Dossier verslaving en verslavingszorg Achtergrondstudie bij ... - Rvz

Dossier verslaving en verslavingszorg 

Achtergrondstudie bij het advies Verslavingszorg herijkt. 

Zoetermeer/Den Haag, juli 1999 

Dossier verslaving en verslavingszorg 1

Colofon 

Het Dossier verslaving en verslavingszorg is een gezamenlijke uitgave van de 

Raad voor de Volksgezondheid en Zorg en de Raad voor de Maatschappelijke 

Ontwikkeling, behorend bij het advies Verslavingszorg herijkt. 

Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) 

Plein van de Verenigde Naties 21 

Postbus 7100 

2701 AC Zoetermeer 

Tel. 079 - 368 73 11 

Fax. 079 - 362 14 87 

E-mail mail@rvz.net 

Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) 

Parnassusplein 5 

Postbus 16139 

2500 BC Den Haag 

Tel. 070 - 340 52 94 

Fax. 070 - 340 54 46 

E-mail rmo@minvws.nl 

Het Dossier verslaving en verslavingszorg is te bestellen door overmaking van 

ƒ 25,- op gironummer 132937 ten name van de RVZ te Zoetermeer onder 

vermelding van publicatienummer 99/03. 

ISBN: 90 - 5732 - 046 - 0 

Auteursrecht voorbehouden 

© Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, Zoetermeer, 1999 

© Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling, Den Haag, 1999 

Niets in deze uitgave mag openbaar gemaakt of verveelvoudigd, opgeslagen in een dataverwerkend 

systeem of uitgezonden in enige vorm door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke 

wijze dan ook zonder toestemming van de RVZ en de RMO. 

2 Dossier verslaving en verslavingszorg

Voorwoord 

Het Dossier verslaving en verslavingszorg is een achtergrondstudie bij het 

advies Verslavingszorg herijkt. Ter voorbereiding van het advies zijn 

verschillende studies uitgevoerd door projectmedewerkers van de RVZ en de 

RMO: 

- deelproject Vraag en aanbod, waarin de beschikbare informatie over 

vraag en aanbod van verslavingszorg in Nederland in kaart is gebracht; 

- deelproject Bekostiging en bedrijfsvoering, waarin de geldstromen 

tussen financiers en instellingen in kaart gebracht alsmede de wijze 

waarop de financiële middelen worden ingezet in de verslavingszorg; 

- deelproject Beleid, waarin de relevante Kamerstukken uit de periode 

1994 - 1999 zijn geïnventariseerd en geanalyseerd. 

Al met al leverden de deelprojecten zo veel interessante informatie op dat een 

aparte publicatie van de gegevens gerechtvaardigd is. Met behulp van de 

verschillende overzichtstudies die recent zijn gepubliceerd zijn de gegevens 

over vraag en aanbod geïnventariseerd. De maatschappelijke positie van de 

verslaafde is in beeld gebracht aan de hand van de dimensies die de RMO 

hanteert bij het beschrijven van maatschappelijke integratie. De gegevens en 

analyses over de bekostigingstromen in de verslavingszorg zijn in Nederland 

nog niet eerder op deze wijze verzameld, bewerkt en gepresenteerd. 

Uiteraard zijn er keuzen gemaakt bij het verzamelen van gegevens. Het advies 

is immers toegespitst op de vraag hoe de verslavingszorg bestuurd zou 

moeten worden, waarbij zaken als bestuurlijke verantwoordelijkheden, 

beleidsregie, operationele regie, planning en financiering voorop staan. 

Inhoudelijke gegevens over verslaving en verslavingszorg zijn bij de 

dataverzameling meegenomen voor zover ze direct of indirect relevant zijn 

voor de centrale vraag van het advies. 

Zoetermeer/Den Haag 

Juli 1999 



Inhoud 

1 Achtergrond, begrippenkader en opzet 7 

1.1 Achtergrond 7 

1.2 Soorten verslaving, een eerste domeinafbakening 7 

1.3 Opbouw van het dossier 8 

2 Oorzaken van verslaving 10 

2.1 Inleiding 10 

2.2 Sociale, psychologische en biologische factoren 10 

2.3 Verslaving als maatschappelijk probleem 13 

3 Maatschappelijke positie verslaafde 17 


3.2 Alcoholverslaafden 19 

3.3 Harddrugsverslaafden 22 

3.4 Profielen 24 

4 Vraag 27 


4.2 De verslaafde 27 

4.3 Maatschappelijke kosten 34 

4.4 Vraag van de samenleving 37 

5 Aanbod 43 


5.2 Hulp vanuit algemene kaders 44 

5.3 Hulp vanuit de categoriale verslavingszorg 47 

5.4 Zorgfuncties 57 

5.5 Cliëntenroutes 59 

5.6 Effectiviteit en kwaliteit 62 

6 Financiering, planning en bekostiging 72 


6.2 De diversiteit in kaart gebracht 72 

6.3 AWBZ 76 

6.4 Gemeentelijke doeluitkering verslavingsbeleid 82 

6.5 Verslavingsreclassering 88 

6.6 Overige financiële stromen 91 

7 Beleid 1994-1999 94 

7.1 Beleid op hoofdlijnen 94 

7.2 1995: Continuïteit en verandering 94 


6 Dossier verslaving en verslavingszorg 

7.3 1996-1997: Voortgangsrapportages 96 

7.4 1998: Resultaten scoren 96 

7.5 SVO en SOV 97 

7.6 Financiering ambulante verslavingszorg 98 

7.7 Overig beleid relevant voor verslavingszorg 98 

7.8 Conclusies 99 

Bijlagen 105 

1 Actueel overzicht van de instellingen in de verslavingszorg 103 

2 Literatuur 105

1 Achtergrond, begrippenkader en opzet 

1.1 Achtergrond 

Ten behoeve van het advies Verslavingszorg herijkt is een aantal deelstudies 

uitgevoerd. In de deelprojecten zijn diverse facetten van verslaving, 

verslaafden, hulp aan verslaafden en de categoriale verslavingszorg 

geïnventariseerd. Dit dossier bevat achtergrondinformatie die is verzameld in 

deze deelstudies. De belangrijkste feiten staan in deze achtergrondnota nog 

eens op een rijtje. 

In de deelprojecten is informatie verzameld over: 

- de verschillende oorzaken van verslaving; 

- de maatschappelijke positie van de verslaafde (aan de hand van 

typologieën); 

- de ontwikkelingen aan de vraagkant (naast de gebruiker ook de 

omgeving, werkgevers en dergelijke); 

- de ontwikkelingen bij het aanbod van hulp aan verslaafden; 

- zaken als financiering, planning en sturing van instellingen voor 

verslavingszorg; 

- beleid van de afgelopen jaren gericht op (een of meer vormen van) 

verslaving. 

1.2 Soorten verslaving, een eerste domeinafbakening 

In bijlage 6 bij het advies Verslavingszorg herijkt is omschreven wat RVZ en 

RMO onder verslaving verstaan. Daarbij wordt aangesloten bij de criteria in 

de DSM-IV. 

In dit dossier wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten 

verslavende middelen, namelijk alcohol en harddrugs. Ook in de 

verslavingszorg en in onderzoek naar verslaving en verslaafden wordt dit 

onderscheid gebruikt. Hoewel er duidelijke verschillen tussen deze middelen 

zijn, zijn er ook overeenkomsten te vinden tussen de gebruikers van 

verschillende middelen. Daarnaast zijn er grote aantallen verslaafden die meer 

dan één middel gebruiken (polydruggebruik). Er zijn daarom verschillende 

instellingen voor verslavingszorg, zoals het Boumanhuis in Rotterdam en de 

Jellinek-kliniek in Amsterdam, die er voor kiezen verslaafden in te delen naar 

andere kenmerken dan middelgebruik. Zaken als leeftijd, (verslavings)gedrag 

en probleem van de verslaafde zijn belangrijkere uitgangspunten voor de 

behandeling dan het middel dat de verslaafde gebruikt. In dit dossier kan niet 

voorbij worden gegaan aan deze constatering. Echter, een onderscheid naar 


middel is in dit dossier de eerste invalshoek. Daaropvolgend zal ook aandacht 

besteed worden aan verschillende groepen verslaafden, herkenbaar aan andere 

karakteristieken dan het gebruikte middel. 

Er bestaan natuurlijk ook andere dan de twee genoemde vormen van 

verslaving die in het individuele geval even serieus genomen moeten worden 

als verslaving aan de hier genoemde middelen. Zo zijn er ook mensen die 

verslaafd zijn aan eten, telefoneren, chatten op het internet etc. Daarnaast is er 

ook een grote groep tabakverslaafden en zijn er relatief veel 

medicijnverslaafden en gokverslaafden. Aan deze groepen zal maar marginaal, 

en in algemene termen aandacht worden besteed. De reden hiervoor ligt of in 

het feit dat verslaafden aan deze middelen of vormen van gedrag een te kleine 

groep vormen of dat er geen sprake is van een ernstig risico voor het 

maatschappelijk functioneren of voor de gezondheid. Dit laatste is het 

duidelijkst bij gok- en tabakverslaafden. Hoewel het wat beide middelen 

betreft om een grote groep gaat, geeft gokken geen ernstig risico voor de 

gezondheid en levert gebruik van tabak geen grote bedreiging voor het 

maatschappelijk functioneren. 

Dit dossier gaat primair over die vorm van gebruik waarbij sprake is van een 

verslaving. Op sommige plaatsen zal echter ook aandacht besteed worden aan 

problematisch gebruik. Enerzijds omdat het soms die groepen zijn waarbij 

sprake is van problematisch gebruik, die maatschappelijke overlast 

veroorzaken; anderzijds omdat problematisch gebruik van bepaalde middelen 

de laatste stap kan zijn naar verslaving. Dit is vooral relevant voor 

preventieactiviteiten. 

1.3 Opbouw van het dossier 

Het dossier sluit grotendeels aan bij de opbouw die in het advies wordt 

gehanteerd. Dat houdt in dat eerst beschreven wordt wat de oorzaken zijn 

voor verslaving (hoofdstuk 2). Hoofdstuk 3 behandelt de maatschappelijke 

positie van verslaafden. Daarbij gaat het enerzijds om de mogelijkheden die 

verslaafden hebben om in de maatschappij te functioneren en anderzijds om 

de gevolgen van verslavingsgedrag voor de samenleving. In hoofdstuk 3 wordt 

ook aandacht besteed aan de maatschappelijke kosten van verslaving. In het 

vierde hoofdstuk staat ‘de’ verslaafde en zijn of haar hulpvraag centraal. In dit 

hoofdstuk worden onder meer diverse typologieën gepresenteerd op basis 

waarvan verslaafden kunnen worden gecategoriseerd. Het daaropvolgende 

hoofdstuk 5 bespreekt de daadwerkelijke hulp aan verslaafden en in hoeverre 

dit hulpaanbod tegemoet komt aan de hulpvraag. In het voorlaatste hoofdstuk 

6 wordt de bekostiging en bedrijfsvoering van de instellingen in de categoriale 

verslavingszorg in kaart gebracht. Tenslotte wordt in hoofdstuk 7 een 


uitgebreide samenvatting gegeven van het beleid dat de afgelopen jaren is 

gevoerd op het gebied van de verslavingszorg. 


2 Oorzaken van verslaving 

2.1 Inleiding 

Het is niet mogelijk om een kant-en-klare oorzaak te geven voor 

verslavingsgedrag. Er spelen vele factoren mee op de weg naar een verslaving, 

waarvan maar een deel te duiden is. Daarbij komt dat de visie op de oorzaken 

van verslaving niet vaststaat, maar steeds verandert. Van der Stel concludeert 

dat er in de loop van de geschiedenis sprake is van een golfbeweging tussen de 

visie dat verslaving een gevolg is van een gebrek aan zelfbeheersing en dat 

verslaving een uiting is van een lichamelijke of psychische ziekte (Van der Stel, 

1995). In dit dossier proberen we een zo veelomvattend mogelijke 

omschrijving te geven van de oorzaken van verslavingsgedrag. Daarbij worden 

zowel individuele als maatschappelijke factoren in ogenschouw genomen. 

Het aangeven van de oorzaken van verslaving en problematisch 

middelengebruik wordt bemoeilijkt doordat voornamelijk gegevens bekend 

zijn van die verslaafden die in de hulpverlening zijn opgenomen. Het is 

mogelijk dat deze groep niet representatief is voor de gehele groep 

verslaafden. Dit is vooral van belang voor de alcoholverslaafden, waarvan 

slechts 5% in de categoriale verslavingszorg is opgenomen. Uit onderzoek 

blijkt dat er relevante verschillen zijn tussen opiaatverslaafden binnen en 

buiten de hulpverlening. Daaruit wordt de conclusie getrokken dat het 

onverantwoord is om gegevens, verkregen van verslaafden onder behandeling, 

te generaliseren naar de totale populatie opiaatverslaafden (Eland-Goossensen, 

1997). In dit dossier wordt aangenomen dat dit ook geldt voor verslaafden die 

andere middelen gebruiken. Desondanks heeft het zin hier te wijzen op 

mogelijke oorzaken van verslavingsgedrag van de gehele populatie 

verslaafden. 

2.2 Sociale, psychologische en biologische factoren 

Grofweg is er een onderscheid te maken tussen sociaal-psychologische en 

sociaal-culturele definities en medische definities, afkomstig uit de medische 

(psychiatrische) discipline (NRV, 1989). Bij de eerste variant ligt de nadruk op 

het benoemen van verslaving in termen van gedrag. Bij de tweede groep 

definities wordt verslaving fysiologisch of psychisch verklaard. In iets andere 

termen wordt er een onderscheid gemaakt tussen het structurele, het culturele 

en het psychologische model (Van Doorn, 1996). Volgens het structurele 

model is (drugs)verslaving vooral het gevolg van armoede en sociale 

achterstand. De drugswereld biedt een alternatief voor diegenen die buiten de 

sociaal-economische orde staan. Volgens het culturele model is 


(drugs)verslaving vooral een zingevingverschijnsel. Het is een “cultuurziekte 

die zich voordoet onder lagen van de bevolking (zoals adolescenten) die sterk 

bevattelijk zijn voor zingevingproblemen” (Van Doorn, 1996, p.20). In het 

psychologische model wordt de verklaringsgrond voor (drugs)verslaving 

gezocht in de psychopathologie. “(Drugs)verslaving wordt dan gezien als een 

uiting van individuele psychische stoornissen. Meer dan in beide andere 

verklaringen ligt hier de nadruk op de farmacologische aspecten van het 

drugsgebruik op het emotionele welbevinden van de gebruiker. Persoonlijke 

en traumatische ervaringen zouden bij een bepaalde persoonlijkheidsstructuur 

een sterke behoefte creëren aan bedwelmende en verdovende effecten van 

psychotrope middelen” (Van Doorn, 1996, p.20). 

Hoewel deze onderverdeling al veelomvattend is, worden sommige aspecten 

van de oorzaak van verslavingsgedrag niet (expliciet) genoemd. Zo blijkt uit 

meerdere studies dat het risico voor alcoholisme een erfelijke component 

heeft (Wiers, 1999). Verwacht wordt dat dit ook voor drugsverslaving geldt. 

Er is niet één gen aan te wijzen dat bepalend is voor verslavingsgedrag; vele 

verschillende genen kunnen een rol spelen. Wanneer er een onderscheid 

wordt gemaakt tussen diegenen die op jonge leeftijd verslaafd raken aan 

alcohol en waarbij de verslaving gepaard gaat met gedragsproblemen, en 

alcoholverslaafden die op latere leeftijd verslaafd zijn geraakt en waarbij de 

verslaving gepaard gaat met negatieve emoties, dan blijkt vooral de vroegeleeftijdvorm 

genetisch. Naast erfelijke factoren die drugspecifiek zijn, zijn er 

ook algemene erfelijke factoren die later verslavingsgebruik voorspellen, zoals 

het hebben van gedragsproblemen. Het feit dat er een erfelijke factor is bij 

verslaving betekent niet dat er geen andere oorzaken voor verslaving zijn. 

Tussen genen en verslaving speelt zich een traject af waarbij ook 

psychologische factoren een rol spelen. 

Een van de belangrijkste psychologische factoren is ‘alcoholverwachtingen’ 

van een persoon. Hoe meer iemand positieve verwachtingen heeft van het 

gebruik van alcohol, hoe groter de kans dat deze persoon later een 

problematisch of verslaafd gebruiker is. Bij kinderen van alcoholisten valt het 

op dat zij, wanneer zij eenmaal zelf gaan drinken, de positieve effecten van 

alcohol sterk ervaren. Zij hebben minder last van de latere negatieve effecten. 

Het blijkt dat iemand die slecht tegen alcohol kan minder gevaar loopt om 

verslaafd te raken dan iemand die goed tegen alcohol kan. De constatering dat 

iemand een groter risico loopt om verslaafd te raken als diegene de positieve 

effecten van alcohol sterker ervaart dan de negatieve lijkt ook op te gaan voor 

andere drugs. Het verwachtingspatroon van het gebruik van alcohol of drugs 

wordt niet alleen gevormd door het gedrag van de ouders, maar onder andere 

ook door leeftijdsgenoten, de media (Van den Brink, 1995) en belangrijke, veel 

bewonderde personen in iemands leven (Epstein, 1995). 


Voor mensen die al op jonge leeftijd gedragsproblemen vertonen, een (deels) 

genetisch bepaalde factor die een voorspeller is van verslaving op latere 

leeftijd, spelen omgevingsfactoren een rol bij de eventuele ontwikkeling van 

verslaving. Alcoholisme is in de Westerse wereld de meest voor de hand 

liggende verslaving, aangezien alcohol overal legaal verkrijgbaar is (Wiers, 

1999). 

Figuur 2.1 Factoren ter verklaring van verslavingsgedrag bij 

kinderen van alcoholverslaafden 1 

FHP 

ouderlijk 

gezag 

temperament/ 

persoonlijkheid 

cognitief 

functioneren 

gevoeligheid voor 

middel 

1 Model volgens Sher, voor de verklaring van het ontstaan bij alcoholproblemen bij 

kinderen van alcoholafhankelijke ouders; FHP=positieve familie-anamnese voor 

verslaving. 

Bron: Van den Brink, 1995 

In bovenstaand schema komen alle tot nu toe genoemde factoren terug. Dit 

model is ontwikkeld om verslavingsgedrag bij kinderen van alcoholverslaafden 

te verklaren. Met enige voorzichtigheid kan dit model ook toegepast worden 

op het ontstaan van problematisch drugsgebruik (Van den Brink, 1995). Wat 

in dit schema ontbreekt is het middel zelf als oorzaak van verslaving. Er wordt 

wel de gevoeligheid voor het middel genoemd, maar het middel wordt niet 

centraal gesteld, zoals E. Noorlander in navolging van de Groningse 

hoogleraar Van Dijk doet. 


stress 

school- 

problemen 

coping 

negatief 

affect 

verwachtingspatroon 

invloed 

vrienden 

MISBRUIK 

VERSLAVING

Figuur 2.2 Het middel als oorzaak voor verslaving 

lichamelijk 

organen 

klachten 

1 

psychisch 

Bron: Noorlander, 1994 

3 

stof 

Hoewel dit model in haar eenvoud aantrekkelijk lijkt, kan er bezwaar gemaakt 

worden tegen het feit dat de stof in het midden staat en alles in beweging zet. 

Noorlander laat zich hier verder niet over uit, maar suggereert met dit model 

dat gebruik van het middel onvermijdelijk leidt tot een verslaving. Het blijkt 

echter dat veel mensen in staat zijn na een experimenteerperiode met het 

gebruik te stoppen. Dit model staat daarom meer voor de voortgang van de 

verslaving dan het ontstaan ervan. Het maakt duidelijk dat het verslavende 

middel een dergelijke behoefte opwekt dat het de verslaving in stand houdt. 

Het gebruik van het middel vormt geen probleem voor de verslaafde, 

aangezien het in de meeste gevallen de behoefte, die ook is opgewekt door het 

gebruik van het middel, bevredigt. Uit onderzoek van Eland-Goossensen 

worden eerdere bevindingen bevestigd, dat het niet het drugsgebruik is dat 

mensen hulp doet zoeken, maar andere factoren, zoals sociale en 

psychiatrische problemen (Eland-Goossensen, 1997). 

2.3 Verslaving als maatschappelijk probleem 

0 

lichamelijk 

verslavende 

werking 

Naast deze verschillende factoren, die uiteindelijk samen een verklaring 

kunnen vormen voor de oorzaak van verslaving bij het individu, zou ook nog 

gekeken kunnen worden naar de oorzaak van het bestaan van verslavingen in 

het algemeen. Met andere woorden: is het mogelijk om oorzaken, die niet te 

2 

sociaal 

4 

omge- 

ving 

5 


maken hebben met de ontwikkeling van het individu, maar van de 

samenleving, aan te geven, die een toe- of afname van het gebruik van 

verdovende middelen verklaren, of de opkomst van bepaalde middelen of het 

gebruik door bepaalde groepen? Veelal blijft het antwoord op deze vraag een 

kwestie van speculatie. Zo zou men zich kunnen voorstellen dat door de 

toenemende individualisering (zie hierover het Sociaal Cultureel Rapport 1998, 

SCP, 1999) de controle op mensen die geneigd zijn verslaafd te raken is 

verminderd of dat door toegenomen stress mensen behoefte hebben om, 

wanneer het hun uitkomt, periodes van rust in te lassen, gefaciliteerd door 

verdovende middelen waar zij in de loop der tijd aan verslaafd raken. In een 

advies van de Nationale Raad voor de Volksgezondheid uit 1989 wordt hier in 

algemene termen het volgende over gezegd. “Tenslotte moet rekening worden 

gehouden met het feit dat de belangrijkste verslavende gewoonten zijn 

ingebed in massieve (zowel legale als illegale) maatschappelijke infrastructuren, 

waarbij de verslavende gewoonten zowel een integrerende rol (alcohol als 

sociaal smeermiddel) als een desintegrerende rol (alcohol- en 

drugsgerelateerde criminaliteit en overlast) bij het in stand houden van de 

samenleving kunnen vervullen. Zelfs op het snijpunt van integrerende en 

desintegrerende maatschappelijke mechanismen spelen verslavende 

gewoonten een belangrijke rol” (NRV, 1989, p.17) 

Het is moeilijk om speculaties over de brede sociale en maatschappelijke 

ontwikkelingen die verslaving veroorzaken, hard te maken. Daarnaast zijn vele 

ontwikkelingen onbereikbaar voor verandering door overheidsbeleid. Daarom 

wordt aan deze ontwikkelingen in dit dossier verder geen uitgebreide aandacht 

besteed. Wel zou het zinvol zijn als er verder onderzoek zou worden gedaan 

naar het verband tussen bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen en 

verslavingsgedrag. Een voorbeeld om het belang aan te geven: in de 

verslavingszorg signaleert men een toename van problematisch gebruik of 

verslaving onder allochtone jongeren. Veelal combineren zij het gebruik met 

het dealen in drugs, waarmee zij veel geld kunnen verdienen. Het kan relevant 

zijn om te weten wat de verklaring van deze toename is. Zo zou men kunnen 

bedenken dat het voor deze jongeren steeds moeilijker wordt een baan te 

vinden, waardoor de drugshandel een aantrekkelijk alternatief is, of dat deze 

jongeren door toenemende problemen met hun opvoeding de behoefte 

hebben om daar door het gebruik van verdovende middelen aan te 

ontsnappen, of dat onder allochtonen in het algemeen de tolerantie voor 

verdovende middelen groeit of dat drugshandel en drugsgebruik de jongeren 

een identiteit verschaft die ze niet weten te vinden in de wereld buiten de 

drugscene. Het onderzoeken van deze mogelijke tendensen kan inzicht geven of 

en hoe het mogelijk is om deze positie te verbeteren of onder deze groepen 

voorlichting te geven, waardoor anderen behoed worden voor een carrière in 

de drugs. Dergelijke onderzoeken zouden zich niet hoeven te beperken tot 

alleen de verslavingszorg en het verslavingsbeleid, maar bijvoorbeeld ook het 


eleid met betrekking tot sociale aspecten, onderwijs en werkgelegenheid erbij 

kunnen betrekken. 



3 Maatschappelijke positie verslaafde 

3.1 Inleiding 

Voor een degelijk advies over de vormgeving van de verslavingszorg is het 

van belang zicht te hebben op de verslaafden. Wie zijn zij, welke positie 

nemen zij in en hoe wordt hun bestaan door anderen ervaren? Uitgangspunt 

voor de beschouwing over de maatschappelijke positie van verslaafden zijn de 

door de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) onderscheiden 

dimensies van integratie, zoals verwoord in het RMO-advies Integratie in 

perspectief (RMO, 1999b) en het RMO-werkprogramma van 1999 (RMO, 

1999a). 

Dimensies van integratie 

De RMO onderscheidt vier dimensies die tezamen een indicatie geven van de 

mate waarin mensen geïntegreerd zijn. De dimensies overlappen elkaar op 

onderdelen. Daarom hanteert de RMO geen hiërarchische ordening. De vier 

dimensies zijn: 

- de sociaal-economische positie: belangrijke aspecten van iemands 

maatschappelijk positie zijn betaalde arbeid en een bepaald 

opleidingsniveau; 

- de deelname aan bestaande institutionele wegen van politiek en directe 

belangenbehartiging, die ten doel heeft een groep te emanciperen en 

daar de positie van te verbeteren of te handhaven, of meer algemeen 

de omgeving te beïnvloeden; 

- de beschikking over persoonlijke relatienetwerken en sociale 

netwerken: integratie en maatschappelijke stabiliteit zijn anders 

nauwelijks mogelijk; 

- zelfstandigheid en zelfredzaamheid: mensen die voor de dagelijkse 

levensverrichtingen van derden afhankelijk zijn, hebben alleen al vanuit 

deze optiek integratieproblemen. 

In aanvulling hierop betrekt de RMO bij zijn advisering de houding van 

mensen zelf ten aanzien van het belang van participatie in en betrokkenheid 

bij de samenleving. 

Bij het gebruiken van de beschikbare gegevens over verslaafden om 

uitspraken te doen over hun maatschappelijke positie zijn een aantal 

kanttekeningen te plaatsen. Hoewel er redelijk veel gegevens over (sommige 

groepen) verslaafden bekend zijn, beslaan deze gegevens in veel gevallen maar 

een bepaalde categorie, namelijk die verslaafden die bekend zijn bij de 

verschillende zorginstellingen. Zoals al eerder in dit dossier naar voren is 

gebracht, kan men niet zo maar aannemen dat die verslaafden die behandeld 


worden representatief zijn voor de gehele groep verslaafden. Van sommige 

groepen verslaafden zijn sowieso weinig gegevens bekend, zoals 

medicijnverslaafden en er is weinig cijfermatig materiaal over groepen waarvan 

men vermoedt dat er onder die groep een verslavingsprobleem bestaat, maar 

waar geen hulpvraag bestaat. Daarnaast zijn de meeste cijfers gemiddelden, die 

vele nuances doen verdwijnen. 

In onderstaand hoofdstuk wordt gepoogd een beeld te schetsen van de 

maatschappelijke positie van verschillende groepen verslaafden, deels aan de 

hand van bestaand empirisch materiaal, deels aan de hand van ervaringen uit 

de hulpverlening aan verslaafden. Een uitgebreid overzicht van de kenmerken 

van verschillende verslaafden is opgenomen achter in dit hoofdstuk in de 

paragraaf met profielen. Richtlijn zijn de hiervoor genoemde dimensies van 

integratie. Na een algemene beschrijving zullen achtereenvolgens alcohol- en 

drugsverslaafden aan bod komen. Niet van alle groepen is even veel 

(empirisch) materiaal bekend. 

Verslaafden functioneren vaak nog net als iedereen binnen verschillende 

sociale verbanden. Ze hebben een gezin, wonen in een buurt en hebben een 

werkgever. Als de verslaving dominant wordt gaat het gedrag dat daar bij 

hoort overheersen. Een groep verslaafden kan dan problemen in relaties en 

overlast voor de omgeving veroorzaken en kan met de politie in aanraking 

komen. Verder is het goed mogelijk dat hij niet meer kan functioneren op zijn 

werk. Hieronder volgt een schets van de positie van de verslaafden. Hierbij 

wordt opgemerkt dat er sprake is van een sterke stereotypering. In de 

werkelijkheid is er veel meer variatie in de groepverslaafden. 

Verslavingsgedrag is niet zomaar herkenbaar. Algemene kenmerken van 

verslavingsgedrag zijn: een teruggetrokken leven leiden, onechte emoties naar 

anderen toe, financiële problemen, ontkenning en verberging, bij ontdekking 

het voortdurend blijven uiten van de intentie te stoppen of minderen zonder 

het te doen, het maken van verontschuldigingen en doen van beloften, de 

schuld bij anderen leggen, moeite met verantwoordelijkheid, preoccupatie met 

het verslavingsmiddel, geloofwaardige uitleg proberen te geven voor het 

gedrag, bagatelliseren, van gelegenheden gebruik maken. Afhankelijk van de 

situatie, het verslavingsmiddel en de persoon treedt tijdelijke onderdrukking 

op in normen en waarden, hetgeen kan leiden tot het afglijden naar 

onverschilligheid, apathie en verloedering. Slechte eigenschappen krijgen 

steeds meer de overhand, goede en slechte eigenschappen worden beide ten 

dienste gesteld van de verslaving. In een vergevorderd stadium bestaat 

verslavingsgedrag veelal uit liegen, stelen, manipuleren, crimineel gedrag, 

gebrek aan verantwoordelijkheid, kinderlijkheid, egocentrisme, 

superioriteitsgevoelens, magisch denken en toneelspelen. De gevolgen voor 

het gedrag van de betreffende verslaafden zijn een lage zelfwaardering, 


vijandigheid naar de omgeving toe, neerslachtigheid, angst, snel geïrriteerd en 

verongelijkt zijn, gedachten over de dood en zelfdoding, veel somatische 

klachten, weinig adequaat denken en handelen, agressie, criminaliteit en 

zelfbeschadiging (Neeteson, 1994). 

3.2 Alcoholverslaafden 

De grootste groep verslaafden in Nederland zijn de alcoholverslaafden. Bijna 

650.000 mensen drinken dagelijks ten minste acht glazen alcoholhoudende 

drank. Onder hen zijn ongeveer 320.000 personen die minstens twaalf glazen 

alcoholhoudende dranken consumeren. Van deze laatste groep drinkt iets 

meer dan 180.000 mensen gemiddeld zestien glazen per dag. Het aantal 

mensen dat kampt met problemen als gevolg van langdurig, overmatig 

drinken wordt geschat op 350.000. Er zijn 185.000 zware alcoholisten. Het is 

niet mogelijk om personen, uitsluitend op basis van de hoogte van hun 

gemiddeld alcoholgebruik te classificeren als probleemdrinker, excessieve 

drinker of alcoholist (De Zwart et.al., 1996). In dit rapport is een 

alcoholverslaafde iemand die minimaal acht glazen alcohol per dag drinkt, een 

verhoogde kans heeft op gezondheidsschade en problemen heeft met het 

maatschappelijk functioneren. Conform die definitie zijn er in Nederland 

ongeveer 350.000 alcoholisten. 

Maar 5,1% van de alcoholverslaafden komt in de categoriale verslavingszorg 

terecht. De overige alcoholverslaafden kunnen wel met de gezondheidszorg in 

contact komen, maar dan met een somatische klacht als aanleiding 

(leverproblemen e.d.). Het is daarom vooral bij alcoholverslaafden moeilijk 

om iets over algemene kenmerken te zeggen. Het profiel dat er op basis van 

de LADIS-gegevens is gemaakt van de alcoholverslaafde laat zien dat het 

grootste deel van de alcoholverslaafden van het mannelijk geslacht is. Het 

percentage vrouwelijke alcoholcliënten neemt echter wel toe. In 1988 was een 

op de vijf cliënten vrouw, in 1996 was dat een op de vier. Hoewel de 

gemiddelde leeftijd van alcoholcliënten vrij hoog is (39,6 bij mannen en 42,3 

bij vrouwen) blijkt dat er een toename is in problematisch en excessief 

drankgebruik onder jongeren tussen de 16 en 24 jaar (Bongers, 1998). Dit 

wordt onderschreven door verschillende hulpverleners die in het kader van dit 

advies zijn geraadpleegd. Het grootste deel van de populatie alcoholcliënten is 

autochtoon. 

1e dimensie - sociaal-economische positie 

Hoewel het opleidingsniveau van alcoholcliënten tussen 1988 en 1996 gelijk 

opgegaan is met de stijging van het opleidingsniveau van de Nederlandse 

bevolking, is het aantal mensen dat zich aandient met alcoholproblemen 

relatief laag opgeleid. Uit onderzoek in Rotterdam bleek een hoge opleiding 


een negatieve indicator voor het zoeken naar hulp (Bongers, 1998). 

Drankgebruik komt sowieso meer voor bij hoger opgeleiden, wat een reden 

kan zijn voor een grotere tolerantie jegens excessief drankgebruik. Het kan 

ook zo zijn dat hoger opgeleiden over meer vaardigheden beschikken om hun 

misbruik te verbergen. Ongeveer 44% van de hulpvragers heeft werk. De rest 

heeft in de meeste gevallen een uitkering. Aangezien de weg naar de zorg voor 

alcoholverslaafden gemiddeld tien jaar duurt, lijkt het erop dat veel verslaafden 

hun verslaving door het door werk of door uitkering verschafte inkomen in 

stand kunnen houden, en dat een verslaving aan alcohol niet direct het werk 

bedreigt. Dit blijkt ook uit persoonlijke verhalen van verslaafden, zoals dat van 

Evert Dekker in de Trimboslezing. Vrouwen blijken beter te zijn opgeleid dan 

mannen, maar hebben vaker geen werk buitenshuis. Een groot deel van de 

alcoholcliënten heeft ook last van psychische stoornissen. Deze kunnen in 

verband staan met het alcoholgebruik, als oorzaak of als gevolg. Over 

psychische stoornissen is te zeggen dat het aantal hiervan stijgt naarmate de 

sociaal-economische status daalt. Over alcoholgebruik zijn minder stellige 

uitspraken te doen (Dekker, 1998). 

2 e dimensie - deelname aan institutionele netwerken 

Het is moeilijk een beeld te krijgen van de mogelijkheden die verslaafden die 

niet in behandeling zijn hebben om deel te nemen aan institutionele 

netwerken. Een alcoholverslaving blijft lang onzichtbaar, en weinig mensen 

zullen zich bekend maken als alcoholverslaafden. Zelfhulporganisaties, 

waarvan Anonieme Alcoholisten de bekendste is, zijn voornamelijk intern 

gericht en bemoeien zich niet met verandering van politiek en maatschappij 

(Dekker, 1998, p.24). Er zijn voldoende wettelijke mogelijkheden voor 

cliënten om te participeren. Toch is binnen de zorg de cliëntenparticipatie van 

verslaafden zo goed als afwezig (Dekker, 1998, p.23). Ontkenning, schaamte 

en afwijzing door de omgeving zijn enkele redenen voor de geringe deelname 

aan institutionele netwerken, zowel binnen als buiten de hulpverlening. 

Daarnaast kan binnen de hulpverlening de vermeende afhankelijkheid van de 

hulpvrager ten opzichte van de hulpverlener een reden zijn dat er weinig 

bemoeienis is van cliënten. Ex-verslaafden hebben weinig behoefte om aan 

hun verleden herinnerd te worden en na hun behandeling zich in te zetten 

voor de belangen van verslaafden. De mogelijkheden van alcoholisten in het 

algemeen en cliënten in het bijzonder om hun eigen positie te verbeteren staat 

in contrast met de mogelijkheden van de drankindustrie om het beleid te 

beïnvloeden door middel van lobbies bij bewindspersonen. Ten opzichte van 

dit soort actoren staan verslaafden en ex-verslaafden zwak. 

3 e dimensie - het bezit van persoonlijke relaties en sociale netwerken 

Alcohol is vergeleken met andere verslavende middelen in die zin opmerkelijk, 

dat het gebruik er van tot op zekere hoogte wordt geaccepteerd, zo niet wordt 


aangemoedigd. Op televisie wordt reclame gemaakt voor alcohol en in 

uitgaansgelegenheden wordt de consumptie van alcohol, zowel de sterke als 

de minder sterke varianten, aangemoedigd door middel van speciale acties als 

het happy hour (zie Bieleman, 1998, p.95). Pas wanneer iemand te ver gaat, dan 

wordt diegene geminacht (Dekker, 1998; Bongers, 1998). De grens hiervoor is 

niet duidelijk. Een indicatie is op het moment dat anderen dan de 

alcoholgebruiker problemen ondervinden van het gebruik. Zo kwam 

alcoholmisbruik veelal in het nieuws naar aanleiding van de recente 

geweldsuitspattingen in Leeuwarden en Amsterdam. Dit was aanleiding om te 

praten over maatregelen om de alcoholconsumptie terug te dringen. 

De meeste alcoholcliënten hebben een relatie en kinderen en beschikken 

daarmee in ieder geval over een directe persoonlijke relatie. De tijd die 

verloopt tussen het begin van het drankgebruik en het benaderen van de 

hulpverlening is lang (voor mannen 7,5 jaar en voor vrouwen 4,5 jaar). Daarna 

duurt het gemiddeld nog twee jaar voordat ze een beroep doen op 

zorgvoorzieningen. Dit feit kan op meerdere dingen wijzen: aan de ene kant 

kan het betekenen dat de meeste verslaafden voldoende persoonlijke relaties 

hebben, waarvoor ze hun verslaving verborgen kunnen houden en waardoor 

het niet nodig is om hulp te vragen, of dat zij over onvoldoende persoonlijke 

relaties beschikken (dan wel als oorzaak of gevolg van hun gebruik), maar dat 

dit geen reden is om hulp te vragen. Dit zijn slechts speculaties, en ook andere 

speculaties zijn mogelijk. Uit onderzoek in Rotterdam (Bongers, 1998) blijkt 

echter wel dat zware sociale problemen een sterke reden zijn om hulp te 

zoeken, naast de belangrijkste reden, namelijk het ondervinden van zware 

gezondheidsproblemen als gevolg van het drankgebruik. Gehuwd zijn blijkt 

uit hetzelfde onderzoek een contra-indicatie voor het zoeken naar hulp, wat 

verrassend genoemd kan worden. Een partner is dus niet zozeer degene die 

aandringt op hulp, maar degene die het mogelijk maakt dat de verslaafde blijft 

functioneren. Het aangaan van een huwelijk verkleint echter in eerste instantie 

wel de kans op remissie van drankproblemen (Hajema, 1998, p.129). Het is 

niet zo dat het hebben van andere relaties en netwerken dan het huwelijk de 

kans om te gaan drinken verkleint. Wanneer er binnen relaties en netwerken 

een positieve houding is ten opzichte van drankgebruik, leidt dat tot positieve 

alcoholverwachtingen en een grotere kans op (problematisch) alcoholgebruik 

(Wiers, 1999; Van den Brink, 1995; Epstein, 1995). 

4 e dimensie - zelfstandigheid en zelfredzaamheid 

Hoewel alcoholverslaafden lange tijd zonder zorg kunnen leven zijn ze als 

verslaafde nooit helemaal zelfstandig. Zij zijn immers afhankelijk, vaak elke 

dag, van de alcohol. Alcohol veroorzaakt, meer dan drugs, ernstige 

lichamelijke verschijnselen (Visser, 1997). Overmatig en langdurig 

alcoholgebruik kan leiden tot fysieke en psychische verschijnselen. 

Voorbeelden daarvan zijn trillende vingers, slapeloosheid, angsten, depressies 


en verwardheid. Hoewel problemen met de gezondheid de belangrijkste reden 

voor een verslaafde is om hulp te zoeken, duurt het lang voordat er 

daadwerkelijk hulp wordt gezocht. Bij veel mensen blijken de lichamelijke 

gevolgen van drankmisbruik niet zo zwaarwegend dat hulp wordt gezocht. Als 

gevolg van drankmisbruik komt een deel van de alcoholverslaafden in contact 

met justitie, namelijk voor het rijden onder invloed. Zij komen dan via deze 

weg in de zorg terecht. In 1996 werd het rijden onder invloed door justitie 

37.200 keer geregistreerd (in 1983 waren dit 38.900, daarna een geleidelijke en 

schommelende daling tot 27.700 in 1995; de stijging in 1996 is waarschijnlijk 

het gevolg van wijzigingen in registratie). Opname in de zorg is geen garantie 

voor zelfstandigheid na een periode van zorg. Slechts een derde van de 

alcoholverslaafden is van de verslaving af na behandeling (Dekker, 1998). 

3.3 Harddrugsverslaafden 

Het aantal opiaatverslaafden in Nederland ligt naar schatting rond de 27.000. 

Dit zijn ruim 20.000 verslaafden die contact hebben met hulpverlening of 

justitie en een paar duizend die dat niet hebben. Soms worden in de bronnen 

alleen de heroïnegebruikers bedoeld en niet de morfine of opium gebruikers. 

Over het aantal problematische cocaïne- en ecstasy gebruikers is weinig 

bekend (Planije, 1998). Voor de vier grote steden zijn er schattingen van aantal 

harddrugsgebruikers. 

Tabel 3.1 Drugsgebruik in de vier grote steden 

- Amsterdam 

- Rotterdam 

- Den Haag 

- Utrecht 


aantal verslaafden 

5.800 

4.000 

3.300 

950 

Totaal 14.050 

Bron: Planije, 1998 

De aantallen lopen nogal uiteen; vooral in Utrecht zijn relatief weinig 

heroïnegebruikers. Uit cijfers valt verder op te maken dat er, verspreid over de 

rest van Nederland, nog ruim 10.000 harddrugsverslaafden zijn. 

Harddrugsverslaafden zijn gebruikers van opiaten, cocaïne, amfetaminen, LSD 

en ecstasy (Visser, 1997; Jellinek, 1996). De gegevens bekend zijn wederom 

voornamelijk gebaseerd op die verslaafden die in de zorg bekend zijn. In dit 

geval zijn dat voornamelijk heroïne- en cocaïneverslaafden en verslaafden die 

meerdere middelen gebruiken.

1e dimensie - sociaal-economische positie 

Meer dan de helft van de verslaafden heeft een lage opleiding en slechts 20% 

heeft een baan. De overige 80% heeft meestal een uitkering. Voor de meeste 

verslaafden geldt dat zij zo bezig zijn met hun verslaving en het verkrijgen van 

drugs, dat de structuur en de tijd ontbreekt om te werken. Toch is een deel 

van de heroïneverslaafden in staat om naast verslaafd te zijn ook een baan te 

hebben, zo blijkt bijvoorbeeld bij de spuitenomruil van De Regenboog in 

Amsterdam. Daaruit kan voorzichtig geconcludeerd worden dat wanneer een 

verslaafde genoeg geld heeft om drugs te kopen, het eenvoudiger is om een 

geregeld leven te leiden. Daar moet bij worden opgemerkt dat er verslaafden 

zijn die naast een verslavingsprobleem ook psychische problemen hebben, 

waardoor het volgen van een opleiding en het vinden van werk wordt 

bemoeilijkt. De criminaliteit die vaak met verslaving gepaard gaat bedreigt de 

sociaal-economische positie van de verslaafde, omdat huisvesting en uitkering 

in gevaar komen. 

2 e dimensie - deelname aan institutionele netwerken 

De positie van harddrugsverslaafden is wat betreft dit punt gedeeltelijk 

vergelijkbaar met de positie van alcoholverslaafden. Ook 

harddrugsverslaafden worden in de deelname aan institutionele netwerken, 

zowel binnen de hulpverlening zelf als binnen de gehele maatschappij, 

belemmerd door de eigen ontkenning van de verslaving en schaamte. Meer 

dan alcoholverslaafden hebben drugsverslaafden te maken met afwijzingen 

door de maatschappij. Het beeld dat iemand die verslaafd is geweest altijd 

problemen blijft houden overheerst in de publieke opinie. Zie §4.4 voor een 

uitgebreidere beschrijving van het beeld dat men heeft van verslaafden. 

Politieke debatten en beleidsmaatregelen richten zich vooral op de overlast die 

door een kleine groep harddrugsverslaafden wordt veroorzaakt. Het feit dat de 

middelen die harddrugsverslaafden gebruiken illegaal zijn verkleint ook de 

mogelijkheden om in institutionele netwerken te participeren. 

3 e dimensie - het bezit van persoonlijke relaties en sociale netwerken 

Als men eenmaal aan drugs verslaafd is gaat de drugscene langzaam maar 

zeker fungeren als een sociaal netwerk. Dit maakt breken met verslaving 

moeilijk, vaak moeten immers alle relaties in het sociale netwerk worden 

verbroken. Een bijkomend probleem bij drugsverslaafden is het ontbreken 

van liefdevolle persoonlijke relaties; verslaafden zijn voornamelijk 

alleenstaand. De overlast die een kleine groep verslaafden veroorzaakt wordt 

op alle verslaafden geprojecteerd. Het daardoor ontstane negatieve beeld van 

drugsverslaafden als onbetrouwbare overlastveroorzakers bemoeilijkt het 

ontstaan en in stand houden van sociale netwerken. Vrouwen blijken beter 

dan mannen in staat te zijn hun sociale netwerken te behouden en te 


gebruiken om op een natuurlijke manier van hun verslaving af te komen 

(Vogt, 1998). 

4 e dimensie - zelfstandigheid en zelfredzaamheid 

Afhankelijk zijn van een middel beïnvloedt per definitie de zelfredzaamheid 

van een individu. Vaak zijn een of meerdere interventies door de hulpverlener 

nodig om een einde aan de verslaving te maken. Sommige verslaafden zijn 

door hun middelengebruik zodanig beschadigd dat zij hun gehele leven in 

meer of mindere mate afhankelijk blijven van zorg door anderen. 

Drugsverslaafden hebben over het algemeen veel hulp nodig bij 

maatschappelijke integratie omdat verslaafden in andere sectoren als cliënt 

worden afgewezen. Verder heeft (afhankelijk van het soort verslaving) tussen 

de 26 en 80% van de verslaafden in de hulpverlening psychische problemen. 

Problematisch daarbij is dat de geestelijke gezondheidszorg geen verslaafden 

wil behandelen en verslavingszorg geen psychische problemen kan 

behandelen, verslaving is een contra-indicatie voor behandeling. Over en weer 

komt afwentelingsgedrag voor. 

3.4 Profielen 

Op basis van diverse gegevens uit verschillende bronnen is geprobeerd een 

profiel samengesteld van de ‘gemiddelde’ alcoholverslaafde en de ‘gemiddelde’ 

drugsverslaafde. 


Profiel alcoholverslaafde 

onderscheid in middel alcohol 

aantal verslaafden 650.000 8 glazen per dag, 

350.000 met schade gezondheid en functioneren 

(alcoholisten) 

aantal in de (categoriale) zorg ongeveer 5% (17.899 in 1996) 

gevaren psychische verschijnselen (delirium, hallucinaties), 

Korsakov-syndroom 

geslacht in de zorg (1997): 

75% man 

25 % vrouw 

leeftijd ♂: 39,6 

♀: 42,3 

in 1997: gem. 42,5 voor allen 

autochtoon/allochtoon autochtoon: 89% 

allochtoon: 9% 

onbekend: 2% 

relatie ♂: kinderen, meestal ook partner 

♀: gezin; vrouwen zijn minder vaak alleenstaand 

dan mannen 

opleiding ♂: LO of LBO 

♀: MAVO 

werk ♂: werk of uitkering 

♀: huisvrouw, geen inkomen 

tijd tot hulp ♂: na 5,5 jaar bewust, na 7,5 jaar hulp, na 9,5 jaar 

zorg 

♀: na 2,5 jaar bewust, na 4,5 jaar hulp, na 6,5 jaar 

zorg 

weg naar hulp ♂: zelf of verwijzing alg. gezondheidszorg en 

justitie 

♀: zelf of verwijzing algemene gezondheidszorg 

andere problemen ♂: geen ander problematisch gebruik, wel 

psychiatrische comorbiditeit 

algemeen: mensen met alcoholproblemen hebben 

dubbel zo vaak een psychiatrische stoornis en meer 

somatische klachten 

justitie/overlast ♂: voor rijden onder invloed 

Bronnen: LADIS 1997, De Zwart 1996, Braam et.al. 1998 


Profiel drugsverslaafde 

onderscheid naar middel verzameling van verslaafden aan opiaten, cocaïne, 

ecstasy, speed en LSD. er is weinig informatie 

bekend per groep verslaafden 

aantal verslaafden circa 27.000 

aantal in de (ambulante) zorg ruim 80% (22.428 in 1996) 

50 % van de drugsverslaafden is verslaafd aan 

heroïne, 13% aan cocaïne, 39% is 

polydruggebruiker 

gevaren bij opiaten is een overdosis het grootste gevaar. bij 

ecstasy en cocaïne schuilt gevaar in het ontstaan 

van angsten, psychosen en depressieve gevoelens; 

bij ecstasy bestaat ook nog het gevaar dat neppillen 

geleverd worden met onbekende schadelijke 

stoffen; bij het gebruik van speed kunnen 

uitputtingsverschijnselen ontstaan als het gevolg 

van het over de grenzen van het eigen kunnen gaan; 

dit kan leiden tot hart- of herseninfarcten; van LSD 

kan iemand geestelijk afhankelijk worden. door 

gebruik kunnen paniekaanvallen ontstaan 

geslacht 80% is man, 20% is vrouw 

leeftijd de meeste cliënten zijn tussen de 20 en 40 jaar oud; 

ecstasyverslaafden zijn gemiddeld 21; 

heroïneverslaafden worden gemiddeld steeds ouder 

♂: gemiddeld 30 

♀: gemiddeld 29 

autochtoon/allochtoon 17,7% allochtoon (=verhoudingsgewijs veel, i.t.t. 

intramurale zorg) 

ecstasygebruikers zijn voornamelijk autochtoon 

relatie voornamelijk alleenstaand, klein deel met 

partner/ouders 

de meeste ecstasyverslaafden wonen nog thuis; een 

op de drie is alleenstaand 

opleiding lagere opleiding bij meer dan de helft 

werk meeste heeft uitkering, 20% heeft loon uit werk 

tijd tot hulp carrières gemiddeld langer dan 10 jaar; dit is vooral 

het geval bij heroïneverslaafden, ecstasyproblemen 

duren meestal maar 1 of 2 jaar 

weg naar hulp - 

andere problemen 26-80% heeft psychische problemen (= soms 

oorzaak, soms gevolg) en bijna veertig procent 

gebruikt ook nog andere middelen 

justitie/overlast 22% van de drugsverslaafden komen via justitie 

terecht in de ambulante zorg 

Bronnen: LADIS 1997, Ouwehand 1997, Braam et.al. 1998 


4 Vraag 

4.1 Inleiding 

In dit hoofdstuk over ‘vraag’ worden twee kanten van de vraagproblematiek 

behandeld. Allereerst wordt gekeken naar (ontwikkelingen in) de vraag van de 

verslaafde. Welke vraagbehoefte hebben verslaafden? Welke trends hebben 

zich de afgelopen jaren voorgedaan en worden voorzien in de nabije 

toekomst? Ten tweede wordt de vraagbehoefte van de omgeving besproken. 

Daarbij komen de maatschappelijke kosten van verslaving aan bod en de 

daaruit voortvloeiende vraag van de samenleving, de directe omgeving, de 

werkgevers, politie en justitie. 

4.2 De verslaafde 

Vraag van de verslaafde 

Vaak is de enige behoefte die verslaafden hebben de behoefte aan het middel 

(of de mogelijkheid tot gokken). Hier leeft de verslaafde voor. Neeteson geeft 

aan dat drugsverslaafden wel hulpverlening accepteren als deze tenminste 

beantwoordt aan hun eigen opvattingen van waardigheid. De wens hierbij is 

om zo goed mogelijk behandeld te worden zodat de cliënt kan blijven 

gebruiken zonder er problemen mee te krijgen. De cliënt wordt niet graag van 

zijn verslaving afgeholpen. Zoals eerder opgemerkt zijn het vooral andere 

factoren, zoals sociale en psychische problemen, die ervoor zorgen dat 

mensen hulp gaan zoeken. Behandeling voor de verslaving is bedreigend, 

omdat de verslaafde het gebruik moet opgeven en ook nog het risico loopt het 

etiket 'verslaafd' opgeplakt te krijgen (Neeteson, 1994). Uit allerlei 

opmerkingen uit het veld blijkt dat voor alle typen verslaafden te gelden. 

Toch komen verslaafden in het hulpverleningscircuit terecht. Dat gebeurt op 

aandringen van de omgeving of doordat de verslaafde zelf problemen met 

verslaving ervaart (NRV, 1989). Binnen de hulpverlening kan de hulpbehoefte 

van groepen cliënten worden afgelezen uit verslavingscarrières. Deze zeggen 

in het algemeen iets over het beloop van een verslaving en de hulpbehoefte 

die daaruit afgeleid kan worden. De organisatie van de hulpverlening kan hier 

op worden afgestemd. Het is namelijk zo dat als het contact met de 

hulpverlening is gelegd, er een periode van ontgifting of detoxificatie volgt. 

Daarop volgt de fase waarin het kernprobleem wordt bepaald en wordt 

begonnen met de behandeling. Het is voor de verslaafde moeilijk om 

gemotiveerd te blijven. Er ontstaat een grote leegte omdat het leven niet meer 

bestaat uit het gebruik of verkrijgen van een bepaald middel. ‘Het is daarom 

niet verwonderlijk dat een verslaving een langdurig en grillig verloop heeft 


waarbij terugval regelmatig voorkomt. De verslaafde heeft daardoor een 

wisselende behoefte aan opvang, begeleiding en behandeling. Tot slot moet 

worden vastgesteld dat veel verslaafden op een bepaald moment in hun 

verslavingscarrière niet in staat zijn hun gewoonten te wijzigen of die 

gewoonten nog als relatief probleemloos te ervaren. In deze gevallen is een op 

verandering gerichte behandeling niet geïndiceerd en heeft de hulpverlening 

een begeleidende taak.’ (NRV, 1989). 

Figuur 4.1 Gemiddelde duur van verslaving tot 

hulpvraag aan verslavingszorg 

ernst 

heroïne 

Bron: Van der Stel, in: Handboek Verslaving (1998) 

De mate van ernst van de verstoorde relatie tussen de omgeving en het middel 

en/of met de gebruiker voorspelt de tijdsduur vanaf het begin van de 

verslaving tot het vragen om hulp aan de verslavingszorg. Hoe ernstiger de 

verstoring, hoe sneller de hulp wordt gevraagd. Alcoholverslaafden doen er 

soms wel tien jaar over voordat ze de drempel van een hulpverleningsinstantie 

overschrijden. Voor drugsgebruikers is dat vaak een jaar. 

De meeste verslaafden komen bij de verslavingszorg omdat zij van hun 

verslaving afwillen. Veel verslaafden komen geheel vrijwillig, anderen onder 

druk van hun omgeving en anderen komen via justitie. De grootste groep 

verslaafden is na een of meerdere behandelingen weer in staat redelijk te 

functioneren. Voor een kleine groep voornamelijk harddrugsverslaafden is dit 

niet mogelijk. Hun leven speelt zich in die mate af in de drugscene, dat een 

leven daarbuiten niet op eigen krachten lukt. Sommigen slagen er überhaupt 

niet in lange tijd clean te blijven. Deze groep heeft veel baat bij programma’s 

die gericht zijn op maatschappelijke integratie. Dit houdt in dat zij begeleiding 

en assistentie krijgen op het gebied van wonen, inkomen en dagbesteding. In 


alcohol 

duur 

tabak

sommige gevallen, menen enkele hulpverleners, is het beter om deze 

verslaafden eerst enige stabiliteit te bieden op andere terreinen (namelijk ‘bed, 

bad en brood’), en daarna pas te kijken of het mogelijk is af te kicken. 

Ontwikkelingen in het individuele gebruik (verslavingscarrières) 

Een verslaving is geen stilstaand iets, maar heeft verschillende fasen. De 

verslaafde doorloopt deze fasen, elke verslaafde weer op een andere wijze. 

Desondanks is er wel een algemeen beeld te schetsen van verslavingscarrières, 

mits het gebrek aan gegevens in acht wordt genomen. 

In onderstaand schema wordt uitgewerkt wat volgens Van de Goor en Spruit 

de stadia zijn van de mogelijke ontwikkeling van verslavingscarrières (ZON, 

1998). Dit schema geeft een indruk van het grillige verloop van het gebruik 

van harddrugs, maar ook van verslaving aan andere middelen. 

- Niet gebruik. 

- Experimenteel of incidenteel gebruik. 

- Regelmatig gebruik. 

- Chronisch problematisch gebruik. 

Figuur 4.2 Mogelijke stadia in verslavingscarrières 

Geen gebruik 

(nooit of nooit 

meer) 

Bron: ZON (1998) 

Experimenteel 

of incidenteel 

gebruik 

Regelmatig 

gebruik 

Chronisch 

problematisch 

gebruik 

Individuele carrières verlopen niet altijd op dezelfde wijze. Afhankelijk van 

persoon, middel en omstandigheden kan iemand het experimenteren praktisch 

overslaan en direct regelmatig gaan gebruiken of stoppen na experimenteel 

gebruik. Opiaatgebruikers zullen in niet al te lange tijd in het stadium van het 


chronisch problematisch gebruik komen, terwijl het gebruik van alcohol voor 

de meerderheid der drinkers nooit chronisch problematisch wordt' (ZON, 

1998, p. 24). 

Bekend is dat de ene verslaving in de andere kan overgaan. Er vindt veel 

gecombineerd gebruik plaats van alcohol, opiaten en pillen. Alcohol- en 

drugsverslaafden kunnen bijvoorbeeld aan medicijnen verslaafd raken, 

aangezien benzodiazepinen vaak worden voorgeschreven om angst en 

slapeloosheid, effecten van alcohol- en drugsgebruik, aan te pakken. 

Over carrières van alcoholverslaafden in de hulpverlening is weinig bekend. 

Dekker (1998) geeft wel een aanzet hiertoe. Een derde van de cliënten blijkt 

na opname van de verslaving af te zijn. Een derde heeft diverse behandelingen 

nodig en een derde kan niet van de drank afblijven. Er gaat een lange tijd 

overheen voordat de verslaafde bewust wordt van zijn verslaving en hulp 

vraagt. Bij mannen duurt dat langer (5,5 en 7,5 jaar) dan bij vrouwen (2,5 en 

4,5 jaar). Hoewel overmatig alcoholgebruik reeds op korte termijn lichamelijke 

en psychische effecten heeft, ontstaat duidelijke afhankelijkheid van alcohol 

pas na enige jaren. Dit is hangt samen met de hoeveelheid en de frequentie 

van het gebruik, en wellicht ook van andere factoren (Van Gageldonk et.al. 

1997, p.151). 

Het gebruik van softdrugs in Nederland is voornamelijk experimenteel, en 

van een lage frequentie per individu. Het gebruik concentreert zich bij de 

groep 20-ers en 30-ers. Alleen allochtonen zijn, hoewel in aantal relatief 

minder, wel jonger bij gebruik (STG, 1998). Softdruggebruikers zijn vaker 

hoger opgeleid dan andere drugsgebruikers. Vanwege het grotendeels 

experimentele gebruik en het geringe beroep dat door softdrugsverslaafden 

gedaan wordt op de hulpverlening wordt er in dit dossier weinig aandacht aan 

deze groep besteed. 

Over de carrière van harddrugsverslaafden is wel veel bekend. Er is veel 

onderzoek naar deze groep gedaan, en een groot deel van de 

harddrugsverslaafden is bekend bij de zorg. Daar moet wel de kanttekening bij 

worden gemaakt dat door verschillende zorginstellingen en door justitie de 

opkomst van jonge (allochtone) cocaïneverslaafden wordt gesignaleerd die 

weinig contact hebben met de zorg. Over deze groep is veel minder bekend 

dan over de groep oudere heroïneverslaafden. Niet elk middel dat tot de 

harddrugs wordt gerekend werkt op dezelfde manier, waardoor drugscarrières 

kunnen verschillen, afhankelijk van de gebruikte middelen. Een uitgebreid 

onderscheid wordt hier echter niet gemaakt, omdat veel harddrugsgebruikers 

meerdere middelen tegelijk gebruiken, zij zijn polydruggebruiker. Wanneer het 

nodig is zal er naar middel worden uitgesplitst. Het algemene beeld van de 

carrières van harddrugsverslaafden wordt voornamelijk gevormd door 


heroïne- en cocaïneverslaafden, aangezien zij de grootste groepen in de zorg 

uitmaken. 

Hoewel er over het algemeen een beeld bestaat dat drugsverslaafden door 

middel van hun verslaving willen vluchten uit de maatschappij, wordt aan de 

andere kant soms geconstateerd dat middelengebruik voor veel verslaafden 

juist een manier is om een maatschappelijke positie te verwerven. De 

zekerheid van het middelengebruik, de spanning en de roes, en de contacten 

met andere drugsgebruikers verschaffen de gebruiker een bepaalde identiteit. 

Daar tegenover staan echter wel de negatieve gevolgen van het gebruik. 

Het slingeren tussen de voordelen en de nadelen van het gebruik van drugs 

doen het leven van de gebruiker eerder cyclisch verlopen dan lineair (Van 

Doorn, 1996, p.30). Dit is een reden dat verslavingscarrières lange tijd duren. 

Het cyclische verloop uit zich ook in de behandeling. Het komt vaak voor dat 

verslaafden pas na verschillende behandelingen in staat zijn om voor altijd van 

de drugs af te blijven (Weert-van Oene, 1998). De drop-out van de 

behandeling ligt op 65%. Wanneer het leven in het circuit een sleur wordt, 

wordt de behoefte om af te kicken groter. Bij oudere verslaafden komt het 

geregeld voor dat het drugsgebruik zich stabiliseert of wordt afgebouwd. 

Swierstra (1990) geeft drie motieven voor het eindigen van drugsgebruik die 

plaatsvinden zonder interventie van hulpverlening: een abrupte wijziging in de 

dagelijkse leefwereld, de overgang op een ander middel (bijvoorbeeld 25% van 

ex-drugsgebruikers wordt alcoholist) of een existentiële shockervaring 

(bijvoorbeeld een bekering tot een radicaal nieuwe ideologie). 

In figuur 4.3 wordt een beeld geschetst van de ontwikkeling van 

probleemgebruikers (harddrugs) naar maatschappelijke integratie, abstinentie 

en sterfte. 


Figuur 4.3 Drugsverslavingscarrière nadat men eenmaal verslaafd 

is 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

Bron: Visser, 1997 (RVZ-bewerking) 

In de loop van tien jaar drugsgebruik doen zich veranderingen voor in de 

carrières. Een derde van problematisch verslaafden is nog steeds verslaafd of 

inmiddels overleden. De overlevende gebruikers blijven vaak terugkomen bij 

de hulpverlening. Een derde slaagt in maatschappelijk geïntegreerd gebruik 

van drugs. Het gebruik is onder controle en hulpverlening is niet nodig. Een 

derde gebruikt niet meer. Na twintig jaar is het beeld weer enigszins 

veranderd. Het percentage afgekickten stijgt tot 40%, Het percentage 

geïntegreerd gebruikers daalt tot ongeveer 20%. Mensen blijken toch nog vaak 

terug te vallen in de oude gewoonten. Het aantal overledenen neemt toe tot 

20%, terwijl het aantal problematische gebruikers daalt tot ongeveer 20% 

(Visser, 1997). 

Ecstasy(XTC)-gebruikers zijn als groep vergelijkbaar met softdruggebruikers, 

in de zin dat veel XTC-gebruik incidenteel en experimenteel is. Perioden van 

frequent XTC-gebruik worden afgewisseld met perioden van onthouding. 

Gebruikers slikken XTC voornamelijk als zij uitgaan, en meer op speciaal 

georganiseerde feesten dan in de reguliere horeca. De effecten van XTC, en 

vooral van middelen die worden verkocht als XTC, maar ook andere stoffen 

bevatten, zijn ingrijpender dan die van softdrugs. Daar moet bij worden 

gezegd dat XTC een relatief nieuw middel is, waarvan de effecten van gebruik 

op de lange termijn nog slecht bekend zijn. Een deel van het risico van XTCgebruik 

ligt buiten het middel, namelijk in de omstandigheden waaronder het 

gebruikt wordt. XTC is vooral bekend als dansdrug, omdat het door zijn 

energieverhogende werking mensen in staat stelt uren achter elkaar te dansen. 


0% 

jaar t t + 10 t + 20 

problematisch gebruikers maatschappelijk geintegreerd afgekickten overledenen

Naast dit als positief ervaren effect, kan XTC-gebruik ook leiden tot angsten, 

hallucinaties, slaapstoornissen en depressies. In enkele uitzonderlijke gevallen 

heeft het gebruik van XTC tot sterfte geleid. Problemen met XTC duren 

meestal zo’n een tot twee jaar. De verslavende werking van XTC is niet 

aangetoond. Wel zijn er aanwijzingen dat het gebruik van XTC 

amfetaminegebruik kan opwekken, het zogenaamde stepping-stone effect 

(STG, 1998, p.76). Dit middel is wel verslavend en heeft zware psychische 

bijwerkingen. 

Trends in het gebruik van verdovende middelen 

Het aantal mensen dat kampt met problemen als gevolg van langdurig en 

overmatig drinken ligt rond de 350.000 en ligt al een aantal jaren min of meer 

op hetzelfde niveau (Van Gageldonk, 1998, p.59). 

Uit cijfers blijkt weliswaar een stijging in het aantal alcoholcliënten, maar dit 

betekent niet automatisch dat geconcludeerd kan worden dat het aantal 

alcoholverslaafden toeneemt. De stijging kan ook verklaard worden door 

bijvoorbeeld een toegenomen bekendheid van de instellingen voor 

verslavingszorg. Over het algemeen ziet men de laatste jaren een relatieve 

daling van het aantal alcoholcliënten ten opzichte van drugscliënten, onder 

andere als gevolg van de sterke nadruk die er gelegd wordt op overlast 

verzorgende verslaafden. Verder wordt geconstateerd dat allochtonen, anders 

dan autochtonen, veel eerder drugsverslaafd worden dan alcoholverslaafd. 

Het aantal drugscliënten neemt, net als het aantal alcoholcliënten, toe. Het 

aantal drugscliënten is groter dan het aantal alcoholcliënten. Vooral het aantal 

cocaïnecliënten neemt toe, als ook de aan XTC en amfetamine verslaafden. 

Het aantal heroïneverslaafden in de zorg daalt. Dit sluit aan bij de 

ontwikkeling in de gehele aan heroïneverslaafde populatie. De gemiddelde 

leeftijd van heroïneverslaafden neemt toe en het aantal neemt af, wat 

bijvoorbeeld ook blijkt uit de daling van het aantal verslaafden dat gebruik 

maakt van de spuitenruil in Amsterdam. Heroïnegebruik is een bezigheid van 

oudere verslaafden, die door andere gebruikers gezien worden als ‘losers’ . De 

voornaamste groep gebruikers is de jeugdgeneratie uit de jaren ’70. 

Naast de cocaïnecliënten die een beroep doen op de zorg, wordt er door 

verschillende instellingen voor verslavingszorg en door justitie een toename 

van voornamelijk allochtone cocaïneverslaafden gesignaleerd die een grote 

weerzin koesteren richting de zorg. De verslavingszorg heeft in de ogen van 

deze verslaafden een negatief imago. Wanneer allochtonen een beroep doen 

op hulpverlening, dan is dat eerder in de ambulante sfeer (17,7% is 

allochtoon) dan bij de intramurale zorginstellingen. 


Onder bepaalde groepen (spijbelaars, zwerfjongeren, regelmatige 

coffeeshopbezoekers, discotheekbezoekers, partygangers en 

heroïnegebruikers) is het gebruik van softdrugs veel hoger in verhouding tot 

het gemiddelde gebruik van de betreffende leeftijdsgroep. Het gebruik van 

softdrugs is sinds de jaren ’70 verschoven van protestgedrag naar recreatief 

gebruik (STG, 1998, p.53). Het aantal softdrugsverslaafden in de zorg is sinds 

1988 toegenomen. 

Het valt op dat er naast het gebruik van medicijnen tegen slaapstoornissen en 

angsten een toename van het gebruik van antidepressiva merkbaar is 

(Buseman, 1998). Hoewel de middelen goed bevallen, is er nog te weinig 

bekend over de effecten van gebruik over een langere periode. 

Voorzichtig wordt gespeculeerd dat het gebruik van drugs zal afnemen. Dit is 

alleen al te baseren op demografische ontwikkelingen. Verwacht wordt dat de 

consumptiepatronen en de kenmerken van doelgroepen steeds sneller zullen 

veranderen. Een toename van het gebruik wordt verwacht onder allochtone 

jongeren en gemarginaliseerde groepen (en verwacht wordt dat een toename 

in marginalisering zal optreden). Gebruikers zullen sneller op zoek gaan naar 

middelen die snel effect geven zonder dat zij het risico van verslaving met zich 

meedragen. (Van der Stel, 1995; STG, 1998) 

4.3 Maatschappelijke kosten 

Verslaving heeft niet alleen nadelige gevolgen voor de verslaafde zelf, maar 

brengt ook kosten voor de maatschappij met zich mee. Het is echter niet 

eenvoudig om de precieze hoeveelheid van deze kosten te geven. Vanuit 

verschillende hoeken zijn berekeningen gemaakt van de maatschappelijke 

kosten van verslaving. Deze cijfers variëren vaak omdat men verschillende 

kostenposten hanteert. Hieronder volgen enkele van deze berekeningen om 

enig inzicht te geven. 

Sociaal-economische kosten 

De sociaal-economische kosten die samenhangen met verslaving zijn nog 

nooit goed berekend. Dat is ook lastig omdat wetenschappelijk onderbouwde 

basisgegevens vaak ontbreken. Dat komt onder andere omdat de productie, 

handel en consumptie van drugs zich in de illegaliteit afspelen. Er zijn wel wat 

cijfers bekend maar het is vaak onduidelijk hoe die tot stand zijn gekomen. 

- In 1994 waren de directe kosten van de gezondheidszorg voor alcohol 

en drugsverslaving 486 miljoen gulden. Van gok- en 

medicijnverslaving zijn de kosten niet bekend (Polder, 1997). 

- Het RIVM schat de kosten binnen de gezondheidszorg van 

afhankelijkheid van alcohol en drugs in 1994 tussen de 300 miljoen en 


1 miljard gulden. De gemiddelde kosten binnen de gezondheidszorg 

naar aandoening per ziektegeval in 1994 ligt op 10.000-30.000 gulden. 

Toepassing van prevalentie cijfers uit bevolkingsonderzoek levert 

1.000-3.000 gulden aan kosten op (Post, 1997). 

- In een NEI-studie is berekend dat de directe kosten van 

gezondheidszorg als gevolg van alcoholverslaving in 1994 525 miljoen 

gulden is. De indirecte kosten (lage productiviteit en ziekteverzuim) 

zouden 757 miljoen bedragen. Kosten van de politie en justitie liggen 

met betrekking tot alcoholverslaving op 718 miljoen, kosten van 

alcoholgebruik in het verkeer zijn 387 miljoen, de kosten met 

betrekking tot vroegtijdig overlijden betreffen 131 miljoen (Muizer, 

1997). 

- In 1997 ging 139,9 miljoen naar verslavingsklinieken en ging 140 

miljoen gulden naar de CAD’s (JOZ, 1999). 

- De maatschappelijke kosten om de schade te herstellen als gevolg van 

alcoholmisbruik (politie, justitie, gemeenten, 

gezondheidszorginstellingen etc.) zijn door de KPMG becijferd op 5 

miljard gulden per jaar. Dit bedrag komt voor een deel op rekening 

van de verslaafde maar voor het grootste deel op rekening van 

personen die af en toe excessief drinken. 

- De jaarlijkse maatschappelijke kosten door incidenten en situaties 

waarbij de betrokkenen onder invloed verkeerden, zoals 

verkeersongelukken, ziekteverzuim, geweldsmisdrijven, rellen bij 

voetbal, schulden et cetera, alsmede de kosten die de verslavingszorg 

zelf met zich meebrengt, worden geschat op 6 miljard gulden door 

alcoholmisbruik en 3 miljard door drugs (Bouwmeester, 1995). 

- 70.000 delicten per jaar worden gepleegd door criminele 

harddrugsgebruikers. Dit is ongeveer tien procent van alle delicten die 

per jaar worden gepleegd. De delicten en de afhandeling daarvan, 

gepleegd door harddrugsverslaafden kosten landelijk 650 miljoen 

(Kamerdossier 26 203). 

De geschatte jaarlijkse handhavingskosten van drugscriminaliteit zijn in tabel 

4.1 weergegeven (Planije, 1998). 

Tabel 4.1 Handhavingskosten drugscriminaliteit (in miljoenen) 

Drugsgerelateerd Opiumwet totaal 

Politie 111 36 147 

Opsporing FIOD, douane, MOT - 34 34 

Justitie 258 201 459 

Bron: Planije, 1998 


Het is niet mogelijk om op basis van bovenstaande gegevens een eenduidige 

uitspraak te doen over de maatschappelijke kosten. De Stichting 

Toekomstscenario’s Gezondheidszorg heeft een model ontwikkeld dat als 

basis kan dienen om de maatschappelijke kosten uit te rekenen (STG, 1998). 

Zij nemen verschillende soorten kosten mee in hun berekening: 

- Kosten van productie, handel en consumptie 

- Kosten van bestrijding (en preventie) 

- Kosten van overige maatschappelijke schade en overlast (exclusief 

maatschappelijke zorg en gezondheidszorg) 

- Kosten individuele schade en overlast voor burgers (slachtoffers) 

- Kosten individuele zorgverlening en maatschappelijk herstel van (ex) 

verslaafden 

KPMG heeft een dergelijk schema ingevuld en uitgewerkt voor het jaar 1995. 

Het financiële overzicht van kosten is weergegeven als tabel 4.2. De 

maatschappelijke kosten veroorzaakt door alcoholisten zijn volgens KPMG 

twee maal zo hoog als die van drugsverslaafden. 

Tabel 4.2 Kosten van alcohol- en drugsverslaafden in 1995 


alcoholverslaafden drugsverslaafden 

- verslavingszorg 140 mln 160 mln 

- gezondheidszorg 100 mln moeilijk toerekenbaar 

- arbeidsproductiviteit 2 mrd 150 mln 

- justitiële kosten geen registratie 370 mln 

- verwervingscriminaliteit gering 650 mln 

- verkeersongevallen 300 mln gering 

- uitkeringen 2,7 mrd 300 mln 

- schuldenlast verslaafden 375 mln 500 mln 

- waardedaling onroerend goed gering 1 mrd 

totale kosten 6 mrd 3 mrd 

Bron: Jellinek, 1996 

De werkelijke kosten liggen echter nog hoger dan hier is berekend, omdat 

allerlei indirecte en immateriële schade moeilijk in geld is om te zetten 

(Jellinek, 1996). Zo is bijvoorbeeld persoonlijk leed niet op een evenwichtige 

manier in kosten uit te drukken.

4.4 Vraag van de samenleving 

De maatschappij heeft over het algemeen problemen met verslaafden. Er 

kleeft een negatief beeld, een stigma, aan het begrip verslaving. Dat beeld 

wordt bepaald door de ideeën die leven over drugs- en alcoholverslaafden. 

Drugs roepen het beeld op van een afgetakelde, verslaafde junkie die mensen 

van hun geld berooft of zich prostitueert om zijn dealer te kunnen betalen 

(Casselman, 1994). Dit beeld wordt enigszins genuanceerd door de 

Eurobarometer van 1989. Nederlanders zien drugsgebruikers vooral als 

slachtoffers van drugsdealers en als mensen die ziek zijn en verzorgd moeten 

worden. Een klein deel zag hen als mensen die uit de maatschappij zijn 

uitgestoten en nog minder zag hen als potentiële misdadigers (Reuband, 1992). 

In de publieke opinie heerst de mening dat als iemand verslaafd is er niets 

meer aan te doen is. Eens verslaafd, altijd verslaafd, zegt men. Het is de 

uitzondering die hier aan ontsnapt. Deze extreme ideeën worden 

geprojecteerd op de totale groep personen die iets met het fenomeen 

verslaving te maken heeft. Een jongere die een joint rookt wordt als 

(toekomstig) drugsverslaafde bestempeld. En alle kansspelers zijn 

gokverslaafden (Casselman, 1994). 

Het is duidelijk dat het negatieve beeld van ‘de verslaafde’ bepaald wordt door 

wat men denkt te weten van harddrugsverslaafden. Dat beeld komt echter niet 

overeen met de werkelijke situatie. Het is een kleine kern 

harddrugsverslaafden die allerlei vormen van overlast veroorzaakt. Alcohol-, 

gok-, en medicijnverslaafden veroorzaken nauwelijks overlast. Een deel van de 

overlast, toegeschreven aan verslaafden, is in de praktijk te wijten aan misbruik 

van alcohol. Het zijn de excessieve drinkers die met hun uitspattingen met 

name in het weekend criminaliteit en verkeersongelukken op hun geweten 

hebben. Excessieve drinkers drinken niet regelmatig maar springen op zijn tijd 

‘uit de band’ (GGZ Nederland, 1998a). Sinds het ‘zinloze’ geweld toeneemt is 

er meer aandacht voor deze groep. Volgens het Platform 

Vrijwilligersorganisaties Alcohol- en drugspreventie zijn verslaafden niet aan 

enkel uiterlijke kenmerken herkenbaar. Zij zijn ‘alleen’ maar verslaafd. 

Morfineverslaafde artsen en verpleegkundigen blijken jarenlang nog redelijk, 

en onherkenbaar als verslaafde, te kunnen functioneren. Dat zelfde geldt voor 

speedverslaafde managers. Gevoelsmatig lijkt het aantal harddrugsgebruikers 

en de daarmee gepaard gaande overlast te zijn toegenomen, maar dit is niet 

alleen gebaseerd op feitelijke waarneming. Het kan zijn dat een gelijke 

populatie steeds meer overlast geeft. Een deel van de populatie verloedert 

sterk en onder de harddrugsgebruikers bevinden zich steeds meer allochtonen 

en illegalen. De aandacht van de media voor overlast neemt toe. Vaak wordt 

overlast van andere groepen toegeschreven aan drugsgebruikers (STG, 1998, 

p.138-139). 


Behoefte van maatschappelijke instanties 

Naast de vraag van de samenleving moet hier ook iets worden gezegd over de 

behoefte van bepaalde maatschappelijke instanties. Zij krijgen immers ook 

met verslaafden en hun specifieke problemen te maken. Hoewel er weinig 

bekend is over de specifieke behoeftes van deze instanties wordt er hier toch 

aandacht aan besteed, omdat zij ook een bijdrage kunnen leveren aan de 

preventie en signalering van verslaving en de hulp aan verslaafden. Daarbij 

wordt vooral gedacht aan instellingen als scholen, woningbouwverenigingen, 

maatschappelijke opvang, arbeidsbureaus, verenigingen (voor sport e.d.), et 

cetera. De onbekendheid met de oorzaken en gevolgen van verslaving 

bemoeilijkt de preventie- en signaleringsfunctie die deze organisaties kunnen 

hebben; het negatieve beeld dat bestaat van verslaafden motiveert organisaties 

niet om zich speciaal in te zetten voor verslaafden. Zij hebben liever 

leerlingen, leden en klanten die geen problemen hebben, en zijn daarvan bij 

verslaafden niet zeker. Een aantal instanties, zoals woningbouwcorporaties en 

arbeidsbureaus nemen hun verantwoordelijkheid om aandacht te besteden aan 

speciale voorzieningen voor verslaafden. Daarbij hebben zij wel de behoefte 

aan ondersteuning uit de verslavingszorg voor de omgang en zorg van 

verslaafden. 

Behoefte van de directe omgeving 

Als het verslavingsgedrag de boventoon gaat voeren kan de relatie tussen de 

verslaafde en zijn directe omgeving worden verstoord. De verslaafde kan zijn 

ouders, kinderen en partner manipuleren, beroven en bedreigen. Er kan 

misbruik worden gemaakt van de gastvrijheid van ouders en vrienden. 

Wantrouwen kan ontstaan. Deze directe omgeving wil niets liever dan dat de 

verslaafde afkickt van zijn middelengebruik (of gokverslaving). Ze verwijst de 

verslaafde dan ook naar de professionele hulpverlening en wel met name naar 

het CAD. De druk vanuit de directe omgeving vormt sommige verslaafden 

dan ook een grote drijfveer om professionele hulp in te roepen. 

Indien de problemen met de verslaafde aanhouden zoeken gezinsleden en 

direct betrokkenen soms hulp bij zelfhulpgroepen. Daar krijgen de 

betrokkenen namelijk de steun en herkenning die zij zo nodig hebben. Al 

Anon is een familiegroep voortgekomen uit de AA. Iedereen die problemen 

heeft met het alcoholisme van zijn familielid of vriend kan lid worden van 

deze zelfhulpgroep. In groepsgesprekken trachten de deelnemers af te rekenen 

met hun eigen obsessies, overbezorgdheid, woede, ontkenning en 

schuldgevoelens ten opzichte van het alcoholisme van de ander (Visser, 1997). 

Alateen is een zelfhulpgroep van jongeren die ouders hebben die aan alcohol 

verslaafd zijn. 


De Landelijke Stichting Ouders van Drugsverslaafden is een 

belangenvereniging die de nadruk legt aan zelfhulp van ouders die kinderen 

hebben die aan drugsverslaafde zijn. De bedoeling is om te kunnen overleven 

in de chaos die verslaving veroorzaakt in de gezinssituatie (Visser, 1997). Ook 

mensen die te maken hebben met gokproblemen in hun omgeving kunnen 

terecht bij een zelfhulpgroep (AGOG). 

Soms gaan gezinnen in gezinstherapie en onder partnerrelatiebehandeling. Dat 

is met name van belang als er in gezinnen afhankelijkheidsrelaties bestaan die 

bevorderend werken voor verslaving (Visser, 1997). 

Naast de gezinnen, familie en vrienden hebben ook wijkbewoners direct te 

maken met de verslaafden. Over het algemeen hebben zij een negatief beeld 

van verslaafden. Ze zijn dan ook bevreesd om overlast te ondervinden, vooral 

van drugsverslaafden. Wijkbewoners hebben de behoefte om inspraak te 

hebben over het feit of een of meerdere verslaafden bij hen in de wijk 

vertoeven. Dat gebeurt ook regelmatig in de vorm van buurtcommissies. 

Verder hebben wijkbewoners behoefte aan voldoende politiecapaciteit om de 

drugsoverlast te verspreiden, snelle uitbreiding van het aantal verblijven waar 

verslaafden drugs mogen gebruiken en een strafrechtelijke opvang van 

verslaafden. Verder opperen wijkbewoners de aanstelling van een manager 

voor drugsoverlast en hulpverlening. Deze kan de samenwerking tussen 

justitie, politie en hulpverleners coördineren. Gebruikersruimten, ruimten 

waarin verslaafden die op straat leven kunnen gebruiken, zijn ook bedoeld om 

de overlast te verkleinen, ook al denken direct omwonenden daar anders over. 

De bedoeling is om de overlast die ervaren wordt wanneer er op straat 

gebruikt wordt weg te nemen, en de verslaafden een plaats te bieden waar zij 

veilig kunnen gebruiken. 

Behoefte van de werkgevers 

Verslaafden zijn vaak niet in staat voor de volle honderd procent productief te 

zijn op hun werk, hoewel dit niet onmiddellijk hoeft te blijken. Dit is zowel 

het geval voor mensen die op het werk middelen gebruiken, als voor mensen 

die dat thuis doen. Ze hebben een verhoogde kans op (bedrijfs)ongevallen. 

Het kan ook gebeuren dat ze het werk helemaal niet meer kunnen doen, met 

als gevolg dat ze arbeidsongeschikt worden. In de literatuur komt men 

percentages van 3-6% tegen van werknemers die op het werk problemen 

ondervinden van overmatig alcoholgebruik en 10 tot 30% van de 

bedrijfsongevallen hangt samen met alcoholgebruik. De gereduceerde 

productiviteit op het werk als gevolg van overmatig alcoholgebruik van 

werknemers bedraagt 21% (Muizer, 1997). In 1994 werd 1% van de 

arbeidsongeschikten gevormd door gebruikers van drugs en alcohol. Dat 

waren 7.354 mannen en 1.220 vrouwen (Polder, 1997) De geschatte kosten 


van het verlies aan arbeidsproductiviteit waren in 1995 voor alcoholmisbruik 2 

miljard en van drugsgebruik 150 miljoen (Jellinek, 1996). 

Het is duidelijk dat werkgevers schade ondervinden als gevolg van dit 

productiviteitsverlies. Werkgevers zijn er bij gebaat dat de verslaafde 

werknemers snel weer aan het werk gaan. De verslavingsproblematiek moet 

dus snel worden aangepakt zodat de uitval beperkt blijft. Uit onderzoek in 

1997 bleek dat gemiddeld 25% procent van de bedrijven aandacht besteedt 

aan verslavingsproblematiek. Bij grote bedrijven was de aandacht twee maal 

zo hoog. 16% van de bedrijven hebben speciaal beleid gericht op 

alcoholproblemen op het werk, maar dit beleid is veelal mondeling geregeld. 

Ook dit cijfer is bij grote bedrijven twee keer zo hoog (Massaar en Wouters, 

1997). Het beleid richt zich vooral op preventie en correctie. 

Behoefte van politie en justitie 

Politie en justitie doen meerdere dingen om overlast van verslaafden te 

voorkomen. Overlast is de laatste tien jaar een ingeburgerd begrip geworden 

in de Nederlandse samenleving. Het wordt beschreven als 'een zeer 

ongewenst maatschappelijk fenomeen'. Het kent diverse verschijningsvormen 

zoals verwervingscriminaliteit, agressie en (straat)geweld, afwijkend gedrag en 

verstoring van de openbare orde, vervuiling en verwaarlozing van 

drugspanden. De overlast wordt veroorzaakt door een kleine groep (ongeveer 

5.000) harddrugsverslaafden en door excessieve drinkers. De meeste drugs- en 

alcoholverslaafden blijken geen maatschappelijke problemen te veroorzaken 

(Stam, 1997). 

De politie probeert overlast onder andere te bestrijden door verslaafde 

criminelen op te pakken en gebieden tot noodgebied te verklaren. Tevens 

heeft de politie contact met de verslavingszorg en verlenen ze hulp aan 

verslaafden. Een voorbeeld daarvan zijn de gebruikersruimten in Amsterdam. 

De politie heeft een belangrijke stem in het aanwijzen van personen die van de 

ruimten gebruik mogen maken. 

Nadat verslaafden opgepakt zijn, heeft de politie behoefte aan snel handelen 

van justitie. Justitie verwacht op haar beurt weer van de politie dat deze veel 

eerder en beter in staat is verslavingsproblematiek te onderkennen. Justitie 

beslist welke maatregelen er aan de verslaafde worden opgelegd. In dat kader 

past justitie dwang- en drangbenaderingen toe. Justitie tracht door drangbeleid 

steeds meer verslaafde justitiabelen, verslaafden die vanwege de overlast die ze 

veroorzaken in contact komen met politie en justitie, in de richting van zorg te 

sturen. Men gaat er van uit dat de overlast af zal nemen door de beëindiging 

of stabilisatie van de verslaving. Justitie wil voorkomen dat de justitieel 

verslaafden na het uitzitten van hun straf wederom met de politie in aanraking 

komen. Er wordt momenteel geëxperimenteerd met een nieuwe maatregel, 


sinds 6 mei 1998 ingevoerd, de SOV (Strafrechtelijke Opvang Verslaafden). 

Voor dit vervolg traject heeft justitie behoefte aan een goede samenwerking 

met de verslavingszorg. Justitie verwacht van verslavingszorg dat zij binnen 

hun mogelijkheden ruimte en een afgestemd aanbod creëren voor (instroom 

van) (ex-) justitiabele verslaafden, waarbij rekening wordt gehouden met het 

justitiële kader waarin zorg en behandeling plaatsvindt (NeVIV, 1996). In de 

laatste jaren is de samenwerking wel verbeterd (GGZ Nederland, 1998b), 

maar het moet meer worden ingebed in de organisaties. Niet alleen moet er 

goed samengewerkt worden tussen politie, justitie en de 

verslaafdenhulpverlening, maar ook met partners buiten de zorg. 



5 Aanbod 

5.1 Inleiding 

In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de vragen: 

• Welke hulpverlening wordt geleverd door de verschillende betrokkenen? 

(Welke producten worden aangeboden, door wie en voor wie bedoeld?) 

• Welke zorgfuncties worden op dit moment vervuld, in welke vorm en 

mate en hoe worden de prioriteiten gesteld? 

• Wat is er bekend over de kwaliteit en effectiviteit van de verslavingszorg? 

Hulpverlening aan verslaafden vindt plaats in zorginstellingen en in andere 

instellingen. Dat gegeven wordt verduidelijkt in tabel 5.1. In de praktijk zijn de 

scheidslijnen tussen de verschillende voorzieningen niet zo eenvoudig te 

trekken als in de tabel gedaan is. Iedere schematische weergave op dit vlak is 

immers een vereenvoudiging van de complexe werkelijkheid. 

Tabel 5.1 Hulpverlening aan verslaafden 

Gezondheidszo 

rg 

Algemeen GGZ Categoriale 

verslavingszorg 

ziekenhuis, 

verpleeghuis, thuiszorg, 

huisarts, GGD 

Gemeente sociale dienst, 

arbeidsbureau, 

woningcorporaties, 

onderwijs, GGD 

APZ, RIAGG, 

RIBW 

zelfstandige 

verslavingskliniek, 

erkende afdeling APZ, 

intramurale 

motivatiecentra 1 

GGD, OGGZ CAD, maatschappelijke 

drugshulpverlening 

Justitie ‘gewone’ reclassering TBS-kliniek CAD 

(verslavingsreclassering) 

, forensische 

verslavingskliniek 1 

1 Zowel bij de forensische verslavingskliniek (FVK) als bij de intramurale motivatiecentra 

(IMC) is er sprake van een erkenning op basis van de WZV en bestaat de populatie 

(grotendeels) uit (ex)delinquenten. De reden voor de hier gepresenteerde indeling is dat 

cliënten alleen via Justitie in de FVK terechtkomen terwijl men langs meerdere trajecten 

kan instromen in een IMC. 

Bron: RVZ (eigen bewerking) 

Integraal centrum voor verslavingszorg 


5.2 Hulp vanuit algemene kaders 

In deze paragraaf wordt uitvoerig ingegaan op de algemene instellingen. 

Hierbij is een onderscheid mogelijk naar instellingen binnen de 

gezondheidszorg (zoals huisarts, RIAGG en APZ) en instellingen buiten de 

gezondheidszorg (zoals justitie- of gemeentegerelateerde voorzieningen). 

Algemene instellingen registreren over het algemeen de verslaafde niet als 

zodanig. Het is daarom moeilijk vast te stellen wat deze instellingen nu precies 

voor hulp aan verslaafden bieden. In de volgende paragraaf (5.3) staat de 

categoriale verslavingszorg centraal. 

Algemene gezondheidszorg 

Huisarts 

Een aantal cliënten met verslavingsproblemen gaat naar de huisarts. In 

procenten van het totaal aantal huisartsbezoekers uitgedrukt is dat aantal: 

chronisch alcoholmisbruik 0,6%, acute intoxicatie t.g.v. alcoholmisbruik 

0,15%, geneesmiddelenmisbruik 3,3%, drugsmisbruik 0,4%. Uit deze 

gegevens blijkt dat mensen met een geneesmiddelenverslaving eerder 

aankloppen bij de huisarts dan het geval is bij andere verslavingen. Daarnaast 

is het bij sommige verslavingen de vraag of de huisarts kundig genoeg is om 

de verslaving te signaleren en, nog belangrijker, of de huisarts dat wel wil. Het 

kan immers zijn relatie met de patiënt schaden. 

Huisartsen laten bepaalde verslavingsgerelateerde zorgtaken, zoals TBCcontrole, 

hepatitis-screening en urinecontrole, liever uitvoeren door de 

verslavingszorg omdat zij deze niet als huisartsentaken zien (Marees et.al., 

1999). Redenen zijn bijvoorbeeld dat (alcohol)verslaving door de cliënt zelf 

niet als zodanig wordt benoemd, dat de klachten a-specifiek zijn, dat het 

moeilijk te diagnosticeren is, dat de arts de relatie met de patiënt niet wil 

verstoren en dat er een gebrek aan motivatie is. Gebrek aan motivatie van de 

huisarts werd in het verleden verklaard door het gebrekkige instrumentarium 

dat beschikbaar is voor het vroegtijdig herkennen van probleemdrinken (IVO, 

1997). Momenteel is er vanuit de koepelorganisatie een protocol beschikbaar. 

Onderzoek toont aan dat de prevalentie van problematisch alcoholgebruik in 

de huisartsenpraktijk tenminste 7% bedraagt, maar de huisarts herkent slechts 

een beperkt deel, slechts 1%, als probleemdrinker (Van Gageldonk et.al., 

1997). Een belangrijke taak van huisartsen is doorverwijzen. Als echter 

gekeken wordt naar het aantal doorverwijzingen richting verslavingszorg en 

GGZ, valt op dat zelden gebeurt. Bij sociale en psychologische problemen 

behandelt de huisarts vaak zelf. Ook het voeren van gesprekken en het geven 

van voorlichting behoort tot de taak. Bij verslavingsproblemen vindt ook nog 

eens veel externe diagnostiek plaats en worden veel medicijnen 

voorgeschreven zoals chlordiazepoxide en oxazepam (Groenewegen et.al., 

1992). 


Gemeentelijke Gezondheidsdienst 

Nederland kent 53 GGD’s die zich bijna alle bezighouden met preventie 

gericht op alcohol, drugs, roken, gokken en medicijnen. Er zijn in het totaal 

185 preventieactiviteiten. De meeste preventieactiviteiten hebben betrekking 

op alcohol en drugs. Aan medicijnen wordt verreweg de minste aandacht 

besteed. De activiteiten zijn op de eerste plaats gericht op brede groepen uit 

de populatie zoals het onderwijs (48%) en algemeen publiek. Binnen de 

schoolgerichte activiteiten wordt met name het project De gezonde school en 

genotmiddelen veel uitgevoerd. Vervolgens richten interventies zich ook op 

risicogroepen (Van Gageldonk, 1998). Onder deze risicogroepen vallen onder 

meer jongeren in het uitgaanscircuit en rokers en druggebruikers (Wychgel, 

1998). 

Naast deze preventieve taak hebben GGD’s een taak op het gebied van 

forensische geneeskunde en hebben ze een vangnetfunctie. Deze 

vangnetfunctie omvat veldwerk en zorgregie ten behoeve van opvang van 

dakloze en thuisloze drugsgebruikers. Verder verschaffen enkele GGD’s 

methadon. 

Verpleeghuis 

Er zijn verschillende verpleeghuizen die gespecialiseerd zijn in het behandelen 

van Korsakovpatiënten. In 1996 bedroeg het aantal verpleeghuizen dat 

bedden heeft voor deze specifieke groep 25. 

Thuiszorg 

De thuiszorg heeft geen specifiek aanbod op het gebied van verslavingszorg, 

terwijl men wel met verslaafden te maken krijgt. De thuiszorg heeft taken op 

het gebied van signalering en preventie. Soms worden personen met 

verslavingsproblemen begeleid. Er zijn echter geen cijfers bekend over de 

mate waarin deze instellingen geconfronteerd worden met personen met 

verslavingsproblematiek. 

Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) 

Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg 

RIAGG’s behandelen verslaafden niet officieel. In sommige gevallen geldt 

verslaving zelfs als contra-indicatie. In andere gevallen heeft men wel met 

verslaafden te maken, maar wordt hier niet specifiek op geregistreerd. 

Regionale Instelling voor Beschermd Wonen 

Een RIBW kan onder meer ten doel hebben het bieden van een optimaal 

leefklimaat aan de bewoners die het syndroom van Korsakov hebben als 

gevolg van overmatig alcoholgebruik, of aan bijvoorbeeld ex-drugsverslaafden 

die een hulpverleningsprogramma hebben afgerond maar nog niet in staat zijn 


geheel zelfstandig te wonen. De taken zijn: begeleiding, woonbegeleiding en 

dagbestedingsactiviteiten. Ook hier ontbreekt cijfermateriaal. 

Psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis of academisch 

ziekenhuis 

Voor opname in de PAAZ en PAAC komen mensen in aanmerking met 

psychiatrische verschijnselen en problemen, ernstige psychosomatische 

aandoeningen en/of psychische stoornissen, die een intensieve 

psychotherapeutische, farmacotherapeutische en/of sociotherapeutische 

behandeling vereisen. De behandelingsmogelijkheden zijn gericht op een korte 

verblijfsduur van maximaal twee tot drie maanden. Er is geen literatuur 

bekend over het aantal en de behandeling van verslaafden. 

Algemeen Psychiatrisch ziekenhuis 

In 1999 hebben 6 Algemeen Psychiatrisch ziekenhuizen een erkende afdeling 

voor het verlenen van categoriale verslavingszorg. Deze afdelingen komen in 

de volgende paragraaf aan bod. Een APZ biedt behandeling, verpleging en 

verzorging aan allerlei categorieën patiënten met psychische aandoeningen. In 

hoeverre verslaafden behandeld worden in reguliere APZ’en buiten de 

erkende afdelingen is niet bekend. 

Instellingen buiten de gezondheidszorg 

Reclassering 

De reclassering heeft als taken: uitvoering van taakstraffen, geven van 

voorlichting over gedetineerden aan o.a. het openbaar ministerie en begeleiden 

van personen die met het strafrecht in aanraking zijn gekomen. Het openbaar 

ministerie of de politie stuurt personen door naar de reclassering. Deze 

beoordeelt of personen die met het strafrecht in aanraking zijn gekomen 

verslaafd zijn. Als dat het geval is wordt er contact opgenomen met de 

mensen die reclasseringstaken hebben bij de CAD. Een mogelijkheid is dat de 

gedetineerde verslaafde een ‘dwang of drang’ programma gaat volgen. 

Afhaken betekent automatisch weer instromen in het strafrechtelijk proces. 

De CAD’s en reclassering hebben een convenant afgesloten om hun 

samenwerking te bekrachtigen. Het afsluiten van contracten gebeurt op basis 

van het jaar- en activiteitenplan c.q. werkplan. Aan de hand van deze gegevens 

kunnen de uitgaven worden gerelateerd aan de taken gedurende de 

contractperiode en in een budget worden uitgewerkt (Reclassering Nederland, 

1997). 


5.3 Hulp vanuit de categoriale verslavingszorg 

Deze paragraaf richt zich speciaal op professionele instellingen die zich op de 

een of andere manier met categoriale verslavingszorg bezighouden. De 

traditionele indeling van deze categoriale verslavingszorg was als volgt: 

- klinische verslavingszorg (geleverd door zelfstandige 

verslavingsklinieken [CPZ-V] en erkende categoriale afdelingen van 

APZ’en); 

- ambulante verslavingszorg (geleverd door CAD’s en instellingen van 

maatschappelijke drugshulpverlening); 

- verslavingsreclassering (geleverd door CAD’s). 

Voor de plaats die categoriale verslavingszorg inneemt in de totale 

hulpverlening aan verslaafden wordt verwezen naar tabel 5.1 in de inleiding bij 

dit hoofdstuk. 

Twee voorbeelden van problemen bij het trekken van scheidslijnen zijn de 

verslavingsreclassering en de instellingen voor maatschappelijke 

drugshulpverlening. De verslavingsreclassering maakt deel uit van het justitiële 

traject voor (verslaafde) gedetineerden. De uitvoering ligt echter bij de CAD’s, 

behorende tot de categoriale verslavingszorg. 

Maatschappelijke drugshulpverlening is laagdrempelig werk waarbij geen 

behandeling plaatsvindt. Veel van deze instellingen zijn echter gefuseerd met 

CAD’s of opgegaan in integrale verslavingscentra en horen daarmee bij de 

categoriale verslavingszorg. Het werk komt echter vaak overeen met dat van de 

maatschappelijke opvang, behorend tot het gemeentelijk domein. In paragraaf 

2.2 krijgt de afbakening van het domein verder gestalte. In ieder geval kan 

vastgesteld worden dat de verslavingszorg gaandeweg een diffuus domein is 

geworden dat meer omvat dan alleen gezondheidszorg. 

Er is sprake van horizontale en verticale integratie tussen de instellingen. 

Horizontale integratie, uiteenlopend van samenwerken tot fusies, vindt plaats 

tussen categoriale en andere instellingen. Zo is er in Den Haag een fusie 

opgetreden tussen GGZ en verslavingszorg en is ‘Parnassia, psychomedisch 

centrum’ ontstaan. Verticale integratie vindt plaats binnen de verslavingszorg 

zelf. Ambulante, klinische en poliklinische afdelingen en instellingen gaan 

samenwerken of fuseren zelfs. Hiermee valt het onderscheid in type instelling 

weg. Er ontstaan verschillende varianten: 

- volledige integratie van GGZ en verslavingszorg; 

- volledige integratie van verslavingszorg in de vorm van 

multifunctionele regionale instellingen voor verslavingszorg; 

- nog niet geïntegreerde situaties. 


In de jaren ‘80 bestond de verslavingszorg in Nederland nog uit meer dan 100 

instellingen. Dit waren de ambulante Consultatiebureaus voor Alcohol en 

Drugs (de CAD’s zijn naast zorg- ook reclasseringsinstellingen), zo'n twintig 

verslavingsklinieken en ongeveer 60 plaatselijke instellingen voor 

maatschappelijke drugshulpverlening (Derks en Hoekstra, 1991). 

De instellingen voor verslavingszorg zijn onderling in een hoog tempo gaan 

integreren. Eerst zijn CAD’s onderling of met instellingen voor 

maatschappelijke drugshulpverlening 1 samengegaan en vervolgens zijn ook 

ambulante en klinische functies gecombineerd in integrale verslavingscentra. 

Enkele instellingen (in de Randstad) waren al van oudsher integraal 

georiënteerd en dat model is overgenomen door andere regio’s. De fusiegolf 

resulteert steeds vaker in grote regionaal georiënteerde instellingen waarin 

praktisch alle zorg, van ambulant tot intramuraal, geboden kan worden. Als 

gevolg van deze concentratietendens is het totaal aantal instellingen dat zich 

bezighoudt met verslavingszorg flink teruggelopen. Uiteindelijk kunnen 10 á 

15 grote regionale instellingen voor verslavingszorg resulteren, waarnaast 

enkele (kleine) instellingen voor maatschappelijke drugshulpverlening zullen 

blijven bestaan. Daarbij moet wel aangetekend worden dat een instelling waar 

alle functies geïntegreerd zijn, best enige tientallen vestigingen kan hebben. 

Per juni 1999 zijn er in Nederland 33 instellingen over die zich bezighouden 

met (één of meerdere vormen van) categoriale verslavingszorg. In 18 

instellingen wordt klinische verslavingszorg aangeboden. Deze 18 klinische 

voorzieningen zijn te verdelen in 6 erkende afdelingen van een APZ, 2 

zelfstandige verslavingsklinieken en 10 integrale verslavingscentra. In 16 

instellingen wordt ambulante verslavingszorg en verslavingsreclassering 

aangeboden. Dat gebeurt in de eerder genoemde 10 integrale 

verslavingscentra, in 4 instellingen voor ambulante verslavingszorg (CAD’s die 

gefuseerd zijn met instellingen voor maatschappelijke drugshulpverlening) en 

in 2 zelfstandige CAD’s 2 . Als laatste zijn er nog 9 zelfstandige instellingen 

voor maatschappelijke drugshulpverlening. 

Tabel 5.2 Aanbieders van categoriale verslavingszorg (zomer 

1999) 


klinische 

verslavingzorg 

ambulante vz. 

en 

verslavingsrecl 

assering 

maatschapp. 


totaal aantal 

instellingen 

Integrale verslavingscentra 10 10 10 10 

Zelfstandige verslavingskliniek 2 2 

Erkende afdeling APZ 6 6

Instelling voor ambulante 


4 4 4 

Zelfstandige CAD 2 2 

Instelling voor m.d. 9 9 

Totaal 18 16 23 33 

Bron: GGZ Nederland (1999) 

De huidige situatie is weergegeven in tabel 5.2. Bij de diverse in de praktijk 

voorkomende organisatievormen is aangegeven welk type hulp aangeboden 

wordt. Een uitgebreider overzicht met daarin de naam van de instellingen en 

de ondergebrachte diensten is opgenomen als bijlage 1. 

Momenteel hebben 13 van de 18 klinische instellingen voor verslavingszorg 

naast erkende bedden ook erkende deeltijdplaatsen en beschikken steeds meer 

instellingen over een polikliniek. 

Kernwoorden die de ontwikkelingen uit het recente verleden goed beschrijven 

zijn: integratietendens, ketenvorming, integraal hulpaanbod. Dit proces wordt 

gestimuleerd door zowel koepelvereniging (zie de nota Naar verslavingscentra 

uit 1988) als door de overheid, zoals blijkt uit de Beleidsvisie Geestelijke 

gezondheidszorg (TK, 1998-1999, 25424). In sommige gebieden, zoals de 

Randstad en de provincies Noord-Brabant en Gelderland, is dit proces (zo 

goed als) afgerond terwijl er in andere gebieden van Nederland nog een meer 

traditionele verdeling van het zorgaanbod is. De verwachting voor de nabije 

toekomst is dat de integratie zich zal voortzetten. Dit zou ertoe kunnen leiden 

dat er in Nederland (afhankelijk van de regio-indeling) circa 10 á 15 grote 

regionaal georiënteerde integrale verslavingscentra overblijven. Ketenvorming 

kan aldus leiden tot een meer overzichtelijke situatie. 

Probleem hierbij is wel dat de regio's waarin de traditionele instellingen 

werkzaam waren niet goed op elkaar aansluiten. De verdeling in 

gezondheidsregio's (die als basis geldt bij de verslavingsklinieken) is een andere 

dan de verdeling in arrondissementen (CAD’s). 

Ondanks het feit dat de instellingen de afgelopen tien jaar zijn geïntegreerd 

worden gegevens over klinieken en CAD’s nog steeds afzonderlijk 

geregistreerd. 

Ambulante voorzieningen 

De (voormalige) CAD’s richten zich op alcohol- en drugsgebruikers (inclusief 

medicijnen) en steeds vaker op gokkers. Ze vervullen ook een 

reclasseringsfunctie. Tot het takenpakket van deze instellingen behoren 


hulpverlening, preventie en consultatie. Ook verzorgen medewerkers de eerste 

opvang van verslaafden op politiebureaus met het doel een 

hulpverlenerscontact tot stand te brengen. Daarnaast worden verslaafden 

begeleid tijdens en eventueel na een verblijf in een penitentiaire inrichting 

(P.I.). Een andere belangrijke taak is het uitvoeren van de 

methadonprogramma's (Van Gageldonk et.al., 1997). 

Preventie is zoals gezegd een belangrijke taak van de ambulante 

verslavingszorg. Deze instellingen richten zich specifiek op drugs en alcohol 

bij risicogroepen door middel van voorlichting en ondersteuning van 

intermediairs (Dekker, 1998). Enkele voorbeelden zijn voorlichting aan 

harddrugtoeristen en acties in het kader van een drugweek. In 1998 hielden 

vijf instellingen zich bezig met als doel preventie van gokken (Van Gageldonk, 

1998). 

Figuur 5.1 geeft een indruk van cliënten in de CAD’s door de jaren heen. Het 

aantal drugsverslaafden neemt in de loop der jaren voortdurend toe en het zijn 

er inmiddels meer dan alcoholcliënten. Het aantal aanmeldingen van 

alcoholverslaafden schommelt tussen 10.000 en 15.000 terwijl het aantal 

aanmeldingen van drugsverslaafden is doorgestegen tot circa 20.000. 

Figuur 5.1 Absolute aantallen opnamen van alcohol- en 

drugscliënten in CAD’s (1980 tot 1997) 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

Bron: De Zwart en Van Wamel, 1998 (RVZ-bewerking) 

Ambulante verslavingszorg wordt ook aangeboden door de 9 zelfstandige 

instellingen voor maatschappelijke drugshulpverlening (GGZ Nederland, 


0 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 

clienten alcohol CAD clienten drugs CAD

1999). Maatschappelijke drugshulpverlening houdt zich bezig met allerlei 

maatschappelijke problemen van drugsverslaafden. Om de drugsverslaafden te 

bereiken bieden de instellingen allerlei soorten laagdrempelige activiteiten 

zoals: inloopcentrum, maatschappelijk spreekuur, nachtopvang, 

vrouwenspreekuur en straatwerk. Er wordt niet behandeld (Van Gageldonk, 

1998). 

Klinische voorzieningen 

De klinische voorzieningen hebben een erkende capaciteit die uitgedrukt 

wordt in het aantal bedden. Soms gaat men daarbij uit van het gemiddeld 

aantal bedden in het voorgaande jaar 3 , vaker gebruikt men de erkende bedden 

per 1 januari van een bepaald jaar. De laatste methode heeft als voordeel dat 

niet alleen gegevens beschikbaar zijn van de verslavingsklinieken (in welke 

vorm dan ook), maar dat ook gegevens bekend zijn van de afdelingen van 

APZ’en. In tabel 5.3 zijn de diverse gegevens weergegeven uitgaande van de 

situatie per 1 januari. 

Tabel 5.3 Bedden en deeltijdplaatsen (op 1 januari) en 

gemiddelde jaarlijkse stijging 

1994 1995 1996 1997 1998 %stijging 

verslavingsklinieken 896 961 994 1.024 1.196 +7,5 

afdelingen APZ 221 221 261 261 278 +5,9 

totaal aantal bedden 1.117 1.182 1.255 1.285 1.474 +7,2 

verslavingsklinieken 70 108 118 126 138 +18,5 

afdelingen APZ 8 8 28 28 34 +43,6 

totaal aantal 

deeltijdplaatsen 

78 116 146 154 172 +21,9 

Bron: jaarboek GGZ en FOZ/JOZ (diverse jaren) 

Voor de verdeling van de 1.474 bedden en 172 deeltijdplaatsen over de 

diverse instellingen wordt weer verwezen naar het overzicht in de bijlage 1. 

Het aantal deeltijdplaatsen is de laatste jaren relatief gezien erg sterk 

toegenomen (meer dan verdubbeld). Deze stijging is te verklaren door het 

ingezette overheidsbeleid zoals verwoord in de nota Onder Anderen (1993). 

Hierin werd aangedrongen op meer samenhang en continuïteit in de zorg, 

onder meer te realiseren door opnamevervangende deeltijdbehandeling. Bij 

deze dagbehandelingsplaatsen is meer behandeling nodig dan ambulante 

voorzieningen kunnen bieden, terwijl intramurale opname niet is aangewezen. 


Voordeel van deeltijdbehandeling is dat de cliënt de contacten met het 

dagelijkse milieu niet hoeft te verbreken. 

Verder is ook het aantal erkende bedden, zowel in zelfstandige klinieken als op 

de erkende APZ-afdelingen, sterk gestegen. Het aantal bedden is recent onder 

meer toegenomen door het oprichten van zogenaamde Intramurale 

Motivatiecentra (IMC). Met behulp van deze laagdrempelige, intramurale 

voorzieningen wordt getracht cliënten, die voorheen vroegtijdig afhaakten, te 

motiveren voor een behandeling in de kliniek. Ze zijn dus een vorm van timeout 

voorziening. De IMC’s, met een capaciteit van in totaal 140 plaatsen, zijn 

vanaf eind 1997 operationeel (JOZ 1999, p.78). Ze zijn organisatorisch 

onderdeel van de klinieken. Voorlopig is er voor die bedden alleen een 

tijdelijke (bovennormatieve) erkenning verleend. 

Bij diverse werkbezoeken bleek dat instellingen zich (noodgedwongen) gaan 

richten op bepaalde groepen cliënten. Niet iedereen kan geholpen worden, er 

wordt gesignaleerd dat zowel in de ambulante als in de intramurale 

verslavingszorg wachtlijsten bestaan (CvZ, 1998) of in ieder geval dat er een 

onbalans is tussen vraag en aanbod van verslavingszorg (GGZ Nederland, 

1998e). Dit duidt op een krappe capaciteit. Er is al goedkeuring verleend voor 

capaciteitsuitbreiding, maar zelfs als deze gerealiseerd is lijkt er additionele 

capaciteitsbehoefte te bestaan waar het gaat om behandelfaciliteiten voor 

patiënten met comorbiditeit en alcoholproblematiek (CvZ, 1998). Overigens 

kan de verschuiving van klinische naar meer deeltijdbehandeling de druk op 

de capaciteit wat verlichten. 

De klinische voorzieningen worden onderscheiden in afdelingen voor kort- en 

langdurende behandeling. Bij de eerste soort vinden opvang en detoxificatie 

plaats, vaak gevolgd door een behandeling van maximaal drie maanden. Op 

afdelingen van langdurende behandeling worden intensieve 

behandelprogramma's aangeboden, met een duur van drie maanden tot een 

jaar. Veel afdelingen voor langdurige behandeling werken via het systeem van 

de therapeutische gemeenschap. Kenmerken daarvan zijn: afwijzing van het 

gebruik van drugs, alcohol en psychofarmaca, aandacht voor het hier en nu, 

deelname aan groepsgesprekken en activiteiten en de verantwoordelijkheid 

van het eigen gedrag. 

Klinieken bieden ook een heel scala aan programma's aan ter bevordering van 

de maatschappelijke integratie van verslaafden: vrijetijdsbesteding, wonen, 

scholing en werk. Na ontslag zijn er voorzieningen voor nazorg, eventueel in 

de vorm van den tussenhuis (Van Gageldonk et.al., 1997). 

In de meeste verslavingsklinieken worden zowel vrouwen als mannen 

opgenomen. Vrouwenhulpverlening is in de verslavingszorg echter wel een 


steeds duidelijker aandachtspunt geworden. Vrouwen blijken zichzelf niet op 

hun plek te voelen in een groep waar alleen maar mannen zitten. 

Mannen komen vaker in aanraking met de verslavingszorg dan vrouwen. Het 

aantal opgenomen mannen met een drugsverslaving is vooral sinds begin jaren 

negentig sterk toegenomen, zo blijkt uit figuur 5.2. 

Overigens blijkt over het geheel genomen dat het totaal aantal opgenomen 

patiënten ongeveer gelijke tred houdt met de toename van het aantal erkende 

bedden. Dit wordt grafisch onderbouwd in figuur 5.3. 

Figuur 5.2 Absolute aantallen opnamen van alcohol- en 

drugcliënten in verslavingsklinieken (1980 tot 1997) 

3.500 

3.000 

2.500 

2.000 

1.500 

1.000 

500 

0 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 

alcohol mannen alcohol vrouwen drugs mannen drugs vrouwen 



Figuur 5.3 Verhouding tussen erkende bedden en opgenomen 

patiënten in verslavingsklinieken (1980-1997) 

aantal bedden 

1.200 

1.000 

800 

600 

400 

200 


Naast de verslavingsklinieken bieden ook de APZ’en klinische 

behandelingsmogelijkheden voor verslaafden. Enerzijds gebeurt dat in 

afdelingen van APZ’en met een specifieke erkenning voor verslavingszorg, 

anderzijds worden in reguliere APZ’en mensen met verslavingsproblemen 

opgenomen en behandeld. Deze cijfers zijn (helaas) niet afzonderlijk 

beschikbaar, daarom presenteert figuur 5.4 de totale aantallen cliënten die met 

verslavingsproblemen in APZ’en zijn opgenomen. 


0 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 

erkende bedden opgenomen patienten 

aantal opgenomen 

patienten 

9.000 

7.500 

6.000 

4.500 

3.000 

1.500 

0

Figuur 5.4 Absolute aantallen opnamen in APZ’en (1980-1997) 

2.500 

2.000 

1.500 

1.000 

500 

0 

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 

Bron: De Zwart, 1998 (RVZ-bewerking) 

Steeds vaker hebben verslavingsklinieken ook poliklinieken. Poliklinieken 

hebben een functie bij het doorsluizen van cliënten naar intramurale 

voorzieningen. Ze houden zich bezig met nazorg aan ontslagen cliënten, met 

diagnostiek en met ambulante behandeling. Hiermee vertoont de polikliniek in 

taken veel overeenkomsten met de CAD’s (Van Gageldonk et.al., 1997). 

Zeven van de twaalf klinieken hebben dagbehandelingsplaatsen voor 

verslaafden waarvoor de ambulante voorzieningen niet genoeg kunnen 

bieden, maar die ook geen intramurale opname nodig hebben. Het voordeel 

van deeltijdbehandeling is dat de contacten met het dagelijks milieu niet 

hoeven te worden verbroken. Sommige deeltijdvoorzieningen fungeren als 

dagcentrum waarin gestreefd wordt naar leren leven zonder verslavende 

middelen. Het dagprogramma bestaat onder andere uit groepstherapie, 

individuele therapie maar ook uit sport en culturele activiteiten (Van 

Gageldonk et.al., 1997). 

Justitiële voorzieningen 

clienten alcohol in APZ clienten drugs in APZ 

In 1993 is een landelijk beleid in gang gezet om de overlast door handel in en 

het gebruik van drugs tegen te gaan. Bij de bestrijding van harddrugsoverlast 

staat een integrale aanpak centraal. De Ministeries van VWS, Binnenlandse 

Zaken (waaronder de politie ressorteert) en Justitie werken samen in de 

Stuurgroep Vermindering Overlast (SVO). Deze stuurgroep is belast met de 

implementatie van het beleid. De nota 'Continuïteit en verandering' gaf in 


1995 een nieuwe impuls aan het overlastbeleid. Tevens werd in 1996 de 

Interbestuurlijke Task Force Veiligheid en Verslavingszorg ingesteld, deze 

werkt samen met de SVO (Stam, 1997). Voor 1999 heeft de SVO aan 26 

gemeenten samen 16,5 miljoen gulden subsidie toegekend voor de bestrijding 

van overlast (Tweede Kamer, 1999). 

Het overlastbeleid heeft bijgedragen aan vernieuwing in de verslavingszorg. Er 

zijn hulpverleningstrajecten ontwikkeld die, van de behandeling tot 

maatschappelijke integratie, een op elkaar aansluitend geheel van zorgen 

hulpverlening bieden. Bij justitiële verslaafden hangen te volgen trajecten af 

van de justitiële maatregel. Zo wordt de dwang- en drangbenadering 

toegepast. De rechter kan verslaafden toestemming geven een behandeling te 

ondergaan in de plaats van detentie. In het kader van het overlastbeleid is het 

aantal klinische, ambulante en justitiële voorzieningen uitgebreid (De Zwart, 

1998b). Wat is er tot nu toe op de rails gezet?: 

Verslavingsbegeleidingsafdelingen (VBA) 

De VBA’s werden voorheen drugsvrije afdelingen in penitentiaire inrichtingen 

genoemd (DVA). Er zijn in totaal 20 VBA’s met gezamenlijk 446 plaatsen. 

Deze verslavingsbegeleidingsafdelingen bieden een drugsvrij programma aan. 

Verslaafde gedetineerden worden hier voorbereid op verblijf in een 

behandelprogramma na hun detentieperiode. Plaatsing is vrijwillig, met als 

voorwaarde dat men gemotiveerd moet zijn om het drugsgebruik te stoppen 

en urinecontroles te ondergaan. VBA’s bieden algemeen medische en sociale 

zorg. Hierbij horen: verplichte deelname aan gestructureerde dagprogramma's, 

met activiteiten als arbeid, gespreksgroepen en sport. De begeleiding wordt 

verzorgd door reclasseringsmedewerkers van instellingen voor verslavingszorg 

en penitentiaire inrichtingswerkers (Van Gageldonk et.al., 1997). 

Vroeghulpinterventiesystemen (VIS) 

Er zijn 23 VIS-projecten. In 1996 werden in totaal 2263 personen via 

vroeghulpinterventieprojecten bereikt. Druggebruikers die meermaals 

strafbare feiten hebben gepleegd, komen in aanmerking voor deelname aan 

vroeghulpinterventieprojecten. Dit houdt in dat de verslaafde de keuze wordt 

voorgelegd tussen het gaan volgen van een zorgtraject dan wel het vervolgen 

van het strafrechtproces (Van Gageldonk et.al., 1997). Nadat de experimenten 

positief werden beoordeeld, is deze manier overgenomen voor de gehele 

vroeghulppopulatie (GGZ Nederland, 1998b). De politie schakelt 

verslavingsreclassering in wanneer zij iemand uit de doelgroep heeft 

gearresteerd. In het kader van vroeghulp bezoekt de medewerker van de 

verslavingsreclassering deze cliënt (NeVIV, 1996). 

Taakstraffen 

Taakstraffen worden ingezet als vervanging van vrijheidsstraffen. Vooralsnog 

gaat het om werkstraffen, maar ook leerstraffen zijn in ontwikkeling (Bovens, 


1996). De vormgeving van taakstraffen is een taak van de 

verslavingsreclassering. 

Intramurale motivatiecentra (IMC) 

Elf instellingen kregen in 1996 subsidie van de overheid om een IMC op te 

zetten (Van Gageldonk et.al., 1997). Intramurale motivatiecentra zijn opgericht 

om criminele drugsverslaafden te motiveren voor hulpverlening. Deze 

voorziening in de klinische verslavingszorg is bedoeld om een basisstabiliteit 

te realiseren ten behoeve van het vergroten van de mogelijkheden van 

vervolgopvang. Het doel is uiteindelijk de vermindering van maatschappelijke 

overlast. Deze voorziening wordt ook gebruikt in het kader van drangbeleid. 

Het IMC biedt geen behandeling in engere zin, maar een periode van 

bezinning. Er zijn vanaf eind 1997 140 bedden operationeel (NeVIV, 1996). 

Veel allochtonen maken gebruik van deze voorziening. 

Forensische verslavingskliniek. 

Een FVK is bestemd voor justitiabelen die verscheidene strafbare feiten 

hebben gepleegd, langdurig verslaafd zijn en intensieve zorg nodig hebben. De 

forensische verslavingskliniek onderscheidt zich van de doorsnee 

verslavingskliniek in die zin, dat de kliniek uitsluitend justitiabelen opvangt en 

dat er meer dan gewoonlijk sprake is van psychologische en feitelijke drempels 

die het onttrekken aan behandeling in de weg staan. De eerste FVK is in 1998 

van start gegaan (Van Gageldonk et.al., 1997).Op dit moment is het Instituut 

voor Verslaving Oost-Nederland (IVON) met 45 bedden de enige FVK. De 

FVK wordt aangestuurd door het ministerie van VWS. De financiering komt 

ten laste van de AWBZ (Tweede kamer, 1999). 

5.4 Zorgfuncties 

De gezondheidszorginstellingen die hulp bieden aan verslaafden hebben drie 

doelen namelijk: herstellen, draaglijk maken en bevorderen. 

Bevorderen, handhaven of voorkomen 

Er is sprake van dreigende problematiek of collectief geldende risico's. De 

feitelijke verslaving is (nog) niet aanwezig. Er vindt collectieve preventie 

plaats. 

Herstellen 

Er is sprake van een verslaving. Het doel is dat de verslaafde afkickt en vrij 

van middelenmisbruik gaat leven. 

Draaglijk maken 

Bij sommige verslaafden is er sprake van een chronische 

verslavingsproblematiek. De verslaving kent een grillig verloop: de verslaafde 


kickt vele malen af maar valt steeds weer terug. Het is op een gegeven 

moment in de verslavingscarrière niet langer realistisch te verwachten dat deze 

verslaafde nog zonder middel of de verslavende handeling kan leven. 

Gestreefd wordt naar gecontroleerd gebruik. 

Uit deze gezondheidszorgdoelen wordt een aantal functies afgeleid. 

Functies 

De toenmalige NRV heeft in 1989 een advies uitgebracht inzake de functies 

van de hulpverlening aan verslaafden. Dit functiegericht denken heeft drie 

voordelen: 

- het biedt mogelijkheden om een pasklaar antwoord te geven op een 

individuele hulpvraag; 

- het biedt de mogelijkheid tot het ontwikkelen van een meer en beter 

gedifferentieerd behandelaanbod; 

- het beter op elkaar aansluiten van de elementen van het zorgaanbod. 

De volgende functies worden onderscheiden: 

(Collectieve) preventie 

Hiertoe behoren de taken vroegtijdige signalering en onderkenning, 

gezondheidsbevordering- en bescherming. 

Behandelen 

Onder behandelen vallen de taken: medisch-maatschappelijke en 

psychosociaal behandelen, crisisinterventie en maatschappelijk 

herstel/rehabilitatie. 

Begeleiden 

Begeleiding bestaat uit ondersteunende en structurerende therapie, 

belangenbehartiging en maatschappelijke dienstverlening. 

Verplegen/verzorgen 

Enkele vormen van verplegen en verzorgen zijn hulp bij ADL, hulp in 

huishouden en het verstrekken van medicatie. 

Beschermen 

Onder beschermen verstaan we het bieden van onderdak, dagstructurering en 

risico reductie (spuitenomruil, condoomverstrekking) en financiële regulering. 

Uit deze functies kunnen vervolgens activiteiten, producten en programma's 

worden afgeleid, die kunnen worden aangeboden aan verslaafden en 

risicogroepen. Wat opvalt is dat de reclasseringsfunctie (=begeleiden en 


esocialisatie) hier niet genoemd wordt, terwijl de categoriale verslavingszorg 

deze wel vervult. 

In Resultaten Scoren (GGZ Nederland, 1998d) wordt een opsomming 

gegeven van het brede takenpakket dat de verslavingszorg in de praktijk heeft 

ontwikkeld. De instellingen in de verslavingszorg richten zich onder meer op: 

- het verlenen van hulp aan individuen, groepen en cliëntsystemen op 

het gebied van alcohol, drugs en gokken; 

- het begeleiden van chronisch verslaafden; 

- het opvangen van chronisch verslaafden, onder meer door het 

aanbieden van dagbesteding en verblijfsruimten; 

- het aanbieden van case- of trajectmanagement om het maatschappelijk 

herstel van cliënten te bevorderen; 

- het bevorderen en bewaken van veilig gebruik door middel van testen 

van middelen, het verstrekken van veilige middelen en het bieden van 

eerste hulp; 

- het voorlichten van gebruikers en het geven van leefstijladviezen; 

- het bieden van preventie en hulp aan allerlei doelgroepen, zoals 

jongeren, allochtonen, prostituees, (forensisch) psychiatrische 

patiënten, dak- en thuislozen, etc. 

- het vergroten van de leefbaarheid van bepaalde stadswijken; 

- het bieden van crisisinterventie; 

- het bieden van verslavingsreclassering; 

- het signaleren van lokale, regionale of landelijke trends in gebruik; 

- het adviseren en consulteren van organisaties; 

- het ondersteunen van (effectiviteits)onderzoek e.d. 

5.5 Cliëntenroutes 

Een cliënt komt al dan niet met een hulpvraag terecht bij verschillende 

categoriale of algemene instellingen of centrale intake. De hulpverlener stelt 

als deze ter zake kundig is, welke hulp er nodig is op welk gebied. De 

hulpverlener heeft de mogelijkheid om de verslaafde zelf te behandelen en 

begeleiden of om deze door te verwijzen naar een andere instelling. Specifieke 

of ernstige verslavingsproblematiek moet worden behandeld in de categoriale 

instellingen (NRV, 1990). Ook binnen de verslavingszorg (categoriale 

instellingen) wordt regelmatig doorverwezen. Op deze manier ontstaan er 

verschillende cliëntenroutes. 


Categoriale instellingen 

Instelling voor ambulante verslavingszorg 

De CAD’s zijn vrij toegankelijk. De helft van de cliënten komt uit eigen 

beweging of wordt door de directe omgeving gestuurd (50,9%). Verder 

verwijst de hulp- en dienstverlening regelmatig naar de CAD’s (17,9%). De 

rest komt via algemene gezondheidszorg, waaronder de huisarts, en 

verslavingszorg (Ten Have, 1998). Contacten worden voortgezet bij opname 

in een verslavingskliniek, PAAZ of APZ en bij detentie (NRV, 1989). 

Verslavingsklinieken 

Het grootste deel, 44,8% wordt naar de verslavingsklinieken verwezen door 

het CAD. Ook de eigen polikliniek verwijst (17,2%). Een klein deel, 5,6 % 

komt via de huisarts. Overige verwijzingen vinden plaats via het eigen milieu 

(Ten Have, 1998). De verslavingsklinieken verwijzen na behandeling een groot 

deel van de cliënten terug naar het CAD (33,7). Verder gaan de cliënten voor 

behandeling en begeleiding naar de eigen polikliniek (11,7%). Ook gaat een 

deel terug naar de huisarts (5,4%). Een groot deel heeft een onbekende 

bestemming (PiGGZ, 1996a). 

Figuur 5.5 Procentuele verdeling verwijzersgroepen voor 

verslavingsklinieken 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

eigen milieu 

Bron: Ten Have, 1998 (RVZ-bewerking) 

huisarts CAD eigen polikliniek overig 

Het percentage verwijzingen naar verslavingsklinieken door het eigen milieu 

neemt in de loop van de tijd af. Het aantal verwijzingen door het CAD iets 

toeneemt. Ook het aantal verwijzingen door de eigen polikliniek neemt in de 

loop van de jaren iets toe. Over 1995 zijn geen cijfers bekend. 


0% 

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

APZ erkende afdeling verslavingszorg 

De gegevens komen overeen met die van de verslavingsklinieken. Het 

grootste deel van de verslaafden, 44,8%, wordt via het CAD naar de 

verslavingsklinieken verwezen. Ook de eigen polikliniek verwijst (17,2%) 

regelmatig. Een klein deel 5,6% komt via de huisarts. Overige verwijzingen 

vinden plaats via het eigen milieu. Na behandeling verwijst de APZ terug naar 

de eigen polikliniek (30,5%), naar de RIAGG en naar de deeltijdbehandeling 

van het eigen ziekenhuis (12,0%) (PiGGZ, 1996b). 

Overige Geestelijke Gezondheidszorg 

Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg (RIAGG) 

Het grootste aantal verwijzingen naar RIAGG’s vindt plaats via de algemene 

gezondheidszorg (52%), hierbij horen onder andere de huisartsen. Verder 

verwijst het eigen milieu en de hulp- en dienstverlening naar RIAGG’s (Ten 

Have, 1998). RIAGG’s verwijzen weer door naar CAD’s. Daar moet de 

verslaving worden behandeld. Pas daarna mag de cliënt terugkomen voor 

psychische behandeling. 

Psychiatrische Afdeling van een Algemeen of Academisch Ziekenhuis (PAAZ, PAAC) 

De meeste personen worden verwezen door EHBO en polikliniek van het 

ziekenhuis (26,3%). Ook het RIAGG verwijst een groot aantal personen 

(25,2%). De crisiscentra en GGD’s verwijzen ook naar PAAZ en PAAC 

(11,0%). Huisartsen en het eigen milieu verwijst minder vaak (Ten Have, 

1998). 

Regionale Instelling voor Beschermd Wonen (RIBW) 

De meeste bewoners (56%) worden verwezen via het APZ. Verder zijn er ook 

verwijzingen van RIAGG’s en huisartsen (Ten Have, 1998). 

Algemene instellingen 

Huisarts 

Huisartsen verwijzen slechts een enkele maal en dan voornamelijk naar CAD’s 

en RIAGG’s. Soms verwijzen ze naar APZ en verslavingsklinieken. Zo goed 

als nooit wordt er verwezen naar PAAZ en PAAC (Ten Have, 1998). 

Reclassering 

Politie en het Openbaar Ministerie verwijzen naar reclassering. Deze verwijzen 

strafrechtelijk vervolgende verslaafden vooral naar CAD’s waar ze in 

projecten zoals 'drang op maat' kunnen deelnemen. 

De meest voorkomende cliëntenroutes in de verslavingszorg zijn weergegeven 

in figuur 5.6 (Ten Have, 1998) 


Figuur 5.6 Cliëntenroutes 

Eerste contact Behandeling 

huisarts 

(algemene 

gezondheidszorg) 


Verslaafden kunnen via verschillende wegen in de verslavingszorg 

terechtkomen. Het komt regelmatig voor dat het eerste contact met de 

verwijzende instantie geen betrekking heeft op verslavingsproblematiek. Zo 

komt de verslaafde met klachten als slapeloosheid bij de huisarts, met 

psychiatrische problematiek bij het RIAGG of door een vergrijp in aanraking 

met Justitie. Deze instanties onderkennen in een aantal gevallen, echter nog 

niet voldoende, dat er sprake is van verslavingsproblemen en verwijzen door 

naar de verslavingszorg. 

5.6 Effectiviteit en kwaliteit 

In deze paragraaf wordt kort besproken wat er inmiddels bekend is over de 

kwaliteit en effectiviteit van het aanbod. 

Kwaliteitsgericht werken 

Onder kwaliteitsgericht werken wordt hier verstaan de verplichting om de 

zorg of dienst veilig, doelmatig, doeltreffend, deskundig, zorgvuldig en met 

respect voor de cliënt aan te bieden. Het aanbod moet aansluiten op de 

behoeften van cliënten, op een goede wijze worden uitgevoerd en tegen 

aanvaardbare middelen. Op 1 april 1996 is de Kwaliteitswet Zorginstellingen 

in werking getreden. In deze wet staat dat zorginstellingen verantwoorde zorg 

aan moeten bieden. Dat wil zeggen: zorg van goed niveau, die in ieder geval 

doeltreffend, doelmatig en cliëntgericht wordt verleend en die is afgestemd op 

de reële behoefte van de cliënt. 

Er wordt geconstateerd dat instellingen, mede als gevolg van de 

inwerkingtreding van deze wet, bezig zijn met het ontwikkelen van 

kwaliteitsbeleid. Dat gebeurt echter nog niet systematisch en structureel. Bij 


CAD 

RIAGG 

APZ 

PAAZ/PAAC 

CAD Verslavingskliniek 

RIAGG CAD

kwaliteitsbeleid (CAD Drenthe, 1998; Ooyen-Houben, 1996) komen aspecten 

aan de orde zoals: 

- cliënt- en marktgerichtheid; 

- klachtenregelingen; 

- methodiekontwikkeling en vernieuwing van het aanbod; 

- maatschappelijk herstelprojecten; 

- richtlijnontwikkeling en protocollering; 

- kwaliteitsjaarverslagen; 

- informatievoorziening; 

- interne samenwerking (teambuilding); 

- externe samenwerking (netwerkontwikkeling en case-management). 

Instellingen geven invulling aan dit kwaliteitsbeleid door instrumenten en 

projecten te ontwikkelen (Kemme, 1997). De Jellinek-kliniek heeft 

werkboeken ontwikkeld op basis van het European Federation of Quality 

Management (EFQM)-model. Hiermee kunnen het managementteam, de 

programma's en de diensten zelfevaluaties uitvoeren. Ook andere 

gezondheidszorginstellingen kunnen gebruik maken van dit model (Walburg, 

1997) Sommige instellingen streven naar een certificering (ISO). Begin 1999 

kreeg de Jellinek-kliniek het KEMA-keur. 

Effectiviteit 

Effectiviteit is in wezen een onderdeel van kwaliteit. Kwaliteit en effectiviteit 

van de verslavingszorg zijn de laatste jaren in verschillende publicaties aan bod 

gekomen (Van Gageldonk et.al., 1997; GGZ Nederland, 1998d; Kersten, 1996; 

Jongerius et.al., 1994; Inspectie voor de Gezondheidszorg, 1997). 

Onderstaande is gebaseerd op deze literatuur. 

Van Gageldonk onderscheidt vijf factoren die effectiviteit beïnvloeden (RVZ, 

1998). 

1. werkzaamheid van interventies; 

2. kwaliteit van de diagnose (wat mankeert iemand?); 

3. kwaliteit van indicatiestelling (welke hulp is het meeste geschikt?); 

4. bereik van de verslavingszorg; 

5. de manier waarop de hulp wordt uitgevoerd door hulpverleners 

(inclusief de medewerking van de cliënt zelf). 

ad 1. Werkzaamheid van interventies 

Hierbij dient nogmaals te worden opgemerkt dat er weinig bekend is over de 

werkelijke effectiviteit van interventies. In dit geval komt dat omdat het aantal 

wetenschappelijk onderbouwde studies die de effectiviteit meten van 

interventies erg klein is. Hieronder volgt een samenvattend overzicht van 

interventies die in het buitenland zijn onderzocht en in Nederland ook 

worden gebruikt (Van Gageldonk, 1998). 


- Detoxificatie van heroïne (Drugs) 

Detoxificatie is een ontwenning- of afbouwbehandeling. Vaak vindt die plaats 

met behulp van methadon. Over het effect is te weinig onderzoek gedaan 

maar er zijn wel twijfels over de effectiviteit van detoxificatie met methadon. 

- Methadononderhoudsbehandeling (Drugs) 

Onderhoudsbehandeling is een stabiele versterking zonder afbouw. In 

Amerika is veel onderzoek gedaan naar deze interventie. Bij ongeveer de helft 

van de cliënten is deze interventie afhankelijk van de duur dat methadon 

gebruikt wordt, effectief. Bij cliënten die de methadon een jaar op 

onderhoudbasis gebruiken is er een duidelijke vermindering van 

heroïnegebruik merkbaar. In Nederland is de toegankelijkheid van de 

programma's beter dan in Amerika. In Nederland maken de instellingen zoals 

enkele GGD’s daarentegen veel minder gebruik van de psychologische en 

sociale hulp. Dit heeft tot gevolg dat het bereik groter is maar het resultaat 

minder. Hieruit blijkt dat de methadononderhoudsbehandeling vooral 

effectief is in combinatie met psychologische en sociale programma’s en die 

combinatie vindt nauwelijks plaats. In 1997 is er een experiment gedaan dat 

tot doel heeft na te gaan in welke mate verstrekking van hoge doses methadon 

bijdraagt aan de vermindering van door drugsverslaafden veroorzaakte 

overlast. Dit experiment is nog niet afgerond. 

- Andere medicatie (Drugs) 

Er worden ook andere middelen dan methadon gebruikt bij de detoxificatie 

van heroïne. Enkele van deze middelen zijn: clonidine, guanfacine, naloxon of 

LAAM. LAAM lijkt een effectief middel mede omdat het niet iedere dag hoeft 

te worden gebruikt. Deze middelen worden ook gebruikt bij de detoxificatie 

van cocaïne. Er bestaat géén onderhoudsbehandeling van cocaïne. 

- Farmacotherapie (Alcohol) 

Om het drinken van alcohol te verminderen of stoppen, worden verschillende 

psychofarmaca gebruikt zoals disulfiram, naltrexon, acamprosaat en 

citalopram. Van acamprosaat is bekend dat het een effectief middel is om de 

consumptie van alcohol tegen te gaan. In combinatie met een training in 

‘coping’-vaardigheden kan dat ook worden gezegd van naltrexon. Echter, deze 

middelen worden in Nederland tot op heden nauwelijks toegepast, enkele 

experimenten daargelaten. Ook chemische aversietherapieën blijken de 

alcohol consumptie tegen te gaan, maar ook deze interventies worden in 

Nederland nauwelijks gebruikt. 

- Combinatietherapieën (Drugs) 

Combinatietherapieën zijn specifieke combinaties van farmacotherapie en 

psychologische of sociale interventies. Over het effect is zeer weinig bekend, 


terwijl deze combinatietherapieën aan de orde van de dag zijn in de praktijk 

van de verslavingszorg. 

- Psychologische of sociale interventies (Drugs) 

Voorbeelden van psychologische of sociale interventies zijn gedragsgerichte 

therapie, cognitieve therapie en groepstherapie. Ze maken deel uit van de 

meeste verslavingszorgprogramma's. De therapieën hebben enig effect maar 

nog onduidelijk is wat de werkzame onderdelen zijn. 

- Psychologische of sociale interventies (Alcohol) 

Bij alcoholverslaving worden de volgende psychologische en sociale 

interventies ingezet: kortdurende interventies, individuele psychotherapie, 

groepstherapie, gezinsgerichte interventies en combinaties van dit type 

interventies. Binnen deze interventies zijn met name trainingen in 

weerbaarheid en zelfcontrole werkzaam. 

- Alternatieve interventies (Drugs) 

Alternatieve interventies zijn onder andere acupunctuur, meditatie, andere 

ontspanningsoefeningen, het plaatselijk stimuleren van de hersenen met 

elektroden en afkicken onder narcose. Deze interventies worden niet vaak 

uitgevoerd in Nederland. Het is ook nog onduidelijk welk effect ze hebben en 

of ze uiteindelijk effect hebben. In 1998 is een grootschalige 

wetenschappelijke studie gestart waarin de effectiviteit en 

toepassingsmogelijkheden worden onderzocht van de methode detoxificatie 

onder narcose. 

- Alternatieve interventies (Alcohol) 

Vormen van alternatieve interventies zijn transcedente meditatie en andere 

ontspanningsoefeningen, acupunctuur en plaatselijk stimuleren van de 

hersenen met elektroden. Er wordt geen duidelijk effect geconstateerd van dit 

type interventies. Met uitzondering van ontspanningsoefeningen bijvoorbeeld 

met acupunctuur worden er geen alternatieve interventies toegepast in 

Nederland. 

- Zelfhulp 

Nederland kent zo'n 160 zelfhulpgroepen waarvan hieronder de belangrijkste 

worden genoemd. Met behulp van zelfhulpgroepen vindt lotgenotencontact 

plaats. Hier kan men positieve effecten van verwachten zoals: meer 

zelfinzicht, meer kennis over de problematiek en behandeling en beter leren 

accepteren en hanteren van de eigen problemen (Blekman, 1998). 

- Zelfhulp (Drugs) 

In Nederland bestaan zelfhulpgroepen zoals Landelijke Stichting Ouders van 

Drugsverslaafden (OVD). Over deze praatgroepen van lotgenoten is weinig 


ekend. In Duitsland is een experiment opgestart waarin ex-verslaafden de 

zorg voor verslaafden op zich nemen. Het blijkt voor zeer weinig geld zeer 

effectief te zijn (Tweede Kamer, 1998). 

- Zelfhulp (Alcohol) 

Een bekende zelfhulpgroep is de Anonieme Alcoholisten (AA) waaraan kan 

worden deelgenomen als men geen alcohol meer drinkt. De AA werkt volgens 

12 stappen. Het succes bij vrijwillige deelname wordt niet aangetoond in 

onderzoekspublicaties. Uit een onderzoek blijkt wel verhoogde werkzaamheid 

als deelname aan zelfhulpgroepen verplicht is. 

- Therapeutische gemeenschappen (Drugs) 

Therapeutische gemeenschappen zijn intensieve residentiële behandelingen 

die een tot twee jaar duren. Deze vorm van zorg is succesvol gebleken. Dit is 

mogelijk te verklaren door het feit dat de deelnemers gemotiveerd zijn. Succes 

wordt geboekt op het terrein van vermindering van drugsgebruik en 

criminaliteit, verbetering van ‘coping’-vaardigheden en sociaal functioneren. 

- Therapeutische gemeenschappen (Alcohol) 

Onderdeel van de ‘community reinforcement approach’ zijn gedragsgerichte 

gezins- of relatietherapieën. Deze worden gezien als succesvolle interventies. 

- Verstrekken van morfine of heroïne (Drugs) 

Als cliënten langdurig en in ernstige mate verslaafd zijn en als behandeling 

geen duidelijk effect heeft wordt gecontroleerd gebruik in toenemende mate 

verdedigd. De effecten zijn slechts zelden onderzocht. Dat wordt nu echter 

wel gedaan in een experiment van vrije heroïne verstrekking in Rotterdam, 

Utrecht, Den Haag en andere steden. 

- Preventie- en voorlichtingsactiviteiten (Alcohol en drugs) 

Goed onderzoek is verricht naar de effecten van de schoolgerichte 

interventies. Deze blijken een groot effect te hebben op kennis van middelen. 

Op de attitude is het effect veel minder opzienbarend. Op het 

middelengebruik is het effect gemiddeld zelfs klein. Het kan een reductie van 

de consumptie van alcohol en drugs van ongeveer 4% opleveren. Interventies 

hebben meer effect als ze niet alleen beperkt blijven tot kennisoverdracht, 

maar wanneer er gebruik wordt gemaakt van leerlinggestuurde interactieve 

schoolprogramma's en van de community aanpak. Ook door leeftijdgenoten 

geleide groepen hebben volgens wetenschappelijk onderzoek enig effect. Naar 

andere preventieprogramma’s is relatief weinig onderzoek verricht. Hierover 

zijn dan ook geen uitspraken over het effect te doen (Van Gageldonk, 1998). 

Het recent opgerichte Landelijke Steunfunctie Preventie verslaving en 

middelengebruik heeft als doel verbetering van de kwaliteit en effectiviteit van 

preventie (Blekman, 1998). 


- Strafrechtelijke opvang van verslaafden (Drugs) 

Sinds 1998 is in het kader van SOV een aantal experimenten gestart voor de 

gedwongen plaatsing van harddrugsverslaafden in een inrichting voor opvang 

van verslaafden. Uit evaluaties van onvrijwillige verslaafden blijkt dat het 

uitoefenen van formele druk op verslaafden om in behandeling te gaan niet 

contraproductief is ten aanzien van de effectiviteit van de behandeling. Niet 

de vrijwilligheid maar de feitelijke deelname aan de behandeling is cruciaal 

(Baas, 1998). Door sommigen wordt aangegeven dat de toepassing van dwang 

niet gerechtvaardigd kan worden met een beroep op de veronderstelde 

effectiviteit van de aanpak (Rigter, 1998). 

Hierboven zijn de belangrijkste interventies genoemd die worden toegepast in 

de Nederlandse verslavingszorg. Het blijkt echter dat in Nederland vaak 

interventies worden ingezet die bewezen ineffectief zijn. De reden hiervoor is 

dat bij de behandeling van verslaafden het geloof van de drugsverslaafde en de 

hulpverlener en niet de wetenschappelijk aangetoonde resultaten over de 

effectiviteit van de behandeling, doorslaggevend is voor het inzetten van die 

specifieke behandeling. 

ad 2. Kwaliteit van de diagnose 

Soms maken instellingen gebruik van instrumenten om een gefundeerde 

diagnose te kunnen stellen. Een voorbeeld hiervan is de Addiction Severity 

Index. 

Kersten geeft aan dat in de verslavingszorg een goede systematische 

psychiatrische diagnostiek ontbreekt (Kersten, 1996). Het blijkt moeilijk een 

goede diagnose te stellen. Dat heeft onder andere te maken met de 

complexiteit van de problematiek. Is er sprake van psychiatrische problemen 

of verslaving of beide, de zogenaamde dubbele diagnose? Wat is dan de 

oorzaak en wat het gevolg? Welk probleem moet als eerste worden aangepakt? 

Vaak komt het bovendien voor dat verslaafden hun verslaving verborgen 

houden. Dat maakt het moeilijk voor de hulpverlener de 

verslavingsproblematiek te doorzien. Vaak blijkt ook pas na enkele maanden 

behandeling en begeleiding of de diagnose goed gesteld is. Dit bemoeilijkt de 

evaluatie hiervan. 

ad 3. Kwaliteit van indicatiestelling 

Indicatiestelling kan worden gedefinieerd als het geven van een oordeel door 

een hulpverlener of team over de meest geschikte vorm van hulp voor een 

cliënt. Er worden in Nederland vrijwel geen protocollen gehanteerd bij 

indicatiestelling. Hierdoor is het niet mogelijk de indicatiepraktijk te evalueren, 

laat staan verbeteren. Er zijn wel enkele projecten gestart waarbij geprobeerd 


is aan de hand van modellen de indicatie- en verwijspraktijk te evalueren 

(Kersten, 1996). 

ad 4. Het bereik van de verslavingszorg 

Informatie over het bereik van de verslavingszorg is al eerder gepresenteerd. 

Kort samengevat komt het er op neer dat het bereik van drugverslaafden 

groot is terwijl bij alle andere soorten verslavingen het bereik in geen 

verhouding staat tot het aantal verslaafden. 

ad 5. Manier waarop de hulp wordt uitgevoerd door hulpverleners 

De klinische en ambulante hulp wordt uitgevoerd in de vorm van 

programma's en projecten (Bless 1996, Wiggers 1998). Deze praktijk van de 

hulpverlening aan verslaafden in Nederland is in zijn totaliteit nog nooit goed 

in kaart gebracht. Wel kan door het naslaan van jaarverslagen van instellingen 

een beeld worden verkregen van de projecten en programma's die individuele 

instellingen, al dan niet in samenwerking, uitvoeren. 

Enkele projecten en programma's zijn: 

- Dubbele diagnose project 

Er vindt samenwerking plaats tussen onder andere GGZ, GGD en een 

kliniek. De lijnen zijn kort en er zijn geen ingewikkelde intakeprocedures. 

Afstemming en continuïteit van zorg staat centraal (Erkelens, 1998). 

- Vroeghulpinterventiesysteem (VIS) 

Dit project richt zich op criminele verslaafden, die frequent met justitie in 

aanraking komen. Door toepassen van drang- en dwangmogelijkheden wordt 

de criminele verslaafde na arrestatie voor een nieuw strafbaar feit voor de 

keuze gesteld: detentie of hulpverlening (CAD Twente, 1998). 

- Project Hoge Methadondoseringen 

De volgende stelling gaat onderzocht worden: een dosering van meer dan 80 

ml/mg methadon per dag blokkeert de behoefte aan bijgebruik van heroïne 

(CAD Twente, 1998). 

- Huiskamerproject 

Er is een centrale plaats, waar contacten en de hulpverlening, hetzij in 

groepsverband hetzij op individueel niveau ontstaan. Een deel van de tijd 

wordt besteed aan begeleiding van activiteiten in de huiskamer (Stichting 

Dienstencentrum Over de Brug, 1998). 

- Workforce 

Is een laagdrempelig dagbestedingprogramma voor langdurig verslaafden. De 

werkzaamheden zijn gericht op het verbeteren van de leefomgeving (Stichting 

Streetcornerwork, 1998). 


De hulpverleners werken op hun eigen manier en zetten methodieken in bij 

de begeleiding en behandeling waarin ze zelf en de cliënt vertrouwen hebben. 

Er is dus sprake van een grote diversiteit tussen de hulpverleners. Er wordt 

vaak niet gewerkt met behandelplannen. In die behandelplannen kan per cliënt 

aangegeven worden wat de plannen voor de behandeling en begeleiding zijn, 

welke doelstellingen men nastreeft. Aan dit systematisch werken met personen 

vastgelegd in dossiers, valt nog een en ander te verbeteren (Koopmans, 1995). 

Gekoppeld aan de concrete hulp die hulpverleners geven is natuurlijk de 

therapietrouw van verslaafden. Maken zij een programma af of niet? Er zijn 

positieve geluiden over gebruikers die pillen slikken ter behandeling van HIV, 

Hepatitis C en TBC. Het percentage therapie ontrouwe verslaafden is 

ongeveer even groot als bij niet-gebruikers (Van der Spek, 1998). 

Verslaafden zijn moeilijk te motiveren om onder behandeling te gaan. Verder 

valt op dat ze ook vaak ongemotiveerd zijn om een behandeling als die 

eenmaal is aangevangen, voort te zetten. Daarbij komt ook dat het 

verslavingsproces grillig verloopt. 

Cliëntenperspectief 

Hoe ervaren cliënten deze kwaliteit van de hulpverlening in klinische en 

ambulante settings? Uit het cliëntentevredenheidsonderzoek bij alcohol-, 

drugs-, medicijnen gokverslaafden van het NcGv (Jongerius et.al., 1994) 

komt naar voren dat cliënten tevreden zijn over de hulp die hebben 

ontvangen. Methadoncliënten zijn duidelijk minder tevreden. 

Klinische en ambulante cliënten zijn vooral tevreden over de bejegening 

tijdens de intake en de hulpverlening. Minder tevreden zijn ze over de 

informatieverstrekking en het overleg over het hulpverleningsaanbod. 

Ambulante cliënten geven aan tevreden te zijn over wachttijden, over 

flexibiliteit van de organisatie, over de mate waarin men geïnformeerd wordt 

over en inspraak heeft in aspecten van de hulpverlening, over de 

ondersteuning met betrekking tot zaken als bijvoorbeeld huisvesting of een 

rechtszitting, over de medische zorg en over de hulpverlening zelf. Minder 

tevreden is men over wisselingen van hulpverleners en de mate waarin 

hierover met de cliënt overleg wordt gepleegd. Ook is men minder positief 

over de snelheid van hulp bij praktische zaken tijdens de intake, de wachttijd 

tussen het opgepakt worden door de politie en het langskomen van een 

hulpverlener, het effect van de reclasseringsrapportage, de inrichting van het 

gebouw en de inspraak in het medicijngebruik. 


Klinische cliënten oordelen positief over de regels en procedures in de kliniek, 

over de informatieverstrekking, het overleg en de inspraakmogelijkheden 

tijdens de klinische behandeling, over de groepsbehandelingen, over de 

medische zorg en over aspecten van de behandeling zelf en over de afsluiting. 

Het minst tevreden zijn de cliënten over de dagbesteding in de kliniek. Men 

mist zinvolle, creatieve of sportieve bezigheden. 

Zoals al gezegd zijn methadoncliënten minder tevreden. Wel tevreden is men 

met de activiteiten op het gebied van aids-preventie en bejegening. Minder 

tevreden is men over informatieverstrekking en praktische hulp tijdens de 

eerste contacten, aspecten van begeleidingsgesprekken zoals de duur en 

frequentie, verschillende aspecten van het verstrekkingpunt, de 

verstrekkingtijden en de bereikbaarheid van het verstrekkingpunt en de 

ondersteuning bij praktische problemen op het gebied van huisvesting, 

uitkeringen etc. 

Alhoewel de zorg voor verslaafden door de meeste cliënten 'redelijk tot zeer 

tevreden' wordt gewaardeerd, valt er aan de kwaliteit nog veel te verbeteren, 

volgens de Inspectie voor de Gezondheidszorg (1997). Het belangrijkste hiaat 

is dat weinig instellingen beschikken over functionerende kwaliteitssystemen 

(intercollegiale toetsing, protocollen, richtlijnen, standaarden etc). Daarvoor is 

een aantal oorzaken aan te wijzen, zoals noodgedwongen improvisaties om 

voorzieningen en programma's te ontwikkelen voor verschillende financiers, 

het niet participeren aan de Leidschendamconferenties (over kwaliteitszorg), 

het gebrek aan systematische ondersteuning van de sector en gebrek aan 

consensus over behandelmethodieken. Het effect is dat er nog steeds weinig 

gewerkt wordt aan systematische en structurele kwaliteitsverbetering. Dat 

heeft onder andere tot gevolg dat er geen harde gegevens beschikbaar zijn 

over resultaten (GGZ Nederland, 1998d). Ook ontbreken door de wet 

voorgeschreven klachtencommissies (Inspectie voor de Gezondheidszorg, 

1997). 



6 Financiering, planning en bekostiging 

6.1 Inleiding 

In Resultaten Scoren wordt opgemerkt dat ‘de diversiteit in planning en 

financiering de samenhang in de verslavingszorg belemmert’ (GGZ 

Nederland, 1998d). In dit onderdeel van het Dossier Verslaving, verslaafden 

en verslavingszorg is een poging gedaan die diversiteit op een complete en 

heldere manier in beeld te brengen. Onder bekostiging wordt hier verstaan de 

geldstromen tussen de financiers en de voorzieningen en grondslagen waarop 

deze stromen gebaseerd zijn. 

Er wordt antwoord gegeven op de vraag: Hoe verlopen op dit moment de 

beslissingen over financiering, planning en bekostiging en hoe de uitvoering 

van deze beslissingen in het veld? 

De diversiteit in planning en financiering wordt het sterkst gevoeld in de 

categoriale verslavingszorg. Daarom is geprobeerd een wat meer strikte 

domeinafbakening aan te houden. Dit hoofdstuk behandelt alleen de 

categoriale verslavingszorg zoals besproken in paragraaf 5.3. 

Naast het in kaart brengen van de diversiteit zal voor de afzonderlijke stromen 

worden bekeken hoe de capaciteit en de financiën gebruikt worden voor het 

verrichten van activiteiten. Daarbij zullen gegevens over producten en 

producttyperingen waar mogelijk verder uitgewerkt worden. 

Tevens is het zinvol om aandacht te besteden aan de dynamiek in het systeem. 

Met het oog op die dynamiek wordt voor de verschillende stromen bekeken 

hoe realisaties in het verleden doorwerken en wat de consequenties zijn voor 

toekomstige productieafspraken en de toekenning van middelen. Het is vooral 

interessant om te zien of er enige flexibiliteit is bij het maken van afspraken en 

of het verleden daarbij richtinggevend is voor de toekomst. 

6.2 De diversiteit in kaart gebracht 

Van een groot aantal instellingen is ten behoeve van dit deelproject een 

jaarverslag en/of jaarrekening ontvangen, veelal over het jaar 1997. Op basis 

van de ontvangen gegevens is een overzicht gemaakt van de belangrijkste 

inkomstenbronnen. Probleem bij het interpreteren van het cijfermateriaal is 

dat men niet altijd dezelfde termen en detaillering hanteert. Soms worden de 

diverse inkomstenbronnen zeer nauwkeurig onderverdeeld, andere keren is de 

uitsplitsing beperkter. 


Figuur 6.1 Organisatievormen in de verslavingszorg en 

belangrijkste financieringsvormen (procentuele 

verdeling) 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

integrale 

verslavingscentra 


zelfstandige erkende afdeling 

verslavingskliniek APZ 

instelling voor 

ambulante 


zelfstandige CAD instelling voor 

m.d. 

AWBZ wettelijk budget gemeenten doeluitkering gemeenten overig reclasseringsgelden projectsubsidies en overig 

De belangrijkste bekostigingsbronnen zijn de AWBZ, de gemeentelijke 

doeluitkering verslavingsbeleid en reclasseringsgelden. Begin jaren negentig 

kenden de klinieken (zelfstandig of onderdeel van een APZ) een AWBZfinanciering 

en ontvingen de CAD’s geld van gemeenten 4 en het ministerie 

van Justitie. Als gevolg van de ketenvorming wordt het beeld diffuser. In 

figuur 6.1 staan de organisatievormen uit tabel 5.1 weergegeven met de 

(procentueel) belangrijkste inkomstenbronnen. Bij alle kolommen op de eerste 

en laatste na is de traditionele financiering nog zichtbaar. Door de 

integratietendens zal kolom 1 echter steeds meer voor gaan komen. Nu al is, 

vluchtig berekend, circa 60% van de middelen bestemd voor verslavingszorg 

geleverd door de integrale verslavingscentra. Daarbij is nog geen rekening 

gehouden met fusies die zich tussen begin 1998 en nu hebben voorgedaan. 

Uitgaande van de instelling kunnen de financieringsstromen herleid worden 

naar hun financiers. Figuur 6.2 laat dit zien in de vorm van een stroomschema. 

Hierbij is voor de duidelijkheid uitgegaan van een (traditioneel) onderscheid 

naar klinische en ambulante voorzieningen. Inmiddels zal duidelijk zijn dat bij 

een integratie van klinische en ambulante functies nog meer pijlen bij één 

instelling uitkomen. Bij de behandeling van de financieringsstromen in de 

afzonderlijke paragrafen is telkens aangeven over welke pijl(en) het gaat. 

totaal 


Figuur 6.2 Huidige financieringsstromen in de 


AWBZ 

begroting VWS 

begroting 

Justitie 

Bron: RVZ 

Bekostigingsstromen (bedragen 1998 of 1997): 

stroom A, van bron naar budgethouder 

AWBZ 

1. f 130 miljoen 

AWBZ op declaratiebasis naar regionaal zorgkantoor, t.b.v. zelfstandige 

verslavingskliniek 


AWBZ op declaratiebasis naar regionaal zorgkantoor t.b.v. erkende 

afdeling APZ 


Bron stroom 

A 

Directe financier stroom Instelling 

Zfw 

gemeentefonds 

begroting 

V&W, eigen 

bijdrage 

1 

2 

3 

4 

9 

5 

6 

10 

7 

8 

zorgkantoor 

centrumgemeenten 

SRN 

CBR 

zorgverzekeraar 

overige gemeenten 

SVG 

B 

1 

2 

4 

3 

9 

5 

6 

10 

7 

8 

klinische 

voorziening 

voor categoriale 


(kliniek) 

overig 

ambulante 

voorziening 

voor categoriale 


(CAD e.a.)

3. f 5,0 miljoen 

AWBZ (o.b.v. Subsidieregeling van de Ziekenfondsraad) naar regionaal 

zorgkantoor, t.b.v. methadonverstrekking 

4. f … miljoen 

er gaat een niet te meten geldstroom via zorgverzekeraars op basis van de 

Ziekenfondswet (bijvoorbeeld bij methadonverstrekking door huisartsen 

en GGD in Amsterdam) 

Gemeentelijke doeluitkering 


Welzijnswet 1994, VWS-begroting 1999, artikel U 24.10, speciale 

uitkering aan centrumgemeenten voor verslavingsbeleid (voorheen 

Twssv), op historische gronden 


SVO-gelden (Stuurgroep Vermindering Overlast), VWS-begroting 1999, 

artikel U 25.02.07, aan gemeenten voor overlastbestrijding (per 1-1-1999 

toegevoegd aan A 5.) 

Reclassering 


Reclassering, Justitie-begroting artikel 08.02, via Stichting Reclassering 

Nederland en GGZ Nederland (op basis van een landelijk 

activiteitenplan) 


t.b.v. EMA (Educatieve Maatregel Alcohol), van V&W-begroting, via 

CBR naar Stichting Verslavingsgelden GGZ Nederland (wettelijke basis: 

Wegenverkeerswet) 

Overige 


Welzijnswet 1994, VWS-begroting 1999, artikel U 25.02.07, directe 

subsidiering landelijke instellingen door VWS (voorheen geregeld in Tsv) 


financiering door (centrum- en overige) gemeenten uit eigen begroting, 

middelen afkomstig uit gemeentefonds 

stroom B, van budgethouder naar instelling 

AWBZ 


van regionaal zorgkantoor naar zelfstandige verslavingskliniek o.b.v. 

productieafspraken (wettelijke grondslag: COTG-beleidsregels) 



van regionaal zorgkantoor naar erkende afdeling APZ o.b.v. 

productieafspraken (wettelijke grondslag: COTG-beleidsregels) 


van zorgkantoor naar (meestal) CAD t.b.v. methadonverstrekking o.b.v. 

productieafspraken 


er gaat een niet te meten geldstroom via zorgverzekeraars naar huisartsen 

of apothekers bij de verstrekking van methadon in Amsterdam (circuit 

van ‘reguliere medicijnverstrekking’) 

Gemeentelijke doeluitkering 


van centrumgemeenten naar (voormalige) CAD’s t.b.v. uitvoering 

verslavingsbeleid (soms o.b.v. productieafspraken) 


van gemeenten naar ambulante voorziening t.b.v. overlastbestrijding (per 

1-1-1999 toegevoegd aan B 5.) 

Reclassering 


verdeling van reclasseringsgelden door GGZ Nederland over de 16 

(voormalige) CAD’s o.b.v. productieafspraken 


via Stichting Verslavingsgelden GGZ Nederland naar (voormalige) 

CAD’s t.b.v. EMA 

Overige 


directe subsidiering van landelijke instellingen door VWS (zoals Trimbos, 

Stivoro, Jellinek), onder meer t.b.v. onderzoek en experimenten 


projectsubsidies van gemeenten aan instellingen (vnl. CAD’s en 

instellingen voor maatschappelijke drugshulpverlening) uit eigen 

gemeentelijke begrotingsmiddelen 

6.3 AWBZ 

Pijlen in stroomschema: A1, A2, A3, (A4), B1, B2, B3, (B4) 

De (poli)klinische verslavingszorg wordt sinds de jaren zeventig gefinancierd 

uit de premiemiddelen ten behoeve van de gezondheidszorg en sinds 1989 

volledig uit de AWBZ. Deze wet voorziet in een volksverzekering voor niet of 

nauwelijks verzekerbare risico's. Het wettelijk kader wordt daarbij gevormd 


door de Wet Ziekenhuisvoorzieningen (WZV) en de Wet Tarieven 

Gezondheidszorg (WTG). Deze financiering verloopt volgens een duidelijke 

systematiek waarin men de kosten probeert te beheersen door middel van 

aanbodregulering 5 . 

WZV 

De WZV kent een verdeling in gezondheidsregio's. De gezondheidsregio sluit 

echter niet altijd precies aan bij de verzorgings- en 

verantwoordelijkheidsgebieden van een instelling. Bij de berekening van het 

toegestane aantal plaatsen in een regio hanteert het College van 

Ziekenhuisvoorzieningen (CvZ) de volgende norm: CPZ (categoriaal 

psychiatrisch ziekenhuis) voor verslaafden → 0,08 behandelplaatsen per 1.000 

inwoners. Verder is er een vrije marge (0,2 plaatsen per 1.000 inwoners) die 

naar keuze verdeeld kan worden over de diverse instellingen voor geestelijke 

gezondheidszorg (APZ, CPZ, RIAGG). Voor Amsterdam, Rotterdam en Den 

Haag is die vrije marge zelfs 0,33 per 1.000 inwoners. De goedgekeurde 

regionale capaciteit overstijgt de capaciteit op grond van de huidige 

planningsnorm in geringe mate. 

Er zijn ook (goedgekeurde) bovenregionale en landelijke voorzieningen. Deze 

worden door het CvZ in verschillende categorieën ingedeeld (CvZ, 1998): 

- Groep 1, voorzieningen met een gespecialiseerde zorgfunctie en een 

goed af te bakenen doelgroep; 

- Groep 2, voorzieningen met een levensbeschouwelijke grondslag die 

zich richten op de eigen geloofsgenoten; 

- Groep 3, voorzieningen die zich in de behandelmethode 

onderscheiden van andere voorzieningen; 

- Groep 4, overige landelijke en bovenregionale voorzieningen. 

De volgende voorzieningen in de verslavingszorg worden in deze groepen 

ingedeeld: 

Groep 1: 

- FVK (forensische verslavingskliniek, 45 bedden, ondergebracht bij 

IVON/Tactus); 

- EPD (extreem problematische drugsgebruikers, 16 bedden, 

ondergebracht bij Parnassia); 

- De Herberg (voor verslaafde vrouwen en kun kinderen, ondergebracht 

bij Kuno van Dijkstichting, 13 bedden); 

- Triple-ex (voorziening voor driedubbele problematiek [met justitie in 

aanraking, verslaafd en psychische problemen], ondergebracht bij 

Parnassia, 30 bedden). 

Groep 2: 

- geen voorziening in de verslavingszorg. 

Groep 3: 

- ARTA (antroposofisch, ARTA, 50 bedden); 


- De Hoop (oorspronkelijk evangelisch maar momenteel vooral 

onderscheidend in behandelmethode, 104 bedden); 

- LOCM (Landelijk Opvang Centrum Molukkers, opgegaan in Centrum 

Maliebaan, 12 bedden). 

Groep 4: 

- intramurale motivatiecentra (140 bedden). 

Het CvZ stelt voor om sommige voorzieningen (groep 4) binnen de regionaal 

toe te passen norm te brengen, andere voorzieningen buiten de norm te 

houden (groep 1) en de voorzieningen uit de groepen 2 en 3 weliswaar binnen 

de regionale norm te houden maar de bestaande voorzieningen af te 

zonderen. 

Uiteindelijk resulteert een nieuwe (voorgestelde) regionaal toe te passen 

planningsnorm van 0,12 promille voor het circuit verslaafden (CvZ, 1998). 

Dat is in feite een kleine uitbreiding ten opzichte van de huidige situatie. 

Het CvZ merkt op dat de huidige planning uitgaat van plaatsen en stoelen als 

parameters. Deze parameters sluiten niet meer aan op het feitelijk geleverde 

zorgaanbod. Door de per 1 januari 1998 van kracht geworden flexibilisering 

van de AWBZ-zorgaanspraken in de GGZ kunnen nieuwe (transmuraal 

gerichte) zorgvormen steeds meer onderdeel uitmaken van het reguliere 

zorgaanbod. Substitutie van klinische plaatsen in deeltijdplaatsen levert voor 

instellingen een budgetverlaging. Een nieuwe budgettaire planningsparameter 

zou daarom de voorkeur verdienen, maar stuit vooralsnog op problemen met 

de huidige weten regelgeving (CvZ, 1998). 

WTG 

De WTG regelt de totstandkoming van tarieven voor (erkende) 

gezondheidszorginstellingen. Ten aanzien van tarieven gaat de WTG uit van 

overleg tussen verzekeraars en organen voor gezondheidszorg. In het lokaal 

overleg tussen zorgaanbieders en zorgverzekeraars wordt (op basis van door 

het COTG vastgestelde richtlijnen) de verwachte productie en het budget van 

een instelling bepaald. Het bedrag dat hiermee jaarlijks gemoeid is bedraagt 

ongeveer ƒ 165 miljoen. 

Bij de afspraken met het zorgkantoor waren er tot 1999 meerdere productie 

en daarmee budgetbepalende factoren: 

- erkende capaciteit (uitgedrukt in bedden en deeltijdplaatsen); 

- verpleegdagen; 

- eerste opnamen; 

- deeltijdbehandeling; 

- poliklinische verrichtingen. 


De erkende capaciteit is natuurlijk erg bepalend voor het instellingsbudget. 

Allereerst hangt er aan de erkende capaciteit zelf een prijskaartje en ten tweede 

is het een basis voor verdere productieafspraken. In figuur 6.3 is het aantal 

erkende bedden en deeltijdplaatsen van enkele klinieken weergegeven. Hieruit 

blijkt tevens de sterke samenhang met het totale AWBZ-budget in de 

betreffende instellingen. 

Figuur 6.3 Erkende bedden en deeltijdplaatsen vergeleken met 

het totale AWBZ-budget in enkele instellingen (1997) 1 

bedden en stoelen 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

Dr. Kuno van 

Dijk 

Centrum 

Maliebaan 

Brijder 

1 Van Arta en De Hoop zijn (nog) geen gegevens ontvangen, De Grift werd pas 

halverwege het jaar 1997 operationeel, vandaar het halve budget bij de hele erkenning. 


Jellinek 

Parnassia 

Boumanhuis 

De eerste factor in dit hoofdstuk die daadwerkelijk met bedrijfsvoering te 

maken heeft is het aantal verpleegdagen. Aangezien de verpleegdagen van de 

APZ-afdelingen worden meegeteld in het totaal van het betreffende algemeen 

psychiatrisch ziekenhuis, zijn alleen gegevens bekend van het aantal 

gerealiseerde verpleegdagen in de zelfstandige (categoriale) 

verslavingsklinieken. Dit aantal verpleegdagen laat net als het aantal bedden 

(+7,2% per jaar, zie paragraaf 5.3) een stijging zien (+4,9% per jaar), al is deze 

minder sterk. Dit komt onder meer door het omzetten van klinische bedden 

in vervangende deeltijdbehandeling (die maar als een halve verpleegdag 

meetelt) en in poliklinische behandeling. Ook zijn er schommelingen geweest 

in de bezettingsgraad. Tabel 6.1 geeft een overzicht van de ontwikkelingen 

sinds 1993 6 . 

Kentron 

aantal erkende bedden aantal erkende stoelen AWBZ wettelijk budget 

NOVADIC 

I.V.O.N. 

De Grift 

Arta 

AWBZ-budget (* 1.000) 

30.000 

De Hoop 

25.000 

20.000 

15.000 

10.000 

5.000 

0 


Tabel 6.1 Verpleegdagen (* 1.000), bezettingsgraad en 

deeltijdbehandelingsdagen (* 1.000), gemiddelde 

jaarlijkse stijging 

Verpleegdagen excl. 

afwezigheidsdagen 

Verpleegdagen incl. 


bezettingsgraad incl. 


(FOZ/JOZ) 


1993 1994 1995 1996 1997 %-stijging 

270 290 301 306 327 +4,9 

297 321 332 339 360 +4,9 

98,4 93,5 85,7 92,5 - - 

(deeltijd)behandelingsdagen 15 21 25 39 41 +28,6 

Bron: FOZ/JOZ en NZi (diverse jaren) 

De traditionele driedeling poliklinische, deeltijd- en klinische behandeling 

verliest aan betekenis. Het streven naar het bekorten van de opnameduur of 

het voorkomen van opnamen heeft geleid tot allerlei tussenvormen waarin 

zoveel mogelijk ambulante elementen worden gevlochten. De flexibilisering 

van de zorgaanspraken zal dit proces nog eens een impuls geven (CvZ, 1998). 

Bij de afspraken over verpleegdagen, deeltijdbehandelingen, eerste opnamen 

en dergelijke was niet of nauwelijks van belang of er bij de bedbezetting en 

verpleegdagen sprake was van (bijvoorbeeld) crisisinterventie of van een 

groepsgewijze behandeling. Om die reden is vorig jaar een onderzoek verricht 

naar de mogelijkheden tot aanpassing van de COTG-beleidsregels. Het 

onderzoek biedt concrete aanknopingspunten voor een bekostigingssysteem 

waarbij differentiatie mogelijk is naar zorgzwaarte en feitelijke kosten (BDConderzoek 

Verslavingszorg, GGZ Nederland, 1998c). 

In het onderzoek is men allereerst het zorgaanbod in de verslavingszorg met 

behulp van de behandelmodulensystematiek 7 gaan typeren. Het ging daarbij 

om 2 dimensies: het dagaanbod (6 soorten 'behandeling') en het niveau van 

aanvullende begeleiding en bescherming (7 niveaus van zorgzwaarte). 

Vervolgens heeft men op (individueel) patiëntniveau het zorgaanbod 

vastgesteld en ingedeeld in de 2 dimensies. Er blijken in de praktijk 26 

combinaties voor te komen. Daarna heeft men de kosten van het direct 

patiëntgebonden personeel bij de verschillende combinaties berekend en een 

aantal combinaties geclusterd. Dit heeft geresulteerd in 8 nieuwe 

bekostigingscategorieën (2 voor deeltijd en 6 voor de kliniek) die zijn 

gedefinieerd op basis van in praktijk voorkomend zorgaanbod. Aldus voltrekt 

zich een ontwikkeling naar een meer programmatische benadering, waarbij de 

'duurste' klinische bekostigingscategorie (crisisinterventie) drie maal zoveel

oplevert als de 'goedkoopste' klinische bekostigingscategorie (groepsgewijze 

behandeling). 

Dynamiek 

De dynamiek in het AWBZ-systeem ziet er in de praktijk als volgt uit. De 

minister stelt voor 1 januari van een boekjaar de macrobudgetten voor de 

respectievelijke sectoren vast. Dit macrobudget wordt in wezen bepaald door 

de politiek. Instellingen onderhandelen met het regionale zorgkantoor en 

maken afspraken over de verwachte productie voor het komend jaar. Zij doen 

dit (mede) op basis van de gerealiseerde productie in het verleden. 

Het COTG krijgt van alle zorgkantoren de productieafspraken en berekent de 

som van de door de partijen overeengekomen budgetten per sector. Bij 

eventuele sectorale overschrijdingen wordt de minister daarvan op de hoogte 

gesteld en deze geeft vervolgens aan hoe met de dreigende overschrijdingen 

moet worden omgegaan. Indien nodig kunnen dan (in het lopende boekjaar) 

de overeengekomen budgetten worden aangepast of herzien. Bij sectorale 

overschrijdingen vindt dus een aanpassing van alle instellingsbudgetten plaats. 

Een andere situatie die zich kan voordoen is een overschrijding van de ene 

instelling die 'gecompenseerd' wordt door een onderschrijding van een andere 

instelling binnen de sector. In dat geval hoeven niet alle budgetten worden 

herzien, maar zal bij de onderhandelingen over het volgend boekjaar de 

instelling met de overschrijding hoger inzetten bij het zorgkantoor en de 

instelling met de onderschrijding moeite hebben om een gelijke 

productieafspraak te maken. 

Modernisering AWBZ, Zorgvernieuwing 

Het zorgvernieuwingsfonds voor de GGZ is bedoeld om zorgarrangementen 

te financieren die op gespannen voet staan met het AWBZverstrekkingenpakket, 

bijvoorbeeld omdat er op maatschappelijk herstel 

gerichte activiteiten in opgenomen zijn. Tot en met december 1997 konden 

deze zorgvormen gefinancierd worden op basis van de 'subsidieregeling zorg 

op maat geestelijke gezondheidszorg' van de Ziekenfondsraad. Per 1 januari is 

de zorg op maat onder de AWBZ-aanspraken gebracht. APZ, RIAGG en 

RIBW zijn verplicht ten minste 5% van hun budget te besteden aan deze 

nieuwe zorgvormen. Dit is voor 1999 zelfs opgetrokken naar 6,5%. De 

verslavingszorg heeft tot op heden een 0%-verplichting. 

Het zorgvernieuwingsfonds wordt gefinancierd door een korting op de 

budgetten. In wezen kan de zorg-op-maat systematiek gezien worden als het 

transparant maken van een reeds bestaande situatie. Er worden nu eenmaal 

bedden bezet die niet volgens de reguliere productieafspraken verantwoord 

kunnen worden. 


Methadon-financiering 

Naast AWBZ-financiering van de aanspraken op basis van WZV en WTG 

wordt er uit AWBZ-middelen in totaal ƒ 5 miljoen door de Ziekenfondsraad 

rechtstreeks aan de instellingen uitgekeerd op basis van de Subsidieregeling 

voor Methadonverstrekking. 8 De reden hiervoor is, dat gezien de doelgroep 

van de verslavingszorg subsidiëring ingevolge de Ziekenfondswet te beperkt 

is. Immers niet alle verslaafden die participeren in een methadonprogramma 

zijn verzekerd ingevolge de Ziekenfondswet. Het is daarbij interessant op te 

merken dat methadon in de meeste gevallen wordt verstrekt door 

(voormalige) CAD’s en een enkele keer door huisartsen of de GGD 

(Amsterdam). Er is hier dus een AWBZ-vergoeding voor ambulante 

instellingen, terwijl alle overige AWBZ-verstrekkingen deel uitmaken van een 

(poli)klinische setting. 

In Amsterdam blijken in 1994 227 methadoncliënten onder behandeling te 

zijn van de huisarts. Dat zijn doorgaans stabiele (goed gereguleerde) cliënten. 

Exacte landelijke cijfers zijn niet bekend. De cliënten krijgen de methadon 

afgeleverd via de openbare apotheek. Financiering vindt in dit geval plaats op 

basis van de Ziekenfondswet of de particuliere polis (ZFR, 1996). 

De gegevens met betrekking tot de AWBZ-gefinancierde zorg hebben het 

PIGGZ als registratiesysteem (Patiëntenregister Intramurale Geestelijke 

Gezondheidszorg). 

6.4 Gemeentelijke doeluitkering verslavingsbeleid 

Pijlen in stroomschema: A5, A6, B5, B6 

De gemeenten hebben verschillende soorten financiële middelen te verdelen. 

Zij hebben (1) geld te besteden op basis van de Welzijnswet, (2) ze verdelen 

SVO-gelden 9 en (3) ze subsidiëren af en toe projecten. Deze paragraaf richt 

zich op de eerste twee categorieën. De overlastgelden zijn per 1 januari 1999 

eigenlijk toegevoegd aan de Welzijnswetmiddelen. Daarmee vormen ze samen 

de gemeentelijke doeluitkering verslavingsbeleid. 

Op 1 januari 1990 werden de toenmalige rijksfinancieringsregelingen 10 voor 

ambulante zorg gebundeld in één regeling, de Tijdelijke Financieringsregeling 

Verslavingszorg (TFV). De uitkering van gelden werd gedecentraliseerd naar 

23 centrumgemeenten die daarmee voor een bepaalde regio verantwoordelijk 

werden voor de ambulante verslavingszorg. De reden hiervoor is verwoord 

door toenmalig staatssecretaris Simons: 'Het maatschappelijk belang van de 

verslavingszorg is, naast het behandelen van mensen met 

verslavingsproblemen, vooral gelegen in het vermogen snel te reageren op de 


elatief snelle veranderingen van de problematiek. Dan staat niet alleen 

zorgverlening centraal, maar ook preventie, consultatie van algemene 

voorzieningen en een aansluiting op arbeids- en scholingsvoorzieningen. Dat 

geldt vooral voor de ambulante verslavingszorg. De overheid dient de 

voorwaarden te scheppen voor deze flexibiliteit. De gemeenten zijn daartoe 

beter in staat dan de rijksoverheid en krijgen dan ook een centrale rol in de 

beleidsontwikkeling met betrekking tot de ambulante verslavingszorg.' (Derks 

en Hoekstra, 1991, p.26) 

Bij de TFV was er sprake van een minimuminspanning voor bepaalde 

functies. Ten minste 40% van de rijksbijdrage moest worden besteed aan 

verslavingszorg gericht op het verminderen van alcoholproblemen, ten minste 

15% moest worden aangewend voor de uitvoering van de functie preventie en 

consultatie en ten minste 15% moest worden aangewend voor de uitvoering 

van de functie behandeling. 

De TFV werd op 1 januari 1994 opgevolgd door de Tijdelijke wet stimulering 

sociale vernieuwing (Twssv) en het Tijdelijk Subsidiebesluit Verslavingszorg 

(Tsv). Bij deze operatie werd het bedrag met ongeveer 10% gekort. De korting 

werd door de gemeenten afgewenteld op de ambulante instellingen waardoor 

zij hun budget zagen teruglopen (GGZ Nederland, 1999). Sinds 1 januari 1998 

worden de middelen die voorheen verstrekt werden aan de ambulante 

verslavingszorg (CAD) op grond van de Twssv, als specifieke uitkering 

verstrekt aan 25 centrumgemeenten op grond van de Welzijnswet 1994. 

De activiteiten op het terrein van verslavingsbeleid bestaan uit ambulante 

hulpverlening, gericht op verslavingsproblemen, en preventie van 

verslavingsproblemen (TK, Rijksbegroting VWS 1999, p.166). De gemeenten 

dienen de doeluitkering verslavingsbeleid in te zetten voor deze activiteiten. 

Het geld wordt daarom gebruikt om instellingen voor ambulante 

verslavingszorg (traditioneel: CAD’s en instellingen voor maatschappelijke 

drugshulpverlening) te financieren 11 . 

De doeluitkering verslavingsbeleid is per 1999 onder het BKZ 12 gebracht. 

"Onderbrenging onder BKZ is gerechtvaardigd aangezien het hier gaat om 

uitkeringen die bestemd zijn voor specifieke ‘zorg’-voorzieningen voor 

specifieke doelgroepen, waarbij sociaal-psychische problematiek en 

gezondheidsproblemen belangrijke indicerende factoren zijn" (uit Bijlage JOZ 

1999, p. B180). 

De ambulante zorg en preventie zijn inhoudelijk en financieel niet 

genormeerd. Het ontbreken van productnormen wordt de sector gezien als 

een knelpunt. Daarom wordt momenteel een onderzoek uitgevoerd om te 


komen tot een aanvaardbare, objectieve bekostigingssystematiek voor de 

ambulante sfeer 13 . 

Het bedrag van de doeluitkering verslavingsbeleid (ƒ 115 mln in 1998) komt 

ten laste van de begroting van VWS. De keuze van de gemeenten is nog 

historisch bepaald (25 centrumgemeenten) evenals de hoogte van het bedrag. 

Daarbij zijn er grote verschillen tussen regio's die niet door de zwaarte van de 

problematiek te verklaren zijn. Over de keuze van de centrumgemeenten en 

de hoogte van de uitkeringen is de Raad voor Financiële Verhoudingen om 

advies gevraagd. Dit advies is in december 1998 verschenen. De Rfv adviseert 

een lichte toename van het aantal centrumgemeenten. De middelen worden 

verdeeld aan de hand van de maatstaven inwoners en jongeren (15-30 jaar), 

waarbij de maatstaf jongeren is gewogen met een factor stedelijkheid (Rfv, 

1998, p. 2). In een schriftelijke reactie op het advies van de Rfv betreurt GGZ 

Nederland de uitbreiding van het aantal centrumgemeenten. Verder vindt de 

koepelorganisatie het jammer dat in het advies geen rekening wordt gehouden 

met specifiek voor de grote steden kostenbepalende factoren en met de 

positie van centrumgemeenten in grensregio's. De verdeelsleutel jongeren 

wordt ook bekritiseerd. Een deel van het ambulante werk (preventiewerk) 

richt zich weliswaar op jongeren maar de gemiddelde leeftijd van 

middelengebruikers, waar de hoofdmoot van de hulpverlening zich op richt, 

ligt boven 30 jaar. 

Eventuele aanpassingen naar aanleiding van het Rfv-advies zullen op zijn 

vroegst vanaf 2000 van kracht kunnen zijn. Bij de verdeling van de middelen 

wordt in ieder geval gezocht naar rationalisering, al is het de vraag of een 

herverdeling van middelen eenvoudig gerealiseerd kan worden. Het blijkt 

moeilijk om te komen tot objectieve verdeelsleutels en een scheve verdeling 

'recht' zetten zal altijd winnaars en verliezers opleveren. 

Naast deze doeluitkering beschikte een aantal (26) gemeenten over 

ontwikkelingsgelden in het kader van 'Vermindering Overlast'. De 

centrumgemeenten zijn bij deze regeling niet allemaal dezelfde als bij de 

doeluitkering verslavingsbeleid. Op het gebied van SVO konden aanvankelijk 

projectaanvragen worden ingediend door willekeurige gemeenten. De 

financiële middelen zijn afkomstig van de begroting van VWS. Het bedrag dat 

met deze SVO-gelden gemoeid is, bedraagt in 1998 ƒ 17,1 mln en is voor 

1999 geraamd op ƒ 16,7 mln. Er is besloten om de projectgelden voor het 

overlastbeleid die de afgelopen jaren op de VWS-begroting stonden toe te 

voegen aan de specifieke uitkering verslavingsbeleid (TK, Rijksbegroting 1999 

VWS, p.33). Daarbij is geen gebruik gemaakt van een verdeelsleutel, maar zijn 

de huidige projecten automatisch opgenomen in de Welzijnswetmiddelen. 14 


Figuur 6.4 geeft een grafische weergave van de verdeling van de gelden over 

de centrumgemeenten te vinden. 

Figuur 6.4 Huidige verdeling van de welzijnswetmiddelen 

* 1.000 gld 

22.000 

20.000 

18.000 

16.000 

14.000 

12.000 

10.000 

8.000 

6.000 

4.000 

2.000 

0 

Bron: Rfv (1998) 

Figuur 6.5 Huidige verdeling en verdeling op basis van het 

Rfv-advies 

22.000 

20.000 

18.000 

16.000 

14.000 

12.000 

10.000 

8.000 

6.000 

4.000 

2.000 

0 

Groningen 

Assen 

Leeuwarden 

Zwolle 

Groningen 

Leeuwarden 

Emmen 

Assen 

Zwolle 

Enschede 

Almelo 

Apeldoorn 

Deventer 

Arnhem 

Ede 

Nijmegen 

Utrecht 

Amersfoort 

Almere 

Hilversum 

Alkmaar 

Hoorn 

Haarlem 

Amsterdam 

Zaanstad 

Purmerend 

Leiden 

Den Haag 

Delft 

Gouda 

Rotterdam 

Spijkenisse 

Vlaardingen 

Dordrecht 

Vlissingen 

Breda 

Roosendaal 

Tilburg 

Den Bosch 

Oss 

Eindhoven 

Helmond 

Venlo 

Heerlen 

Maastricht 

Bron: Rfv (1998) 

Deventer 

Almelo 

Arnhem 

Nijmegen 

Amersfoort 

Utrecht 

Amsterdam 

Zaanstad 

Hoorn 

Den Helder 

Alkmaar 

Leiden 

Den Haag 

Gouda 

Dordrecht 

Rotterdam 

Middelburg 

Breda 

Den Bosch 

Venlo 

Heerlen 

Enschede 

uitkering verslavingsbeleid 1998 uitkering overlastgelden 1998 

Almere/Lelystad 

Haarlem 

Tilburg 

Eindhoven 

Helmond 

Maastricht 

Terneuzen 

verdeling doeluitkering verslavingsbeleid en svo-gelden 1998 voorstel verdeling doeluitkering 


In figuur 6.5 is weergegeven hoe de verdeling er op basis van het Rfv-advies 

uit zou komen te zien. Voor een exacte cijfermatige onderbouwing wordt 

verwezen naar het Rfv-advies. 

De gemeentelijke doeluitkering verslavingsbeleid wordt gebruikt om 

activiteiten op het terrein ambulante hulpverlening, gericht op 

verslavingsproblemen, en preventie van verslavingsproblemen te financieren. 

Voor een deel gaat het daarbij om diensten gericht op de individuele 

gezondheid van verslaafden. Het andere deel betreft (collectieve) diensten die 

zijn gericht op sociale opvang en begeleiding van verslaafden en preventie. In 

het rapport Borg voor zorg werd ervoor gepleit het eerste deel van de 

gemeentelijk gefinancierde verslavingszorg onder te brengen bij de AWBZ 

(Commissie van Thijn, 1995). De minister besloot in een reactie op het 

rapport om geen middelen over te hevelen. Aanvankelijk zouden eventueel 

middelen voor de 'individuele medische zorg' voor overheveling in aanmerking 

komen. Later besloot de minister ook daarvan af te zien omdat het voordeel 

(de individuele medische zorg) niet op zou wegen tegen de nadelen 15 (TK 

1996-1997/1997-1998, 25 397, nr.3 en nr.5). 

In de AWBZ-sfeer worden er afspraken gemaakt over de productie (van 

verpleegdagen etc.). Bij CAD’s is er geen sprake van opnames dus kunnen er 

geen verpleegdagen geteld worden. Wel kan het aantal contacten geteld 

worden. Er zijn diverse soorten contacten. In tabel 6.2 is onderscheid gemaakt 

in 'gewone' contacten, reclasseringscontacten en methadoncontacten. De 

eerste twee soorten laten gebruikelijke groeipercentages zien, bij de 

methadoncontacten is er een sterke daling geweest. De oorzaak voor deze 

trendbreuk is een andere manier van registeren 16 . 

Tabel 6.2 Face-to-facecontacten (* 1.000) en gemiddelde 

jaarlijkse stijging 


1993 1994 1995 1996 1997 %-stijging 

cliëntencontacten 384 409 517 542 - +12,2 

reclasseringscontacten 91 99 102 124 - +10,9 

methadoncontacten 956 811 634 682 - -10,6 

Bron: Ten Have, Jaarboek GGZ (diverse jaren) 

De financiële middelen worden als geoormerkt geld verdeeld over de diverse 

centrumgemeenten. Er is echter nogal wat vrijheid bij besteding van de 

middelen. Als gevolg daarvan voeren verschillende centrumgemeenten vaak 

een verschillend verslavingsbeleid. Bij de toenmalige TFV-regeling was men

nog gebonden aan een inspanningsverplichting voor enkele functies. Die 

verplichting bestaat momenteel niet meer. 

Om toch enig zicht te hebben op de besteding van de middelen maken 

sommige gemeenten ‘productie’-afspraken met instellingen 17 . Zo krijgen 

gemeenten een meer inhoudelijk beeld van de inspanningen van een instelling 

en kan een instelling behaalde resultaten laten zien. In Den Haag heeft men 

bijvoorbeeld een NZP-systematiek ontwikkeld (Normering Zorg- en 

Preventietypen). Met ingang van 1999 wordt daarin op productgroepenniveau 

aangegeven op welke wijze de subsidiegelden worden besteed. Men is zelfs 

zover dat er prijskaartjes hangen aan de afgesproken producten en dat er 

onderhandeld wordt over prioriteiten. 

Er is echter nog geen gestandaardiseerde productiesystematiek in gebruik. In 

1996 deed onderzoeksbureau O+S onderzoek naar productnormering in de 

verslavingszorg. Een product wordt daarin gedefinieerd als een combinatie 

van onderling samenhangende activiteiten die een instelling met of voor 

klanten uitvoert. Het productaanbod is vervolgens geordend in een aantal 

productgroepen (Bless, 1996). De instellingen in de verslavingszorg vonden 

dat de productgroepen niet voldoende aansloten bij de praktijk. Daarom laat 

de sector opnieuw onderzoeken of er een bekostigingssystematiek mogelijk is 

voor de ambulante sfeer. 

Eén van de belangrijke activiteiten is het vertrekken van methadon. Deze 

wordt echter niet gefinancierd uit de gemeentelijke doeluitkering, maar uit de 

AWBZ. Voor veel verslaafden is het moment van methadonverstrekking het 

enige contact met een vertegenwoordiger van de gezondheidszorg. Als er 

gezondheidsklachten zijn kan de verslaafde direct aankloppen bij de 

ambulante arts (van CAD of GGD). Ambulante artsen zijn echter niet 

aangewezen om op basis van de Zfw medicijnen voor te schrijven 

(uitsluitingsbepaling in de Zfw). 

Registratie van de ambulante verslavingszorg vindt plaats met behulp van het 

systeem Addictis. Dit levert de gegevens die door LADIS naar buiten worden 

gebracht. 

Dynamiek 

De welzijnswetmiddelen voor verslavingsbeleid zijn een gegeven (historisch 

bepaald). De middelen worden door VWS verdeeld over centrumgemeenten. 

Er is geen (of in ieder geval weinig) relatie met de aanwezigheid van 

verslaafden of overlastproblematiek. Sommige gemeenten sluizen het bedrag 

rechtstreeks door, anderen gebruiken het om echt verslavingsbeleid te voeren. 

In het laatste geval dragen sommige gemeenten zelfs extra bij met behulp van 

andere gemeentelijke begrotingsmiddelen. De laatste jaren worden steeds 


vaker tussen gemeente en instelling afspraken gemaakt over een nuttige 

besteding van de middelen. In enkele gevallen is er zelfs sprake van enige 

terugkoppeling. In Den Haag bijvoorbeeld maakt men in een zogeheten 

'Werkplan' productieafspraken waarover verantwoording wordt afgelegd aan 

de gemeente. 

6.5 Verslavingsreclassering 

Pijlen in stroomschema: A7, A8, B7, B8 

De subsidiëring van de reclassering is geregeld in de Reclasseringsregeling 

1995 en de Uitvoeringsregeling Reclassering tweede tranche (Besluit van 10 

juni 1998, Staatscourant 1998, 109). In het Handboek Planning & Control 

wordt beschreven hoe uitvoering en financiering van (verslavings)reclassering 

zijn geregeld. De besturingsrelatie tussen het ministerie van Justitie en de 

Stichting Reclassering Nederland is vormgegeven door middel van 

contractmanagement, waardoor invulling gegeven wordt aan het concept 

‘sturen op afstand’. 

Subsidie wordt verleend aan de SRN op basis van een landelijk activiteiten- en 

productieplan in het kader van de planning- en controlcyclus. De SRN zorgt 

voor de verdere verdeling van de subsidie naar de landelijke partners, de 

Stichting Verslavingsgelden GGZ Nederland (SVG), het Leger des Heils en 

de overige reclasseringsinstellingen, eveneens op basis van een activiteiten- en 

productieplan (Rijksbegroting Justitie, TK 1998-1999, 26 200 hoofdstuk VI, 

nr.2, p.118). 

Van het totale bedrag dat voor reclassering op de begroting van het ministerie 

van Justitie staat (in 1998 ƒ 206,6 miljoen) wordt ƒ 40,4 miljoen door de SRN 

doorgesluisd naar de SVG ten behoeve van verslavingsreclassering. Zij 

verdelen dit geld weer over de 16 CAD’s. Tijdens werkbezoeken is meerdere 

malen geconstateerd dat het geld (te) veel schijven passeert waarbij telkens 

nieuwe eisen worden gesteld zonder dat het toegevoegde waarde oplevert. 

Men noemt de situatie bureaucratisch en heeft bedenkingen bij de 

gedetailleerde verantwoordingssystematiek. 

Naast deze financiële stroom ten behoeve van de verslavingsreclassering gaat 

er een andere justitiële geldstroom naar de instellingen voor (ambulante) 

verslavingszorg. Het gaat daarbij om middelen die het ministerie van Verkeer 

en Waterstaat beschikbaar stelt, aangevuld met een eigen bijdrage) voor de 

uitvoering van de Educatieve Maatregel Alcohol (EMA). In totaal wordt circa 

ƒ 5 miljoen gulden via het Centraal Bureau Rijvaardigheid (CBR) en de SVG 

verdeeld over de instellingen. 


De CAD’s worden betaald voor de producten die ze leveren. Er is dus 

duidelijk sprake van een geoormerkte financiering. De uitvoerende activiteiten 

zijn gegroepeerd in programma's, waarbij per programma een doel is bepaald. 

De programma's zijn opgebouwd uit één of meerdere standaardproducten. Er 

zijn zes standaardproducten welke reclasseringsbreed gelden: 

* vroeghulpinterventie; 

* adviesrapport; 

* voorlichtingsrapport; 

* werkstraf; 

* begeleiding extramuraal; 

* begeleiding intramuraal. 

Daarnaast zijn er minder 'harde' producten waarmee men een opslag kan 

verdienen. Om een indicatie te geven laat figuur 6.6 zien hoeveel van de zes 

standaardproducten er in 1998 zijn geproduceerd. Het zijn de voorlopige 

landelijke jaarcijfers voor de totale verslavingsreclassering. 

Voor alle producten zijn integrale kostprijzen bepaald aan de hand van de 

normtijd en de kostprijs per uur van een medewerker. De kostprijs voor een 

adviesrapport is met ongeveer ƒ 400 het laagst, die voor begeleiding 

extramuraal met ƒ 2.600 het hoogst 18 . 

Figuur 6.6 Aantal gerealiseerde producten 1 van 

verslavingsreclassering, 1998 

vroeghulpinterventie 

adviesrapport 

voorlichtingsrapport 

werkstraf 

begeleiding extramuraal 

begeleiding intramuraal 

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 

aantal producten 

1 bij de afrekening van ‘begeleiding intramuraal’ is uitgegaan van de gerealiseerde 96 

manjaren. 


Bron: GGZ Nederland, telefonisch informatie gekregen (bewerking RVZ) 

De producten voor verslavingsreclassering staan in wezen los van de reguliere 

verslavingszorg. Tijdens werkbezoeken werd in dat kader opgemerkt dat men 

bij reclassering nog onvoldoende aan integrale ketenbenadering denkt. De 

huidige producten voldoen ook niet aan de gewenste producten. Wat doe je 

bijvoorbeeld met een dakloze verslaafde die een kraak zet om de nacht 

overdekt (in een cel) door te kunnen brengen. Er zijn geen producten 

afgestemd op dit soort ‘draaideurcliënten’. 

Sommige instellingen maken van de nood een deugd en proberen de 

producten voor verslavingsreclassering in te passen in de reguliere 

zorgprogramma's. Er is dan ook een duidelijk verschil in doelstelling met de 

gewone reclassering: bij de laatste is er sprake van een pure justitiecliëntrelatie, 

terwijl verslavingsreclassering gebruikt wordt als middel om 

mensen in een zorgtraject te krijgen. 

Het justitieel traject heeft een eigen registratiesysteem, namelijk het Cliënt 

Volg Systeem (CVS). 

Dynamiek 

Voor de besturing en verantwoording van de reclasseringswerkzaamheden is 

outputfinanciering als uitgangspunt gekozen (SRN, Handboek Planning & 

Control, 1997, p.5). Bij verslavingsreclassering worden, niet als bij de overige 

reclassering, de te leveren producten zoveel mogelijk vooraf geconcretiseerd, 

geraamd en genormeerd. Binnen de reclassering wordt, na aftrek van de 

gezamenlijke overhead van het landelijk bureau, een kostprijs bepaald die 

binnen de SRN geldt. De kostprijs is van toepassing van elk van de 

organisaties Reclassering Nederland, Leger des Heils en GGZ Nederland. De 

verdeling van de budgetten vindt plaats op basis van toegekende productie 

vermenigvuldigd met de kostprijs van het product. Tussentijds en na afloop 

van een periode wordt verantwoording afgelegd over de overeengekomen te 

realiseren productie (planning) en over de omvang van de aanwending van de 

middelen (control). De evaluatie wordt meegenomen bij het opstellen van 

nieuwe plannen en heeft aldus een cyclisch karakter 19 . 

Er zijn enkele randvoorwaarden met betrekking tot de Planning & Controlcyclus 

(SRN, 1997). Enkele punten worden hier kort behandeld. Allereerst 

wordt in de verslaglegging de realisatie gekoppeld aan de planning. Een plan is 

geen keurslijf; er wordt van afgeweken als dat nodig is. Er worden 

bandbreedtes afgesproken waarbinnen afwijkingen van het plan zijn 

toegestaan. In het verlengde hiervan: vaststellen van tolerantiegrenzen. 

Afwijkingen ten opzichte van de planning en realisatie zijn er altijd. Belangrijk 

is wat toelaatbare en ontoelaatbare afwijkingen zijn. Een volgende 


andvoorwaarde: het afstemmen van de vraag met het aanbod binnen een 

arrondissement (of ressort). 

Volgens de instellingen in de verslavingszorg vindt er daarentegen weinig tot 

geen afstemming plaats tussen het (verdeeld) macro-budget en de wensen op 

micro-niveau 20 . Dit wordt gesignaleerd als een knelpunt. Heel langzaam 

komen er substitutiemogelijkheden om te schuiven tussen 

reclasseringsproducten onderling. 

Belangrijk probleem bij verslavingsreclassering is dat de zorg pas echt kan 

beginnen als men uit de gevangenis komt. In het justitiële traject worden 

gedetineerden nauwelijks voorbereid op het leven buiten de gevangenis 21 . 

6.6 Overige financiële stromen 

Pijlen in het stroomschema: A9, A10, B9, B10 

De laatste financieringsstroom in dit hoofdstuk is de restcategorie 'overige'. 

Hieronder vallen projectsubsidies van gemeenten, landelijke subsidies vanuit 

het ministerie van VWS en heel scala aan andere geldschieters. 

Gemeenten subsidiëren af en toe projecten. Van deze projectsubsidies is geen 

landelijk overzicht beschikbaar. Sommige gemeenten zijn terughoudend met 

het verstrekken van bovengemeentelijke middelen want dit gaat ten koste van 

andere (reguliere) begrotingsposten. Uit jaarverslagen van CAD’s en andere 

verslavingsinstellingen valt wel af te leiden dat gemeenten meer bijdragen 

leveren dan alleen de gemeentelijke doeluitkering, maar vaak is moeilijk te 

destilleren welk deel bedoeld is als Welzijnswet-, SVO- of projectbijdrage. 

Daarnaast is een wettelijke basis gecreëerd voor subsidiëring door de Minister 

VWS van instellingen op het terrein van verslavingsbeleid welke een landelijke 

functie hebben, zoals de Stichting Volksgezondheid en Roken (StiVoRo), het 

Trimbos-instituut en de Stichting Jellinekkliniek. Het ministerie van VWS 

subsidieert deze instellingen direct vanaf de begroting (TK, Begroting VWS 

1999, artikel 25.02.07). Voor 1-1-1994 werden dergelijke instellingen 

gefinancierd op grond van Tfv. Tussen 1994 en 1998 werden zij hoofdzakelijk 

gesubsidieerd op grond van het Tijdelijk subsidiebesluit verslavingsbeleid 

(Tsv). Dat besluit is per 1-1-1998 vervallen en, analoog aan de Twssv, geregeld 

via de Welzijnswet. Het gaat daarbij om uitgaven, bestemd voor landelijke 

preventieprojecten, onderzoeken en experimenten, gericht op het voorkomen 

van roken en alcohol- en drugsgebruik. Daarnaast wordt uit dit onderdeel het 

(eerder besproken en overgehevelde) overlastbeleid gefinancierd, activiteiten 

die gericht zijn op Aids-preventie voor intraveneuze drugsgebruikers en 


uitgaven bestemd voor het heroïne-experiment en het experiment afkicken 

onder narcose. 

Al met al geldt voor deze categorie dat het belang in de verslavingszorg, 

financieel gezien, beperkt is en dat moeilijk te achterhalen is wie de financiers 

zijn buiten de gemeente en het ministerie van VWS. 

Over de projectsubsidies in relatie tot de bedrijfsvoering kunnen we kort zijn. 

Over het algemeen worden er aparte productieafspraken gemaakt en kiest de 

financier in overleg met de instelling over een vorm van verantwoording. In 

ieder geval is niet echt sprake van standaarden of enige wettelijke verplichting. 

Bij deze geldstroom zijn verder geen gegevens beschikbaar over dynamiek. 

Het ligt wel voor de hand dat projectsubsidies worden aangepast of worden 

stopgezet als ze het doel niet of nauwelijks bereiken. 



7 Beleid 1994-1999 

7.1 Beleid op hoofdlijnen 

In deze bijlage wordt het Nederlandse beleid van de afgelopen 5 jaar geschetst 

op het terrein van de verslavingszorg. 

In Nederland is de minister van VWS de coördinerend minister voor 

verslavingszorg. De hoofddoelstelling van het Nederlandse verslavingsbeleid 

is in de laatste 25 jaar niet wezenlijk veranderd: het beperken van risico's voor 

het individu, voor zijn/haar omgeving en voor de samenleving. In de meest 

recente beleidsdocumenten - de VWS-begroting voor 1999 en de Beleidsvisie 

GGZ - wordt dit nog eens bevestigd. 

Bij het beperken van risico's gaat het zowel om primaire als secundaire risico's. 

Primaire risico's zijn risico's die direct aan het gebruik van een psychoactieve 

stof verbonden zijn. Secundaire risico's zijn problemen die door het beleid 

gecreëerd worden: o.a. criminaliteit en maatschappelijke marginalisering. 

Belangrijk om hier op te merken is dat verslavingsbeleid welhaast uitsluitend 

betrekking heeft op drugsbeleid. Zie ook de eerste zin in de VWS-begroting 

1999 onder het kopje 'verslavingszorg': "De aard van de drugproblematiek (mijn 

accentuering, jvdv) is voortdurend aan veranderingen onderhevig." (Tweede Kamer, 1999, 

26 200 XVI, nr. 2, p. 31). 

Wel wordt onderkend dat in de verslavingszorg de aandacht voor de 

alcoholproblematiek tekort schiet. Mede gelet op het voorstel van PvdAkamerlid 

Oudkerk bij de begrotingsbehandeling van VWS (november 1998) 

om een 'alcoholminister' te benoemen, zouden we hieraan kunnen toevoegen 

dat ook in het beleid te weinig systematische aandacht wordt besteed aan de 

alcoholproblematiek. 

7.2 1995: Continuïteit en verandering 

In 1994 treedt het eerste Paarse kabinet aan. Eind 1995 verschijnt de zgn. 

Paarse Drugsnota onder de titel: ‘Het Nederlandse drugsbeleid. Continuïteit 

en verandering’. De nota is ondertekend door de bewindslieden van VWS, 

Justitie en Binnenlandse Zaken. 

In de drugsnota worden drugs omschreven als hennepprodukten en opiaten. 

Het Nederlandse beleid t.a.v. drugsverslaafden is gericht op risico- en 

schadebeperking en daarmee op de sociale integratie van drugsgebruikers 

(preventie en harm reduction). 


In de nota stelt de regering dat drugsgebruik een groot maatschappelijk en 

bestuurlijk probleem vormt. Bij de aanpak daarvan treden drie complicaties 

op: 

1. de overlastproblematiek: zo'n 20% (5.000 verslaafden) van alle 

harddrugsgebruikers bezorgen overlast door hun onmaatschappelijke 

levenswijze; 

2. de georganiseerde criminaliteit rond de drughandel; 

3. buitenlandse kritiek op vermeende en reële externe effecten van het 

Nederlandse beleid. 

De regering meent dat met het beleid, zoals dat in de periode 1975 - 1995 is 

gevoerd, gunstige resultaten zijn bereikt. Voor de toekomst zal een groter 

accent op overlastbestrijding gelegd worden. Door de overlast wordt immers 

het maatschappelijk draagvlak ondermijnd voor het beleid gericht op sociale 

integratie. 

Daarmee wordt de titel van de drugsnota duidelijk. Enerzijds is sprake van 

continuïteit: de hoofddoelstellingen van beleid worden gehandhaafd. 

Anderzijds is er ook verandering: meer nadruk op overlastbestrijding. Verder 

is er behoefte aan een meer flexibel en integraal aanbod van zorg en preventie. 

De dynamiek van de drugs- en verslavingsproblematiek vereist een goede 

monitoring; de komst van een Nationale Drugsmonitor Nederland wordt 

aangekondigd. 

Het aantal harddrugsverslaafden in Nederland is stabiel en relatief laag. De 

gemiddelde leeftijd van verslaafden ligt hoog. In Nederland wordt de 

verslaafde van oudsher gezien als een patiënt die behandeld moet worden. De 

resultaten van behandeling alleen gericht op abstinentie vallen echter tegen. 

Tevens ontstaan er nieuwe groepen verslaafden waarbij verslaving onderdeel 

is van een bredere problematiek (geestelijk gestoorde verslaafden, verslaafden 

met zwaar criminele en/of agressieve leefwijze, verslaafde dak- en thuislozen 

en zwerfjongeren, allochtone verslaafden, polydruggebruikers). Om deze 

redenen stelt het kabinet de volgende vernieuwingen voor in het aanbod van 

preventie- en zorgvoorzieningen: 

- vernieuwing van de preventie; 

- betere afstemming tussen de verschillende vormen van zorg; 

- differentiatie van het intramurale zorgaanbod (abstinentie is niet altijd 

realistisch); 

- betere aansluiting van de intramurale en ambulante zorg op het verblijf 

in penitentiaire inrichtingen (dwang- en drangprojecten); 

- experimentele verstrekking van heroïne op medische indicatie. 


7.3 1996-1997: Voortgangsrapportages 

De drugsnota wordt in maart 1996 in de Tweede Kamer behandeld. De 

uitgangspunten van de regering en het voorgestelde beleid worden op 

hoofdlijnen door de Kamer onderschreven. De regering wordt gevraagd om 

kosteneffectiviteitsonderzoek te laten verrichten (TK, 24 077) en op grond 

hiervan een standpunt in te nemen over een mogelijke herijking van de 

verslavingszorg in financiële en organisatorische zin. 

Een opvallend punt bij de beantwoording van Kamervragen over de nota is 

dat de regering onderkent dat het gebruik van alcohol en nicotine een veel 

ernstiger gezondheidsrisico met zich meebrengt dan het gebruik van soft en 

harddrugs. 

De regering zegt toe om jaarlijkse voortgangsrapportages uit te brengen over de 

uitvoering van de drugsnota. In september 1996 en september 1997 worden 

voortgangsrapportages uitgebracht. In beide rapportages wordt gemeld dat de 

hoofdlijnen van het beleid worden gecontinueerd. Geconstateerd wordt dat er 

meer aandacht nodig is voor de kwaliteit en de effectiviteit van de 

verslavingszorg, dat er meer samenhang in beleid moet komen en dat de 

financierings- en organisatiestructuur aangepast moet worden. De minister 

zegt bij de bespreking van de laatste voortgangsrapportage (mei 1998) toe in 

de eerstvolgende rapportage aandacht te zullen gaan besteden aan de 

alcoholproblematiek. 

In september 1998 is geen rapportage naar de Kamer gestuurd, vanwege het 

nieuwe regeerakkoord (augustus 1998). In september 1999 zal de volgende 

voortgangsrapportage worden uitgebracht. 

7.4 1998: Resultaten scoren 

In april 1998 verschijnt de nota Resultaten scoren, opgesteld door -Nederland 

(bestuurscommissie verslavingszorg) in nauw overleg met het ministerie van 

VWS (GVM/VZ). In juni 1998 reageert minister Borst op deze nota in een 

brief aan de Tweede Kamer. Het beleid van de minister t.a.v. de 

verslavingszorg kan op basis van deze brief als volgt worden samengevat: 

- bevorderen van regionale, categoriale en multifunctionele instellingen 

voor verslavingszorg, waarbij alle bestaande voorzieningen zich 

aansluiten; 

- over de gebiedsindeling volgt later besluitvorming; 

- de Welzijnswet blijft het kader voor de ambulante zorg en de 

maatschappelijke opvang door middel van een doeluitkering aan 

gemeenten; 

- het overlastbeleid gaat na 1-1-1999 definitief naar de gemeenten; 


- een herijking van de bestuurlijke structuur (planning en financiering) is 

gewenst; 

- veel aandacht voor kwaliteit, effectiviteit en doelmatigheid. 

In het regeerakkoord van het Tweede Paarse kabinet (augustus 1998) staat 

onder meer dat het evenwicht van volksgezondheidsbelang, overlastbestrijding 

en internationale samenwerking hoge prioriteit moet hebben. Verder wordt 

gewezen op het belang rekening te houden met lokale omstandigheden. De 

hoofdlijnen van het drugsbeleid blijven ongewijzigd. 

Tenslotte de VWS-begroting 1999. Uiteraard wordt hier voortgeborduurd op 

de brief van juni 1998 (standpunt Resultaten scoren) en het regeerakkoord. De 

tendens lijkt te zijn om meer ruimte te scheppen voor ‘sociale 

verslavingszorg’. 

7.5 SVO en SOV 

In de Paarse Drugsnota (1995) wordt vermeld dat de preventie en bestrijding 

van overlast onderdeel uitmaken van de veiligheidsafspraken in het grote 

stedenbeleid. Een integrale aanpak van alle partijen (Rijk, gemeenten, 

openbaar ministerie, reclassering, gevangeniswezen, verslavingszorg) is ook 

hier nodig, aldus de regering. De Stuurgroep Vermindering Overlast (SVO) 

werd ingesteld. Het budget voor de vermindering van drugsoverlast bedraagt 

in 1995 ƒ 37 miljoen, in 1996 ƒ 49,5 miljoen en in 1997 ƒ 60 miljoen. In 1998 

werd het SVO-beleid met een jaar verlengd. 

In het verlengde van het overlastbeleid is beleid ontwikkeld gericht op de 

Strafrechtelijk Opvang Verslaafden (SOV). Op 6 mei 1998 heeft de regering 

het wetsvoorstel SOV ingediend. Het gaat om een nieuwe strafrechtelijke 

maatregel, te weten de gedwongen plaatsing van verslaafden aan harddrugs in 

een inrichting voor opvang van verslaafden. Twee doelen staan daarbij 

voorop: 

1. het terugdringen van ernstige overlast ten gevolge van gepleegde 

strafbare feiten en 

2. het beheersbaar maken en zo mogelijk oplossen van de individuele 

problematiek van verslaafde delinquenten met het oog op hun 

terugkeer in de maatschappij en de beëindiging van recidive. 

De maatregel, die maximaal twee jaar voor een periode van twee jaar kan 

worden opgelegd, is vooral gericht op de bescherming van de belangen van de 

maatschappij (vgl. TBS). De regering heeft een sterk gefaseerde, 

programmatische opzet voor ogen. Alle voorzieningen worden onder één 

regie geplaatst. 


7.6 Financiering ambulante verslavingszorg 

De financiering van de ambulante verslavingszorg is in de afgelopen vijf jaar 

regelmatig onderwerp van discussie geweest. Zie ook hoofdstuk 6 voor een 

historisch overzicht van de financiering van de ambulante verslavingszorg 

(dossier 25 397). De belangrijkste ontwikkelingen in de afgelopen vijf jaar zijn: 

- de minister neemt het advies Borg voor zorg (commissie van Thijn) 

niet over. Volgens de commissie moet de financieringsvorm passen bij 

de inhoud van de zorg. Individueel gerichte functies (behandeling, 

begeleiding, resocialisatie, middelenverstrekking) moeten overgeheveld 

worden naar de AWBZ. Collectief gerichte functies (preventie, 

veldwerk, huiskamerprogramma's e.d.) passen beter bij de 

gemeentelijke financieringstaken; 

- het opnemen van een specifieke uitkering verslavingsbeleid in de 

Welzijnswet per 1-1-1998; 

- het voornemen om deze uitkering onder het Budgettair Kader Zorg te 

brengen; 

- het onderbrengen van de projectgelden voor overlastbeleid in de 

specifieke uitkering. 

7.7 Overig beleid relevant voor verslavingszorg 

In tal van andere dossiers van Kamerstukken duikt de verslavingszorg op. We 

noemen de volgende stukken: 

Beleidsvisie GGZ 

Zie brief van 24 juni 1997 (25 424, nr. 1). Gewezen wordt op de groep 

verslaafden die tevens een psychiatrische stoornis hebben (comorbiditeit). 

Samenwerking tussen de sectoren GGZ en verslavingszorg is noodzakelijk; 

daarnaast is samenwerking met de gemeenten belangrijk. Het beleid van VWS 

is gericht op de totstandkoming van regionale circuits voor de verslavingszorg. 

In het meest recente beleidsdocument - de Beleidsvisie GGZ 1999 (december 

1999) - worden de knelpunten en speerpunten in het beleid nog eens kort 

genoemd. Geconstateerd wordt dat de knelpunten in de verslavingszorg zowel 

op bestuurlijk terrein liggen als op dat van de kwaliteit van de zorgverlening. 

Bevestigd wordt dat de speerpunten in het beleid gericht worden op kwaliteit 

en innovatie van zorg en preventie en het ontwikkelen van een sociaal 

verslavingsbeleid. 


De minister deelt mee dat zij overlegt met GGZ Nederland over de uitvoering 

van het plan Resultaten scoren. 

Beleid openbare GGZ 

Zie brief van 24 juni 1997 (25 424, nr. 2). 

Hoofdlijn van beleid is te komen tot een gezamenlijk optreden van instanties 

die ieder voor een deel van de openbare GGZ verantwoordelijk zijn. Het 

beleid moet bijdragen aan het wegnemen van obstakels in de organisatie en 

financiering. Niet van bovenaf en niet door het schuiven met taken en 

financiële middelen. Een procesmatige benadering verdient de voorkeur. 

Gekozen wordt voor het afsluiten van convenanten, boven het middel van 

wettelijke regels. 

Public health/gezondheidsbeleid 

In het kader van public health en gezondheidsbeleid wordt al jarenlang beleid 

gevoerd op het terrein van preventie van verslaving. 

In de begroting 1999 staat dat het tabakontmoedigingsbeleid wordt 

voortgezet; voor preventieve maatregelen wordt in 1999 bijna ƒ 4 miljoen 

gulden gereserveerd. Verder draagt de overheid bij aan de publiekscampagne 

‘Drank maakt meer kapot dan je lief is’. Op 1 januari 1999 wordt de 

gewijzigde Wet op de kansspelen van kracht. Gokken in laagdrempelige 

inrichtingen zoals snackbars, discotheken, sportkantines e.d. is dan niet meer 

toegestaan. In 1999 is een bedrag van ƒ 2 miljoen gulden beschikbaar voor 

een publiekscampagne ter preventie van drugsverslaving en nog eens ƒ 1 

miljoen gulden voor innovatie preventieprojecten. 

Grote stedenbeleid 

O.a. zorgparagraaf in convenant tussen rijk en vier grote steden. Verder: 

nieuwe nota van Van Boxtel. 

Jeugdbeleid 

Verkeersveiligheidsbeleid 

7.8 Conclusies 

Het beleid dat opeenvolgende kabinetten hebben gevoerd t.a.v. verslaafden is 

in de eerste plaats een drugsbeleid. Wanneer overheid en politiek spreken over 

verslaving en verslavingszorg, dan hebben zij het vrijwel uitsluitend over 

verslaving aan soft en harddrugs. Overlast, veroorzaakt door de relatief kleine 

groep drugsverslaafden krijgt veel aandacht, waardoor opvang en behandeling 


van deze groep prioriteit krijgen. De alcoholproblematiek dreigt hierdoor te 

weinig aandacht te krijgen. 

Pas in de laatste jaren wordt onderkend dat een accentverschuiving in het 

beleid noodzakelijk is. In het debat over de Drugsnota uit 1995 komt 

uiteindelijk naar voren dat er meer aandacht nodig is voor alcoholverslaving. 

Minister Borst heeft in maart 1998 toegezegd om bij de volgende 

voortgangsrapportage drugsbeleid (1999) aandacht te gaan besteden aan 

alcoholproblematiek. Daarmee lijkt de verbreding van drugsbeleid naar 

alcohol- en drugsbeleid een feit. Oudkerk (PvdA) heeft in november 1998 in 

de Tweede Kamer gepleit voor een minister voor alcoholproblematiek. Hij 

wees met name op de ernst van de alcoholproblematiek en het versnipperde 

beleid dat gevoerd wordt. 

Er is in het beleid geen sprake van een rationele afweging van de 

gezondheidsschade en maatschappelijke kosten die het gebruik van bepaalde 

middelen met zich mee kunnen brengen. De maatschappelijke acceptatie van 

middelen en het gebruik daarvan spelen daarbij een cruciale rol. De 

gezondheidsschade voor de dagelijkse heroïnegebruiker is gemiddeld 

genomen veel onschuldiger dan zijn gebruik van tabak of alcohol, aldus Van 

der Stel (1998). Toch zal de gemiddelde burger de redenering volgen dat 

heroïne erger is dan alcohol en dan pas komt tabak.' 

Er is niet alleen sprake van een tot nu toe eenzijdige accentuering in het 

beleid. De samenhang tussen de verschillende beleidsinspanningen lijkt zoek. 

Er zijn (te?) veel speelvelden waarop beleid t.a.v. verslaving en verslavingszorg 

gevoerd wordt. De vraag ligt dan voor de hand: hoe sluiten de verschillende 

beleidsdebatten op elkaar aan? 

Tot slot kan geconstateerd worden dat in het beleidsdebat gaandeweg meer 

nadruk is komen te liggen op de vraag naar de effectiviteit van de 

verslavingszorg in relatie tot de ingezette middelen. Van Blerck (VVD) 

gebruikte in 1996 in die context ook voor het eerst de term 'herijking', daarbij 

doelend op de organisatie en financiering van de verslavingszorg. 


Noten 

1 De maatschappelijke drugshulpverlening is een laagdrempelige 

ambulante voorziening voor verslavingszorg. Voorheen werden ze 

gefinancierd op basis van de Rijksbijdrage Regeling voor 

maatschappelijke hulp en dienstverlening aan jongeren en 

jongvolwassenen (kortweg de JoJo-regeling). Momenteel vallen ze, net 

als CAD’s, onder de specifieke uitkering verslavingsbeleid en worden ze 

gefinancierd door gemeenten. Hoofdstuk 6 gaat uitgebreid in op deze 

doeluitkering. 

2 Het onderscheid tussen CAD’s en instellingen voor ambulante 

verslavingszorg is enigszins kunstmatig. Sommige instellingen voor 

ambulante verslavingszorg noemen zichzelf bijvoorbeeld nog steeds 

CAD. 

3 Dit gemiddeld aantal bedden is alleen bekend voor de zelfstandige 

verslavingsklinieken, niet voor de APZ-afdelingen. De ontwikkeling is als 

volgt: 1994: 941 bedden; 1995: 976 bedden; 1996: 1.012 bedden; 1997: 

1.196 bedden. Deze ontwikkeling houdt gelijke tred met de andere 

methode. 

4 Tot 1990 was er sprake van een Rijkssubsidie. Daarna is de financiering 

gedecentraliseerd naar de gemeenten. Paragraaf 6.4 gaat hier uitgebreid 

op in. 

5 Aanbodregulering is een specifieke vorm van overheidsregulering in de 

gezondheidszorg. Het bestaat uit een complex van met elkaar verbonden 

regelingen en mechanismen, waarmee de overheid invloed uitoefent op 

de toegang tot de gezondheidszorg, de kwaliteit van het aanbod en de 

kosten. (uit: Tussen markt en overheid, RVZ, 1998) 

6 Het aantal verpleegdagen op de APZ-afdelingen kan bij benadering 

berekend worden: klinieken hebben over het jaar 1997 gemeten 359.800 

verpleegdagen gerealiseerd met 1.196 erkende bedden, dat zijn 300,8 

dagen per bed, APZ-afdelingen hebben 278 erkende bedden, bij gelijke 

gemiddelde bezettingsgraad levert dat 83.600 verpleegdagen. 

7 Deze behandelmodulensystematiek is ook gebruikt voor de APZ’en en 

RIBW’s maar wijkt voor de verslavingszorg op enkele punten af. Aan het 

BDC-onderzoek hebben 8 instellingen meegewerkt en zijn voor bijna 

800 patiënten de diverse kenmerken van het zorgaanbod in kaart 

gebracht. 

8 De voor subsidiëring in aanmerking komende kosten betreffen de 

materiaalkosten en de kosten van bereiding. Huisvestingskosten, 

vervoerskosten, personeelskosten van de instellingen voor ambulante 



verslavingszorg en de kosten voor registratie zijn niet in de regeling 

opgenomen. (Zfr, 1996, p.12) 

9 SVO: Stuurgroep Vermindering Overlast. In december 1993 verscheen 

de 'Nota inzake het beleid gericht op het verminderen van de door 

verslaafden veroorzaakte overlast' (TK, 1993-1994, 22 684, nr.12). Hierin 

is afgesproken dat middelen, t.b.v. het terugdringen van door verslaafden 

veroorzaakte overlast, gedurende een projectperiode beschikbaar worden 

gesteld. De in het kader van het project gerealiseerde voorzieningen zijn 

per 1 januari 1999 ondergebracht in de gemeentelijke doeluitkering 

verslavingsbeleid. 

10 Die regelingen waren: de Rijksregeling subsidiëring consultatiebureaus 

voor alcohol en drugs 1988, de Overbruggingsregeling verslavingszorg, 

subsidies voor gemeentelijke methadonprogramma's, de 

Rijksbijdrageregeling maatschappelijke hulp- en dienstverlening aan 

jongeren en jongvolwassenen, het Besluit Proefgemeenten en de 

Financieringsregeling Welzijnsovereenkomst 4 grote gemeenten. ... ‘Met 

de TFV vindt een bundeling van financieringsstromen plaats ten 

behoeve van de CAD’s, de gemeentelijke methadonprogramma's en 

maatschappelijke hulp- en dienstverlening aan druggebruikers’ (uit: 

Bijlage bij Tijdelijke financieringsregeling verslavingszorg). 

11 In sommige gevallen fungeert de gemeente in feite alleen als 

'doorgeefluik' van de middelen. In andere gevallen wordt er echt 

verslavingsbeleid gevoerd en willen gemeenten afspraken maken over de 

besteding van de middelen. Soms is een gemeente zelfs bereid de 

doeluitkering aan te vullen uit eigen begrotingsmiddelen. 

12 BKZ: Budgettair Kader Zorg. Het BKZ omvat de aanvaardbare kosten 

die worden gefinancierd door de AWBZ, de ZFW en de particuliere 

verzekeraars, alsmede de rechtstreeks uit de rijksbegroting gefinancierde 

zorguitgaven waarvoor de minister van VWS verantwoordelijk is. 

13 Onderzoeksbureau O+S heeft zich eerder bezig gehouden met 

productnormering in de verslavingszorg. Uiteindelijk heeft men 14 

productgroepen (met in totaal 30 productsoorten) onderscheiden (O+S, 

Amsterdam, mei 1996). Momenteel buigt bureau Hoeksma, Homans en 

Menting zich over een bekostigingssystematiek voor de ambulante 

verslavingszorg. 

14 In feite komt het erop neer dat de gemeenten die niet tijdig projecten 

hebben ingediend buiten de boot zijn gevallen. 

15 Als nadelen werden genoemd: 

- ongewenste substitutie-effecten; 

- twee financieringsstromen binnen één product van de ambulante

verslavingszorg; 

- omvang van de overheveling zal per gemeente verschillen. 

Bij alle drie nadelen kunnen vraagtekens gezet worden. Er treden in de 

huidige situatie ook ongewenste substitutie-effecten op, er zijn nu twee 

financieringsstromen voor één product dat zowel ambulant als klinisch 

wordt aangeboden en de verschillen van de overheveling per gemeente 

zorgt juist voor een eerlijkere, objectievere situatie. 

16 Tot 1994 registreerden instellingen per cliënt, per maand, het aantal 

innames. Na die tijd zijn instellingen contacten en innames gaan 

registreren. Een groot aantal instellingen voert echter een eigen 

registratieregime door de aantallen innames te sommeren (en registreren) 

als één contact. 

17 Zo bleek uit een brief van de instelling Over de brug (Delft): ‘De 

gemeente Delft heeft sinds kort zich ten doel gesteld via het systeem van 

projectsubsidie een betere beheersing van de subsidiegelden te 

verkrijgen. Daarvoor zijn intussen bij onze stichting zogenaamde 

product-beschrijvingen opgesteld, worden kwantiteiten van de verleende 

zorgfuncties verzameld en wordt gestreefd naar het verkrijgen van 

kostprijzen per product.’ Bij een werkbezoek aan De Regenboog 

(Amsterdam) werd verteld: ‘De gemeente eist een product-financiering 

als basis voor het toekennen van subsidies. Dit vergt output-gericht 

denken. Dat is moeilijk te realiseren. (aanvraagformulier subsidie in 

bezit)’ 

18 De kostprijs is genormeerd in uren en inclusief een opslag voor 

administratie, leiding, vernieuwingsprojecten, inwerkactiviteiten en 

centrale overhead. 

19 Handboek Planning & Control (deel 3, p.14): Overproductie die niet 

onderbouwd kan worden met kwaliteitsanalyses mede gebaseerd op 

tussentijdse beleidsafspraken zal kunnen leiden tot een bijstelling van de 

productieplanning bij de desbetreffende unit of instelling voor de 

eerstkomende verslagperiode in de planning- en controlcyclus. 

20 Soms moet men (volgens de afspraken) een bepaald product leveren 

ondanks dat daar geen vraag naar is terwijl tegelijkertijd de vraag naar 

andere producten het (vastgestelde) aanbod overschrijdt. Dit heeft ermee 

te maken dat het aanbod wordt bepaald aan de hand van politiegegevens 

in plaats van een (door de instelling zelf opgesteld) jaaractiviteitenplan. 

21 In populistische bewoordingen: Als een cliënt op vrijdag vrijkomt kan 

het voorkomen dat hij geen papieren heeft, geen inkomen, geen 

verzekering en geen dak boven zijn hoofd. Dus gaat hij naar de 

gemeente en daar krijgt hij te horen: u heeft geen woning, we kunnen u 



niet inschrijven als ingezetene. Gaat hij naar de woningcorporatie dan 

zegt men: mogen wij uw papieren even zien en heeft u een vast inkomen 

of een uitkering van de sociale dienst? Vervolgens wordt de persoon in 

kwestie gillend gek, hij neemt een borreltje en nog één en op 

maandagochtend na het weekend is hij of zij weer terug bij af.

Bijlagen 

Bijlage 1 – Actueel overzicht van de instellingen in de verslavingszorg 105


Bijlage 1 

Actueel overzicht van de instellingen in de verslavingszorg 

Tabel 1 Aanbieders van categoriale verslavingszorg (zomer 1999) 

naam 

instelling 

plaats 

hoofdves 

tiging 

wzvregio 

klinisch? 

aantal 

bedden 

aantal 

deeltijdpl 

CAD? 

Dr. Kuno van Dijk Stichting Eelde 2 ja 150 8 ja ja 

Tactus (sinds 1/3/1999) Zutphen 6 ja 114 18 ja ja 

Gelders Centrum Vz (verwacht) Arnhem 7 ja 62 10 ja ja 

Centrum Maliebaan Utrecht 9 ja 61 20 ja ja 

Brijderstichting Alkmaar 12 ja 75 16 ja ja 

Jellinek Amsterdam 15 ja 211 ja ja 

St. RBC (vh. Zeestraat) Den Haag 18 ja 186 28 ja ja 

Boumanhuis Rotterdam 21 ja 169 18 ja ja 

Kentron Breda 26 ja 32 ja ja 

NOVADIC St. Oedenrode 28 ja 118 8 ja ja 

St. ARTA Zeist/Staphorst 4 ja 38 12 

De Hoop Dordrecht 24 ja 70 

APZ St. Franciscushof, Zwolle Raalte 4 ja 16 8 

APZ Veldwijk, Heesteroord Ermelo 4 ja 28 4 

APZ Delta Ziekenhuis, De Keet Rotterdam 21 ja 26 

APZ Emergis, De Reilof Goes(/Kloetinge) 25 ja 20 8 

APZ VGI, Paschalis Venray 30 ja 44 

APZ Welterhof Heerlen 31 ja 54 14 

AVG Groningen Groningen 1 ja ja 

St. CAD Zwolle Zwolle 4 ja ja 

Inst. Vz Stedendriehoek Deventer 6 ja ja 

CAD Limburg Maastricht 31 ja ja 

CAD Drenthe Assen 3 ja 

Zeeuws CAD Middelburg/Vlissingen 25 ja 

St. Masiun Assen 3 ja 

HAP Utrecht 9 ja 

St. Triton Den Helder 12 ja 

St. de Regenboog Amsterdam 15 ja 

Streetcornerwork Amsterdam 15 ja 

St. AMOC Amsterdam 15 ja 

St. Dienstencentrum Over de Brug Delft 19 ja 

St. Symbion Rotterdam 21 ja 

HKPD Vlissingen 25 ja 

totaal aantal instellingen 18 16 23 

totaal aantal bedden/stoelen 1474 172 

Bijlage 1 – Actueel overzicht van de instellingen in de verslavingszorg 107 

m.d.?

In tabel 1 is duidelijk te zien wat de diverse soorten instellingen voor aanbod 

hebben: 

- verslavingscentrum : kliniek, CAD met reclassering, maatschappelijke drugshulpverlening 

- zelfstandig CPZ-v : kliniek 

- afdeling APZ : kliniek 

- combinatie CAD/m.d. : CAD met reclassering, maatschappelijke drugshulpverlening 

- apart CAD : CAD met reclassering 

- zelfstandig m.d. : maatschappelijke drugshulpverlening 

Tabel 2 Het aanbod samengevat: 


klinische 

verslavingzorg 

ambulante vz. 

en 

verslavingsrecl 

assering 

maatschapp. 


totaal aantal 

instellingen 

Integrale verslavingscentra 10 10 10 10 

Zelfstandige verslavingskliniek 2 2 

Erkende afdeling APZ 6 6 

Instelling voor ambulante 


4 4 4 

Zelfstandige CAD 2 2 

Instelling voor m.d. 9 9 

Totaal 18 16 23 33 

Bron: GGZ Nederland (1999)

Bijlage 2 

Literatuur 

Adviescommissie verslavingszorg (Commissie van Thijn), Borg voor zorg. 

Amsterdam, 1995. 

Baas, N en Leeuw, E. Gedwongen behandeling een nieuwe optie voor 

pragmatisch drugsbeleid. Tijdschrift voor Alcohol en Drugs, 1998, no. 3, p. 

81-96. 

Bieleman, B. et al. Aangeschoten wild. Onderzoek naar jongeren, alcohol, 

drugs en agressie tijdens het uitgaan. Groningen: Stichting Intraval, 1998. 

Blanken, P., Barendregt, C. en Hendriks, V. Op is op. Niets is voor altijd! Een 

onderzoek naar het roken van cocaïne-base en zelf-controle mechanismen. 

S.l.: IVO, 1997. 

Blekman, J. Preventieperiodiek, 1, 1998, no. 1. 

Bless, R. en Freeman, M. Productnormering in de verslavingszorg. 

Amsterdam: O+S, 1996. 

Bongers, I.M.B. Problem drinking among the general population: a public 

health isue? Rotterdam: Instituut voor Verslavingsonderzoek, 1998. 

Bouwmeester, E. Jaarverslag 1994. Amsterdam: Jellinek, 1995. 

Bovens, R.H.L.M. Verslavingsreclassering: een overzicht. In: Handboek 

verslaving, september 1996 

Braam, R.V. et.al. Allochtonen en verslaving. Utrecht: Centrum voor 

verslavingsonderzoek, 1998. 

Brink, W. van den. Etiologie en pathogenese van verslaving. In: Nederlands 

Tijdschrift voor Geneeskunde, jrg. 139 (1995), nr. 50, p. 2606-2610 

Buseman, E. Pillen maken meer kapot dan je lief is. Opzij, december 1998. 

CAD Twente. Synergie, Jaarverslag CAD Twente 1969-1997. Enschede: CAD 

Twente, 1998. 

CAD Drenthe. Jaarverslag 1997. Assen: CAD Drenthe, 1998. 

Bijlage 2 – Literatuur 109

Casselman, J., Schippers, G.M. Verslaving en afhankelijkheid In: Handboek 

verslaving, augustus 1994. 

CvZ. Herziening planningsnorm GGZ. Utrecht, 1998. 

Dekker, E. Het beleid beleefd: vraaggerichtheid van de geestelijke 

gezondheidszorg en verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Derks, J. en Hoekstra. M. (red) Verslavingszorg, een apart vak. Utrecht: 

NcGv, 1991. 

Doorn, L. van en J. de Wild, Druk doende. Een model voor een 

dagactiviteitencentrum voor druggebruikers. Utrecht: Nederlands Instituut 

voor Zorg en Welzijn, 1996. 

Eland-Goossensen, M.A. Opiate addicts in and outside of treatment; 

Different populations? Rotterdam: Instituut voor Verslavingsonderzoek, 

1997. 

Epstein, J.A. et al. The role of social factors and individual characteristics in 

promoting alcohol use among inner-city minority youths. In: Journal of 

studies on alcohol, januari 1995, p. 39-46. 

Erkelens, H. Keuze in verslavingszorg: jaarverslag 1997. Eelde: Dr. Kuno van 

Dijk Stichting, 1998. 

Gageldonk, A. van, et al. De Nederlandse verslavingszorg: overzicht van de 

kennis over aanbod, vraag en effect. Utrecht: Trimbos-instituut, 1997. 

Gageldonk, A. van en Cuijpers, P. Effecten van verslavingspreventie: 

overzicht van de literatuur. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Geerlings, P.J. en Brink, W. van der. Verslaving en psychiatrische 

comorbiditeit. Handboek verslaving, september 1995. 

Geerlings, P.J. Basisprincipes van de drugshulpverlening. S.l., s.n., s.a. 

GGD Rotterdam, Bouwmanhuis en Symbion. Passende drugshulpverlening: 

notitie over een gedifferentieerd aanbod en mogelijkheden voor 

decategorialisering en zorgvernieuwing binnen de Rotterdamse 

drughulpverlening. Rotterdam: GGD Rotterdam, 1996. 

GGZ Nederland. Manifest tegen alcohol misbruik. Utrecht: GGZ Nederland, 

21 november 1998a. 


GGZ Nederland. Drang op maat: vijf jaar integrale aanpak justitiabele 

harddrugsverslaafden. Utrecht: GGZ Nederland, 1998b. 

GGZ Nederland. BDC-onderzoek verslavingszorg. Utrecht: Nzi, 1998c. 

GGZ Nederland. Resultaten scoren: kwaliteit en innovatie in de 

verslavingszorg. Utrecht: GGZ Nederland, 1998d. 

GGZ Nederland, Rapportage inventarisatie wachtlijstproblematiek bij 

instellingen voor verslavingszorg. Utrecht, 1998e. 

GGZ Nederland. Brancherapport Geestelijke Gezondheidszorg 1993-1997. 

Utrecht: GGZ Nederland, 1999. 

Groenewegen, P.P., Bakker, D.H. de en Velden, J. van der. Een nationale 

studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk. Basisrapport: 

verrichtingen in de huisartspraktijk. Utrecht: NIVEL, maart 1992. 

Hajema, K.J. Sociological aspects of drinking behavior, alcohol-related 

problems an help-seeking. Maastricht: Datawyse-Thesis, 1998. 

Have, M. ten, et al. Jaarboek geestelijke gezondheidszorg 19... De GGZ in 

getallen. Maarssen: Elsevier/De tijdstroom, diverse jaren. 

Inspectie van de Gezondheidszorg. Een rapportage over kwaliteit en 

toegankelijkheid. Rijswijk: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 

1997. 

IVO. Verslavingsonderzoek: jaarverslag 1996. Rotterdam: IVO, 1997. 

Jellinek. Grenzeloos verslaafd: jaarverslag 1995. Amsterdam: Jellinek, 1996. 

Jongerius, J., Hull, H. en Derks, J. Hoe scoort de verslavingszorg? 

Kwaliteitsbeoordeling door cliënten: een landelijk onderzoek. Utrecht: NcGv, 

1994. 

Kemme, F., Ooyen-Houben, M. van. Kwaliteitsbevordering in instellingen 

voor verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut, 1997. 

Kersten, G.C.M. Representatie en evaluatie van indicatiestelling in de 

verslavingszorg. S.l.: s.n., 1996. 

Koopmans, F. Verslavingszorg kan beter. De Hoop magazine, maart 1995. 


Marees, C., Jong, J. de, Wigersma, L. Verslaafden bij de huisarts. Maandblad 

Geesteljike volksgezondheid, 1999, p. 128-135. 

Massaar, J. en P. Wouters. Alcohol en werk. Den Haag: Ministerie van Sociale 

Zaken en Werkgelegenheid, 1997. 

Ministerie van WVC. Nota Onder Anderen. Geestelijke gezondheid en 

geestelijke gezondheidszorg in maatschappelijk perspectief. Rijswijk: 

Ministerie van WVC, 1993. 

Ministerie van VWS. Beleidsvisie Geestelijke Gezondheidszorg 1999. Den 

Haag: Ministerie van VWS, Den Haag, 1998 

Ministerie van VWS. Financieel Overzicht Zorg/Jaaroverzicht Zorg. Den 

Haag, diverse jaren. 

Muizer, A.P., Reinhard, O.P.M. en Rood-Bakker, D.S. Maatschappelijke 

kosten: Externaliteiten van alcoholgebruik: kosten en baten voor derden. Naar 

een doeltreffend alcoholbeleid. Eindrapportage. Rotterdam: Nederlands 

Economisch Instituut, 1997. 

Nationale Raad voor de Volksgezondheid. Advies Organisatie hulpverlening 

aan verslaafden. Zoetermeer: NRV, 1990. 

Nationale Raad voor de Volksgezondheid. Advies Functies hulpverlening aan 

verslaafden. Zoetermeer: NRV, 1989. 

Neeteson, K. Verslaving aan harddrugs: kernpunten van de Nederlandse 

laagdrempelige hulpverlening. Kampen: KoK, 1994. 

NeVIV. Justitie en Zorg: verbetering van de aansluiting tussen justitiële en 

zorginitiatieven ter vermindering van overlast door drugsverslaafden. Utrecht: 

NeVIV, 1996. 

Noorlander, E. Oorzaken en gevolgen van drugsverslaving. In: Info 

Landelijke Stichting O.V.D., nr. 52, 1994, p. 12-16. 

Noorlander, E. Botsende culturen. In: Weeghel, J. van Elling, A. en Marck, J. 

van der. Dubbele diagnose. Dwalen tussen psychiatrie en verslavingszorg. 

Utrecht: Trimbos-instituut, 1997. 

NZi, Financiële statistiek, psychiatrische ziekenhuizen. Utrecht, NZi, diverse 

jaren. 


NZi. Instellingen van intramurale gezondheidszorg. Utrecht, NZi, diverse 

jaren. 

NZi. Statistiek Personeelssterkte. Utrecht: NZi, diverse jaren. 

Ooyen-Houben, M. van. De verslavingszorg wordt transparant. Utrecht: 

NIAD, 1996. 

Ouwehand, A.W., et al. Kerncijfers Ladis 1997, Utrecht: IVV, 1998. 

Ouwehand, A.W. en Cruts, A.A.N. Profiel harddrugscliënten in de 

Nederlandse verslavingszorg. Houten: IVV, 1997. 

PiGGZ 1996 Algemene psychiatrische ziekenhuizen. Utrecht: Nederlandse 

Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg en SIGZorginformatie, 1996. 

PiGGZ 1996. Klinieken voor verslavingsziekten. Utrecht: Nederlandse 

Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg en SIGZorginformatie, 1996. 

Planije, M.P., Mensink, C. en Spruit, I.P. Zakboekje kerncijfers: Nederlandse 

alcohol- en drugsrapportage. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Polder, J.J., et al. Kosten van ziekten in Nederland 1994. Rotterdam: Instituut 

Maatschappelijke Gezondheidszorg, 1997. 

Post, D., Stokx, L.J. (red.) Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1997: dl. 

VI: Zorgbehoefte en zorggebruik. Bilthoven: Rijksinstituut voor 

Volksgezondheid en Milieuhygiëne, 1997. 

Raad voor de financiële verhoudingen. Advies specifieke uitkeringen 

vrouwenopvang, maatschappelijke opvang en verslavingszorg. Den Haag: Rfv, 

1998. 

Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO). Integratie in perspectief. 

Den Haag, 1998. 

Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Geestelijke gezondheidszorg in de 

21e eeuw (advies en achtergrondstudies). Zoetermeer: RVZ, 1998. 

Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Tussen markt en overheid. 

Zoetermeer: RVZ, 1998. 

RBC. Verslavingszorg RBC. Werkplan 1999. Den Haag: RBC, 1999. 


Reuband, K.H. Drogenkonsum und drogenpolitik, 

Deutschland und die Niederlande im vergeleich. Opladen: Lske Bundrich, 

1992. 

Rigter, H. Effectiviteit van justitiële drang en dwang bij de behandeling van 

verslaafden. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Sociaal Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering. Den Haag: Sociaal 

en Cultureel Planbureau, 1998. 

Spek, N. van der. Therapietrouw. Kicken op goed slikken. Mainline, 1998, no. 

1. 

Stam, H., Spruit I.P., Laar, M.W. van. Nederlandse Alcohol en drugs 

rapportage, Fact Sheet Drugsoverlastbeleid. Utrecht: Trimbos instituut, 1997. 

Stel, J.C. van der. Drinken, drank en dronkenschap. Vijf eeuwen 

drankbestrijding en alcoholhulpverlening in Nederland. Hilversum: Uitgeverij 

Verloren, 1995. 

Stel, J.C. van der. Een visie op de preventie van verslavingsproblemen. In: 

Handboek verslaving, december 1995. 

Stel, J.C. van der. Leren van het verleden - lessen voor later? In: Handboek 

verslaving, april 1998. 

Stichting Dienstencentrum over de Brug. Jaarverslag 1997. Delft: Stichting 

Dienstencentrum over de Brug, 1998. 

Stichting Streetcornerwork. Jaarverslag 1997, werkplan 1998/ 

1999. Amsterdam: Stichting Streetcornerwork, 1998. 

Stichting Toekomstscenario's Gezondheidszorg. Verkenning drugsbeleid in 

Nederland. Feiten, opinies en scenario's. Zoetermeer: STG, 1998. 

Stichting Reclassering Nederland. Handboek planning & Control. 's- 

Hertogenbosch: Reclassering Nederland, 1997. 

Stichting Reclassering Nederland. Jaarverslag 1997. 's-Hertogenbosch: 

Stichting Reclassering Nederland, 1998. 

Swierstra, K.E. Drugscarrières. Van crimineel tot conventioneel. Proefschrift, 

Universiteit Groningen, 1990. 


Trimbos-instituut. Smartdrugs, smartproducts en ecodrugs. De antwoorden. 

Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Vaststelling van de begroting van de 

uitgaven en de ontvangsten van het ministerie van VWS (XVI) voor het jaar 

1998, brief van de minister VWS aan de Tweede Kamer (12-11-1997) over 

PEO-programma (projecten, experimenten en onderzoek) volksgezondheid 

1998. Den Haag: SDU, vergaderjaar 1998-1999, No. 26 000 XVI-25. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Sectorale zorgvisie GGZ: brief van de 

minister van VWS d.d. 24 juni 1997. Den Haag: SDU, vergaderjaar 1997-1998, 

No. 25 424-1. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Het verschaffen van een wettelijke basis 

voor uitkeringen en subsidies op de terreinen van maatschappelijke opvang en 

verslavingsbeleid. Den Haag: SDU, No. 25 397-div. nrs. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Verslavingszorg en allochtonen, brief van 

de minister van VWS. Den Haag: SDU, vergaderjaar 1997-1998, No. 25664-1 

(herdruk). 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Het Nederlandse Drugbeleid (1995- 

1998). Continuïteit en verandering. Den Haag: SDU, vergaderjaar 1995-1999, 

No. 24 077-div. nrs. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. 1999 Rijksbegroting VWS. Den Haag: 

SDU, vergaderjaar 1998-1999. No. 26200 XVI. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Wijziging van het Wetboek van 

Strafrecht, het Wetboek van Strafvordering, de Wet op de rechterlijke 

organisatie en het voorstel voor een Penitentiaire beginselenwet 

(strafrechtelijke opvang verslaafden) Den Haag: SDU, vergaderjaar 1997-1998. 

No. 26023-1,2,3,5 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Beleidsvisie geestelijke gezondheidszorg. 

Den Haag, SDU, vergaderjaar 1998-1999, No. 25424. 

Tweede Kamer der Staten Generaal. Jaaroverzicht zorg 1999. Den Haag: 

SDU, vergaderjaar 1998-1999, No. 26204-4. 

Uitvoeringsregeling Reclassering, Staatscourant 108, 1998. 


Visser, H. Verslaving, het labyrint van de drugs. Kernthema's voor onderwijs 

en beroep. Baarn: Nelissen B.V., 1997. 

Vogt, I. Gender and drug treatment systems. In: Klingemann, H. en G. Hunt 

(red.), Drug treatment systems in an international perspective. Drugs, demons 

and delinquents. London: Sage Publications, 1998. 

Walburg, J.A. Verslaafd aan kwaliteit, Jellinek jaarverslag 1996. Amsterdam: 

Jellinek, 1997. 

Walburg, J.A. Jellinek jaarverslag 1997. Amsterdam: Jellinek, 1998. 

Weeda, C.A.P., De praktijk van maatschappelijk herstel in de verslavingszorg. 

Handboek verslaving. december 1994. 

Weeghel, J. van Elling, A. en Marck, J. van der. Dubbele diagnose. Dwalen 

tussen psychiatrie en verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut, 1997. 

Weert-van Oene, G. de et al. Drop-out in de verslavingszorg. In: Maandblad 

Geestelijke Volksgezondheid, jrg. 53 (1998), nr. 4, p. 388-402. 

Welland, centrum voor verslavingszorg. Beleidsplan 1999, divisie 

Verslavingszorg. Heerlen: Welland, 1998 

Wiercx, R. Terug naar verslaving, een toekomstvisie. Utrecht: NeVIV, 1996. 

Wiers, R. Wie raakt er verslaafd? In: De Psycholoog, april 1999, p. 146-151 

Wiggers, C.C.M.C. BDC-onderzoek verslavingszorg, onderzoeksverslag. 

Utrecht: NZi, 1998. 

Wychgel, H. Verslavingspreventie bij instellingen voor verslavingszorg en 

GGD'en 1998. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998. 

Ziekenfondsraad. Tijdelijke regeling subsidiëring methadon. Amstelveen: 

ZFR, 1996 

Ziekenfondsraad. Normdifferentiatie in de GGZ. Amstelveen: ZFR, 1997. 

ZorgOnderzoek Nederland. Programma Verslaving. Thema lll, 

Verslavingszorg, preventie en monitoring. Den Haag: ZON, 1998. 

Zwart, W.M. de, et al. Probleemdrinkers (v/m), profiel van vrouwen in de 

ambulante zorg. Utrecht: Trimbos-instituut, 1996. 


Zwart, W.M. de en A.L. Wamel van. Jaarboek verslaving 1997. Over gebruik 

en zorg in cijfers. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum, 1998a. 

Zwart, W.M. de. Alcohol in de samenleving, State of the art, met een aanzet 

tot discussie. Utrecht: Trimbos-instituut, 1998b.

Dossier verslaving en verslavingszorg Achtergrondstudie bij ... - Rvz

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?