1990 BRABANTS HEEM JAARGANG 42 - Hops

Aft. l
Ligging van vindplaatsen
. Alle afbeeldingen in deze kroniek zijn
vervaardigd door medewerkers van de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek met uitzondering van:
afb. 1-3 (N. Arts), afb. 10 (A. Wouters,
overgenomen uit Archeologie I) en afb.
31 (N. Arts, overgenomen uit Brabants
Heem jrg. 42 pg. 6).
ARCHEOLOGISCHE KRONIEK
VAN NOORD-BRABANT 1988-1989
W.J.H. Verwers
met bijdragen van N. Arts, T. Huijbers en L.B.M. Verhart
Alfabetische lijst van vindplaatsen (M=Mesolithicum, N=Neolithicum,
B=Bronstijd, IJ=IJzertijd, R=Romeinse tijd, VM=Vroege Middeleeuwen,
LM=Late Middeleeuwen, NT=nieuwe tijd).
l: Baarle Nassau (N), p. 138
2: Bakel-Milheeze, Groote Peel (M), p. 136
3: Beek en Donk (IJ), p. 143
4: Boxmeer, Sambeek (N), p. 140
5: Budel, Dorplein (B/IJ), p. 142
6: Cuijk I (R), p. 146
7:CuijklI(R), p 148
8: Eindhoven (B), p. 140
9: Grave (VM), p. 157
10: Heeswijk-Dinther (B), p. 140
11: Helmond, d 'Oude Huys (LM), p. 158
12: Helmond, Stiphouts Broek, p. 137
13: 's-Hertogenbosch, Maurik (M/N), p. 136
135
14: Heusden (VM), p. 157
15: Lith (R), p. 150
16: Lith, Kessel I (R), p. 152
17: Lith, Kessel II (R), p. 155
18:Megen(R), p. 152
19: Nuland (B), p. 140
20: Oosterhout, Den Hout (N), p. 139
21: Someren (R), p. 147
22: Son en Breugel (IJ), p. 146
23: Vught (VM), p. 158
24: Waalwijk (NT), p. 161
25: Waspik (R), p. 152

Afb.2
's-Hertogenbosch, Maurik. Schaal 1:2
PREHISTORIE
's-Hertogenbosch, Maurik (afb. 2)
H. Verwerk (Eindhoven) is in het bezit van een groot fragment van een
Geröllkeule van kwartsiet. Hij vond dit voorwerp in 1988 op een akker langs
het dal van Dommel bij Maurik (gem. 's-Hertogenbosch). Op dezelfde akker
werden ook een vijftal vuurstenen artefacten gevonden die vermoedelijk uit het
Mesolithicum dateren. Hieronder bevinden zich geen werktuigen, zodat een
preciezere datering vooralsnog niet mogelijk is. Zoals zo vaak bij Geröllkeulen
is ook dit exemplaar gebruikt als slagsteen, hierop duiden de intensieve
klopsporen aan twee uiteinden van het voorwerp.
N. ARTS
Bakel, Milheeze, Groote Peel (afb. 3)
Dank zij J. Dautzenberg (Deurne) is de vondst bekend geworden van een fraaie
Geröllkeule van kwarts. Het voorwerp werd omstreeks 1980 gevonden door
J. Manders te Milheeze op een akker in de Groote Peel (gem. Bakel en
Milheeze). Andere vondsten werden niet opgemerkt. De vindplaats is thans
weiland, maar zal in de komende jaren worden geploegd. Het is waarschijnlijk
dat er dan vuurstenen voorwerpen aan het oppervlak zullen komen, daterend uit
het Laat-Mesolithicum.
De Geröllkeule uit Milheeze is een compleet exemplaar met een
zandlopervormig gat in het midden. Aan de rand bevinden zich op drie plaatsen
klopsporen die erop duiden dat dit voorwerp (ook) als slagwerktuig is gebruikt.
Voor zover bekend is de Geröllkeule van Milheeze thans het achtste exemplaar
van dit nog steeds raadselachtig type werktuig uit Noord-Brabant. De andere
werden gevonden te Boxmeer, 's-Hertogenbosch, Loon op Zand,
St.-Oedenrode, Tilburg (Kraaiven), Tilburg (Lepelare Zand) en Valkenswaard.
N. ARTS
136

Afb.3
Bakel, Milheeze. Groote Peel. Schaal
1:2
1. Determinatie dr. H. Kars (R.O.B.,
Amersfoort).
3. Verwers 1990: 26.
Helmond, Stiphouts Broek (Afb. 4)
In oktober 1988 werden door Henk Goossens, Twan Huijbers en Theo de Jong
(Vereniging Helmont, Helmond) op een geploegde akker enkele honderden
stenen artefacten verzameld uit het Mesolithicum. Blijkens het voorkomen van
o.a. brede trapezia zal dit materiaal uit het Laat-Mesolithicum dateren. De
vindplaats ligt in het Stiphouts Broek, dat een deel vormt van een door veen
omringd dekzandgebied genaamd de Eenselaar (gem. Helmond).
Tijdens de veldverkenningen vernamen de ontdekkers dat op dezelfde akker
omstreeks 1950 een doorboorde steen was gevonden. Na het vinden heeft dit
voorwerp gediend als contragewicht voor een deurtje van een kippenhok. De
doorboorde steen was niet meer in het bezit van de vinder. Volgens zijn
beschrijving zou het hier gaan om een doorboorde bijl van een gelaagde
steensoort. Door leden van de Vereniging Helmont is veel moeite gedaan de
vondst van die steen weer op te sporen. Zij hadden daarbij succes. Het
voorwerp bleek in het bezit te zijn van C J. Visser te Berg en Dal. Zoals op
basis van de beschrijving van de vinder reeds werd verondersteld bleek het hier
inderdaad te gaan om een Rössener Breitkeil uit het Vroeg-Neolithicum,
gemaakt uit erratische amfiboliet. 2 Het gaat hier echter om een uitzonderlijk
exemplaar, en wel om twee redenen. Allereerst betreft het hier een exemplaar
dat niet één, maar twee doorboringen heeft. Ter hoogte van de ene doorboring is
het werktuig oudtijds gebroken (afb. 4). Blijkens de afrondingen op het
breukvlak heeft het voorwerp lange tijd gefunctioneerd in gebroken toestand.
De vindplaats zelf is een tweede opmerkelijk fenomeen. Nog in de vorige
Kroniek 3 werd een Rössener Breitkeil uit Moergestel beschreven, waarbij werd
opgemerkt dat het in Noord-Brabant altijd om geïsoleerde vondsten gaat, dus
zonder enig associeerbaar ander archeologisch materiaal. Zoals hiervoor
vermeld is de Breitkeil uit Stiphout wel geassocieerd door ander archeologisch
materiaal, namelijk Laat-Mesolithische vondsten. De mogelijke gelijktijdigheid
137

Afb.4
Helmond, Stiphouts Broek. Schaal 1:1
4. Hoof 1970, type S3a.
van de Mesolithische vondsten met de Vroeg-Neolithische Breitkeil zou kunnen
worden aangetoond door bijvoorbeeld een radiometrische datering van
houtskool uit de vindplaats.
In september 1989 zou een weiland worden geploegd dat direct aan de
Meso/Neolithische vindplaats grensde. Vanwege de hoge ligging van dit
weiland langs een beekdal zou het niet onwaarschijnlijk zijn dat zich ook hier
archeologische vondsten zouden bevinden. Het zou daarbij kunnen gaan om een
vergelijkbaar nederzettingsterrein als in de akker daarlangs met wellicht nog
een intacte vuurplaats. Daarom werd besloten een verkennend archeologisch
onderzoek te doen plaatsvinden vóórdat het weiland zou worden geploegd. Bij
dit ploegen zou een eventuele archeologische vindplaats ernstig kunnen worden
verstoord. Het onderzoek vond plaats van 4 t/m 8 september 1989 en werd
uitgevoerd m.m.v. leden van de Vereniging Helmont en met financiële steun
van de Gemeente Helmond. Het onderzoek bestond uit het machinaal graven
van 4 m brede en ca 150 m lange sleuven dwars door het te ploegen weiland.
Het onderzoek verliep bijzonder succesvol. Er werd een tweetal concentraties
Laat-Mesolithisch vondstmateriaal aangetroffen, waarvan er één compleet werd
onderzocht. Bovendien werd er een vuurplaats gevonden waarin enkele
Mesolithische artefacten, enkele brokjes oker en een reeks verkoolde schalen
van hazelnoten. Opmerkelijk is ook de vondst van een tweetal verkoolde
aangepunte stukjes hout in de vuurplaats.
Bij het schrijven van deze tekst waren dateringen van verkoold materiaal uit de
vuurplaats nog niet bekend. In afwachting daarvan zal t.z.t. elders op het
mogelijke belang van de Mesolithische bewoning van het Stiphouts Broek
worden ingegaan.
N. ARTS
Baarle-Nassau (afb. 5)
Ten zuiden van Ulicoten is volgens een melding van A.A. van Tuijl een stenen
bijl gevonden. De vinder, wijlen de heer Leyten (Ulicoten), trof het werktuig
aan langs de oever van een beek. De bijl was gemaakt van lichtbruine tot
donkerrode vuursteen. Het gepolijste stuk, waarvan de top zwaar beschadigd
was, had gefacetteerde zijden. Vanaf het uiteinde naar de snede nam de breedte
van de bijl zeer weinig toe. De grootste dikte bevond zich halverwege de bijl. 4
138

Aft). 5
Baarle - Nassau. Schaal 1:2
Afb.6
Oosterhout, Den Hout. Schaal 1:2
5. Hoof 1970, type S3a.
Oosterhout, Den Hout (afb. 6)
Bij inventarisatie in het gebied rond Den Hout kwam M.Ackermans
(Oosterhout) een geslepen vuurstenen bijl op het spoor. Van de bijl was een
hoek zwaar beschadigd. Het snijvlak was enigszins aangetast. De kern had een
grijze kleur, terwijl de buitenzijde een bruin gevlekte patina toonde. In
doorsnede was de bijl ovaal, de zijden waren niet gefacetteerd. De grootste
dikte bevond zich ter hoogte van het midden. Vanaf de nek nam in de richting
van de snede de breedte toe. 5
139

Afb.7
Boxmeer, Sambeek. Schaal 1:4
Afb. 8
Nuland. Schaal 1:4
6. Gemaakt van een es (Fraxinus
excelsior), determinatie drs. L. Kooistra
(R.O.B., Amersfoort). C 14 - datering op
de versneller van het R.J. van de Graaff
laboratorium van de R.U. Utrecht: 3110
± 60 B.P.
Boxmeer, Sambeek (afb. 7)
In het najaar van 1988 vond D. Reijnen (Boxmeer) op een akker te Sambeek
bij ontgrondingswerkzaamheden scherven en vuursteen. Het vuursteen omvat
afslagen en brokken die niet nader te dateren zijn. Een gedeelte van het
aardewerk is met kwarts verschraald, een ander deel met gebroken
aardewerkgruis. Het met aardewerkgruis verschraalde aardewerk moet in de
Ijzertijd gedateerd worden. Op grond van twee randscherven met perforatie
onder de rand kunnen de kwartsverschraalde scherven tot de Vlaardingencultuur,
fase Ib, ca 2400 v. Chr. (ongecalibreerd), gerekend worden. De twee
randscherven zijn waarschijnlijk van één pot afkomstig.
L.B.M. VERHAKT (R.M.O.)
Nuland (afb. 8)
Op een akker in Nuland vond G.J. Smits (Oss) een randscherf van een
zogenaamde Hilversum-pot. De vindplaats is gesitueerd op een van de
zandruggen die opgevat worden als de uitlopers van het meer zuidelijk gelegen
dekzandgebied. In de Archeologische Kroniek 1979-1980 (p. 25-6) zijn
vondsten van dezelfde vindplaats beschreven. De randscherf heeft een
afgeplatte bovenzijde die versierd is met een dubbele rij nagelindrukken. Een
zelfde soort versiering bevindt zich ook bovenaan de binnenzijde van de
scherf. Op de kraag is in schuine lijnen een touwversiering aangebracht. De
schouder wordt gemarkeerd door twee horizontale rijen dubbele
nagelindrukken. Onderin de kraag bevindt zich een conische doorboring.
Grove stukken kwarts vormen de magering van de bruin-gele scherf, die
vooral aan de binnenzijde een gecraqueleerd oppervlak vertoont. Hilversumaardewerk
wordt toegeschreven aan de Midden-Bronstijd.
Eindhoven (afb. 9)
Drs. N. Arts, gemeentelijk archeoloog van Eindhoven, is een bronzen
speerpunt op het spoor gekomen. Die is rond 1964 door P. van Eist (Geldrop)
tijdens grondwerkzaamheden langs de rondweg tussen de Technische
Universiteit en het Diaconnesssenhuis gevonden. Van de speerpunt is de helft
van het ovale blad verloren gegaan. Onderin de open huls bevond zich een
gaatje.
Dergelijke speerpunten worden gedateerd in aan de Bronstijd.
Heeswijk Dinther (afb. 10)
Mevr. B.Timmer (Heeswijk) vond op een weiland langs de Beekgraaf een
vrijwel gave bronzen speerpunt met een afgerond, enigszins ruitvormig blad.
In de holle huls was een restant van een houten steel 6 (lmks op afb. 10)
140

Afb.9
Eindhoven. Schaal 7:2
Afb. l O
Heeswijk - Dinther. Schaal 1:1
bewaard die met een bronzen huisje (tussen steel en speerpunt op afb. 10) aan
de speerpunt bevestigd was.
141
O

Afb.ll
Budel, Dorplein. Schaal 1:1
7. Wouters 1989.
Budel - Dorplein (afb. 11)
Ten zuiden van de voormalige uitzichttoren bij de Hoort, niet ver van de
Belgische grens en de Hamonterbeek, vond A.M. Wouters ('s-Hertogenbosch)
een fragment van een lichtgrijze vuurstenen „sikkel" die later tot een
combinatie-werktuig van mes en schrabber is nageretoucheerd. 7
De snede van het breedste gedeelte en vooral de punt zijn zeer sterk afgerond
en afgesleten. Die delen waren ongeschikt om bijvoorbeeld graan of riet mee te
snijden. Dat kon wel met het bolle deel boven het midden. Het tegenover
gelegen gedeelte aan de holle zijde en de kap zijn opnieuw bewerkt, waardoor
zij hun scherpte herkregen. De gebruiksretouche die toen ontstaan is, wijkt af
van die op de oorspronkelijke zijde van de „sikkel". Door het gebruik kreeg de
„sikkel" een spiegelglans.
Over de functie van dit soort werktuigen heeft A. Bruijn naar aanleiding van
een „sikkel" uit Medemblik een verhandeling geschreven. Daarin concludeert
de auteur dat mede op basis van de richting van de polijstsporen deze „sikkels"
dienst deden als kouter bij het ploegen of het eren. De Late Bronstijd en de
Vroege Ijzertijd waren de periodes waarin dergelijke werktuigen in gebruik
waren.
Uit de directe omgeving van de vindplaats zijn in het verleden al meer
vondsten te voorschijn gekomen. In het bijzonder is te vermelden de bekende
Hilversum-urn uit Budel, die thans in het Rijksmuseum van Oudheden te
Leiden is tentoongesteld. Ook dient in dit verband een zestal driehoekige
142

pijlpunten van vuursteen genoemd te worden. Die vondsten dateren uit de
Vroege- en Midden-Bronstijd. Het is echter zeer twijfelachtig of op basis van
deze vondsten het gebruik van de „sikkel" in dezelfde periodes thuis hoort.
Beek en Donk (afb. 12-13)
Gedurende de maand december van 1988 alsmede de maanden mei tot en met
november van 1989 werd op de Kerkakker te Beek archeologisch
noodonderzoek verricht (afb. 12). Onderzoek ter plaatse was noodzakelijk
geworden nadat de gemeente het terrein had vrijgegeven voor de aanleg van
een tennispark. Het onderzoek werd uitgevoerd door de archeologische
werkgroep Beek en Donk en (tijdelijk) Gemert onder auspiciën van de ROB.
Verder verleenden vele amateurs uit de regio hun medewerking. De financiële
ondersteuning werd verzorgd door de gemeente Beek en Donk en de
heemkundekring. Het onderzoek omvatte een totale oppervlakte van ca 2150
vierkante meter. Het opgravingsterrein is gelegen op een dekzandrug op een
afstand van ca 500 m van de huidige (gekanaliseerde) bedding van het riviertje
de Goorloop, een zijtak van de rivier de Aa.
De waargenomen verschijnselen binnen het onderzoek kunnen worden
onderverdeeld in paalsporen, greppels, een waterput en een karrespoor. De
paalsporen waren alle te betitelen als prehistorisch, de overige sporen Laat-
Middeleeuws op een na. Die uitzondering was een lange smalle, gebogen en
met leem gevulde, greppel welke door een prehistorische paal werd
doorsneden. Deze greppel had een tegenhanger welke voor ongeveer de helft
van de lengte van de eerste kon worden gevolgd. Uit de vulling kon geen enkel
daterend element tevoorschijn worden gehaald, doch een datering in de
Ijzertijd is op stratigrafische gronden tenminste het geval (afb. 12).
De paalsporen konden teruggebracht worden tot een zestal gebouwstructuren,
te weten vijf vierpalige spiekers en een huisplattegrond. De lengte van de
zijden van de spiekers varieerde van 1.84-2.56 m. Gerekend vanaf het
opgravingsvlak waren de palen van de spiekers 30 cm diep. Eén spieker lijkt
op dezelfde plaats herbouwd te zijn.
De huisplattegrond (afb. 13) kon vrijwel in zijn geheel worden opgegraven en
aan de hand van de beschikbare gegevens kan een redelijke beschrijving en
interpretatie worden gegeven. Het gebouw is noordwest-zuidoost georiënteerd.
Het heeft een minimale lengte van 12 m en een maximale breedte van 6.50 m.
Het betreft een drieschepig gebouw, bepaald door twee gebinten, waarbij de
aanwezigheid van middenstaanders de indruk zou kunnen wekken van
vierschepigheid. Een aantal van de palen binnen het huis is zodanig ingegraven
dat het idee van een ruitvormige paalzetting ontstaat. De zuidoostelijke
afsluiting van het huis laat zich aflezen uit een paar inspringende palen in de
noord-oostelijke lange zijde. Zij vormen mogelijk het uiteinde van de lange
noordoostelijke en de korte zuidoostelijke wand. Dit in combinatie met
inachtneming van het aantal (2 i.p.v.3 of 4) palen rechtvaardigt een spiegeling
van de hoeken van de noordwestelijke korte zijde. De maximale lengte van het
gebouw komt hiermee op ca 12.50 m.
Het gebouw heeft een constructie gehad waarbij relatief diep ingegraven
middenstaanders het dak grotendeels gedragen hebben. Hiernaast heeft het dak
aan de onderzijde gerust op zware dakvoetdragers. Er zijn duidelijke redenen
om aan te nemen dat dit een schilddak betrof. Ten eerste omdat de buitenste
middenstaanders zich niet in, maar op enige afstand van de korte wanden
bevonden hebben. Ten tweede vanwege de aanwezigheid van dakvoetdragers
aan de korte zijde. De eerste en derde middenstaander zullen dan dienst gedaan
hebben als nokpalen vanwaar uit het dak over de korte wanden heen kon lopen
tot op de dakvoetdragers. Omdat de breedte van het gebint tamelijk groot was,
143

Afb. 12
Beek en Donk. l situatie, schaal
1:5000, 2 overzicht schaal 1:400
144
O
O .'.

Afb.13
Beek en Donk. Schaal 1:200 (links) en
1:100 (rechts).
8. Hulst 1973, 104.
9. Van der Sanden 1987, 56.
10. Kortlang 1987-11, 27.
11. Roymans en Hiddink in druk.
12. Van der Sanden 1987, 56.
13. Roymans en Hiddink in druk.
14. Mededeling dr. N. Roymans (IPP.
Amsterdam); Van den Broek 1987, 32.
15. Roymans 1988, 114.
16. Beex 1960.
17. Determinatie dr. N. Roymans (IPP).
O
.•o
o
O O
••
T T
TT T
zal de middelste van de drie middenstaanders een extra ondersteuning van het
middelste gebint gevormd hebben. De wand van het huis heeft vrij onder het
dak doorgelopen langs ondiepe palen welke in een aantal gevallen vergezeld
werden van een of meer extra palen. Een ingang in het huis is mogelijkerwijs
aanwezig geweest ter hoogte van de tweede middenstaander en het tweede
gebint, gezien vanuit het noordwesten. Hiervoor pleiten de extra wandpalen
aan de noordoostelijke kant en de zetting van de palen op deze hoogte in een
zodanige lijn dat een ongehinderde doorgang mogelijk wordt gemaakt. Het is
overigens niet uitgesloten dat de extra palen bij de ingangen te maken hebben
met reparaties. Een onderverdeling in een woon- en stalgedeelte is niet te
maken, al zal deze naar alle waarschijnlijkheid wel aanwezig zijn geweest.
De datering van de plattegrond kan op typologische gronden gesteld worden
op 900-500 voor Chr., d.w.z. vanaf de laatste fase van de Late Bronstijd tot en
met de Vroege Ijzertijd. Die datering berust op de ruitvormige paalzetting,
geconstateerd te Zijderveld, 8 Oss-Ussen 9 ( v.d. Sanden 1987, 56),
St.-Oedenrode '° en Loon op Zand-huis 2, " alsmede op basis van de
aanwezigheid van dakvoetpalen, aangetoond te Oss-Ussen ' 2 (v.d. Sanden
1987, 56) en Loon op Zand-huis 3. ' 3
Op basis van het aardewerk zou de datering wat scherper te stellen zijn, ware
het niet dat de aangetroffen scherven daarvoor niet geschikt zijn. Gevonden
werden slechts zeven fragmenten waaronder één randfragment. In alle gevallen
betrof het onbesmeten aardewerk, gemagerd met potgruis. Aardewerk met
deze kenmerken komt voor gedurende de laatste fase van de Late Bronstijd en
in de Ijzertijd. M Het huis heeft door het ontbreken van verbouwingen bestaan
uit één fase. Hiermee wijkt het niet af van het algemene beeld bij
Uzertijdnederzettingen in Zuid-Nederland waarbij huizen periodiek verplaatst
worden door het landschap. ' 5 De achtergrond hiervan is mogelijkerwijs het
systeem van levensonderhoud, waarbij akkers relatief kort kunnen worden
geëxploiteerd en zo voortdurend verplaatst moeten worden. Of we in ons geval
het huis en de aangetroffen spiekers tot één erf kunnen rekenen is nog maar de
vraag. In de nabije omgeving ' 6 lag een urnenveld.
Aan de hand van enkele bewaard gebleven bijpotjes en een urn, berustende
resp. in het RMO te Leiden en in de nalatenschap van J.F. van Gestel (collectie
L. van Gestel te Houten), is vastgesteld dat het urnenveld uit zowel de Late
Bronstijd als de Vroege Ijzertijd dateert. " De aanwezigheid van het urnenveld
doet een grotere nederzetting vermoeden waardoor het opgegraven huis en de
spiekers tot verschillende (al of niet gelijktijdige) erven behoord kunnen
145
ïï

Afb.14
Son en B reugel. Schaal 1:1
18. Van den Broeke 1988.
hebben. Ook de afstand tussen deze twee nederzettingselementen (30 tot 50 m)
doet hieraan denken. De mogelijkheid om hierin ooit meer duidelijkheid te
kunnen brengen is erg klein. Door grootschalige ontgrondingen ter plaatse in
de loop der tijd is naast het urnenveld waarschijnlijk ook een groot deel van de
nederzetting voorgoed aan de waarneming onttrokken.
T. HUTJBERS (I.P.P.)
Son en Breugel (afb. 14)
Tussen 1967 en 1974 heeft het IPL archeologisch onderzoek uitgevoerd op de
Hooidonksche akkers. Daarbij zijn nederzettingssporen en vondsten aan het
licht gekomen die vooral uit de Midden-IJzertijd dateren. Het onderzoek heeft
bovendien oudere en jongere resten van menselijke activiteiten opgeleverd:
vanaf het Mesolithicum tot in de Late Middeleeuwen. ' 8 Ontgronding heeft het
archeologisch belangrijke gebied volledig vernield. Toch worden incidenteel
nog vondsten op het terrein verzameld. Zo kwam J. van Gooi (Geldrop) in het
bezit van een fragment dat mogelijk afkomstig was van een bronzen La Tène
fibula, enige Romeinse munten en een bijzonder bronzen beslag (afb. 14).
Beide uiteinden hadden de vorm van een dierenkop (griffioen?), waarin een
paar bevestigings-gaatjes aanwezig waren. Aan de gekartelde bovenzijde
bevinden zich twee hartvormige, enigszins bewerkte uitsteeksels. Daartussen is
een verticaal, gefacetteerd staafje zichtbaar dat door een plaatvormig element
was afgedekt. Sporen van breuk rondom dat plaatje wijzen erop dat het beslag
groter geweest moet zijn. De onderzijde toont zijn oorspronkelijke vorm,
terwijl de achterzijde plat is.
Vergelijkbare stukken zijn niet bekend. Toch lijkt de manier van versieren en
de vorm van het beslag, dat mogelijk als teugelhanger dienst deed, erop te
wijzen dat het afkomstig is uit een Keltische werkplaats.
ROMEINSE TIJD
Cup ƒ (afb. 15-17)
Bij de aanleg van een rioolsleuf tegenover de Maartenshof aan de Grotestraat
kwam door de activiteiten van H.G.M. Elbers (Cuijk) een zogenaamde
casserole van brons te voorschijn (afb. 15). Het is een gegoten exemplaar
waarvan de ringen aan de onderzijde zijn gedraaid (afb. 16:1). Dergelijke
casseroles zijn vooral uit de Ie helft van de 3e eeuw bekend, maar zij kwamen
ook al voor in de 2e helft van de 2e eeuw tot zelfs in de 4e eeuw. Bij de
casserole werd, een dag later, door dezelfde vinder een handvat gevonden. Het
uiteinde had de vorm van een leeuwekop (afb. 17:3). Aan de andere kant gaf
een vage verkleuring de plaats aan van het handvat op de casserole. De
bovenzijde vormde de kop van een ram die als het ware in de casserole gluurde
(afb. 17:2). De aanhechting, vermoedelijk met tin gesoldeerd, bestond uit twee
gespreide poten aan de bovenzijde en een paar poten aan de onderzijde.
Daarover is een kleed gedrapeerd (afb. 17:1). Het min of meer cylindrische
handvat toonde een versiering, bestaande uit verdikkingen. Handvaten van
casseroles zijn in het algemeen plat en hebben verschillende vormen. Zij zijn
in een stuk gegoten met de casserole. Paterae of schalen daarentegen hebben
handvaten die vaak versierd zijn met cannalures en afzonderlijk tegen de
buitenzijde bevestigd zijn. Hoewel het Cuijkse handvat op dat van een paterae
lijkt, moet op grond van de hoogte van het bevestingingselement worden
aangenomen dat het handvat en de casserole bij elkaar behoren.
146

Afb.15
Cuijk I.
Afb.16
Cuijk I. l onderzijde, 2 bovenzijde.
Someren (afb. 18)
In het uitbreidingsplan Ooyvaarsrijt heeft J.v.d.Weerden (Someren) bij het
graven van bouwputten veel vondsten verzameld. Het ging vooral om
aardewerk uit de Ijzertijd en de Late Middeleeuwen. Bovendien raapte hij een
Romeinse en een Karolingische scherf op, evenals het bronzen kopje van een
everzwijn. Dergelijke kopjes kennen we als het uiteinde van het handvat van
bronzen schalen uit de Romeinse tijd. Uit Nijmegen zijn verschillende
exemplaren bekend. Een opvallend verschil is dat zich onder het kopje uit
Someren twee uitsteekels bevinden die als pootjes worden opgevat. Bij de
kopjes uit Nijmegen ontbreken dergelijke pootjes. De achterkant van het kopje
is enigszins ruw en lijkt gezaagd te zijn.
147

Afb.17
Cuijk L Handvat, l
bevestigingselement, 2 uiteinde.
Afb.18
Someren. 1-2 zijaanzicht, 3 voorzijde,
4 achterzijde.
Cuijk II (afb. 19)
Dankzij de oplettendheid van plaatselijke amateur-archeologen en vanwege de
directe bedreiging heeft de ROB twee inheems-Romeinse grafvelden
onderzocht, een op de Heeswijkse Kampen, een ander op een toekomstig
148

Afb.19
Cuijk II. Restauratie van Romeinse
kruiken.
parkeerterrein van Nutricia langs de Grotestraat. Het eerstgenoemde onderzoek
werd geleid door drs. W.A.M. Hessing en F. van Kregten, terwijl de leiding
van het tweede in handen was van de provinciaal archeoloog en G. Tak (allen
ROB). Beide grafvelden waren gelegen op een oeverwal. Van het grafveld op
de Heeswijkse Kampen zijn alle grenzen vastgesteld. In totaal heeft de ROB
bij dat onderzoek ca 110 graven onderzocht. Daarvoor waren door diverse
amateurs bij de aanleg van de wegcunetten al 40 graven geborgen. De
amateurs waren echter niet meer in staat alle graven te onderzoeken. De diepe
sporen van het grafveld zullen onder de wegcunetten bewaard zijn gebleven,
terwijl een aantal graven in handen is gekomen van anonieme schatgravers.
Het oorspronkelijke aantal graven zal daarom groter zijn geweest, misschien
iets onder de 200. Tussen het begin van de Ie eeuw na Chr. en het midden van
de 2e eeuw was het grafveld in gebruik.
Bij het onderzoek langs de Grotestraat zijn 42 graven vrijgelegd. Mogelijk is
149

19. Archeologische Kroniek 1977-1978,
35-38.
20. Archeologische Kroniek 1979-1980,
35-36.
21. Verlinde 1987.
door de recente afbraak van een villa op het opgravingsterrein een aantal
ondiepe graven verloren gegaan. De graven vormden het zuidelijke einde van
een groot grafveld dat zich in noordelijke richting ten westen van de
Grotestraat over een afstand van enige honderden meters uitstrekte. Resten van
dat grafveld zijn in de vorige eeuw al voor de dag gekomen en vormen thans
een belangrijk onderdeel van de archeologische collectie van het
Noordbrabants Museum in Den Bosch. De recent onderzochte graven dateren
vooral uit het eind van de 2e en mogelijk het begin van de 3e eeuw.
Binnen beide grafvelden zijn de bijzettingsvormen goed vergelijkbaar.
Allereerst zijn er grote kuilen, waarin crematieresten, mogelijk verpakt in een
omhulsel, tesamen met compleet vaatwerk begraven. Andere kuilen bevatten
resten van een brandstapel, vermengd met crematie, houtskool en verbrande
bijgiften. Bovendien kwamen grafkuilen voor met vrijwel uitsluitend
houtskool of crematieresten. Tenslotte was in één grafkuil langs de Grotestraat
een constructie van zes complete Romeinse dakpannen gemaakt. Daarbuiten,
maar in de grafkuil, stond een gave kruik.
Greppels rond de graven, zoals die bijvoorbeeld in het grafveld van Oss-Ussen
zijn aangetroffen, " komen uitsluitend in de Heeswijkse Kampen sporadisch
voor. De graven lagen daar over het algemeen zo dicht bij elkaar dat voor
grotere grafmonumenten geen ruimte aanwezig was.
Vormt dit aspect een gering verschil tussen beide grafvelden, duidelijker is het
onderscheid als gelet wordt op het aantal bijgiften, rnet name het vaatwerk.
Langs de Grotestraat zijn ongeveer 135 stuks aardewerk gevonden (afb. 19).
Het grootste aantal in een graf bedroeg 16. In het grafveld op de Heeswijkse
Kampen zijn aanzienlijk minder borden, kruiken en bekers meegegeven.
Aangezien de bewerking van beide grafvelden nog in volle gang is, kan niet
verder op deze aspecten van het grafritueel worden ingegaan. Bij beide
opgravingen werd veel steun gekregen van de gemeente en amateurarcheologen
uit de streek.
Lith (afb. 20-21)
Op verschillende plaatsen in Lith heeft G.J.Smith (Oss) vondsten verzameld
die wijzen op nederzettingen uit de Ijzertijd en de Romeinse tijd. Scherven
vormden het merendeel van de vondsten. Opmerkelijk is de rand van een
wrijfschaal (afb. 20). Terzijde van de uitgiet was een identiek stempel
aangebracht: VARINNIVS F. Dergelijke stempelafdrukken zijn bekend
uit Limburg, Noord-Frankrijk en Noord-België. Op grond van de verspreiding
wordt vermoed dat de wrijfschalen van Varinnius gefabriceerd zijn in België
langs de Romeinse weg die liep in de buurt van Boulogne sur Mer en Keulen
en bovendien Maastricht en Heerlen aandeed. Lith is tot nu toe de meest
noordelijke vindplaats waar dit stempel gevonden is (gegevens prof. dr. J. E.
Bogaers). Over de datering is niets bekend.
Onder de metalen vondsten zijn er twee vermeldenswaard. In de eerste plaats
is dat een fragment van een bronzen armband zijn (afb. 21). Het verdikte
uiteinde toont enige rijen groetjes, die door het gebruik aan de binnenzijde van
de armband zijn afgesleten. Dit type armband werd gebruikt in de Late
Ijzertijd. De tweede vondst is een ronde bronzen email-fibula (afb. 21).
De meeste carrées zijn omgeven door een roodbruine glasdraad. Op twee
verschillende manieren waren de vierkante velden versierd: velden, opgevuld
met blauwe en witte blokjes, en velden waarvan de rand uit blauw email
bestond en het centrum uit zeer kleine blauwe en witte blokjes.
Een vergelijkbare fibula is enige jaren geleden gevonden in Kessel (gem.
Lith). 20 Uit Wijster (Dr) en Colmschate (gem. Deventer), 21 kennen we ook dit
type fibula. Het was in gebruik in de Ie helft van de 3e eeuw.
150

Afb.20
Lith. l schaal 1:2, 2 schaal 1:1
Afb.21
Lith. Schaal
Afb.22
Lith. Schaal 1:1
151

Afb.23
Megen. Schaal 1:2
22. Determinatie dr. H. Kars (R.O.B.,
Amersfoort).
23. Lanting 1974.
Megen (afb. 23)
Op een akker vond GJ. Smits een slijpsteen van leisteen-fylliet (afb. 23). 22 De
doorsnede was afgeplat ovaal met aan een zijde duidelijke slijpsporen. Die
waren ook aan het bijgewerkte uiteinde. Opvallend was de visgraatversiering
die door het gebruik op enkele plaatsen sterk afgesleten was. Een vergelijkbare
slijpsteen trof G.J. Smits in Lith. De meeste slijpstenen van dit soort zijn
afkomstig uit Romeinse militaire kampen langs de Limes. Vermoed wordt dat
zij speciaal voor het leger vervaardigd zijn, en wel tussen 40 en 120 na Chr. 23
Voor zover bekend vormen de slijpstenen uit Lith en Megen de enige
vertegenwoordigers van dit type in Brabant. Afgezien van andere elementen
wijst het voorkomen langs de Maaskant op contacten in genoemde perioden
tussen de inheemse bevolking en de Romeinse militairen.
Lith, Kessel I (afb. 24 - 25)
Via verschillende eigenaren is H. Rutten (Stevensweert) in het bezit gekomen
van Romeinse vondsten die in 1986 bij de bekende zuigactiviteiten zijn
opgebaggerd. Daarbij bevond zich een klein wij altaar van kalksteen (31 x 20 x
12.5 cm). Beide smalle zijden waren versierd met een boommotief waarvan de
contouren nog vaag herkenbaar zijn (afb. 24). De achterzijde was glad bekapt.
Aan de bovenzijde was een horizontale richel uitgespaard die rond het
wijaltaar liep. Links onder (afb. 25) was een rechthoekig stuk uitgekapt. Dat
heeft mogelijk te maken met een secundair gebruik van het altaar. Van
eventuele kussens of andere versiering aan de bovenzijde was vrijwel niets
bewaard gebleven. Op de voorzijde was een inscriptie aangebracht. De lezing
ervan luidt als volgt:
DEAE
VENERI.S
VAE. VIC
fORINIA
VERATTA
V.S.L.M
[Aan de godin Venus Sua heeft Victorinia Veratta dit altaar gewijd en daarmee
heeft zij haar belofte gaarne en terecht ingelost].
Over degene die dit altaar gewijd heeft, is in de literatuur of van andere
inscripties niets bekend. Op basis van de overige vondsten die in dit gebied te
voorschijn zijn gekomen, kan dit wijaltaar in de 2e eeuw gedateerd worden.
Waspik (afb. 26)
Op de grens tussen Waspik en Sprang - Capelle heeft A.Wagenmakers
(Waspik) enige bijzondere vondsten verzameld. Niet alleen de vondsten zijn
opmerkelijk, maar ook de plek waar de vondsten vandaan komen. Het is een
gebied waarover in bepaalde opzichten onduidelijk bestaat. Op kaarten is deze
streek als een dakzandgebied aangegeven. Sporen van oude woningen zijn dus
daar te verwachten, maar tot voor kort vormde dit gebied op de
verspreidingskaarten een witte vlek. Dankzij de activiteiten van Wagenmakers
is daarin nu verandering gekomen. Zijn vondst bestaat uit twee bronzen lunulaamuletten.
De halvemaanvormige hangers hadden een hol middendeel. Tussen
de uiteinden van het ene exemplaar (afb. 26:1) hing een zespuntige ster met
platte achterkant. Aan de bovenzijde bevonden zich twee ronde uitsparingen.
Indien de opening door slijtage ontstaan zou zijn, dan had de bovenzijde van
152

AJb.24
Lith, Kessel I.
153

Afb.25
Lith, Kessell. Schaal 1:4
Afb.26
Waspik. Schaal 1:2
24. Zadoks-Josephus Jitta en Witteveen
1977.
de hanger boller moeten zijn. Sporen die erop wijzen dat dat deel van de
hanger bijgewerkt en versmald is, ontbraken echter. Het is dus onduidelijk of
door die rondingen schakeltjes bevestigd waren waaraan een schijf hing. Voor
de bevestiging van zo'n schijf bevonden zich drie gaatjes aan de bovenzijde
van het andere exemplaar (afb. 26:2). Aan het gaatje aan de onderzijde heeft
vermoedelijk ook een ster gehangen. Ster en schijf zijn bij dat exemplaar niet
bewaard gebleven.
Lunulae waren ten minste vanaf het 4e millenium voor Chr. in gebruik. De
oudste zijn bekend uit Mesopotamië. Vandaar hebben zij zich verspreid in
westelijke richting. In de Romeinse tijd kwamen deze hangers veel voor. En
ook in latere tijd, tot ver na de Middeleeuwen, zijn zij in gebruik gebleven.
Vrouwen en meisjes droegen lunulae als hanger aan een ketting..Op
verschillende afbeeldingen uit de klassieke oudheid zien we de toepassing.
Aanvankelijk werden deze lunulae opgevat als vruchtbaarheidsteken. In de
Romeinse tijd lijkt de relatie tussen vrouw en maan vergeten te zijn en beperkt
het gebruik zich niet meer uitsluitend tot vrouwen. Dan dragen ook mannen en
dieren die hangers en hecht men aan lunulae een algemeen kwaad werende
betekenis. Lunulae waren in de Romeinse tijd zeer populair in gebieden langs
de Maas en de Rijn. Ook in Nederland zijn er vele gevonden. We kennen ze uit
de Friese terpen, Zuid - Limburg en het Midden-Nederlandse Rivierengebied
met Nijmegen als vindplaats van de meeste exemplaren. 24 Op de
verspreidingskaart kan nu Waspik/Sprang - Capelle worden toegevoegd. Het
zijn de eerste lunulae uit Brabant en zij geven wellicht een indicatie voor het .
belang van de zuidelijke route langs de Maas gedurende de Romeinse tijd die
de streek rond Nijmegen verbond met het westen van ons land.
154

Afb.27
Lith, Kessel II.
25. Den Boestert 1956, nr. 61.
Lith, Kessel II (afb. 27 - 28)
Bij de baggerwerkzaamheden in de uiterwaarden van de Maas in de buurt van
de Lithse Ham hebben amateur-archeologen uit die streek zeer veel Ijzertijd -
aardewerk geborgen, waaronder een aantal complete exemplaren. De vondsten
kwamen tevoorschijn uit twee niveaus, waarvan er een zich onder de
waterspiegel bevond. Uit een van deze niveaus wist A. Verhagen
('s-Hertogenbosch) een koperen ketel te bemachtigen (afb. 28). De bovenzijde
van de enigszins bol gevormde ketel was voorzien van een horizontale koperen
band die met behulp van nagels aan de buik bevestigd was. Aan de rand
bevond zich een ijzeren strip. De bronzen ketel kon aan een ijzeren hengsel
worden opgehangen. Koperen plaatjes versterkten de plaats waar de oren aan
de ketel bevestigd waren. Waarschijnlijk dateert dit type ketel uit de 3e- 4e
eeuw na Chr. 25
In de buurt van de ketel trof dezelfde vinder een ijzeren pijlpunt aan. De
gespleten huls, waarin de steel bevestigd was, eindigde in drie gebogen
massieve pijlpunten (afb. 27).
155

Ajb.28
Lith, Kessel II.
156

AJb.29
Grove. Schaal 2:1
Afb. 30
Heusden. Schaal 2:1
26. 1981-1982,45-46; 1983-1984,38.
MIDDELEEUWEN
Grove (afb. 29)
Na de ontgronding van het Escharenseveld in het midden van de jaren '70
heeft het terrein veel bijzonder vondsten opgeleverd. Een aantal ervan is in
vorige kronieken besproken. M Thans kunnen weer twee opmerkelijke bronzen
voorwerpen vermeld worden.
Afb. 29:1 toont voor- en zijaanzicht van het uiteinde van een leren houder
waarin een zwaard gedragen kan worden. Dergelijke oorbandklemmen worden
op grond van het voorkomen in graven gedateerd in de Merovingische periode.
Tevens kwam een bronzen fibula te voorschijn van een type dat sinds enige
jaren langs de Maas een algemene verschijning is: een email-fibula met
ingeschreven kruis (afb. 29:2). Tot op heden worden deze fibulae uitsluitend
als losse vondst aangetroffen. Daarom kan slechts een globale datering
gegeven worden: 7e - 10e eeuw.
Heusden (afb. 30)
Op een akker bij Heusden vond B.Korngold (Drunen) een bijzondere fibula
van brons. Binnen de kartelrand is een draakachtig beest te zien met mogelijk
drie poten. De kop met een groot rond oog is naar rechts gekeerd en kijkt naar
een merkwaardig uitsteeksel op de staart. Aan de andere zijde bevinden zich de
bekende aanhechtingen voor de speld. Een fibula die een vergelijkbare
157

Afb.31
Vught. Schaal 1:1
27. Barnham Thetford: Vierck 1984, p. 381,
Abb. 180: 7.
versiering met diermotief toont, is gevonden in het Engelse Norfolk. 27
Waarschijnlijk was die fibula in de Merovingische periode in gebruik. Een
zelfde datering voor het exemplaar uit Heusden is dan ook aannemelijk.
Vught (afb. 31)
Bij de verlegging van de Rijksweg heeft een dragline de resten van een
waterput geraakt. Het betrof een put die gemaakt was van een uitgeholde
boomstam. Op verzoek van P.v.d.Heuvel (St.-Michielsgestel) heeft de
machinist de grond uit de waterput en die in de omgeving ervan
uiteengeschoven. Daarbij heeft P.v.d.Heuvel enkele karolingische scherven en
wat Pingsdorf aardewerk verzameld. Tevens raapte hij een kleine bronzen
riemtong op. Aan een zijde was de riemtong bevestigd op de riem met behulp
van bronzen nagels. Het andere uiteinde was bol afgewerkt. De versiering
bestond uit cirkelvormig ribben met daarbinnen een bronzen bolletje
(afb. 31:1). Aan de achterzijde was het negatief van de versiering zichtbaar
(afb. 31:2). De riemtong is waarschijnlijk gebruikt in de Vroege
Middeleeuwen.
Helmond, d' Oude Huys (afb. 32)
In Brabants Heem 42, l (1990) is door mevr. J. Strong uitvoerig verslag
gedaan van het onderzoek van een middeleeuwse houten burcht, d' Oude Huys
genaamd. Een deel van het artikel is gewijd aan het verloop van het onderzoek,
waaraan mevr. Strong zeer intensief heeft deelgenomen, in een ander deel
wordt aandacht geschonken aan de resultaten van de opgraving. Het heeft
weinig zin de gang van zaken de revue te laten passeren. Wel moet duidelijk
zijn dat ik vanaf het begin bij het onderzoek betrokken ben geweest. Dat
resulteerde in de vervaardiging van een veldtekening door R.E. Lutter,
veldtechnicus bij de ROB. Dat het in een later stadium aan professionele
waarnemingen ontbrak (p. 7), is niet geheel overeenkomstig de waarheid,
omdat de voorzitter van de heemkundekring Helmond-Peelland en de
gemeente de hulp van prof. dr. J.G.N. Renaud, gepensioneerd medewerker van
de ROB, hebben ingeroepen. Aangezien aan zijn adviezen de voorkeur werd
gegeven, kan achteraf moeilijk over te weinig interesse van onze kant worden
gesproken. Veel belangrijker acht ik echter de inhoudelijke kant van de zaak.
Op verschillende momenten heb ik zelf een aantal waarnemingen gedaan. Die
gegevens vormden de aanleiding op een aantal punten van de beschreven
interpretatie terug te komen.
Een belangrijk facet van het onderzoek is de fasering. Informatie daarover
verschaften de profielen. In het noord-westen heb ik een profiel als volgt
beschreven:
In de ondergrond bevond zich een dik pak veen. Daarop rustte een zandig
laagje van 20 cm dikte dat doorwerkt was en scherven, houtskool en
fragmenten baksteen bevatte. Het werd afgedekt door een 20 cm dikke laag
met schoon, donker bruingrijs zand. Die vormde een ophogings- of
egalisatielaag. Vervolgens werd een geheel doorwerkt pakket van 10 - 15 cm
dikte aangetroffen. Ongetwijfeld zal dit pakket dikker zijn geweest, maar de
bovenzijde ervan is bij de recente afbraak van de fabriek verwijderd. Elders,
bij de ronde toren, was de opbouw van het profiel simpeler. Daar rustte op het
veen een 20 cm dikke doorwerkte laag. Die werd afgedekt door een puinlaag
van ca 20 cm dikte die zich over de uitbraaksleuf van de toren uitstrekte. Het
schone zandige laagje daarover heeft te maken gehad met de bouw van de
fabriek.
Uit de gegevens in het noordwestelijke deel van het terrein blijken dus twee
158

fasen aanwezig. Het is echter niet bekend hoe oud die lagen afzonderlijk zijn.
Evenmin is duidelijk hoe de relatie is tussen de verschillende houten
constructies en de lagen in het profiel. Dat betekent dat op basis van de
gegevens uit het profiel een gedateerde fasering in de bouw niet is aan te
geven. Een andere mogelijkheid daarvoor zou het resultaat van het
dendrochronologisch onderzoek kunnen bieden. Maar die gegevens ( Strong,
tabel 1) zijn te summier om er een helder gefaseerd beeld mee te schetsen.
Bovendien is niet duidelijk aan welke constructie de gedateerde palen, met
uitzondering van paal 156, zijn toe te wijzen. En daarmee komen we op een
ander probleem: de interpretatie van de palen.
Op het door de ROB vervaardigde overzicht ligt de constructie met de plank
evenwijdig aan de rijen palen ten weerszijden ervan. Die situatie verschilt
duidelijk met het overzicht in afb. 7 van Strong. Aannemelijk is dat het geheel
in een keer is aangebracht: de constructie met de plank die op zijn plaats
gehouden wordt door rijen palen aan beide kanten. De richting ervan wijkt
enigzins af van de dwarsrichting van de brug. Mogelijk behoort die constructie
niet tot de primaire aanleg. Daarop wijst wellicht ook de relatief jonge datering
van een van de palen (nr. 28 in tabel 1). Waartoe diende een dergelijke
constructie? Palen worden aan elkaar gekoppeld om ze, zoals in venige grond,
stevig op hun plaats te verankeren. Dat is alleen nodig indien die palen een
zware last te dragen hebben. De houten constructie zou dan ook een stenen
gebouw gedragen kunnen hebben. Daarop zou ook het puin in de gracht,
aangrenzend aan de constructie, kunnen wijzen. Niet uit te sluiten is tenslotte
dat de brug enige malen gerapareerd is. Dat zou verklaren waarom op
sommige punten zich drie palen bevinden en elders een of twee. Dat aan de
noordzijde een brug gestaan heeft, is duidelijk. De palen ervan zijn ingeslagen
in een bedding of gracht die minstens 16 m breed was en opgevuld was met
verontreinigd veen. Aan de zuidzijde reikte het water tot paal 45a, die in het
verlengde van de westzijde van de brug was ingeslagen. Bij paal 43a was
hetzelfde aan de oostzijde het geval. Onduidelijk is de relatie tussen de brug en
de twee fasen in de beschoeiing. Het was opvallend dat ter weerszijden van de
brug de ronde en rechthoekige paaltjes versprongen. Waarschijnlijk hebben we
hier te maken met een uitbouw tussen de palissades. Later is een kleinere
gracht aangelegd, breedte 11 m. De vulling daarvan bestond uit zeer veel
puinafval. Die gracht eindigde tegen de houten elementen (Strong, afb. 8), die
geïnterpreteerd zijn als „deel van een ophaalbrug die scharnierde op de
„voorpoort" constructie". Aanwijzingen voor een eventuele kuil waarin het
contragewicht van de brug wordt neergelaten, ontbreken.
In het noordwesten van het opgravingsterrein hebben verschillende gebouwen
gestaan. Een duidelijk herkenbare plattegrond is het „lang gebouw". Dat het
tweeschepig was, is niet aannemelijk, omdat een dergelijke constructie niet
past in de ontwikkeling van de Brabantse houtbouw. Twijfels bestaan er over
de plattegrond van het „centraal gebouw", in het bijzonder omdat de noord- en
zuidwand zeer fragmentair zijn. Een andere mogelijke interpretatie is een
noordzuid gericht gebouw, gevormd door de palen 70-57, 70b-59, 70d-61, 62,
82-63. Dat gebouw kan verlengd en verbouwd zijn met een mogelijk
drieschepig gebouw dat gevormd wordt door de palen 75-76-78-83, 92-87-86-
85, 93-105-106-x, 99-103-104-107. Een andere mogelijkheid is dat de vier
genoemde rijen twee afzonderlijke oost-west gerichte schuurtjes
vertegenwoordigen. Hierij dient te worden opgemerkt dat die interpretatie
gebaseerd is op de door de ROB vervaardigde plattegrond die op enkele
plaatsen afwijkt van die in afb. 32.
Ten aanzien van de bewoningsgeschiedenis van dit gebied kunnen we het
volgende vaststellen. Historische bronnen die informatie geven over de bouw
of het gebruik van d' Oude Huys, zijn in feite niet beschikbaar. Vermoedelijk
159

Afb.32
Helmond, d' Oude Huys. Schaal 1:250

Afb.33
Waalwijk. Schaal 1:2
28. Colf. Kolf. Golf 1982.
heeft er na 1328 nieuwbouw plaatsgevonden, „den Borch" genoemd, die in het
begin van de 15e eeuw is afgebroken. Uit de bestudering van het aardewerk
weten we dat er bewoning plaats vond vanaf de 12e tot en met de 14e eeuw.
Op basis van het gepubliceerde materiaal is het onduidelijk of er op de
overzichtstekening een horizontale stratigrafie is aan te brengen. Het
archeologisch onderzoek heeft aanwijzingen voor een fasering opgeleverd.
Verschillende fasen zijn vastgesteld bij de palissades, profielen en houtbouw.
Hoe die fasen afzonderlijk gedateerd moeten worden en aan welke historiche
gebeurtenissen zij gekoppeld kunnen worden, blijft voorlopig nog duister. Om
op deze en andere vragen een antwoord te kunnen geven verdient het
aanbeveling in een uitvoerige studie alle beschikbare archeologische
informatie te betrekken.
NIEUWE TIJD
Waalwijk (afb. 33)
Van een akker is een colfschoen afkomstig, die gevonden is door A.
Wagenmakers. De schoen bestaat uit een blad lood dat om het uiteinde van de
stok geslagen is. Aan de voorzijde bevinden zich drie kerven, mogelijk
beschadigingen. Een omhulsel, waarschijnlijk van textiel, heeft indrukken
achtergelaten aan de achterzijde van een zijkant. Wellicht zijn zij bij de
vervaardiging van de schoen daar terecht gekomen. De schoen was gemaakt
voor rechtshandige spelers.
Het colfspel is ontstaan in de 12e of 13e eeuw. Een enorme populariteit genoot
het in de 16e en 17e eeuw. Misschien dateert het exemplaar uit Waspik uit die
periode. Rond 1700 verdwijnt het colfspel en komt het kolfspel, dat binnen
beoefend werd, ervoor in de plaats. Hoewel kolf nog steeds gespeeld wordt,
werd het aan het eind van de 19e eeuw in de schaduw gesteld door het
golfspel, dat vanuit Groot-Brittannië in Nederland en België werd
overgenomen. In het bijzonder gedurende de laatste jaren heeft het golfspel aan
populariteit gewonnen. 28
161

LITERATUUR
Beex, G., 1960: Opgravingen te Beek en Donk, Brabants Heem 12, 142.
Broeke, P.W. van den, 1980: Bewoningssporen uit de Ijzertijd en andere perioden op de
Hooidonksche Akkers, gem. Son en Breugel, prov. Noord-Brabant, Analecta
Praehistorica Leidensia 13, 7-80.
Broeke, P.W. van den, 1987: De dateringsmiddelen voor de ijzertijd van Zuid-Nederland, in:
W.A.B, van der Sanden en P.W.van den Broeke (red.): Getekend Zand^tien jaar
archeologisch onderzoek in Oss-Ussen, Waalre, 23-45.
Colf. Kolf. Golf. Tentoonstellingscatalogus, Zutphen, 1982.
Hoof, D., 1970: Die Steinbeile und Stein xte im Gebiet de Niederrheins und der Maas, Bonn.
Hulst, R.S., 1973: A Contribution to the Study of Iron Age House-plans: Zijderveld,
Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 23, 103-109.
Kortlang, R, 1987: Landschapsonderzoek Archeologie De Dommelvallei, een
Archeologische Inventarisatie. Deel U: bewoningsgeschiedenis. Provincie Noord-
Brabant.
Lanting, J.N., 1974: Wetzsteine mit Fischgratenverzierung: Artefakte aus Komischer Zeit,
Germania 52, 89-101.
Roymans, N., 1988: Archeologisch onderzoek bij een grindafgraving te Beegden (L.). Een
eerste verslag, Archeologie in Limburg, 36, 111-116.
Sanden, W.A.B.v.d., 1987: De nederzettingen, in: W.A.B. v.d. Sanden en P.W. v.d. Broeke
(red.): Getekend Zand, tien jaar archeologisch onderzoek in Oss-Ussen, Waalre, 53-69.
Roymans, N./H.Hiddink in druk: Nederzettingssporen uil: de Bronstijd en de Vroege
Ijzertijd op de Kraanvensche Heide te Loon op Zand (N-Br.), in: H.Fokkens en
N.Roymans (red.), Nederzettingen uit de Bronstijd en de Vroege Ijzertijd in de Lage
Landen, Nederlandse Archeologische Rapporten, Amersfoort.
Verlinde, A.D., 1987: Archeologische kroniek van Overijssel over 1986, Overijsselse
historische bijdragen 102, 169-187.
Verwers, W.J.H., 1990: Archeologische Kroniek van Noord-Brabant 1985-1987, Waalre.
Vierck, H., 1984: Mittel- und west-europaische Einwirkungen auf die Sachkultur von
Haithabu/Schleswig. In: H. Jankuhn u.a. (Hrsg.), Archaologische und
naturwissenschaftliche Untersuchungen an Siedlungen im deutschen Küstengebiet, Band
2, Weinheim, 366-422.
Wouters, A.M., 1989: Fragment van een "sikkelblad" (kouter?), nageretoucheerd tot
schrabber, Archeologie l, 50-52.
Zadoks-Josephus Jitta, A.N./A.M. Witteveen 1977: Rornan Bronze Lunulae from the
Netherlands, Oudheidkundige mededeling van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden
58, 167-195.
AFKORTINGEN
IPL : Instituut voor Prehistorie, Leiden
IPP : Instituut voor Pre- en Protohistorie, Amsterdam
RMO: Rijksmuseum voor Oudheden, Leiden
ROB : Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort
162

vervolg van blz. 134
—: Sprekend een Westbrabander [2]. Krantestukjes over dialektverschijnselen
in West-Noord-Brabant. Amsterdam 1981, blz. 119-139.
Nuland (L 145)
-C. Swanenberg: Wiej we bewaart... 'n oostbrabants woordebuukske (...). Delft
1986 2 .
-C. Swanenberg: ...diej hè' we ... 'n oostbrabants woordebuukske (...). Delft
1987.
Nunen (L 235)
-J. van Bakel: 'Een impasse in het dialect van Nuenen', in: Taal en Tongval jg.
11 (1959), blz. 24-36. [Naar aanleiding hiervan: A. Weijnen: 'Het vraagstuk
van de oorsprong der stijgende diftongen', in: Taal en Tongval jg. 11 (1959),
blz. 37]
-J. van Bakel: 'De meest gesloten vocaalfonemen in het dialect van Nuenen bij
Eindhoven', in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde jg. 78
(1960-61), blz. 199-217.
-J. van Bakel: 'Dialectfossielen', in: Taal en Tongval jg. 13 (1961), blz. 13-15.
Oerle (L 224)
-A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland. Meer in het bijzonder d'Oerse taol.
Deel 1: Klank- en vormleer, Deel II: Vocabularium. Assen 1958-1962.
-Zie ook: De Kempen.
Oirschot (K 187)
-J. Winkler: Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. 's-Gravenhage
1874 [reprint: Walluf bei Wiesbaden 1972], deel l, blz. 302-305.
-J. de Josseling de Jong: 'De verkleinwoorden in een Noordbrabantsch dialect',
in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde jg. 22 (1903), blz. 125-
131.
-Zie ook: De Meierij.
Oss (L 99)
-F.J.M, van de Ven: 'Het dialect', in: —: Vierduizend jaar Oss. Berlicum 1975,
blz. 89-91.
Ossendrecht (1118)
-D.& A. H[ugens-].V[erbrugge].: 'Bloemen en planten in onze streek met een
eigen dialectische naam', in: Tijding 1985 nr. 3, blz. 26-32. [Woordenlijst]
-D. en A. Hugens-Verbrugge: 'Oos Ostrechs dialekt', in: Tijding 1986 nr. 3, blz.
51-52.
-D. en A. Hugens-Verbrugge: 'Oos Ostrechts dialekt', in: Tijding 1987 nr. 2,
blz. 59-68; 1988 nr. l, blz. 35-41, nr. 2, blz. ?-?, nr. 3, blz. 82-91; 1989 nr. l,
blz. 60-69; 1990 nr. l, blz. 74-85, nr. 2, blz. 47-64. [alfabetische
woordenlijst]
-[?]: 'Woorden en begrippen die betrekking hebben op de boerderij', in: Tijding
1987 nr. l, blz. 14-20.
Oud-Gastel (K 153)
-A. Weijnen: 'Typische [resp. "Merkwaardige"] West-Noordbrabantsche
woorden [uit Fijnaart, Wagenberg en Oud-Gastel]', in: Eigen Volkjg. l
(1935), blz. 13-14, 107-109; 8 (1936), blz. 19-21; 9 (1937), blz. 254-255.
-A. Weijnen: 'Bijzondere Oudgastelse woorden', in: Jaarboek De Ghulden
Roos nr. 4 (l 944-45), blz. 78-87.
-H.CJ. Zandbergen: 'Een inventarisatie van de Gastelse volkstaal',
163

espektievelijk: 'Een aanvulling op de inventarisatie van de Gastelse
volkstaal', in: Jaarboek Heemkundekring Het Land van Gastel 1985, blz. 3-
20; 1986, blz. 95-109.
De Peel
-[A. Sassen]: 'Hoe men in Peelland persoons- en geslachtsnamen verbuigt', in:
Tijdschrift voor Noord-Brabantsche Geschiedenis, Taal- en Letterkunde jg. l
(1883-84), kol. 42-44.
-[A. Sassen]: 'De verbuiging van de gemeene zelfstandige naamwoorden met
de hun voorafgaande bepalende woorden in Peelland', in: Tijdschrift voor
Noord-Brabantsche Geschiedenis, Taal- en Letterkunde jg. 2 (1884-85), kol.
16.
-A.F. van Beurden: 'De Limburgsche en Brabantsche Peel', in: Limburg's
Jaarboekjg. 25 (1919), blz. 78-127.
-A. Weijnen: 'Uit de vaktaal der Peelarbeiders', in: Onze Taaltuinjg. 6 (1937-
38), blz. 331-335.
-A. Weijnen: 'Geboeid door onze Brabantse taal; III, Het Peellands dialect', in:
Brabantia Nostrajg. 6 (1940-'41), blz. 324-326.
Reusel (K 216)
-W. van Gompel: 'Holderdebolder koei op zolder. Een overzicht van
klankexpressief taalmateriaal', in: —: Van Gummigallegen. [Bijdragen tot de
kennis van het Reusels Heem, deel 2]. Reusel 1979, blz. 117-145.
-W. van Gompel: Plant en mens in Reusel; een overzicht. [Bijdragen tot de
kennis van het Reusels Heem, deel 3]. Bladel 1979.
-Zie ook: Acht Zaligheden.
Rijen (Klöla)
-W. van Gestel: 'Streekdialekt', in: De Mulder. Uitgave van Heemkring
Molenheide jg. 7 (1986) nr. 19, blz. 21-24; nr. 20, blz. 15-16; jg. 8 (1987) nr.
21, blz. 18-20; nr. 22, blz. 16-17; nr. 23, blz. 17-19; nr. 24, blz. 21-23; jg. 9
(1988) nr. 28, blz. 16-21; jg. 10 (1989) nr. 31, blz. 16-24; jg. 11 (1990) nr. 34,
blz. 20-22; nr. 35, blz. 22-24. [diverse aantekeningen over dialectwoorden]
Rijsbergen (K 180)
-J. Winkler: Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. 's-Gravenhage
1874 [reprint: Walluf bei Wiesbaden 1972], deel l, blz. 306-309.
-Zie ook: Baronie van Breda.
Roosendaal (K 174)
-A. Weijnen: 'Een Roosendaals sjiboleth', in: Eigen Volkjg. 10 (1938), blz.
191-196.
-A. Weijnen: 'Taalgrenzen in het gebied van De Ghulden Roos', in: Jaarboek
De Ghulden Roos nr. 2 (1942), blz. 13-21.
-W. Knappers: Dialekt; een probleem in het voortgezet onderwijs? Z.p. 1980.
[Typoscript]
-J. van Nassau: "t Roosendaals woordenboek', in: Heemkundekring
Roosendaal en Nispen nr. 8 (1985), blz. 39-45.
Rosmalen (L 144)
-C. Swanenberg: Wiej we bewaart... 'n oostbrabants woordebuukske (...). Delft
1986 2 .
-C. Swanenberg: ...diej hè' we ... 'n oostbrabants woordebuukske (...). Delft
1987.
-C. Swanenberg: Jikkes merante! Sprokkelen in Brabantse spreuken. Den Bosch
164

1990. [Grotendeels eerder verschenen in Brabantiajg. 37 (1988) - jg. 39
(1990)] [spreuken, woorden, uitdrukkingen]
Sambeek (L 188)
-J. Winkler: Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. 's-Gravenhage
1874 [reprint: Walluf bei Wiesbaden 1972], deel l, blz. 299-302.
-S. v. W.: 'Dialect in het Land van Kuik', De Navorscher jg. 9 (1859), blz. 61-
63, 293-294; 10 (1860), blz. 89 en 145-146.
-[H.M.C.] v[an] O[osterzee]: 'Woorden in het Land van Kuik, maar ook in de
Meijerij in gebruik', in: De Navorscher jg. 10 (1860), blz. 146.
-[R.C.] Romer: 'Woorden in het Land van Kuik, maar ook in de Meijerij in
gebruik', in: De Navorscher jg. 10 (1860), blz. 146-147; 11 (1861), blz. 13-
14.
-Willem van Cuuk: 'Land van Cuijk', in: Noord en Zuidjg. 3 (1880), blz. 178-
179.
-[?]: 'Grenstalen', in: 't Daghet in den Oosten jg. 21 (1905), blz. 40-42.
Schijf (K 177a)
-A. Weijnen: 'De woordenschat te Schijf', in: Jaarboek De Ghulden Roos nr. 12
(1952), blz. 102-108.
Schijndel (L 179)
-Zie ook: De Biesbosch.
's-Hertogenbosch (K 150)
-A. Weijnen: 'Den Bosch en Noord-Brabant', in: Brabantia Nostrajg. 3 (1937-
38), blz. 57-60.
-J.M. Jansen: 'Dialekt-onderzoek bij leerlingen van de zesde klassen van de
Bossche basisscholen en hun ouders', in: Boschboom Bladeren nr. 18 (1975),
blz. 1-15.
-P.M. Overschie: 'Mogen jouw kinderen later dialekt spreken?', in: Boschboom
Bladeren nr. 18 (1975), blz. 16-30.
-M. Spierings: 'De taal van 'gans een volk' in Oud-Den Bosch', in: Boschboom
Bladeren nr. 18 (1975), blz. 31-32.
-O. Hoes: 'Een onderzoek anno 1972 naar het dialect op Bossche basisscholen:
"dialect? Dan voel je je vrij!", in: Rond Janus en Bet]g. 3 (1981), nr. 3, blz.
15-17.
St.-Michielsgestel (L 177)
-W.F. Mürköster: 'Een Brabantsch raadsel en zijn Indische dubbelganger', in:
Driemaandelijksche Bladen jg. 10 (1910), blz. 48-53. [Herdrukt in: J. van
Ginneken / J. Endepols: De regenboogkleuren van Nederlands taal. 's-
Hertogenbosch 1931 2 , blz. 90]
-Zie ook: De Meiérij.
St.-Oedenrode (L 200)
-Zie ook: De Meierij.
Sleeuwijk (K lOOa)
-S. de Leeuw: 'Sleeuwijks dialekt', in: Neerlands Volksleven jg. 21 (1971), blz.
209-211.
Steenbergen (I 57)
-T. Bakx: 'De klinkers van het Steenbergse dialect', in: Taal en Tongval jg. 12
(1960), blz. 149-167.
165

-T. Bakx: 'Enkele opmerkingen over de medeklinkers in het Steenbergs dialect',
in: Taal en Tongval jg. 13 (1961), blz. 19-20.
-Zie ook: Nieuw Vosmeer.
Steensel (L 255b)
-Zie ook: Acht Zaligheden.
Tilburg (K 183)
-J.J.M. Sicking: 'Tilburgs dialect', in: Historische Bijdragen. Orgaan van de
Heemkundekring Tilborghjg. 3 (1972), nr. 4/5, blz. 54-55.
-J. Vromans: 'Tilburg met mate', in: Actum Tilliburgis jg. 7 (1976), blz. 58-65.
-H. Vereijken: 'De spelling van het Tilburgs dialect', in: Actum Tilliburgis jg. 10
(1979), blz. 148-160.
-Werkgroep Tilburgs Taaleigen: 'Uit het dagelijks leven van Tilburg vruger', in:
Actum Tilliburgis jg. 12 (1981), blz. 49-55.
-H. Vereyken: 'De spelling van het Tilburgs dialect', in: R. Janssen: We hebben
gezongen en niks gehad. Tilburg / Breda 1984, blz. 239-245.
-W. Sterenborg: 'Erkende spelling voor Tilburgs dialect', in: Tilburg jg. 2
(1984) nr. 4, blz. 10-11.
-E. Klaassen / J. Smits / H. van Rijen (e.a.): Tilburgs dialect. Tilburg 19852.
[woordenboek]
-D. Boutkan: 'Morfonologische klinkerverwisseling in het Tilburgs
stadsdialect', in: Taal en Tongval 42 (1990), 46-60.
Uden (L 152)
-Brabantius: 'Proeve eener grammatica der taal van oostelijk Noord-Brabant',
in: Onze Volkstaal jg. l (1882), blz. 162-173.
-Brabantius: 'Woordenlijst der Noord-Brabantsche volkstaal', in: Onze
Volkstaal jg. l (1882), blz. 193-237.
-Zie ook: De Meierij.
Udenhout (K 165)
-C. Verhoeven: Herinneringen aan mijn moedertaal. Baarn 1978. [algemene
beschouwingen plus een woordenlijst]
Valkenswaard (L 260)
-C. Hoppenbrouwers: 'Valkenswaard, een stadje met een bekker?', in: Taal en
Tongval jg. 23 (1971), blz. 201-202.
-C. Hoppenbrouwers: 'Gradual Dialect Loss and Semantic Fields', in: K.
Deprez (ed.): Language and Intergroup Relations in Flanders and in The
Netherlands. Dordrecht / Providence RI 1989, blz. 83-97.
Vlierden (L 243)
-J. Coppens: 'De timmerman aan het werk; Vlierdens dialect', in: D'n
Uytbeyndel nr. 8 (1985), blz. 9-10.
-H. Crompvoets: 'Over dialect van Deurne, Liessel en Vlierden', in: D'n
Uytbeyndel nr. 9 (1985), blz. 5-11.
Waalwijk (K 141)
-P.J. Berkelmans: 'Wölleks dialekt', in: De Klopkeijg. 3 (1979), blz. 369-371;
jg. 4(1980), blz. 457-461.
-J.M. Vugts: 'Nogmaals het Wölleks Dialect', in: De Klopkeijg. 4 (1980), blz.
488-497.
-P.J. Berkelmans: 'In hoeverre spreekt de Waalwijkse jeugd nog "dialect"?', in:
De Klopkeijg. 5 (1981), blz. 594-597.
166

Wagenberg (K 158a)
-A. Weijnen: 'Typische [resp. "Merkwaardige"] West-Noordbrabantsche
woorden [uit Fijnaart, Wagenberg en Oud-Gastel]', in: Eigen Volkjg. l
(1935), blz. 13-14, 107-109; 8 (1936), blz. 19-21; 9 (1937), blz. 254-255.
Werkendam (K 100)
-A. Visser: 'Het spraakgebruik te Werkendam', in: —: Werkendam ontdekt
verleden. Werkendam [1978], blz. 251-260.
-Zie ook: De Biesbosch.
Westerhoven (L 280)
-C. Hoppenbrouwers: 'Het verkleinwoord in het Westerhovens', in: Spektator
jg. 7 (1977-78), blz. 462-477.
-C. Hoppenbrouwers: Language change. A study ofphonemic and analogical
change with particular reference to S. E. Dutch dialects. Meppel 1982.
-C. Hoppenbrouwers: 'Het genus in een Brabants regiolect', in: Tabujg. 13
(1983), blz. 1-25.
-C. Hoppenbrouwers: 'Fonische ontwikkelingen in een Brabants regiolect', in:
Dialect, standaardtaal en maatschappij. Leuven / Amersfoort 1985, blz. 149-
159.
Wouw (K 173)
-J. Stroop: 'Wouw in het westbrabantse taallandschap', in: Jaarboek De
Ghulden Roos nr. 43 (1983), blz. 41-53.
-J. Stroop: 'Over schuilgaande medeklinkers en hun sporen', in: De Vierschaer
jg. 3 (1985), nr. 4, blz. 59-66.
Zeeland (L 157)
-Brabantius: 'Proeve eener grammatica der taal van oostelijk Noord-Brabant',
in: Onze Volkstaal jg. l (1882), blz. 162-173.
-Brabantius: 'Woordenlijst der Noord-Brabantsche volkstaal', in: Onze
Volkstaal jg. l (1882), blz. 193-237.
-Zie ook: De Meierij.
Zeelst (L 225)
-J. Cuypers: 'Spreekwoorden te Zeelst in gebruik', in: Tijdschrift voor Noord-
Brabantsche geschiedenis jg. l (1883-84), kol. 235-236.
-J. Cuypers: 'Spreekwoorden en uitdrukkingen in Zeelst en omstreken
saamgelezen', in: Noord-Brabantsche almanak voor het jaar 189 J. 's Bosch
1890, blz. 431-456.
-J. Cuypers: 'Spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen. (Zeelst en
omstreken). Tweede honderdtal. Noord-Brabantsche almanak voor het jaar
1893. 's Bosch 1892, blz. 877-894.
-Zie ook: Acht Zaligheden en De Kempen.
Zevenbergen (K 155)
-W. Meulblok: 'Enkele zinnen in Zevenbergs dialect', in: Oud Nieuws.
Periodiek van de Oudheidkundige Kring Zevenbergen jg. 9 (1989) nr. 2, blz.
20. [enkele observaties]
Zundert (K 190)
-P. Dictus: 'T ies wonder. Aspekten van de Zundertse woordenschat en de kennis
daarvan bij jonge Zundertenaren. Tilburg 1985.
-Zie ook: Baronie van Breda.
167