. Kaisers Hadrian und seiner Zeit”, 1851, pag. 83.
128
Hadrianus’ Levensafscheid
,,Et moriens quidem hos versus fecisse dicitur:
Animula vagula, blandula
Hospes comesque corporis,
quae nunc abibis in loca
Pallidula, rigida, nudula,
Nec, ut soles, dabis iocos.
Tales autem nec multo meliores fecit et graecos.”
Aelius Spartianus, een der zgn.
Scriptores historiae Augustae

„zu sehr hadrianisch aussehn, als dasz sie es nicht wirklich sein sollten”,
en Sadjak 1 adstrueert diezelfde mening met te wijzen op de overeenkomst
tussen deze regels en een passage uit ,,Andromache” van de
door Hadrianus zo bewonderde Ennius (239-169 v. Chr.). Ook
Norden 2 lijkt de echtheid niet te willen betwisten, doch zijn oordeel
valt overigens heel anders uit waar hij spreekt van deze „an schlaffer
Weichlichkeit und kindischer Tändelei ihres gleichen suchenden
Verslein”. Op heel andere wijze weer ziet het Bardon 3 , die Hadrianus’
levensafscheid ,,une exclamation, plutôt un soupir de mélancolie
souriante” noemt, waaraan hij toevoegt: „Et avec un art, de décadence
peut-être, mais avec un art réel”.
Hoe anders oordeelt Hohl 4 , die mede op grond van een ingewikkeld
betoog gebaseerd op de woorden waarmee Spartianus de
aanhaling besluit, concludeert dat het gedichtje slechts een ,,albeme
Scherz” is van Spartianus zelf. Hij weet daarmee evenwel de door
hem aangevallen Immich 5 geenszins te overtuigen en deze laatste
stelt dan ook dat de roem van het ,,Animula” is te danken aan bepaalde
eigenschappen die deze regels niets gemeen doen hebben met de
,,ungewöhnlich flauen Machwerken”, waarmee Hohl ze heeft vergeleken.
Het behoeft geen verwondering te wekken dat velen zich in de
loop der eeuwen tot een dichterlijke navolging dezer regels hebben
gezet; het is echter moeilijk daarvan een overzicht te krijgen.
Als eerste vond ik een door Immich aangehaalde vertaling van de
Franse schrijver Bernard le Bovier de Fontenelle (1657—1757),
welke luidt:
„Ma petite âme, ma mignonne,
Tu t’ en vas donc, ma fille, et Dieu sache ou tu vas?
Tu pars seulette et tremblotante! Hélas!
Que deviendra ton humeur folichonne?
Que deviendront tant de jolis ébats?”
In 1806 geeft George Gordon, Lord Byron (1788—1824), de volgende
vertaling:
1 J. Sadjak „Hadrians Abschied vom Leven” in Berl. Philologische Wochenschrift 1916.
2 E. Norden ,,Antike Kunstprosa” 1898, pag. 349.
3 H. Bardon „Les Empereurs et les lettres latines” 1940, pag. 418.
4 E. Hohl in Neue Jahrbücher für das Klassische Altertum (1915, pag. 413).
5 O. Immich in hetzelfde tijdschrift (1915, pag. 201/3 en 414/5).
129

„Ah! gentle, fleeting, wav’ring sprite,
Friend and associate of this clay!
To what unknown region borne,
Wilt thou now wing thy distant flight?
No more with wonted humour gay,
But pallid cheerless and forlorn”.
Een Duitse door Immich deels terecht becritiscerde doch niet verbeterde
vertaling is te vinden in Th. Birt’s ,,Römische Charakterköpfe”
(1913); deze geeft Hadrianus’ levensafscheid als volgt weer:
„Mein Seelchen, freundliches Seelchen du,
so wanderlustig immerzu:
der Leib war nur Dein Gasthaus, und nun
sollst du die letzte Reise tun
in jenes Reich,
wo alles so öd’ und kahl und bleich,
in jene Nacht,
wo keiner deine Spässchen belacht.”
Gaarne eindig ik hier met de vertaling die mijn Vader, Dr. A.
Rutgers van der Loeff(1876—1962) in 1955 na lezing van M. Yourcenar’s
roman maakte en die ons het levensafscheid doet horen als:
„Mijn zoete zieltje, zwervenszieke lievigheid,
die als een vreemde gast dit lichaam begeleidt,
nu zul je heengaan in den onbekenden dood,
zo bibberbleek, zo bibberkoud, zo bibberbloot,
en nooit meer grapjes maken zoals hier altijd.”
M. RUTGERS VAN DER LOEFF
Een uitzonderingsbepaling van Hadrianus op
het Romeinse Recht
In 1889 werd te Athene een inscriptie gevonden, waarop de inhoud
was gebeiteld van een brief, die keizerin Plotina, de weduwe van
Traianus, aan keizer Hadrianus geschreven had, benevens diens
130

antwoord. De brief bevatte het verzoek een privilege te willen verlenen
aan het Hoofd van de Epicureïsche School te Athene, het
antwoord was een gunstige beschikking. Volgens de datering boven
de brief stamt deze uit het jaar 121. Hier volgt de tekst 1 :
M. Annio Vero II Cn. Arrio Augure coss.
A. Plotina Augusta.
Quod studium meum erga sectam
Epicuri sit, optime scis. Domine. Huius
successioni a te succurrendum est; quia
non licet nisi ex civibus Romanis
adsumi diadochum, in angustum redigi-
tur eligendi ius.
Rogo nomine Popilli Theotimi, qui
est modo diadochus Athenis, ut illi
permittatur a te et Graece testari circa
hanc partem iudiciorum suorum, quae
ad diadoches ordinationem pertinet, et
peregrinae condicionis posse substituere
sibi successorem, si ita suaserit profectus
personae, et quod Theotimo concesseris,
ut eodem iure et deinceps utantur futuri
diadochi sectae Epicuri, eo magis quod
opservatur, quotiens erratum est a
testatore circa electionem diadochi, ut
communi consilio substituatur a studiosis
eiusdem sectae qui optimus erit; quod
facilius fiet si ex compluribus eligatur.
1 Girard, Textes de droit romain. Paris, 1923, p. 196-197.
Onder het consulaat van M. Annius Verus (ten
tweeden male) en van Arrius Augur. Afgezonden
door Plotina Augusta.
Hoe groot mijn belangstelling voor de
School van Epicurus is, is U zeer goed
bekend, Heer. Bij de opvolging van het
Hoofd hiervan is Uw hulp noodzakelijk,
want omdat alleen maar uit Romeinse
burgers een Hoofd benoemd mag worden,
wordt het recht om te kiezen
beperkt.
Ik vraag U uit naam van Popillius
Theotimus, die thans nog Hoofd van de
Epicureïsche School te Athene is, dat
hem door U wordt toegestaan in het
Grieks een testament te maken aangaande
dit deel van zijn beschikkingen, dat
betrekking heeft op de regeling van de
opvolging, en dat het hem ook mogelijk
zal zijn een vreemdeling (d.w.z. een
niet-Romeins burger) als opvolger voor
zich in de plaats te stellen, als de studieresultaten
van de man daartoe een aanbeveling
geven.
Voorts vraag ik, dat de toekomsdge
Hoofden van de School van Epicurus
ook daarna van hetzelfde recht, wanneer
gij dit aan Theodmus hebt toegestaan,
gebruik mogen maken, te meer omdat
de gewoonte bestaat, dat, zo dikwijls
als de erflater zich in de keuze van een
Hoofd vergist heeft, in een algemene
vergadering van de geleerden van
dezelfde School diegene in de plaats
gesteld wordt, die het bekwaamst is.
Dit zal gemakkelijker gaan als men uit
velen kan kiezen.
131

De keizer antwoordde:
Imp. Caesar Traianus Hadrianus Aug.
Popillio Theotimo permitto Graece
testari de eis, quae pertinent ad diadoch-
en sectae Epicureae. Set cum et facilius
successorem electurus sit, si ex pere-
grinis quoque substituendi facultatem
habuerit, hoc etiam praesto: ei et dein-
ceps ceteris, qui diadochen habuerint,
licebit vel in peregrinum vel in civem
Romanum ius hoc transferre.
Ik Imperator Caesar Traianus Hadrianus
Augustus sta aan Popillius Theotimus
toe in het Grieks een testament te maken
aangaande datgene wat betrekking heeft
op de opvolging van het Hoofd van de
Epicureïsche School. Maar opdat hij ook
gemakkelijker een opvolger zal kunnen
kiezen, als hij de bevoegdheid heeft
eveneens uit vreemdelingen een opvolger
in zijn plaats te stellen, vergun ik ook
dit: Aan hem en daarna aan de anderen,
die als Hoofd fungeren, zal het geoorloofd
zijn deze bevoegdheid zowel aan
een vreemdeling als aan een Romeins
burger over te dragen.
Volgens deze inscriptie moet de situatie ongeveer aldus geweest zijn.
Het Hoofd van de Epicureïsche School te Athene, de Romeinse burger
Popillius Theotimus, wellicht voelend, dat hij het niet zo lang meer
maken zou, wilde bij testament een opvolger benoemen. Naar alle
waarschijnlijkheid was de civitas Romana voor het Hoofd van de
School verplicht, zodat de begunstigde een Romeins burger zou
moeten zijn. Op dit punt nu bestonden er moeilijkheden. De meeste
geleerden van de School waren vreemdelingen (peregrini), waardoor
het aantal, waaruit gekozen kon worden, zeer beperkt was. Bovendien
konden peregrini op geen enkele manier door ecu Romeins burger bij
testament begunstigd worden.
De beroemde jurist Ulpianus spreekt over de peregrinus, cum quo
testamenti factio non est (Regulae XXII, 2). Men had getracht deze
strenge regel te ontduiken door het instellen van een fideicommis, een
testamentaire beschikking, waarin de erfgenaam op grond van het
vertrouwen, dat de erflater in hem stelde, werd verzocht bepaalde
zaken over te dragen aan iemand anders, die men volgens het stricte
recht niet had kunnen benoemen. Peregrini konden dus wèl voor een
fideicommis in aanmerking komen, zoals de jurist Gaius mededeelt
(Institutiones II, 285: Peregrini poterant fideicommissa capere et haec fere
fuit origo fideicommissorum) 1 . In tegenstelling tot de testamenten en
1 Gaius II, 286 en 286d noemt nog andere redenen, waarom men om de wet te ontduiken
gebruik maakte van fideicommissen, bijv. om degenen, die door de zedelijkheidswetten van
Augustus niet voor een erfenis in aanmerking kwamen, toch te kunnen bevoordelen.
132

legaten hadden de fideicommissen ook rechtsgeldigheid, wanneer
zij in het Grieks geschreven waren (Ulp., Reg. XXV, 9: Item Graece
fideicommissum scriptum valet, licet legatum Graece scriptum non valet).
Hier zou dus een manier geweest zijn, waarop het Hoofd van de
Epicureïsche School een peregrinus als opvolger had kunnen benoemen,
als deze niet een Romeins burger had moeten zijn. Dan had hij ook
in het Grieks de motieven uiteen kunnen zetten, die hem bij het aanwijzen
van zijn opvolger geleid hadden, waarover zo dadelijk meer.
Maar al spoedig was aan deze wetsontduiking ten behoeve van de
peregrini een einde gemaakt en juist Hadrianus had bepaald, dat
fideicommissen, die een peregrinus als begunstigde hadden, aan de
keizerlijke schatkist zouden vervallen (Gaius, Inst. II, 285: Sed postea
id prohibitum est et nunc ex oratione divi Hadriani senatus consultum factum
est, ut ea fideicommissa fisco vindicarentur).
Dus was de zaak uiteindelijk gebleven, zoals zij geweest was, en
moest de keuze van een nieuw Hoofd van de Epicureïsche School
nog steeds uit een beperkt aantal geschieden, terwijl de erflater zijn
eventuele motivering in een taal moest geven, die door vele Epicureïsche
geleerden niet al te best verstaan werd 1 . Dit moet de inwendige
rust in de School niet ten goede gekomen zijn, want, indien
de geleerden van die School het niet eens waren met de keuze van het
overleden Hoofd, dan kon deze keuze in een algemene vergadering
van deze geleerden gerectificeerd worden door het kiezen van een
ander, die volgens hen de meest aangewezene was. Hoeveel afgunst
en wrijvingen zal dit met zich hebben meegebracht!
Popillius Theotimus is zich van dit alles ongetwijfeld duidelijk
bewust geweest. Bijna even zeker lijkt het mij, dat hij als opvolger
een bekwame peregrinus op het oog had, maar geen kans zag zijn keuze
op enige door de wet geoorloofde wijze door te zetten. Daarom zocht
hij de voorspraak van de keizerin-weduwe, die zijn School een warm
hart toedroeg. Met haar hulp gelukte het hem een uitzonderingsbepaling
tot stand te brengen, waardoor de testamentaire beschikkingen
betreffende de opvolging van hemzelf en ook in de toekomst
van de daarna komende Hoofden in het Grieks geschreven mochten
worden, terwijl tevens ook een peregrimus als Hoofd van de School
benoemd mocht worden.
E. J. JONKERS
1 Plotina schreef daarna dan ook in het Grieks een brief aan de geleerden van de Epicureïsche
School om dit heugelijke bericht mede te delen met de vermaning zich deze beslissing door een
goede keuze waardig te tonen.
133

Vestdijk en Woltjer
„Orationi adspergentur sales, qui in dicendo mirum quantum, valent”,
een redevoering moet met geestigheden gekruid worden, die bij het
spreken wonderveel vermogen.
Dat Vestdijk in zijn roman Ivoren Wachters zoveel Latijnse, vaak
geestig te pas gebrachte citaten gebruikt, is ongetwijfeld niet te
danken aan het perse willen opvolgen van dit rhetorisch voorschrift
uit Cicero’s’ De Oratore; veeleer hebben ze, lijkt me, een belangrijke
functie, en zijn zeker geen versieringen of slechts middel om de
gymnasiale sfeer, waarin het verhaal speelt, extra aan te geven. De
hoofdpersoon, Philip Corvage, de primus van de 6 alpha van een
lyceum, ’s rectors beste leerling latijn”, brengt ze met een griezelige
zekerheid tevoorschijn, ,,in de staag vloeiende retoriek van een woordverliefde”.
Zijn oom spot over zijn ,,latijnerij”, en Lida, de verloofde
van een nieuwe leraar, zegt hem: ,,ik zou bang zijn voor iemand die
voortdurend Latijn sprak. Ben je nooit bang . . . ., dat ’t Latijn op
’n goede dag met je op de loop gaat. . . ., ’n dode taal — en dan zó
een — die op de levenden parasiteert en ze ongeschikt maakt voor
’t werkelijke leven?” En: ,,Schei in godsnaam uit met dat klassieke
gedaas”. ,,Ik ben de gek met de Latijnse spreuken”, zegt hij van
zichzelf. ,,Gepurgeerd van dit Latijn”, zegt Vestdijk van hem na zijn
zoveelste citaat te hebben vermeld.
Wie vraagt hoe ter wereld Vestdijk deze vaak vrij onbekende citaten
op het spoor is gekomen 1 , ontvangt antwoord van een van de jongens
die Philip vergezellen tot voor de deur van de tandarts, aan wie hij
zijn ,,ivoren wachters” gaat toevertrouwen: ,,Ik snap nooit, waar hij
al dat Latijn vandaan haalt, hij schijnt de hele Woltjer uit zijn kop te
kennen”.
Inderdaad moet de Latijnsche grammatica van J. Woltjer, waarschijnlijk
in de zesde door R. H. Woltjer bewerkte druk, Vestdijk’s
bron zijn. Het begincitaat b.v. vindt men er in par. 396, het ,,Quid
tibi vis, insane”, dat Philip de chauffeur, zijn moordenaar, toevoegt,
in par. 400.3. Etcetcra. Over liet algemeen klopt de vertaling die
Vestdijk achterin heeft gegeven, met die van Woltjer’s Aanhangsel.
Wanneer de tandarts, volgens Philip beheerst door de auri sacra fames,
zich bedient van de sermo plebeius op ’n wijze die Cicero de haren
1 Zie H. Wagenvoort, Gymnasiale Reflexen in onze litteratuur na 1900, in: Gedenkboek
1930—1955 van het Genootschap van Leraren aan Gymnasia en Lycea, Groningen 1955, 26.
134

te berge zou hebben doen rijzen — „ik hoorde ’m bijvoorbeeld duidelijk
testa zeggen in plaats van caput” —, dan zie men Woltjer a.w.
pag. 3 over de sermo en pag. 2 voor het voorbeeld. (Sermo plebeius,
zou Philip dus gemompeld hebben, als hij had gehoord wat bovengeciteerd
knaapje zei!) Voor de grap van de door Philip ten tonele
gevoerde, wel zeldzaam domme klas, die de indicativus plusquamperfecti
van odi maar niet weet te vinden, tot hij, Philip, de rector
aan het gevraagde weet te helpen, bood de overzichtelijke tabel van
par. 250 wel het materiaal.
Wie zal, bij zo virtuoos gebruik van citaten uit een grammatica,
steeds ad rem, Vestdijk verwijten, dat hij, als hij Woltjer verlaat, wel
eens uitglijdt? Afgezien van een wel opzettelijk door Philip verhaspeld
citaat: Sub specie aeternitatis et sanitatis — onder de schijn der eeuwigheid
en der gezondheid —, is auri sacra fames natuurlijk ,,vloekwaardige
dorst naar goud” en betekent pecuniae causa: om het geld.
In ,,laudis amore tumes; sunt certa piacula quae te poteront recreare”
laat de auteur, dacht ik, in elk geval het Franse pourront in de schrijfwijze
fraai doorschemeren!
Een citaat uit Woltjer, dat Vestdijk heeft laten liggen, tot slot:
,,Nemo est umquam oratorem, quod Latino loquebatur, admiratus”
(par. 535 2 e = Cic. de orat. 3.52). Philips gebruikte het niet; misschien
mag ik admiratus vervangen door miseratus: niemand heeft ooit met
Philip, alleen omdat hij Latijn sprak, medelijden gehad.
Antwoord van S. Vestdijk
N. VAN DER BLOM
Op het artikel van Drs. van der Blom schreef Simon Vestdijk in een brief van 10-12-1966 de volgende
reactie, desgevraagd daaraan toevoegend een korte beschrijving van zijn kennismaking
met een de klassieke oudheid:
„Laat ik beginnen met te zeggen, dat het artikel Vestdijk en Woltjer
de spijker stellig en zeker op de kop slaat. Hoewel ik mij de naam
Woltjer niet herinner, heb ik voor het schrijven van Ivoren Wachters
inderdaad een Latijnsch leerboek voor het middelbaar onderwijs
geraadpleegd, — en dat zal het veelgebruikte Woltjer dan wel zijn
geweest! — waaraan ik alle door mij te pas gebrachte citaten ontleend
heb. Zelf ken ik geen Latijn (en Grieksch): ook dit is dus juist. Na
135

mijn artsexamen studeerde ik een blauwe Maandag psychologie en
philosofie in Leiden, en Prof. de Sopper ried mij toen aan alsnog
Grieksen te gaan leeren. Ik heb dit beproefd, maar mijn geheugen,
van huis uit toch al niet sterk, stond mij niet eens meer toe mij het
Grieksche alfabet eigen te maken. Met Latijn heb ik mij nog een
klein weinig vertrouwd kunnen maken tijdens mijn medische studie
(anatomische terminologie, receptuur). Maar grosso modo ben ik
altijd een leek gebleven, en bij mijn voorstudies voor romans die in
de Oudheid spelen (De Nadagen van Pilatns, Aktaion onder de Sterren,
De verminkte Apollo, De Held van Temesa) was ik dus aangewezen op
Duitsche boeken, waarin de Grieksche en Latijnschc citaten eerder
een beroep deden op mijn raadvermogen dan op mijn kennis. Rest
de vraag hoe ik, als outsider, aan mijn belangstelling voor de Oudheid
kwam.
Dit moet in hoofdzaak via de beeldende kunst zijn gegaan. Als
kind had ik een groote belangstelling voor mythologische voorstellingen
(Rubens, Titiaan, etc.), waarbij vooral het naakte vrouwenlichaam
mij boeide; en aangezien ik graag weten wilde wie de zoo
verleidelijk geschilderde Venus, Juno, Helena e.t.q., tot de onbeduidendste
stroomnymfen toe, ,,waren”, verschafte ik mij begrijpelijke
lectuur hierover, t.w. Grieksche mythen en sagen van Nellie.
Deze boekjes heb ik nog, en voor het doel waren zij zeer bruikbaar,
Eén deeltje ging b.v. over de Argonautentocht, een ander behandelde
de godenleer, — en zoo door. Later heb ik deze informatie nooit meer
aangevuld; ik las b.v. nooit een dialoog van Plato in vertaling, zelfs
niet toen mijn autodidactische philosofiestudie mij reeds enigermate
vertrouwd had gemaakt met Plato’s ideeënleer. Ook b.v. Herodotus
of Thucydides heb ik nooit in vertaling gelezen. Eenigszins overdreven
kan ik dus beweren, dat ik van Nellie zóó overstapte naar de degelijke
Duitsche studiewerken, die mij de geheimen uitleverden van het
voor-Homerische Thessalië, van de interne structuur van Delphi, of
van de Grieksche koloniën in Italië.
Om nog één voor mij belangrijk punt naar voren te brengen, kan
ik erop wijzen, dat ik steeds sterk gegrepen ben geweest door de
gestalte van Phoibus Apolloon en die van zijn tegenspeler Dionysos.
Ook mijn Nietschelectuur was daar niet vreemd aan en b.v. Apolloons
letzte Epiphanie van Leopold Ziegler. Wat de eerste dezer twee figuren
betreft had ik al vroeg sterke indrukken ontvangen van de Apollo
van de Belvedere, waarvan in inijn jeugd, een gipsafgietsel in het
Rijksmuseum stond. Mijn voorliefde voor de ,,god van het licht”
136

is behalve in De verminkte Apollo neergelegd in Apollinische Ode
(uit de bundel Klimmende Legenden), dat ik als mijn beste gedicht
beschouw.
Het ontbreken van een klassieke opleiding heb ik steeds als een
gemis gevoeld; maar gelukkig leiden er vele wegen naar her ,,Rome”
der antieken; en over die wegen bcb ik ook geen klagen gehad.
Intusschen is een figuur als de met Latijnsche citaten om zich heen
strooiende schooljongen Philip Corvage uit Ivoren Wachters óók
te verklaren uit een zeker minderwaardigheidsgevoel bij de schrijver.”
Naschrift Redactie: ,,Nellie”, waar Vestdijk van spreekt, blijkt na lange speurtocht
te zijn „Grieksche Mythen en Sagen, naar de 18 e Duitsche uitgave van Gustav
Schwab, door Nellie; voor kinderen van omstreeks 12 jaar en ouder; uitgeverij
Masereeuw en Bouten, Rotterdam”. 60 cent per deeltje. Nellie was Mevrouw
N. van Krol.
Het gedicht „Apollinische Ode” kan wegens lengte niet worden afgedrukt.
Het is een mooi, doch zeer „lastig” gedicht. De lezer wordt gaarne uitgenodigd tot
een analyse ervan!
137