Imams en islamconsulenten in Vlaanderen - Universiteit Antwerpen

Inhoudstafel
Inhoudstafel..................................................................................................... 5
Tabellen............................................................................................................ 7
Situering van het onderzoek........................................................................... 11
1. Onderzoeksopzet, methodologie en respons ........................................... 13
1.1. Vragenlijsten.................................................................................... 14
1.2. Interviews ....................................................................................... 15
1.3. Focusgroepen................................................................................... 15
1.4. Respons .......................................................................................... 16
Imams en islamconsulenten
2. De imam in Vlaanderen: Resultaten ........................................................ 19
2.1. Een socio-demografische schets.......................................................... 19
in Vlaanderen:
2.1.1. Migratieachtergrond .............................................................. 19
2.1.2. Opleiding ............................................................................. 21
Achtergrond en activiteiten
2.1.2.1. Religieuze en niet-religieuze opleiding .................................... 21
in kaart gebracht
2.1.2.2. Een opleiding in België......................................................... 24
2.1.3. Taal en cultuur...................................................................... 27
2.1.3.1. Taalkennis ......................................................................... 27
2.1.3.2. Belang van de taal .............................................................. 28
2.1.3.3. Hindernissen ...................................................................... 30
2.2. Takenpakket .................................................................................... 31
Jonathan Debeer
2.3. Tewerkstelling en erkenning ............................................................... 36
(SGKB – Universiteit Antwerpen)
2.4. Raad en preek.................................................................................. 40
2.4.1. Thema’s............................................................................... 41
Prof. dr. Patrick Loobuyck
2.4.2. Invloed van de maatschappelijke context op de inhoud van de
(Universiteit Antwerpen)
preek .................................................................................. 43
2.4.3. Radicalisering ....................................................................... 44
Prof. dr. Petra Meier
2.5. Contacten in de moskeegemeenschap.................................................. 46
2.5.1. Moskeebestuur ..................................................................... 47
(Universiteit Antwerpen)
2.5.2. De gelovigen ........................................................................ 49
2.5.2.1. Respect en autoriteit ........................................................... 50
2.5.2.2. Voorbeeld .......................................................................... 53
2.5.2.3. Contact ............................................................................. 54
2.5.2.4. Relatie met vrouwen............................................................ 55
2.6. Contact buiten de moskeegemeenschap............................................... 57
2.6.1. Contact met andere imams, religieuze autoriteiten en inter-
Steunpunt Gelijkekansenbeleid
levensbeschouwelijke contacten .............................................. 57
2.6.2. Koepelorganisaties ................................................................ 60
5

Steunpunt Gelijkekansenbeleid
Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
2011
ISBN 978-90-7727-166-7
Wettelijk Depot: D/2011/3680/09
NUR 756, 763
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos
ii

Imams en islamconsulenten in Vlaanderen:
Achtergrond en activiteiten in kaart gebracht
Jonathan Debeer
(SGKB – Universiteit Antwerpen)
Prof. dr. Patrick Loobuyck
(Centrum Pieter Gillis – Universiteit Antwerpen)
Prof. dr. Petra Meier
(Departement Politieke Wetenschappen – Universiteit Antwerpen)
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii

Inhoudstafel
Inhoudstafel ..................................................................................................... 5
Tabellen ............................................................................................................ 7
Situering van het onderzoek ........................................................................... 11
1. Onderzoeksopzet, methodologie en respons ........................................... 13
1.1. Vragenlijsten .................................................................................... 14
1.2. Interviews ....................................................................................... 15
1.3. Focusgroepen ................................................................................... 15
1.4. Respons .......................................................................................... 16
2. Imams in Vlaanderen: Resultaten ........................................................... 19
2.1. Een socio-demografische schets .......................................................... 19
2.1.1. Migratieachtergrond ................................................................ 19
2.1.2. Opleiding ............................................................................... 21
2.1.2.1. Religieuze en niet-religieuze opleiding .................................... 21
2.1.2.2. Een opleiding in België ......................................................... 24
2.1.3. Taal en cultuur ....................................................................... 27
2.1.3.1. Taalkennis ......................................................................... 27
2.1.3.2. Belang van de taal .............................................................. 28
2.1.3.3. Hindernissen ...................................................................... 29
2.2. Takenpakket .................................................................................... 31
2.3. Tewerkstelling en erkenning ............................................................... 36
2.4. Raad en preek .................................................................................. 40
2.4.1. Thema’s ................................................................................. 41
2.4.2. Invloed van de maatschappelijke context op de inhoud van de
preek .................................................................................... 43
2.4.3. Radicalisering ......................................................................... 44
2.5. Contacten in de moskeegemeenschap .................................................. 46
2.5.1. Moskeebestuur ....................................................................... 47
2.5.2. De gelovigen .......................................................................... 49
2.5.2.1. Respect en autoriteit ........................................................... 50
2.5.2.2. Voorbeeld .......................................................................... 53
2.5.2.3. Contact ............................................................................. 54
2.5.2.4. Relatie met vrouwen ............................................................ 56
2.6. Contact buiten de moskeegemeenschap ............................................... 57
2.6.1. Contact met andere imams, religieuze autoriteiten en inter-
levensbeschouwelijke contacten ................................................ 57
2.6.2. Koepelorganisaties .................................................................. 60
5

6
2.6.3. Contact met de bredere gemeenschap ....................................... 60
2.6.3.1. De imam als vertegenwoordiger van de moskeegemeenschap .... 61
2.6.3.2. De imam als poort tot de Vlaamse gemeenschap ..................... 63
3. Islamconsulenten in Vlaanderen: Resultaten .......................................... 65
3.1. Een socio-demografische schets .......................................................... 65
3.1.1. Migratieachtergrond ................................................................ 65
3.1.2. Opleiding ............................................................................... 65
3.1.3. Taal ...................................................................................... 66
3.2. Takenpakket .................................................................................... 67
3.3. Tewerkstelling en erkenning ............................................................... 69
3.4. Contacten in de gevangenis ................................................................ 72
3.4.1. Contact met de gevangen ........................................................ 72
3.4.1.1. Contact, respect en autoriteit ................................................ 72
3.4.1.2. Vrouwen ............................................................................ 74
3.4.2. Directie en personeel ............................................................... 75
3.4.3. Contact met andere (niet-islamitische) consulenten ..................... 76
3.5. Koepelorganisatie ............................................................................. 77
4. Algemene conclusie en beleidsaanbevelingen ......................................... 79
4.1. Imams ............................................................................................ 79
4.2. Consulenten ..................................................................................... 82
4.3. Beleidsaanbevelingen ........................................................................ 83
4.3.1. Opleiding ............................................................................... 84
4.3.2. Erkenning .............................................................................. 85
4.3.3. De Executieve van Moslims van België ....................................... 87
4.3.4. Informatie .............................................................................. 88
4.3.5. De imam/consulent als beleidspartner ........................................ 89
5. Addendum: Onderzoeksaanbevelingen ................................................... 91
5.1. Timing ............................................................................................ 91
5.2. Partners in onderzoek ........................................................................ 91
5.3. Vertrouwen ...................................................................................... 91
5.4. Geven en nemen .............................................................................. 91
Bijlagen .......................................................................................................... 93
Dankwoord ................................................................................................... 119

Tabellen
Tabel 1: Responsrate van de vragenlijsten voor imams per nationale afkomst
(n=60) ........................................................................................................... 16
Tabel 2: Indeling respondenten vragenlijsten imams (n=60) .................................. 16
Tabel 3: Responsrate van de vragenlijsten voor islamitische consulenten per
nationale afkomst (n=8) ................................................................................... 17
Tabel 4: Respons en spreiding interviews (n=17) .................................................. 17
Tabel 5: Antwoord op de vraag: “Wat was/waren de belangrijkste reden(en) voor
uw migratie (meerdere antwoorden mogelijk)?” .................................................... 20
Tabel 6: Antwoord op de vraag: “Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om
imam te zijn (meerdere antwoorden mogelijk)?” ................................................... 22
Tabel 7: Antwoord op de vraag: “Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in het
kader van uw tewerkstelling als imam (meerdere antwoorden mogelijk)?” ................ 23
Tabel 8: Stellingen met betrekking tot de overheid (n=60) ..................................... 25
Tabel 9: Antwoord op de vraag: “Hebt u in de laatste 12 maanden nog (een)
andere opleiding(en) gevolgd?” .......................................................................... 27
Tabel 10: Antwoord op de vraag: “Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als
imam (meerdere antwoorden mogelijk)?” ............................................................ 32
Tabel 11: Antwoord op de vraag: “Is uw huidige takenpakket, vergeleken met uw
takenpakket in een moskeegemeenschap in het buitenland …?” (n=42) ................... 33
Tabel 12: Antwoorden op de vragen : “In België kunnen imams als ze erkend zijn,
betaald worden door de staat. Wat vindt u van …” ................................................ 37
Tabel 13: Antwoord op de vraag: “Als u binnen de gemeenschap het gevoel krijgt
soms zonder het respect te worden behandeld dat u verdient, is dat dan door …” ...... 50
Tabel 14: Antwoord op de vraag: “Bestaat het publiek tijdens de vrijdagspreek
gewoonlijk uit?” (n=55) .................................................................................... 55
Tabel 15: Antwoord op de vraag: “Als personen bij u persoonlijk om raad komen
vragen (bijvoorbeeld over de islam, leven in Europa etc.), zijn dit dan gewoonlijk?” ... 55
Tabel 16: Antwoorden op de vraag: “Hoe zou u uw relatie met de volgende
personen binnen de moskeegemeenschap beschrijven?” (n=60) ............................. 56
Tabel 17: Antwoord op de vraag: “Stel: u hebt een vraag van theologische aard die
u zelf niet kan oplossen. Bij wie zal u om raad gaan vragen (meerdere antwoorden
mogelijk)?” ...................................................................................................... 58
Tabel 18: Antwoord op de vraag: “Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in
het kader van uw tewerkstelling als islamitisch consulent (meerdere antwoorden
mogelijk)?” (n=8) ............................................................................................ 65
7

Tabel 19: Antwoord op de vraag: “Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om
islamitisch consulent te zijn (meerdere antwoorden mogelijk)?” (n=8) ..................... 67
Tabel 20: Antwoord op de vraag: “Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als
islamitisch consulent (meerdere antwoorden mogelijk)?” (n=8) .............................. 68
Tabel 21: Stellingen met betrekking tot de overheid (n=8) ..................................... 70
Tabel 22: Antwoord op de vraag: “Hoe zou u uw relatie met de volgende personen
binnen uw taak als consulent omschrijven (één antwoord)?” (n=8) ......................... 72
8

Situering van het onderzoek
Dit onderzoek gebeurde op vraag van het kabinet van Vlaams minister van Inburgering
Geert Bourgeois aan het Steunpunt Gelijkekansenbeleid en liep van januari 2010 tot
december 2011. Het maakt deel uit van de Integratiekaart, een geïntegreerd
onderzoeksproject rond verschillende thema’s met als gemeenschappelijke noemer
‘integratie’.
Thema van dit onderzoek betreft imams en islamconsulenten in Vlaanderen (en België).
Het wil een duidelijk en omvattend beeld schetsen van beide en verduidelijken hoe zij
opereren binnen een immigratiecontext. Gezien dit onderzoek geen voorgaande kent, is
dit pionierswerk per definitie in eerste plaats verkennend. Het huidige rapport betreft de
resultaten die naar voor kwamen uit het empirische luik van het onderzoek. Als
achtergrond verwijzen we naar het rapport Imams en islamconsulenten in Vlaanderen:
Hoe zijn ze georganiseerd? 1 waarin een contextanalyse gepresenteerd wordt.
Deze publicatie bestaat uit vier hoofdstukken. Het eerste schetst de achtergrond van
het onderzoek en de methodologie. Hoofdstuk twee presenteert de resultaten van het
onderzoek naar imams, het derde hoofdstuk de resultaten van het onderzoek naar
islamconsulenten. Het laatste hoofdstuk bevat een algemene conclusie en enkele
beleidsaanbevelingen waarvoor we ons baseren op de empirische resultaten en de
contextanalyse.
De vragenlijsten van de enquêtes en de interviews werden toegevoegd als bijlagen. Ook
werd een addendum gemaakt met suggesties rond timing, methodiek en partnerschap
om toekomstig onderzoek rond de doelgroep een duw in de rug te geven.
1 Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
11

1. Onderzoeksopzet, methodologie en respons
In dit hoofdstuk beschrijven we de opbouw, de gebruikte methoden en de onderlinge
samenhang van dit empirische luik. Het uiteindelijke doel van het onderzoek bestond
erin de imam in zijn functie als religieus bedienaar van de moskeegemeenschap,
evenals de islamconsulent als ondersteuner van de gevangenen in kaart te brengen. Dit
zowel voor hun persoonlijke ervaring, de Belgische context waarbinnen ze actief zijn en
de relatie met de (brede) geloofsgemeenschap. Met deze resultaten kunnen problemen
en lacunes aangekaart worden en aanbevelingen worden gedaan om samenwerking te
verbeteren.
Zowel imams, islamconsulenten als de moskeegemeenschap werden bevraagd. De
imam hebben we als volgt afgebakend:
Onder ‘imam’ verstaan we de personen die
- Op regelmatige wijze het gebed voorgaan en de vrijdagpreek verzorgen en/of
daarnaast andere functies op zich nemen binnen de moskeegemeenschap.
- We zijn dus op zoek, niet naar alle vrijwilligers maar naar die persoon die hierin
het voortouw neemt.
- Onder Vlaams verstaan we: het territorium van het Vlaamse gewest.
Islamconsulenten hebben een eigen bijzondere functie en opereren in een eigen
context. Zij zijn niet zomaar ‘gevangenisimams’ maar voorzien gedetineerden in eerste
plaats van een luisterend oor. Wat deze groep betreft, beperkten we onze
onderzoekspopulatie tot de acht consulenten, verbonden aan een Vlaamse gevangenis
en erkend volgens het Koninklijk Besluit van 2005.
In een poging tot een exhaustief beeld van onze populaties te komen, begonnen we
met een kwantitatieve bevraging in de vorm van vragenlijsten. Het voordeel van een
vragenlijst is de relatief lage kost, de snelheid, dat de respondent ze kan invullen
wanneer het hem/haar uitkomt en dat – in principe - een groot aantal respondenten
bereikt kan worden. Ook is het risico op interviewereffect, waarbij persoonseigenschappen
van de interviewer – leeftijd, geslacht, huidskleur e.a. – een invloed
hebben op de antwoorden vrijwel onbestaande.
Anderzijds zijn er ook nadelen: onduidelijke of onopvallende vragen kunnen
onbeantwoord blijven, personen zijn snel gevoelig voor de duur en het risico op nonrespons
is groot. Bovendien komt dat wat niet gevraagd wordt ook niet aan bod, staat
nooit vast wie de antwoordformulieren invult en of andere, door de onderzoeker nietcontroleerbare
factoren de resultaten beïnvloeden 2 .
In de praktijk bleek het verspreiden en verzamelen van vragenlijsten vaak moeilijk.
Daarom zetten we extra in op de diepte-interviews met imams en consulenten. Deze
lieten ons toe de diepgang, nuance en persoonlijke getuigenissen te verkrijgen die niet
2 Bryman, A 2004, Social Research Methods, Oxford University Press, New York.
13

werden verkregen in het kwantitatieve luik. In deze interviews waren we afhankelijk
van onze contacten en van respondenten die ons te woord willen staan.
De hierboven beschreven methodes lieten ons enkel toe geloofbedienaars te bestuderen
vanuit hun eigen standpunt. Omdat het niet vaststaat dat dit correspondeert aan de
beleving binnen de geloofsgemeenschap, kozen we ervoor een aantal focusgroepen van
gelovigen en moskeebesturen samen te brengen rond enkele thema’s die ter sprake
kwamen in de vragenlijsten en interviews.
De combinatie van deze drie methoden, samen met een terugkoppeling naar onze
bevoorrechte getuigen, boden ons een brede kijk op de onderzoekspopulatie.
Om het overzicht van de bijdragen van de verschillende methoden te behouden, worden
in het volgende hoofdstuk steeds eerst de resultaten uit de vragenlijsten gepresenteerd,
vervolgens deze uit de interviews en dan deze uit de focusgroepen.
1.1. Vragenlijsten
De vragenlijsten werden opgesteld aan de hand van de beschikbare literatuur en
informatie van bevoorrechte getuigen. Voorbeelden uit voorgaand onderzoek bestonden
niet.
Omdat werd aangegeven dat niet alle respondenten (en in het bijzonder de imams) het
Nederlands machtig waren, werd de schriftelijke vragenlijst – met zo veel mogelijk
gesloten vragen - vertaald naar het Arabisch, Turks en Engels door beëdigde vertalers
van de vertalingdienst van de stad Antwerpen.
We stootten aanvankelijk op weerstand rond de duur van de vragenlijst (deze lag
aanvankelijk rond de 30 minuten) en een aantal vragen die als te privé werden
beschouwd. Om de responsrate te verhogen, werd de vragenlijst daarom gezuiverd van
vragen die respondenten konden afschrikken en niet absoluut noodzakelijk waren voor
het onderzoek. Hierdoor werd de oorspronkelijke lijst ingekort: het uiteindelijke
resultaat betrof een lijst van ca. 11 bladzijden (afhankelijk van de taal), 30 vragen en
een invultijd van om en bij de 20 minuten. Deze kan geraadpleegd worden in de eerste
bijlage. Voor de vragenlijst die werd voorgelegd aan islamconsulenten baseerden we
ons op deze voor imams en pasten we de vragen aan. Deze kan geraadpleegd worden
in bijlage twee.
Verspreiding en verzameling van de vragenlijsten voor imams gebeurde op
verschillende wijze naar gelang de wensen en de werking van de integratiecentra- en
diensten waarmee werd samengewerkt. Op sommige plaatsen gebeurde de verspreiding
door de onderzoeker zelf. Op andere plaatsen gebeurde het contact via een
contactpersoon van de integratiedienst. Soms werd in rechtstreeks contact getreden
met de imam, op andere momenten ging dit langs het moskeebestuur. Voor één groep,
de imams aangesteld door het Turkse Praesidium voor Religieus Zaken (meer bekend
onder de naam ‘Diyanet’) gebeurde de verspreiding op een bijzondere vergadering op
de nationale hoofdzetel van de organisatie in Brussel. De vragenlijsten voor consulenten
werden verdeeld in samenwerking met het Vlaamse Hoofd van Dienst.
14

1.2. Interviews
Interviews gebeurden op semigestructureerde wijze aan de hand van een topiclijst,
opgesteld uit de verzamelde informatie die naar voor kwam uit de contextanalyse 3 , de
gesprekken met bevoorrechte getuigen en de vragenlijsten. Thema’s betroffen o.m.:
- de persoonlijke ervaring van imam/islamconsulent zijn;
- (de plaats van actualiteit in) de preek en de raad aan gelovigen;
- de autonomie en autoriteit van de bedienaar;
- het takenpakket en de mogelijkheid om als gesprekspartner van de overheid te
functioneren;
- de verschillen met islamitische landen.
In bijlagen drie en vier zijn respectievelijk de topiclijsten voor de interviews met imams
en consulenten opgenomen.
Net als bij de vragenlijsten, botsten we ook tijdens de interviews soms op een
taalbarrière. Dit werd opgelost door de hulp van een eigen tolk of een
vertrouwenspersoon uit de gemeenschap. De analyse van de interviews gebeurde op
basis van de Nederlandse vertalingen die werden opgenomen op band tijdens het
interview 4 .
We trachtten de interviews met imams te spreiden over de verschillende
gemeenschappen en de Vlaamse provincies.
1.3. Focusgroepen
Om een grote representativiteit te bekomen en de interne breuklijnen binnen elk van de
groepen te overstijgen, werd gekozen focusgroepen samen te stellen, gespreid over
regio, etnische achtergrond, geslacht en leeftijd. Ook werden aparte groepen
georganiseerd met leden uit moskeebesturen. We werkten hiertoe samen met de FMV
(Federatie van Marokkaanse Verenigingen), verschillende zelforganisaties, integratiecentra
en lieten onze Turkse partnerorganisaties (het BDV, BIF en BIKMB)
vertegenwoordigers sturen naar een vergadering.
In het organiseren van deze focusgroepen werd nauw samengewerkt met een
onderzoekster die rond dezelfde tijd aan het Steunpunt Gelijkekansenbeleid een
onderzoek deed naar de socio-culturele rol van de moskee 5 . Zo werd in samenwerking
een groot aantal focusgroepen georganiseerd waarop beide onderzoekers aanwezig
waren, afwisselend als moderator en observator. Om bijkomende informatie te
3
Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
4
In een beperkt aantal gevallen wenste de respondent niet te worden opgenomen op band en werden ter
plaatse aantekeningen gemaakt door de onderzoeker.
5
van Walle, K, Loobuyck, P en Meier, P (2011), De socio-culturele rol van de moskee in de Vlaamse
samenleving. Een explorerend kwalitatief onderzoek, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
15

ekomen over leeftijd, geslacht en moskeebezoek, werd aan elk van de aanwezige
respondenten een korte schriftelijke vragenlijst voorgelegd.
De focusgroepen werden samengebracht om te spreken over de door de gelovigen en
moskeebesturen gepercipieerde rol van de imam. De islamconsulent kwam hierin niet
aan bod.
1.4. Respons
In tabel 1 zien we het aantal imams dat een ingevulde vragenlijst terugstuurde per
geboorteland.
Tabel 1: Responsrate van de vragenlijsten voor imams per nationale afkomst (n=60)
16
België Kosovo Marokko Mauritius Syrië Turkije Egypte ?
1 1 12 1 1 41 2 1
Wanneer we het aantal in Vlaanderen bekende moskeeën op het moment van bevraging
(ca. 150) nemen als richtcijfer voor het aantal actieve imams, betekent dit dat een
derde van de imams in Vlaanderen werd bereikt. Hoewel dit een aanvaardbaar cijfer is,
moet er bij de interpretatie van de cijfers rekening gehouden worden met een
proportioneel hogere deelname van Turkse (en met name Diyanet-verbonden) imams.
Deze oververtegenwoordiging maakt dat we voorzichtig moeten zijn om op basis van de
vragenlijsten conclusies te trekken over ‘de imams in Vlaanderen’. Anderzijds laat het
ons wel toe de Diyanet-imams diepgaand te onderzoeken.
Omdat ze onbereikbaar bleken, konden imams uit andere tradities (alevitische,
naksibendi, subsaharaans Afrikaanse etc.) niet bevraagd worden.
Om een vergelijking mogelijk te maken, deelden we de respondenten in vier groepen
in: Diyanet-imams, niet-Diyanet Turkse imams 6 , Marokkaanse imams en een restgroep.
De verdeling hiervan is te zien in tabel 2.
Tabel 2: Indeling respondenten vragenlijsten imams (n=60)
Diyanet Niet-Diyanet Turkse Marokkaanse Andere
30 11 12 7
Respondenten varieerden in leeftijd van 28 tot 60 jaar. De meerderheid was tussen de
30 en de 45 jaar oud. Turkse respondenten, niet aangesloten bij Diyanet, bleken
gemiddeld iets ouder te zijn.
Vertekening van de steekproef is geen issue bij de bevraagde consulenten aangezien de
hele populatie deelnam aan het onderzoek (tabel 3).
6 Deze zijn vrijwel zeker allemaal aangesloten bij de Belgisch Islamitische Federatie (BIF) aangezien het
Belgisch Verbond van Islamitische Cultuurcentra (BIKMB) niet deelnam aan de vragenlijsten, noch aan de
interviews. Omdat de contacten echter vaak indirect verliepen kunnen we dit niet met zekerheid poneren.

Tabel 3: Responsrate van de vragenlijsten voor islamitische consulenten per nationale afkomst
(n=8)
België Nederland Marokko Tunesië Turkije Algerije
1 1 3 1 1 1
Consulenten variëren in leeftijd van 32 tot 58 jaar; de meeste onder hen zijn 30ers en
40ers.
In totaal werden 15 imams en twee consulenten, actief in verschillende Vlaamse
provincies geïnterviewd (tabel 4).
Tabel 4: Respons en spreiding interviews (n=17)
Turkse
Diyanet BIF
Marokkaanse Ahmadiyya Bosnische Belgische Consulenten
Antwerpen 1 1 2 1 - 1 1
Limburg 1 1 - - - - -
Oost-
Vlaanderen
Vlaams-
Brabant
West-
Vlaanderen
1 2 1 - 1 - -
- - - 1 - - -
- - 1 - - - 1
Totaal 3 4 4 2 1 1 2
De geïnterviewde imams worden hierna in citaten aangegeven met een Romeins cijfer:
- Van I tot III gaat het om Diyanet-imams;
- IV tot VII zijn imams actief in een moskee aangesloten bij het BIF;
- VIII en IX zijn imams uit de ahmadiyya gemeenschap;
- X is een Kosovaarse imam;
- XI tot XIV zijn imams uit Marokkaanse moskeeën;
- XV betreft een imam van Belgische (Vlaamse) oorsprong.
Geïnterviewde consulenten krijgen een letter. Wanneer er geen specifieke verwijzing
staat, gaat het om een citaat uit een focusgesprek.
Door de samenwerking met integratiecentra en koepelorganisaties kon de samenstelling
van de focusgroepen gediversifieerd worden naar etnische achtergrond, leeftijd en
provincie.
- Vier etnisch gemengde groepen van jongeren verdeeld over Antwerpen en Gent
werden bevraagd;
17

- Drie groepen vrouwen van hoofdzakelijk Marokkaanse achtergrond in Antwerpen
en Gent werden bevraagd;
- Een groep van Marokkaanse mannen kon worden samengebracht in Antwerpen;
- Drie groepen vrouwen van Turkse achtergrond in Antwerpen, Gent en Limburg
werden bevraagd;
- Drie groepen van Turkse mannen werden bevraagd in Antwerpen, Gent en
Limburg.
Ten slotte werden ook twee gemengde groepen van moskeebesturen uitgenodigd. In
totaal ging het om 58 respondenten, verdeeld over 16 focusgroepen. De jongste
deelnemer was 15, de oudste 63. De mediaanleeftijd lag op 28 jaar. Exact evenveel
mannen als vrouwen namen deel.
Meestal werd een achttal respondenten uitgenodigd. Omdat heel wat deelnemers op het
laatste moment afbelden of niet kwamen opdagen, waren niet alle focusgroepen volzet.
De minimale opkomst was twee, de maximale opkomst lag op acht. De meeste
focusgroepen hadden vier tot zes deelnemers.
18

2. Imams in Vlaanderen: Resultaten
In dit hoofdstuk schetsen we een beeld van de achtergrond en de werkzaamheden van
de in Vlaanderen actieve imams en de uitdagingen waarmee ze geconfronteerd worden.
Hiertoe besteden we eerst aandacht aan de achtergrond van de imam en vervolgens
aan de manier waarop hij actief is in de moskeegemeenschap en daarbuiten.
2.1. Een socio-demografische schets
Hierna behandelen we de diversiteit in achtergrond, afkomst, taal en cultuur die we
tegenkwamen in de onderzoekspopulatie.
2.1.1. Migratieachtergrond
Elke imam draagt zijn eigen verhaal. De wegen die leiden tot een aanstelling in
Vlaanderen en België zijn soms lang, bezaaid met hindernissen en lopen kriskras door
elkaar. Slechts één respondent werd geboren in België. De meest voorkomende landen
van herkomst zijn Turkije, Marokko en Egypte. ‘Werken als imam’ blijkt globaal
genomen de belangrijkste reden om naar Vlaanderen te komen. Dit resultaat wordt
echter in grote mate gedragen door de antwoorden van Diyanet-imams. Hoewel ook
andere imams naar Vlaanderen komen met het oog op een aanstelling hier is, in het
bijzonder bij andere Turkse en Marokkaanse imams, familiehereniging de belangrijkste
migratieoorzaak (tabel 5) 7 .
7 Heel wat imams zouden na aankomst in België worden aangesproken op basis van de opleiding die ze
genoten in het land van herkomst. Rekrutering gebeurt dus na aankomst.
19

Tabel 5: Antwoord op de vraag: “Wat was/waren de belangrijkste reden(en) voor uw migratie
(meerdere antwoorden mogelijk)?”
a. Tewerkstelling in België
(niet als imam)
b. Job als imam in België
(niet als stage verbonden
aan een
onderwijsinstelling)
c. Stage als imam in België
(aan een
onderwijsinstelling)
20
Alle Diyanet
Niet-
Diyanet
Turks
Marokkaans Andere
6 1 1 2 2
28 19 3 3 3
3 1 - 2 -
d. Studies in België 3 1 2 - -
e. Hereniging van het
gezin/huwelijk
14 - 5 8 1
f. Asielaanvraag 1 - - - 1
g. Andere 2 - 2 - -
n = 49 21 10 12 6
Door de interviews krijgen we meer inzicht in de achtergrond van de imams. Het
verhaal van de drie Diyanet-imams die we interviewden, vertoonde de grootste
uniformiteit: voor ze door de Turkse overheid naar Turkse geloofsgemeenschappen in
het buitenland worden gezonden, onderwerpt deze hen aan een rigoureuze selectie in
Turkije. Eenmaal geselecteerd regelt het Turkse Praesidium voor Godsdienstzaken (ook
wel ‘Diyanet’) visa voor een periode van vijf jaar.
Sommige bij het BIF aangesloten imams werden ooit gezonden door Diyanet maar
besloten in Vlaanderen te blijven nadat hun aangestelde termijn was afgelopen. Andere
kwamen hier door gezinshereniging en werden imam in een lokale geloofsgemeenschap
omwille van hun ervaring in het buitenland.
Een gelijkaardige situatie zien we bij Marokkaanse imams. Ook zij leerden het vak in
het buitenland en werden hier na aankomst vrijwilliger of bezoldigd aangesteld in een
moskee. Anderen kwamen als het ware bij toeval op de preekstoel van een moskee
terecht nadat ze een imam tijdelijk vervingen. Eén respondent noemt zichzelf ‘interimimam’;
paraat en klaar voor welke gemeenschap hem nodig heeft maar zonder vaste
betrekking.
De Bosnische imam die we interviewden kwam in België terecht als vluchteling van de
oorlog in Kosovo. De banden met de Rijaset-organisatie – de Bosnische tegenhanger
van Diyanet – bestaan uit een opleiding en contact met een plaatselijke moefti maar
zijn veel minder uitgewerkt dan deze van de Turkse Diyanet.

Ook de ahmaddiyya gemeenschap heeft een internationale werking die voorziet in een
opleiding voor haar ‘missionarissen’ in één van de centra in het buitenland. De huidige
missionaris voor België werd geboren in Mauritius en was al eerder actief in
verschillende landen waaronder Congo. Hij werd door de kalief zelf aangesteld om de
gemeenschap in België te ondersteunen.
In het Antwerpse, ten slotte, ontmoetten we een imam met een zeer bijzondere
achtergrond. Geboren in een Vlaams gezin bekeerde hij zich tot de islam waarna hij
uitgebreide studies in het buitenland ondernam. Als imam vond hij zijn weg weer naar
Vlaanderen waar hij vandaag actief is in een gemeenschap van vooral bekeerlingen en
jonge allochtone moslims. Tegelijkertijd geeft hij les aan nieuwe islamleerkrachten.
Voor een aantal imams blijkt de verblijfsvergunning een heikel punt. Hoewel we
hierover geen cijfers konden bemachtigen, zouden heel wat Marokkaanse imams in
België aanwezig zijn zonder papieren. Bosnische en Turkse imams van Diyanet
vermelden problemen met het verkrijgen van visa; niet zozeer wat betreft de
voorwaarden die gesteld worden maar wel door de onduidelijkheid en het aanslepen
van de procedures 8 .
“Wij hebben problemen in Antwerpen. (…) Ze hebben geen mogelijkheid om een imam
te krijgen die Rijaset stuurt voor vrijdagsgebed. Dus nu komt er elke drie maanden
iemand. Maar hij mag niet langer blijven. En de mensen vragen waar ze langs moeten
gaan. (…) Wij kunnen een arbeidsvergunning geven aan de imam maar pas als de
moskee erkend is. Maar wanneer gaat dat gebeuren.” (X)
“In het begin, toen ik naar België kwam, hebben we heel veel problemen gehad, vooral
rond visa. Het heeft een jaar geduurd voor ik een visum heb gekregen, voor ik naar
België kon. (…) Dan stellen wij terecht de vraag: zijn wij niet welkom? Worden wij
gezien als integratiebelemmerend?” (I naar vertaler)
2.1.2. Opleiding
In de islamitische traditie is de imam in eerste plaats de meest geleerde moslim in een
groep gelovigen. Hoewel zijn theologische scholing centraal staat, biedt ook kennis van
andere domeinen voordelen.
2.1.2.1. Religieuze en niet-religieuze opleiding
Het traditionele belang dat wordt gekoppeld aan religieuze kennis, wordt gereflecteerd
in tabel 6 die toont dat kennis van de Koran, de fiqh en de soenna en een opleiding aan
de universiteit, traditionele school of instelling worden gezien als de meest
noodzakelijke voorwaarden om imam te zijn.
8
Dit is opmerkelijk gezien de bilaterale overeenkomst tussen Turkije en de Belgische staat die de
tewerkstelling van deze imams in België voorziet.
21

Tabel 6: Antwoord op de vraag: “Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om imam te zijn
(meerdere antwoorden mogelijk)?”
22
Alle Diyanet
Niet-
Diyanet
Turks
Marokkaans Andere
a. Hafiz zijn 9 31 14 2 11 4
b. Arabisch kunnen spreken 30 10 2 12 6
c. Verbonden zijn aan de
moskee
d. De taal spreken van het
land waarin men zich
bevindt
e. Kennis hebben van de fiqh,
de soenna en de Koran
f. De preek van het
vrijdagsgebed
g. Opgeleid zijn in een
universiteit/traditionele
school/instelling
h. De gelovigen religieus en
maatschappelijk advies
kunnen geven
18 6 3 6 3
30 13 6 6 5
53 26 9 12 6
48 24 6 12 6
51 28 9 9 5
41 20 6 11 4
i. Godsdienstonderwijs geven 46 25 5 11 5
j. Een betaalde job uitoefenen
naast de werkzaamheden
als imam
k. Zich bezig houden met de
dagelijkse werking van de
moskee
1 - - - 1
12 4 5 1 2
n= 60 30 11 12 7
Het aandeel imams dat een universitaire graad behaalde, is vooral hoog onder Turkse
imams. Voor Marokkaanse imams bleek de Koranschool de meest voorkomende vorm
van opleiding. Bijna twee derde van alle respondenten (38) gaf overigens aan meer dan
één opleiding te hebben gevolgd (tabel 7) 10 .
9 De Koran uit het hoofd kennen.
10 Opvallend hierin zijn de negen Diyanet-imams die aangeven een ‘andere’ opleiding te hebben gehad,
waarbij meestal wordt gerefereerd naar ‘Egetim Merkezi’, lokale, door de organisatie voorziene opleidingen
(Sunier, T, Landman, N, van der Linden, H, Bilgili, N & Bilgili, A 2011, The Turkish Directorate for Religious
Affairs in a changing environment, Universiteit Utrecht/Vrije Universiteit Amsterdam).

Tabel 7: Antwoord op de vraag: “Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in het kader van uw
tewerkstelling als imam (meerdere antwoorden mogelijk)?”
a. (Universitaire) opleiding(en)
aan een erkend instituut (bv.
Diyanet, Tetouan)
b. Opleiding(en) in een privéinstelling
(niet-erkend)
c. Opleiding(en) in een
Koranschool
Alle Diyanet
Niet-
Diyanet
Turks
Marokkaan
s
Andere
44 26 9 5 4
11 2 1 6 2
38 19 6 10 3
d. Andere (één antwoord) 11 9 1 1 -
e. Geen 1 - - - 1
n= 60 30 11 12 7
Het gros van de opleidingen werd gevolgd in Mediterrane, islamitische landen zoals
Syrië, Saudi-Arabië, Marokko en Turkije. Andere locaties zijn Bosnië-Herzegovina,
Pakistan en Frankrijk. Sommige respondenten volgden een opleiding in het land van
herkomst (vooral de Diyanet-imams, de Syrische, enkele Marokkaanse). Veel andere
imams genoten deze over de gehele islamitische wereld. Wat België betreft wordt - in
eerste plaats door Marokkaanse imams -verwezen naar de opleidingen door het EMB 11 .
Onze respondenten geven aan tevreden te zijn over de opleiding die ze genoten.
Immers, wanneer gevraagd of deze hen voldoende voorbereid had op hun taak als
imam in België, wordt door slechts één respondent negatief geantwoord (n=50). Heel
wat respondenten zien de voorlopig gebrekkige erkenning van deze buitenlandse
diploma’s door de overheid als een belangrijk gemis (tabel 8 (f)).
In de interviews benadrukken veel imams dat een verregaande studie noodzakelijk is
om de taak van imam goed uit te voeren en maken ze gewag van de eigen jarenlange
opleidingen. Hoewel er geen vast curriculum lijkt te bestaan dat gedeeld wordt over de
vele onderwijsinstellingen, zijn er schijnbaar toch een aantal ongeschreven
minimumvoorwaarden. Zo stelt een respondent zeer expliciet dat zijn opleiding
arabistiek hem niet verheft tot imam:
“Ik ben geen imam en ik mag me geen imam noemen. (…) Eigenlijk ben ik enkel een
imam in noodsituaties. Ik kan me zelfs geen plaatsvervanger noemen maar een
klusjesman in nood.” (XIII)
Veel respondenten – vooral de Turkse en Bosnische – vertelden ook studies te hebben
genoten van niet-religieuze aard die hen zouden helpen raad te geven aan gelovigen
‘vanuit [hun] socioloog zijn’ of vanuit wat zij ‘in [hun] opleiding [hebben] geleerd’.
Veelbehaalde diploma’s zijn economie, psychologie, geschiedenis en sociale
11 Deze zouden sporadisch ingericht worden en vooral juridische en maatschappelijke thema’s aansnijden.
23

wetenschappen. De imam is voor de gelovigen dan ook niet enkel een leidinggevende
religieuze figuur; hij wordt gevraagd om advies op allerlei vlakken.
“Ikzelf heb sociologie en psychologie gevolgd en ik probeer de mensen die tot hier met
vragen komen tot een bepaald punt te begeleiden.” (I naar vertaler)
Diyanet voorziet imams die uitgezonden worden van een voorbereiding bestaande uit,
o.m. een taalcursus en informatie over de socio-economische, geschiedkundige en
politieke situatie. Toch wordt deze door sommige imams onvoldoende geacht.
Scholing vormt een heikel punt. Vaak komt naar boven dat er vandaag in Vlaanderen
een tekort bestaat aan goede, geschoolde imams.
“Er zijn heel veel moskees waar de imam niet op niveau is. (…) en dat veroorzaakt heel
veel problemen. Er is in België een tekort aan goede imams. De theologie vraagt een
hele studie, dat is niet zomaar je mening geven.” (XII naar vertaler)
Deze religieuze opleiding is voor de gelovigen alvast een conditio sine quae non om te
spreken van een ‘echte imam’. Ze laat deze namelijk toe een leider te zijn van de
geloofsgemeenschap; een leidraad voor het correcte islamitische leven. Een goed
opgeleide imam trekt de mensen aan en vormt het uithangbord van een moskee.
2.1.2.2. Een opleiding in België
In 2008 en 2009 werd een haalbaarheidsstudie naar een opleiding voor moslimkaders
gedaan 12 . Hiertoe werd gesproken met vertegenwoordigers van de islamitische
gemeenschap en geconcludeerd dat er een grote maar niet-uniforme vraag bestaat
naar een imamopleiding bij de koepelorganisaties.
Tabel 8 (d) toont dat deze vraag ook leeft bij imams.
12 Piqueray, E, Nonneman, W & Timmerman, C 2008, Eindrapport: Haalbaarheidsstudie over een
vormingsaanbod voor islamkaders, CeMIS - UA, Antwerpen.
24

Tabel 8: Stellingen met betrekking tot de overheid (n=60)
a. De overheidsregulering
rond de consulenten is
helder en begrijpelijk.
b. De overheid houdt
voldoende rekening met de
uniciteit van de islam.
c. Imams hebben niet zoveel
invloed op het handelen
van individuen.
d. De overheid moet werk
maken van een
imamopleiding in België.
e. Er zouden meer
opleidingen aangeboden
moeten worden om imams
bekend te maken met de
Belgische context.
f. De overheid moet
diploma's die in het
buitenland behaald worden
beter erkennen.
g. De overheid moet meer
moeite doen om het
juridisch statuut van
imams te verbeteren.
h. De overheid moet imams
controleren.
Helemaal
niet mee
eens
Niet mee
eens, niet
mee
oneens
Helemaal
mee eens
Weet niet/
geen
antwoord
27 4 7 3 3 5
15 14 9 3 5 3
32 3 6 6 2 2
5 3 3 4 34 2
3 2 27 2 15 -
1 2 1 4 42 -
5 - 1 3 42 -
35 2 3 4 5 1
Over hoe deze opleiding georganiseerd moet worden en wat ze dient in te houden is er
twijfel. Zo bestaat er lang niet zoveel gelijkgezindheid over de vraag of het initiatief
dient te komen van de overheid. Toch ziet een aanzienlijk percentage dit liever niet zo.
De vraag naar een opleiding die imams bekend zou maken met de Belgische context
leidt tot nog meer verdeeldheid (tabel 8 (e)).
Uit de interviews komt een ander beeld naar voor. Imams blijken het er vrijwel unaniem
over eens dat een opleiding in het land van aankomst een voordeel kan vormen. Alle
respondenten zijn bovenal enthousiast om bijscholing te ontvangen over de Belgische
samenleving en de burgerlijke en sociale wetgeving. Deze kennis kan hen immers
helpen in hun ondersteunende functie in de gemeenschap.
25

“Ik vind ook dat naar de toekomst toe de imam moet opgeleid worden naar de normen
en de waarden van zijn tijd en van de plaats waar hij zich bevindt. Maar als het ons lukt
om te starten met een opleiding van imams in België of zoals in Nederland
bijvoorbeeld … Als de imams hier bezoldigd worden zal het niet meer kunnen dat de
imams zomaar uit Marokko naar hier komen. Er moeten een bepaald diploma en
voorwaarden voor zijn.” (XIV)
“Het eerste punt voor mij is: scholing van alle imams binnen de context waar ze
werken. Dat is enorm belangrijk. (…) Maar eerst moet hij tijd doorbrengen in de context
waar hij zal werken: de omgeving kennen, mensen met wie hij werkt, nabije omgeving,
context, wet, cultuur, gewoontes.” (X)
De verantwoordelijkheid voor de oprichting van zo’n opleiding wordt gelegd bij de
Executieve, de eigen koepelorganisatie 13 en de overheid.
“Ondersteuning vanuit de overheid is zeker welkom. Wij proberen te doen wat we doen
maar kunnen ook niet alles oplossen. (…) Bijvoorbeeld de jongeren gaan naar school
maar het onderwijssysteem en zo dat kennen we niet. Dat zou bijvoorbeeld interessant
zijn.” (I naar vertaler)
“Ik verwacht of hoop dat de overheid ooit initiatief neemt om ons, de imams, samen te
brengen om kennis te maken maar ook om het land te leren kennen, de cultuur. Om
samen uitstappen te maken enzovoort. Misschien bestaan die mogelijkheden maar ik
ben niet op de hoogte. (…) Als dat niet te regelmatig is, heeft het zeker een
meerwaarde.” (III naar vertaler)
“Maar ik wil een opleiding doen hierover. Ik wil weten wat de oplossing van de regering
is over deze problemen. Als ik [dat] weet dan kan ik mijn fatwa of mijn woorden
aanpassen over deze regels.” (IV)
In ongeveer de helft van de focusgesprekken komt de mogelijkheid van een
imamopleiding in eigen land aan bod. Eerder dan een religieuze training wordt gehoopt
op een opleiding die het gebrek aan kennis van de Belgische/Europese context en de
taal zou kunnen oplossen. De gemeenschap hecht immers veel belang aan de kennis
van de imam. Een goede argumentatie en een breed kennispallet worden sterk
geapprecieerd en geven hem autoriteit.
“Gestudeerd en hij is van België dat is niet zo iemand. Dat is geen imam van één van
de dorpen van Egypte bijvoorbeeld. Allez, die om het zo cru te zeggen dat is zijn
domein hier niet. Die kent het leven en de manieren hier niet. Maar [onze imam], die is
hier geboren, dat is een echte Antwerpenaar en die heeft goed gestudeerd en is nog
steeds aan het studeren en die is op de hoogte van ... alles bijna.”
Sommige gelovigen werpen zelfs op dat een opleiding kan leiden tot een controle van
de boodschap van de imam. Andere respondenten stellen zich de vraag of de oude
garde wel geïnteresseerd zal zijn in dergelijke initiatieven.
13 Een aantal respondenten maakt weliswaar gewag van bestaande opleidingen in de schoot van de koepel.
26

2.1.3. Taal en cultuur
In de soms moeilijke communicatie tussen de imam, (groepen van) gelovigen, de
(lokale) overheden en de brede gemeenschap, speelt taal een sleutelrol. Gebrek aan
een gemeenschappelijke taal leidt immers tot onbegrip, onbenut potentieel en vormt
het ankerpunt van heel wat conflicten in en buiten de moskee. Tegelijkertijd vormt taal
een zeer gevoelige materie door de samenhang met cultuur en traditie en ondervinden
imams heel wat hindernissen in het aanleren van het Nederlands.
2.1.3.1. Taalkennis
Eerder zagen we hoe vrijwel alle in Vlaanderen actieve imams werden geboren in het
buitenland. Slechts twee imams die deelnamen aan de vragenlijsten gaven als
moedertaal het Nederlands op. Voor alle anderen gaat het dus een tweede, derde of
zelfs vierde taal die geleerd wordt in een later stadium van het leven. Uit tabel 9
kunnen we opmaken dat bijna de helft van alle respondenten in de laatste 12 maanden
een taal- en/of inburgeringcursus volgde.
Tabel 9: Antwoord op de vraag: “Hebt u in de laatste 12 maanden nog (een) andere opleiding(en)
gevolgd?”
Alle Diyanet
Niet-
Diyanet
Turks
Marokkaans Andere
Ja 37 21 5 8 3
a. Een inburgeringcursus 25 16 2 4 3
b. Een talencursus (niet als deel
van een inburgeringcursus)
c. Een beroepsgerelateerde
opleiding
28 16 3 5 4
10 2 2 3 3
d. Andere 2 1 1 - -
n= 57 29 11 11 6
De zelfingeschatte kennis van het Nederlands bij onze respondenten is eerder laag, met
een globaal gemiddelde van 2,88 en een mediaan van 3 op 5. Diyanet-imams schatten
zichzelf gemiddeld lager in dan andere groepen.
Opnieuw zorgden de interviews voor enige nuancering van deze resultaten. Vijf
interviews gebeurden in het Nederlands zonder aanwezigheid van een tolk. Andere
imams stonden mij voor en na het interview zelf te woord in matig tot goed Nederlands
maar verkozen uit onzekerheid het interview te laten doorgaan met behulp van een
vertaler. Heel wat imams bleken verder een niet geringe passieve kennis van het
Nederlands te bezitten en verschillende personen waren van plan in de nabije toekomst
Nederlandse les te volgen.
In de focusgroepen wordt een gelijkaardig beeld geschetst: sommige gemotiveerde en
vaak jonge imams zouden vlot Nederlands spreken. Op andere plaatsen is sprake van
allerlei initiatieven: zo spreekt men over taalverantwoordelijken in het bestuur, worden
27

in verschillende moskeeën de preken vertaald (’s vrijdags of op een website) en nemen
heel wat imams taallessen.
2.1.3.2. Belang van de taal
De taalkennis van een groot aantal imams is zonder meer zwak. Hoe belangrijk is het
Nederlands echter in hun taak? Wanneer we kijken naar de basisvereisten blijkt dat
(slechts) de helft van de imams de kennis van de taal van het land van verblijf als een
noodzakelijke voorwaarde ziet om imam te zijn (tabel 6 (d)). Voor een derde van de
respondenten is het Nederlands (één van) de belangrijkste talen in de moskee.
Veel van de door ons geïnterviewde imams leggen een bijzondere nadruk op het belang
van de kennis van de landstaal. Enkele respondenten halen streng uit naar collega’s die
deze niet meester zijn: kennis van de taal is voor hen geen doel op zich, het zorgt
ervoor dat de imam zijn rol kan opnemen, een ‘meerwaarde’ kan zijn en kan
communiceren met verschillende personen in de samenleving.
“Toen ik hier kwam heb ik tot 3.2 14 naar Nederlandse cursus gegaan. Ik vind dat heel
belangrijk omdat taal … Alle mensen die hier in België leven moeten Nederlands praten
en contacteren.” (IV)
“Bijvoorbeeld een imam die de taal niet machtig is, die heeft geen meerwaarde.” (XIII)
“Maar nu zie ik weinig imams die inspanningen doen om de officiële taal van een land te
leren. (…) Ik vind dat heel belangrijk om communicatie te hebben met de staat, met de
mensen, met ook de derde generatie die hier opgroeit. De imam moet opereren met de
landelijke taal.” (X)
Een grote groep respondenten beaamt de toegenomen aanwezigheid van het
Nederlands in de moskee, ondermeer in de vertaling of samenvatting van de
vrijdagspreek. Dit blijkt in eerste plaats het gevolg van de aanwezigheid van jongeren
en wordt ook vooral door hen gesmaakt.
R: “Ik merk dat als er jongeren zijn, dan is het eerste deel in het Arabisch en
daarna volgt een samenvatting van wat er in het Arabisch is gezegd.”
I: “Vormt dit anders voor de jongeren een barrière?”
R: “Natuurlijk! Als de jongere daar zit en hij begrijpt niets van wat er wordt gezegd.
(…) Je doet het omdat het godsdienstig is maar als je het begrijpt geeft het
natuurlijk nog meer een smaak, hé. (…) Maar binnen de tien jaar denk ik dat er
in alle moskeeën wel Nederlands zal zijn.” (XIV)
Tijdens de focusgroepsgesprekken klinkt de vraag naar meer Nederlands in de moskee
inderdaad vooral vanuit de hoek van de jongeren. Voor hen vormt de vaak ‘vreemde
taal’ van hun ouders een grote drempel. Vandaag is het zo dat zelfs grote autoriteiten
in Vlaanderen, (voornamelijk jonge) gelovigen niet bereiken door deze taalbarrière.
“Want bijvoorbeeld in onze moskee is er een vrij grote sjeich aanwezig waar Karim het
over heeft. Maar dan moet je in het Arabisch stellen …”
14 Nederlands voor anderstaligen wordt gegeven in 8 verschillende niveaus, ingedeeld per twee (bijv. 1.1, 1.2
etc.) de hoogste graad is 4.2. (http://www.modernetalen.be/INFO/AlgInfoNT2.html).
28

“Wij hebben vorig jaar gehad, dat er een spreker kwam van Marokko of zo, ook een
oudere man die dan kwam spreken tijdens de ramadan dacht ik. Maar ja, goed,
jongeren verstaan dat klassiek Arabisch niet zo goed.”
Dit heeft vaak tot gevolg dat jongeren de moskee verlaten op zoek naar een plaats
waar ze de boodschap wel begrijpen 15 .
“Ik ga het liefst naar de moskee van het Kiel omdat dat ook dichtbij is maar ook omdat
de lezing op vrijdag tweetalig of zelfs drietalig gegeven wordt. Dus in het Arabisch, wat
ik dan wel begrijp maar deels, Berbers en dat begrijp ik dan niet en dan Nederlands en
dan begrijpt iedereen dat.”
“Ja, die imam is een bekeerling natuurlijk en hij doet al zijn lezingen in het Nederlands
en daarom komen wij hier naar toe.”
Enkele moskeebesturen signaleren op de hoogte te zijn van dit probleem.
“Dat de imam een taalbad krijgt, dat hij het Nederlands goed hanteert; dat hij zijn
preek zelf kan vertalen naar het Nederlands toe. Want het probleem dat zich nu stelt is
dat er een kloof is tussen de jongeren en de imam zelf. De jongeren verstaan de imam
niet. Als de imam in het Arabisch een preek geeft, verstaan die jongeren die preek
niet.”
Andere, oudere respondenten stellen de gebruikte taal meer voor als een pragmatische
keuze: als een meerderheid van de bezoekers enkel de taal van het land van herkomst
spreekt, is deze de logische taal in de moskee. Vertalingen maken de preek nodeloos
lang en ingewikkeld. Omdat ouders het belangrijk vinden dat ook hun kinderen hun
moedertaal kennen, worden in heel wat moskeeën taallessen georganiseerd voor
jongeren.
Gebrek aan kennis van het Nederlands sluit de imam echter niet alleen af van de
jongeren. Omdat ze geen toegang hebben tot media en boeken blijven de imams
afgesloten van de cultuur en leefwereld in het land van aankomst. Ook andere moslims
worden slechts beperkt bereikt. De taal is, in de ogen van de respondenten, dan ook
één van de belangrijkste knelpunten die de ‘Turkse moskee’ Turks houden en de
‘Marokkaanse moskee’ Marokkaans.
“Nu moet de raad van bestuur constant in overleg treden met de stad, met het district,
maar dan kan de imam misschien zelf ook af en toe overleg plegen.”
“Het zijn twee verschillende werelden. Maar als de moslims naar de toekomst toe willen
werken moeten de moslims er toch één wereld van maken, hé. (…) Moslims in België
moeten dan eigenlijk Belgische moslims zijn.”
2.1.3.3. Hindernissen
Hun taalkennis is niet optimaal maar het belang van het Nederlands wordt wel erkend.
Wat hindert imams om het Nederlands te leren? Om te beginnen zou de culturele
15 Voor de volledigheid dient gezegd te worden dat dit ook in de omgekeerde richting werkt zoals deze jonge
Marokkaanse vrouw aangeeft: ‘Bij mij in de buurt is er een imam die Nederlands praat, maar omdat ik die
niet versta ga ik naar een moskee waar ik begrijp wat de imam zegt. Ik ga niet naar de moskee om er zomaar
te staan, zonder te begrijpen wat de imam zegt.’
29

isolatie als gevolg van een gebrek aan gemeenschappelijke taal niet alleen gevolg maar
ook oorzaak van een terughoudendheid tot het leren van de taal betekenen. Een
Bosnische imam verwoordt het opmerkelijk:
“De Marokkaanse en Turkse zijn grotere gemeenschappen met sterke tradities van taal,
religie en cultuur en ze hebben het moeilijk om die drie apart te houden. Dus als je
probeert cultuur aan te passen, dan zien ze dat als een aanval op de volledige
identiteit.” (X)
Het belang van culturele afkomst lijkt bevestigd te worden door de ervaring van een
bekeerde imam.
“De imam was afwezig. Dan zei men, S. kent het meeste van ons allemaal. Ik zei ‘liever
niet, laat iemand anders het doen’. (…) Dan stonden er enkele mensen recht die zeiden:
‘wij zullen nooit achter een Belg bidden. Iemand die gisteren Allah verloochende en
vandaag zegt dat hij gelooft; wie zegt dat hij niet van de veiligheidsdiensten is?’ (…) En
andere mensen zijn het tegenovergestelde daarvan. Die gaan u nog meer respecteren.”
(XV)
Deze verbondenheid met de cultuur van het land van herkomst wordt door sommige
respondenten tegelijkertijd gezien als een pluspunt.
“De Turkse gemeenschap leeft hier volgens de Turkse cultuur. Ik zie dat als een
meerwaarde, ikzelf ben ook opgegroeid in Turkije, ik ken ook de Turkse cultuur, ik heb
ook de Turkse cultuur. Dus bij motivatie van jongeren is het waarschijnlijk zo dat wij
bepaalde codes kunnen doorgeven, bepaalde motivaties kunnen te gang brengen dat
misschien de samenleving of de Belgische cultuur niet kan bij de jongeren. (…) Als onze
jongeren hun Turkse identiteit verliezen kunnen ze noch Belg worden, noch Turk en is
dat een verloren generatie.” (I naar vertaler)
Een andere hindernis tot het leren van het Nederlands, specifiek naar voor gebracht
door Diyanet-imams, is een beperkte Nederlandstalige vooropleiding en de geringe
verblijfsduur in het zendingsland 16 . Dit, gekoppeld aan frustratie bij de gezonden imams
omwille van de grote wachttijden voor verblijfsvergunningen, vermindert het
enthousiasme om het Nederlands te leren aanzienlijk. Een imam getuigt:
“Ik ben bereid en wil zeker het land leren kennen en de taal leren kennen. Maar ik merk
dat België heel traag is. Het papierwerk vooral; de vergunning eerst duurt al heel lang –
ik heb vandaag pas mijn verblijfsvergunning gekregen – en na die vergunning komt de
inburgering. En daarna krijg je een taalcursus. En dat bedoel ik met traag vorderen. (…)
Ik ben al ondertussen misschien een jaar kwijt straks en wat blijft er over, misschien
nog drie jaar. Ik kan zeggen dat het voor die drie jaar dan niet meer loont om de taal te
leren. Als het heel snel kan gaan en ik in het begin mijn vergunning kan krijgen, dan
ben ik nog gemotiveerd en kan ik snel beginnen.” (III naar vertaler)
Ten slotte wordt de introductie van het Nederlands in heel wat moskeeën niet door
iedereen even hartelijk onthaald. Waar jongeren vragende partij blijken te zijn, zijn heel
wat ouderen niet overtuigd.
16 Overigens, hoewel Diyanet-imams worden gestimuleerd om een extra taal te leren, is het voor hun carrière
interessanter om te kiezen voor Frans of Engels, eerder dan Nederlands.
30

R: “Voor sommige mensen is het een negatief punt dat ik te weinig Arabisch
gebruik. Dat ik bijvoorbeeld de Koranverzen niet in het Arabisch aanhaal.”
I: “Van wat ik hier heb gezien, gebeurt het meeste in het Nederlands, hoe wordt
dat gepercipieerd?”
R: “Door de jongeren enorm positief. Door sommige ouderen niet …” (XV) 17
Een jong lid van een Turks moskeebestuur heeft een gelijkaardige ervaring:
“Ik moest elke keer uitleggen want ze zeggen elke keer van: ‘is dat voor twee of drie
personen dat je …’ Er komen veel jongeren naar de moskee maar als de imam aan het
preken is, dan beginnen ze te dromen, maar als ik begin te spreken in het Nederlands,
dan beginnen ze anders te reageren.”
De discussie rond het Nederlands lijkt een symptoom te zijn van een generatieconflict
dat zich vandaag afspeelt in de moskee 18 .
2.2. Takenpakket
Zowel de gemeenschap als de imam zelf ziet een uitgebreid takenpakket weggelegd
voor de geloofsbedienaar; een takenpakket dat in de migratiecontext mogelijk zwaarder
wordt en verandert.
Er bestaat geen officiële, exhaustieve omschrijving van wat imams verwacht worden te
zijn of te doen. Toch zien we een zekere convergentie in de zelfgerapporteerde
resultaten uit de vragenlijsten (tabel 6). De belangrijkste vereisten zijn duidelijk
verbonden aan het religieuze en omvatten o.m. de vrijdagspreek (f), religieuze
opleiding geven (i), geschoold zijn en het kennen van de religieuze canon (e). In
Marokkaanse kringen blijkt meer belang gehecht te worden aan het kennen van het
Arabisch (b), het memoriseren van de Koran (a) en het geven van advies (h). Dit
laatste hebben ze gemeenschappelijk met Diyanet-imams, maar niet met andere Turkse
imams voor wie ook het vrijdagsgebed (f) minder belangrijk is.
Naast deze vereisten werd aan de respondenten gevraagd welke taken ze effectief
uitvoerden in de huidige moskeegemeenschap (tabel 10).
17 Uit een later gesprek met Marokkaanse bevoorrechte getuigen bleek dat de gemeenschap vaak niet bereid
is de imam vrij te stellen van zijn gebedstaak om cursussen Nederlands te volgen.
18 De terughoudendheid van de oudere generaties wordt door bevoorrechte getuigen ook o.m. verklaard door
angst voor of slechte ervaringen met contacten buiten de moskee. Ook zou men vrezen dat jongeren het
engagement, verbonden met een taak in het bestuur niet zouden kunnen opbrengen.
31

Tabel 10: Antwoord op de vraag: “Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als imam (meerdere antwoorden mogelijk)”?
32
Andere imams
Marokkaanse
imams
Andere Turkse
imams
Alle Diyanet
(I) (II) (III) (I) (II) (III) (I) (II) (III) (I) (II) (III) (I) (II) (III)
a. Raad geven van religieuze aard 2 55 15 1 28 - - 9 5 1 11 7 - 7 3
b. Aankondigen van de gebeden 1 45 11 - 30 1 - 10 6 1 2 2 - 3 2
c. Het gebed leiden - 59 16 - 30 - - 11 7 - 11 7 - 7 2
d. Preken - 58 15 - 30 1 - 10 6 - 12 7 - 6 1
e. Lezing van de Koran 4 56 17 1 29 1 - 11 7 1 11 7 2 5 2
f. Sluiten van islamitisch huwelijk 3 31 5 2 24 1 - 7 4 - - - 1 - -
g. Geboorteritueel 8 42 7 5 25 - 1 3 - - 10 6 2 4 1
h. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden 2 48 17 1 26 1 1 6 5 - 12 9 - 4 2
i. Leiden van andere religieuze plechtigheden 2 34 13 1 21 3 1 1 1 - 9 8 - 3 1
j. Assisteren van andere imams 8 17 12 6 2 2 - 1 - 1 10 8 1 4 2
k. Consultent voor gevangenen 7 16 3 6 15 2 - - - - - - 1 1 1
l. Consultent voor bekeerlingen 2 33 17 2 21 7 - 3 3 - 6 5 - 3 2
m. Godsdienstonderwijs geven - 52 20 - 28 1 - 8 6 - 11 9 - 5 4
n. Godsdienstonderwijs controleren 4 24 14 4 13 3 - 3 3 - 6 6 - 2 -
o. Ereplaatsen/personeel controleren 7 7 2 6 6 1 - 1 1 1 - - - - -
p. Zieken bezoeken 3 51 13 2 27 - - 9 5 - 11 6 1 4 2
q. Bemiddelen van conflicten 2 52 15 2 27 2 - 9 4 - 11 7 - 5 1
r. Morele en psychologische ondersteuning - 52 15 - 28 1 - 8 7 - 12 9 - 4 1
s. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven
2 50 26 2 24 4 - 8 3 - 11 11 - 7 4
als moslim …)
t. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover
2 14 6 2 9 3 - - - - - - - 5 3
de overheid/media
u. Een vertrouwenspersoon zijn 4 48 16 4 24 1 - 9 5 - 10 - - 5 2
v. Cultuur en traditie overbrengen 5 31 10 3 20 1 1 5 4 1 4 4 - 2 1
w. Dagelijks bestuur van de moskee 6 14 10 5 5 2 - 5 5 - 1 1 1 3 2
x. Andere - 3 - - 2 - - - - - - - - 1 -
n= 45 60 45 30 30 30 5 11 5 5 12 5 5 7 5
(I) Het aantal respondenten per groep die dit doen in het buitenland maar niet in de huidige gemeenschap
(II) Taken opgenomen in de huidige aangestelde gemeenschap
(III) Het aantal respondenten per groep die dit doen in de huidige gemeenschap maar niet In het buitenland.

Tabel 10 toont welke taken de imams uitvoeren in hun huidige, aangestelde
gemeenschap (II), welke taken ze wel in het buitenland uitvoerden maar niet in
Vlaanderen (I) en omgekeerd (III). Zo leren we dat o.m. het geven van theologisch
advies (a), het leiden van het gebed (c), het reciteren van de Koran (e), het geven van
religieuze opvoeding (m) en psychologische ondersteuning (r) door vrijwel alle imams
uitgevoerd worden in hun huidig aangestelde gemeenschap. Religieuze rituelen
uitvoeren (i), het aankondigen van het gebed (b) en een vertrouwenspersoon zijn (u)
komt voor bij een aanzienlijke meerderheid. Andere taken zijn minder algemeen
verspreid.
Er zijn ook verschillen tussen de gemeenschappen. Marokkaanse imams sluiten geen
huwelijken 19 (f) en nemen minder vaak dan hun collega’s het aankondigen van het
gebed op zich (b). Ze blijken ook minder geneigd om te bemiddelen in conflicten (q),
maar assisteren vaker andere imams (f). Diyanet-imams zijn minder vaak actief in het
dagelijkse bestuur (w) en andere Turkse imams zijn minder geneigd andere religieuze
plechtigheden (waaronder ook het geboorteritueel) te leiden (i).
Tabel 11: Antwoord op de vraag: “Is uw huidige takenpakket, vergeleken met uw takenpakket in
een moskeegemeenschap in het buitenland …?” (n=42)
Zwaarder Geen verschil Lichter
28 9 5
Heel wat imams geven aan dat hun taak hier zwaarder is dan toen ze in het buitenland
werkten (tabel 11). Tabel 10 toont vooral dat heel wat taken hier meer voorkomen. Op
kop staat het geven van praktische raad aan gelovigen (s). Ook het geven van
religieuze educatie (m), het verzorgen van religieuze rituelen (i) en begrafenissen (h),
en het raad geven aan bekeerlingen (e) vallen op 20 . In de weinige taken die opvallend
vaker werden gedaan in een vorige aanstelling over de grens staan het geboorteritueel
(g), het raad geven aan gevangenen (k), het assisteren van andere imams (f) en het
controleren van de gebedsplaats (n) centraal.
Waar vrijwel alle geïnterviewde respondenten het over eens zijn, is de diepe
persoonlijke voldoening die ze uit hun werk halen. Imam zijn wordt voorgesteld als een
roeping en zij die geroepen zijn, tonen zich bijzonder trots. Het imamschap krijgt een
bijzondere invulling: het vervullen van ‘de job van de Profeet’ en ‘leven zoals de islam
wil’. Men spreekt van een bijzondere ‘verhouding met God’ en ‘leven als alle moslims
zouden moeten’; het is meer dan een ‘job’: als plaatsvervanger van de Profeet
Mohammed, de perfecte moslim, rust op hem een zware taak en verantwoordelijkheid.
“Die dag dat ik mijn eerste voetstappen [als imam] heb gezet, heb ik God gesmeekt om
mij standvastig te maken. En dat hij mij laat leven volgens hetgeen de Profeet heeft
verkondigd.” (XIII)
19
Een opmerkelijk resultaat dat ingaat tegen de verwachtingen en waarvoor ook door bevoorrechte getuigen
geen verklaring wordt gevonden.
20
Omdat de steekproeven van alle groepen behalve de Diyanet-imams hier heel klein zijn, zijn vergelijkingen
minder relevant.
33

“Ik denk dat je als imam een beetje het hart bent dat het bloed door de aders pompt.
Of als een nier die het bloed kan zuiveren, bij wijze van spreken. En ik denk dat er op
dit moment enorm veel misgaat dat verbeterd kan worden.” (XV)
“Heel bevoorrecht om deze positie te mogen invullen. (…) Het is iets wat [ik] altijd wou
doen.” (XII naar vertaler)
“Het is heel belangrijk voor mij. (…) Als je iets doet met je hart maakt dat een groot
verschil.” (VIII)
“Dit is mijn richting. Ik wil geen andere job doen. Ik hou van deze job. Ik wil mensen
helpen.” (IV)
Voor de gelovigen is de imam – idealiter - een wijze, leidinggevende en bemiddelende
voorbeeldfiguur; iemand die weet wat er leeft binnen de (moskee)gemeenschap. Voor
de meeste respondenten betekent een moskee zonder imam dan ook vragen om
problemen:
“Bestaat wel, maar voor heel lange tijd niet. (…) Natuurlijk is het beter [dat hij voor
lange tijd wordt aangesteld] want als een imam aangesteld wordt in een moskee dan
bouwt hij ook met die mensen een vertrouwensrelatie.” (XIV)
“Een moskee zonder imam is een moskee waar je constant problemen zal hebben. (…)
Iedereen zal daar zijn mening geven want er is geen leider. (…) Daar gaan heel veel
ruzies en meningsverschillen ontstaan.” (XII naar vertaler)
“De imam is een man die van voor staat, zowel letterlijk als figuurlijk. (…) Hij weet hoe
hij de kar moet trekken.” (XIII)
Over de invulling van dit ambt geven respondenten uiteenlopende beschrijvingen en
verwijzen hiervoor naar ‘een minimumverantwoordelijkheid’, ‘wat alle Marokkaanse
imams doen’ of de taakbeschrijving van de Executieve. Sommige taken zoals het gebed
voorgaan, het raad geven en de preek worden gezien als essentieel. Daarnaast blijkt er
heel wat speelruimte te zijn.
“Het minimum is dus het gebed – vijfmaal per dag. Maar al de rest dat ik heb
opgesomd is om tegemoet te komen aan de verwachtingen van de mensen. (…) Als
straks blijkt dat ze andere noden hebben, dan gaan we ons schikken naar die noden.” (I
naar vertaler)
Sommigen onderscheiden verschillende types imams (‘doordeweekse imam’,
‘vrijdagsimams’ en ‘interim-imams’) gebaseerd op hun taken en het prestige.
“De imam die zeven dagen op zeven komt, wordt anders beschouwd door de
gemeenschap. Tegenover de imam die één keer komt, die heeft een hoger statuut.”
(XIII)
In een poging de activiteiten van de imam enigszins te standaardiseren, vaardigde de
Executieve in 2007 een ambtsbeschrijving uit 21 . Een erkende imam hekelt echter deze
21 Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
34

eperkte functiebeschrijving.
“Als [ik] puur [kijk] naar [mijn] taakverdeling als imam, naar wat [ik moet] tekenen
van de executieve, dan houdt dat gewoon in dat [ik] enkel een rechtstreeks contact met
de moslimgelovigen moet voorzien. (…) Maar [ik] persoonlijk [vind] wel dat dit één van
de taken is van de imam dat hij de brug kan bouwen tussen de samenleving en de
moslimgemeenschap.” (XII naar vertaler)
De (culturele en etnische) achtergrond van gemeenschappen resulteert in verschillende
verwachtingen t.a.v. hun bedienaar. Turkse gelovigen zouden, aldus een Diyanet-imam,
de voorkeur hebben voor een imam uit hun eigen streek. Van Marokkaanse imams lijkt
dan weer minder te worden verwacht wat taken betreft. In de ahmadiyya gemeenschap
wordt de taak van de imam beperkt tot enkel het gebed voorgaan. De preek, raad,
opvoeding etc. worden voorzien door gespecialiseerde organisaties binnen de groep. De
enige ‘beroepsgeestelijke’ is de missionaris.
De huidige, Westerse context bezorgt heel wat imams een zwaardere taak. Over hoe dit
komt zijn de meningen verdeeld. Sommigen respondenten stellen dat dit het gevolg is
van de samenstelling van het takenpakket - dat er meer en andere taken worden
opgenomen - terwijl anderen het wijten aan de frequentie en intensiteit waarmee deze
worden gedaan. Twee imams verbonden aan de Diyanet-organisatie melden dat de
inhoud van de taak dezelfde is maar dat het programma in Vlaanderen drukker is. Één
imam van het BIF stelt dat de taak hier veel gemakkelijker is terwijl een andere ze
vrijwel onvergelijkbaar vindt.
“Totaal anders! Soms hetzelfde, soms helemaal anders. In Turkije wonen veel mensen
in dezelfde stad en hebben hetzelfde idee. Hier is het heel anders. (…) Hier is het een
mozaïek.” (V naar vertaler)
De gelovigen zien de imam als leider zij het van strikt religieuze aard; hij vormt een
constante herinnering; een kompasnaald voor moslims. Alle taken die hij opneemt in de
gemeenschap vloeien dan ook hieruit voort.
“Maar we hebben dat onder de regels van de islam. (…) Volgens die normen gaan we
ook handelen en dan heb je de imams en die hebben een heel grote rol want die
hebben ervoor gestudeerd en (…) die weten dat dan en leiden ons daarmee.”
Wanneer gevraagd wordt aan gelovigen wat de taken van de imam zijn, komt steeds
eerst het leiden van het gebed, samen met de preek en religieuze rituelen.
“Maar de hoofdtaken zijn natuurlijk: vijfmaal het gebed leiden natuurlijk, daar heeft hij
ook voor gestudeerd. En dan de feestdagen, want de ramadan, en het offerfeest. Er zijn
ook speciale plechtigheden, ’s morgens, dat wordt dan door hem geleid. Maar dat moet
op de juiste manier. Niet iedereen kan dat. (…) Want het is toch een heilige taak; een
belangrijke taak om dat te doen. Dat is hun eerste taak.”
Volgens enkele Marokkaanse respondenten stoppen zijn taken hierbij. Echter, veel
andere respondenten getuigen hiernaast van een hele reeks (sociale) taken en
activiteiten die voortkomen uit zijn religieuze leidersrol. De taken die worden uitgevoerd
liggen niet vast en worden, aldus de respondenten, bepaald door allerlei factoren, onder
meer taalkennis, persoonlijkheid, tewerkstelling, relatie met het bestuur en studies van
de bedienaar. Ze variëren en omvatten o.m. het helpen bij de uitvaart, aanwezigheid op
35

allerlei activiteiten, ziekenbezoek, bedevaarders inschrijven, op thuisbezoek gaan, en
bekeerlingen helpen. Ook geeft de imam lessen, lezingen, de vrijdagspreek en advies
aan gelovigen. In sommige gevallen is zelfs sprake van buurtwerking en interculturele
dialoog. Verder kan de imam ingeroepen worden als bemiddelaar in conflicten 22 .
“Bijna 90% van de familiale conflicten regelen we onderling in aanwezigheid van de
imam.” (X)
De gelovigen erkennen de grote last die hierdoor op de schouders van de imam ligt.
Naast wat we hierboven zagen, wijzen verschillende respondenten er dan ook op dat de
imam slechts één dag in de week vrij heeft maar toch zeven op zeven bereikbaar is.
“Die heeft eigenlijk een aantal vaste taken. Die heeft één dag in de week vrij, meestal is
dat de woensdag en niet de vrijdag, dat zou niet opportuun zijn. Maar hij moet ook
bijvoorbeeld bij mensen die een vraag hebben, of die gewoon psychologische
problemen hebben, ook met raad bij te staan. Die is eigenlijk zeven dagen op zeven,
continu bereikbaar.”
“Buiten de gebeden geeft hij de preek en buiten dat geeft hij ook bijvoorbeeld advies
aan de mensen. Als de mensen problemen hebben. Hij is altijd bereikbaar. Hij is altijd
in de moskee, en vooral: wij hebben zo een vriendelijke en actieve imam. Ge kunt hem
altijd vragen stellen, en als je problemen hebt kan je ze altijd stellen, en hij geeft dan
advies. (…) Hij is altijd bereikbaar, ge kunt hem altijd iets vragen als ge problemen
hebt, hij is betrouwbaar.”
2.3. Tewerkstelling en erkenning
Een van de bijzonderheden aan de Belgische kerk-staat verhouding is dat er een
grondwettelijke voorziening bestaat om bedienaars van de erediensten een loon uit te
betalen. Een dergelijke professionalisering van de imam helpt hem zich toe te spitsen
op het uitvoeren van de hierboven vermeldde taken. Heel wat imams zijn echter
aangesteld als vrijwilliger en kunnen geen aanspraak maken op een loon noch op
erkenning.
In de vragenlijsten zien we een lichte tendens naar een wens om voltijds als imam te
kunnen werken. De meerderheid van de respondenten blijkt echter tevreden te zijn met
de huidige situatie, in het bijzonder Marokkaanse imams.
Over de huidige erkenningswetgeving bestaat er een grote ontevredenheid. Ze wordt
gezien als te traag, te streng en zou nog tot te weinig erkenningen hebben geleid (tabel
12).
22
Een bevoorrechte getuige wijst ons erop dat hoe groter/actiever de gemeenschap is, hoe groter het
takenpakket van de imam wordt.
36

Tabel 12: Antwoorden op de vragen: “In België kunnen imams als ze erkend zijn, betaald worden
door de staat. Wat vindt u van …”
Te traag
Niet te traag/ niet
te snel
Te snel
Weet niet/ geen
mening
a. Snelheid 51 4 2 3
n=60
Te streng In orde Niet streng genoeg
Weet niet/ geen
mening
b. Erkenningvoorwaarden 38 8 4 8
n=58
Te weinig
Niet te weinig, niet
te veel
Te veel
Weet niet/ geen
mening
c. Aantal erkende 50 3 - 7
n=60
Voor de twee erkende imams die antwoordden op onze vragenlijsten bleek de erkenning
over het algemeen een verbetering ten opzichte van hun voorgaande tewerkstelling.
Werken in de migratiecontext heeft naast nieuwe taken ook een invloed op de
(stabiliteit van de) tewerkstelling. De manier waarop imams tewerkgesteld worden
varieert enorm: los van de enkelen die erkend zijn door de federale overheid, worden
sommigen betaald door de gemeenschap, anderen zijn actief op vrijwillige basis en
weer anderen worden uitbetaald door een (internationale) koepelorganisatie. Hierdoor
hebben niet alle imams de mogelijkheid zich voltijds toe te leggen op hun functie als
leider van de gemeenschap.
Veel imams getuigen van moeilijke werkvoorwaarden: een beperkt loon, veel werk, een
onzeker statuut, geen papieren, afhankelijkheid van de geloofsgemeenschap etc. De
gemeenschap heeft vaak niet de middelen om de imam voldoende te ondersteunen. Dit
zorgt er enerzijds voor dat de doorstroom van bekwame personen in het gedrang wordt
gebracht; anderzijds dat velen slechts gedurende korte tijd aangesteld blijven en er een
groot verloop bestaat bij de in Vlaanderen actieve imams – in het bijzonder bij de
Marokkaanse 23 .
R: “In de tijd dat ik opgeleid werd, was er nog geen moskee die de imams
bezoldigde. Als leerkracht is dat financieel beter. (…)”
I: “Moest u de mogelijkheid en bestaanszekerheid hebben als imam, zou u dat dan
verkiezen?”
R: “Ja, heel graag. Dat is eigenlijk mijn domein.” (XIV)
“Als ik geen hoofdberoep heb met betrekking tot mijn functies, dan is het zeer moeilijk
om mijn job te kunnen combineren. (…) Dat is mijn probleem eigenlijk. Ik zou graag
een werk doen dat aansluit bij mijn opleiding als imam.” (X)
“Je merkt ook in België dat de imams niet lang blijven. (…) In het verleden zag je
bijvoorbeeld dat elk jaar, anderhalf jaar, twee jaar, drie jaar er een andere imam
kwam. (…) Als de imam zelf wordt betaald door de gemeenschap is er geen vrijheid
23 Een deel van dit verloop is het gevolg van structurele roulatie (bv. bij de Diyanet-imams).
37

voor hem. Dan is ook niet alles bespreekbaar voor hem in de preekstoel. Het is daarom
dat je merkt hier in België, in veel Marokkaanse moskeeën dat de imams ook niet lang
blijven.” (XIV)
Wanneer het verloop van imams betekent dat ze niet de tijd krijgen of de interesse
tonen om zich te integreren in de geloofsgemeenschap en het land van aankomst, kan
dit hun rol en impact op de gemeenschap aanzienlijk beperken. Ook is er meteen nood
aan vervanging. Dan worden vooraanstaande figuren gevraagd als ‘interim’, ‘noodimam’
of vrijwilliger.
“Als een moskee bijvoorbeeld geen imam heeft, dan spring ik binnen, hé. Zolang ze
geen andere imam hebben. Het is daardoor dat ik in verschillende moskees heb
gepreekt hier in Antwerpen, zeker 17-18 moskees en dan nog in Vlaanderen. (…) In
sommige moskees een maand. Soms wordt ik ook gevraagd als een imam ziek is of op
hajj vertrekt.” (XIV)
Hoewel de manier waarop overheidserkenning vandaag gebeurt bekritiseerd wordt,
betekent dit niet dat men deze uitsluit. Integendeel, heel wat geïnterviewde
respondenten – in het bijzonder Marokkaanse – merken op dat ‘alle imams erkend
willen zijn’. Anderen stellen dat het merendeel van de problemen, geassocieerd met
radicaliteit, opgelost zouden kunnen worden door een erkenning van moskeeën en
imams. De erkenning garandeert immers openheid en illustreert een positieve houding
vanuit de regering.
Deze hoop lijkt gegrond te zijn in de realiteit. Een erkende imam stelt in een interview
immers dat de erkenning voor hem een vooruitgang betekende. Ze gaat samen met
een grotere financiële onafhankelijkheid en het respect dat hij ontvangt van de
gemeenschap bleef onveranderd 24 . Ook zou de erkenning een steun vormen voor
imams om naar buiten te treden en hun plaats als maatschappelijk aanspreekpunt waar
te maken.
Toch blijft er onzekerheid bestaan over de hierdoor nieuw ontstane band met de
overheid. Waar sommige – niet erkende - respondenten de controle die samenhangt
met de erkenning zien als goed en noodzakelijk, vrezen anderen voor
overheidsinmenging, vaak naar analogie met eerdere ervaring in het land van
oorsprong. Overheidscoöptatie, zelfs wanneer ze enkel bestaat in hoofde van de
geloofsgemeenschap, maakt een vertrouwensrelatie al snel onmogelijk 25 .
Op dit moment is het echter niet overheidsinmenging maar vooral het beperkte aantal
erkende moskeeën en imams dat kan rekenen op veel onbegrip. Het gevoel heerst dat
de overheid terughoudend is om te erkennen waardoor verschillende imams stellen
onrechtvaardig behandeld te worden: ‘moslims betalen immers ook belastingen’. Ook
onduidelijkheden betreffende het juridisch statuut en de verblijfsregeling, de strenge
erkenningvoorwaarden en het beperkte aantal erkenningen zorgen voor veel onbegrip.
24
Toch blijkt, uit gesprekken met bevoorrechte getuigen, dat erkende imams weldegelijk het mikpunt van
jaloezie dreigen te worden.
25
Overal klinkt de vraag bestaande initiatieven te erkennen in plaats van top down programma’s aan de
gemeenschap voor te leggen.
38

“Ik zou zeggen, naar de overheid toe: erken maar alle moskees in België dan kunnen
jullie weten wat er gebeurt in de moskees hier en kunnen jullie praten met de imam.
Dat is goede communicatie. Maar als de overheid zegt dat ze geen moskees erkennen,
dat is een groot probleem. Ze doen wat ze willen. De moskees. (…) Ze praten van hier
of daar, ook de imam, fout. Maar als het officieel is, dan is er discipline. Contact met de
imam en het bestuur en de regering en ze weten wat er gebeurt.” (IV)
Het bovenstaande betekent echter niet dat alle imams vragende partij zijn naar een
erkenning. Turkse Diyanet-imams, evenals de ahmadiyya gemeenschap verkiezen hun
eigen organisatie boven de Belgische.
Uit de focusgroepen met gelovigen komt hetzelfde verhaal naar voor. De erkenning lijkt
in eerste plaats wenselijk voor de Marokkaanse gemeenschap en de imams aangesteld
bij BIF-moskeeën. De huidige situatie betekent immers een zware financiële last voor
de gemeenschap die instaat voor de (zij het vaak beperkte) uitbetaling van de
geloofsbedienaars. Vaak wordt de job ingevuld door vrijwilligers waaronder de
professionaliteit en de beschikbaarheid van de imam te lijden hebben. Men hoopt dan
ook dat de erkenning zorgt voor de nodige middelen om een betere kwaliteit van de
imam, zijn gedrevenheid, onafhankelijkheid en permanente aanwezigheid te
garanderen.
“De imam is veelal een islamleerkracht. Die werkt bijna elke dag, dus die werkt (als
imam) op vrijwillige basis, hij gaat zijn vrije tijd eigenlijk opofferen. Soms kan dat wel
voor problemen zorgen, dat hij te actief is, overactief, dat hij te weinig tijd gaat
besteden aan zijn familie en dergelijke zaken. En dat dat misschien op den duur
problemen gaat geven op vlak van zijn activiteiten.”
Ook wijst men er op dat de erkenning van de islam hen het recht geeft op erkende
bedienaars.
“Zoals jullie je godsdienst kunnen beleven met een kerk en een pastoor en zo, hebben
wij ook het recht op een moskee, die erkend is, met een imam die betaald wordt door
de staat. Zoals de kerken en de priesters.”
Tegelijkertijd ziet de gemeenschap risico’s in een erkenning. Zo vreest men dat de
overheid imams zou controleren en invloed trachten uit te oefenen.
“Alle moskees dienden een vraag in en dan drie tot vier maanden later trokken ze
allemaal hun vraag in. Er wordt gezegd, via via, dat de overheid de moskees wil
controleren en er was sprake dat men de imam ook wil laten zien wat hij zegt tijdens
vrijdagsgebed.”
Deze vrees zou, aldus deze respondent, het gevolg zijn van slechte ervaring met
overheidsinmenging in het land van herkomst. Een vergelijkbare vrees wordt geuit door
een lid van een Turks moskeebestuur in Gent.
“De regering zegt, u bent verplicht een Marokkaanse imam aan te nemen in de Turkse
moskee. De meeste leden zijn Turkse en de meneer spreekt Arabisch, dat is een heel
groot vraagteken.”
Deze angsten situeren zich vooral bij de gelovigen en moskeebesturen die geen
ervaring hebben met erkenning. Tijdens het focusgroepsgesprek waar het
39

ovenstaande citaat werd uitgetild, wuifde een respondent uit een moskee waar de
imam erkend was deze argumenten dan ook weg.
Aan de grond van deze angsten ligt heel wat verwarring over de procedure en haar
gevolgen; verwarring die negatieve gevolgen kan hebben voor de bereidheid tot het
indienen van een erkenningdossier.
“Voor mij zal dat geen probleem zijn omdat ik ook het dossier ken. Maar de andere
moskees in Gent en in Hasselt die gaan problemen hebben en op de duur zeggen van:
‘Ik wil uw erkenning al niet meer. Ik kan dat niet meer nakomen.’ En dat gevaar zit er
ook in eigenlijk. Er moet iets echt gebeuren.”
Vanuit de gemeenschap klinkt de wens om te professionaliseren zodat de imam
vrijgesteld kan worden voor zijn werk in de moskee.
2.4. Raad en preek
Uit het overzicht van de door de imam uitgevoerde taken konden we zien dat van de
imam wordt verwacht dat hij een relevante, interessante en kwalitatieve preek kan
geven en advies kan geven aan gelovigen (tabel 10 en tabel 6). Deze kunnen hun
bedienaar vrijwel altijd bereiken en overvallen hem met vragen over elk thema dat hen
bezig houdt. Vragen kunnen dus zowel van religieuze als van niet-religieuze aard zijn.
In het laatste geval weegt het oordeel van de imam echter minder door en legt men het
oor ook te luister bij andere bronnen.
Het verschil tussen de raad en de preek blijft voor de meeste respondenten vaag. Het
belangrijkste verschil ligt in de omvang van het publiek. Immers, soms is wat gezegd
wordt algemeen toepasbaar, soms gaat het om ‘medicijnen, aangepast aan de patiënt’.
Een imam stelt dat het ‘deel is van de wijsheid om je woorden aan te passen
afhankelijk van de luisteraars’. Afhankelijk van de situatie, wordt hij verwacht ‘een
vriend, een psycholoog, een socioloog te zijn’.
De preek gaat in regel door op vrijdag – in sommige moskeeën ook op andere dagen –
voor het gebed en kan allerlei thema’s aansnijden. Doel is het ‘verhogen van de
waakzaamheid’ van de gelovigen.
“Hetgeen dat je altijd hoort na elke vrijdagspreek is: ‘oef, dat heeft ons goed gedaan’.”
Persoonlijke raad kan vrijwel overal, altijd en zowel op individueel niveau als in lezingen
of advies in vergaderingen bekomen worden. Enkele imams halen aan dat wanneer een
persoonlijke vraag relevant is voor de bredere gemeenschap, ze deze ook soms in de
preek behandelen 26 .
Omdat het religieuze advies zo belangrijk is, klinkt er heel wat kritiek op imams die hier
minder bedreven in zijn. Een veelgehoorde kritiek is het lage niveau van de preek en de
kennis van imams. Zo zouden deze teveel nadruk leggen op het ‘bestraffen’ in plaats
26 Het bovenstaande gaat vooral op voor de soennitische moskeegemeenschap. De Ahmadiyya gemeenschap
behandelt de vragen van de gelovigen in een algemene vergadering waarin de imam vrijwel geen rol speelt.
40

van het aanmoedigen van gelovigen en zijn ze vaak eerder ‘conservatief’. Eén
respondent spreekt zelfs van ‘kwakzalvers’ 27 .
Tijdens de focusgroepsgesprekken kwam de raad en het vrijdagsgebed/vrijdagspreek
veruit het meest aan bod. Net als imams vinden gelovigen het moeilijk om een
onderscheid te maken tussen de raad en de preek.
De taal waarin de imam beschikbaar is voor de gelovigen, vormt een punt van veel
discussie. Respondenten geven aan dat, onder toenemende druk van bezoekers die
deze talen niet machtig zijn (jongeren, bekeerlingen, mensen van andere afkomst), het
Nederlands een steeds belangrijkere plaats inneemt. In sommige moskeeën wordt een
korte samenvatting gegeven in het Nederlands en/of andere talen en in een groeiend
aantal gebedsplaatsen gaat de preek zelfs volledig door in de landstaal 28 .
2.4.1. Thema’s
Veel respondenten stellen dat de raad die de imam geeft aan gelovigen niet louter
theologisch kan zijn. Slechts één Marokkaanse imam geeft gelovigen enkel algemene
woorden aangezien ‘veel informatie al behandeld is in boeken’; het is aan de gelovige
zelf om zich hierin te verdiepen. De meeste andere respondenten maken zich sterk dat
‘verzen van de Koran niet begrepen worden als je ze niet verbindt met de realiteit’. De
godsdienst is een leidraad door het leven: ze moet ‘concreet’ zijn.
“Algemene regels zijn wel in de Koran te vinden maar in de maatschappij doen zich ook
verschillende problemen voor. Niet iedereen is dan ook in staat om het uit de Koran te
halen. Daar heeft men eigenlijk een imam voor nodig.” (XIV)
Vrijwel alle thema’s kunnen in de preek of in persoonlijk advies aan bod komen. Veel
voorkomend zijn spirituele thema’s, problemen in het gezin, drugs, en sociale
probleem. Daarnaast vermelden onze respondenten actualiteit en gebeurtenissen in de
moskeegemeenschap. Zo wordt het voorbeeld gegeven van de imam die tips geeft over
hoe men zich best gedraagt op reis. In het bijzonder van jongeren zouden ook heel wat
vragen komen over hun uiterlijk, relaties, drugs en eventuele problemen met de politie.
“Ik vind het geen goede imam die enkel in de vrijdagspreek praat over bepaalde
problemen maar geen voeling heeft met wat in de bevolking leeft. Hij moet bijvoorbeeld
gevalstudies maken van wat mensen goed of slecht hebben gedaan en dit presenteren
aan anderen.” (X)
Om een goed contact uit te bouwen is het belangrijk de leefwereld van jongeren te
leren kennen en hen raad te geven die hierop is afgestemd. Hiertoe kunnen allerlei
middelen worden gebruikt. Een Bosnische imam tracht dit bijvoorbeeld te doen door het
gebruik van YouTube filmpjes in zijn lessen.
In tegenstelling tot andere gevoelige thema’s zoals drugs en de bruidschat antwoorden
respondenten dat homoseksualiteit weinig aan bod komt in de gesprekken. Het zou
27
Een Marokkaanse bevoorrechte getuige wijst erop dat de reden waarom dit eventueel te laat wordt
opgemerkt, is dat de Koran uit het hoofd kennen meestal de eerste en enige vereiste is voor imams. Ideologie
of meningen komen pas na aanstelling aan het licht.
28
Dit geldt enkel voor de preek en niet het gebed. Het Arabisch is en blijft de liturgische taal en kennis ervan
blijft belangrijk voor alle moslims.
41

‘weinig voorkomen’ in de gemeenschap of men zou ‘weten dat het niet mag’. Respect
voor de keuze van het individu vindt men wel belangrijk.
De behandelde thema’s worden niet door alle imams zelf gekozen. Imams van Diyanet
en het BIF behandelen gewoonlijk door de koepelorganisatie opgelegde of
goedgekeurde thema’s. Dit, aldus een Diyanet-imam om ‘individuele politieke
ideologische inbreng te vermijden.’ Bij de ahmadiyya gaat het om een korte
samenvatting van de preek die door de kalief wordt gebracht en voor alle gelovigen
wordt uitgezonden op een eigen televisiezender 29 . Door de afwezigheid van sterke,
richtinggevende instanties op bovenlokaal niveau zijn imams van andere strekkingen
gewoonlijk vrijer om de preek zelf in te vullen.
Vanuit Marokkaanse hoek wordt deze vrijheid echter genuanceerd. In sommige
moskeeën waar de imam betaald wordt door het bestuur en de gemeenschap wordt
kritiek immers niet geapprecieerd waardoor de imam zich verplicht ziet zich te
beperkten tot niet-controversiële thema’s en jaknikkerei.
In de focusgroepen wordt de brede diversiteit aan thema’s bevestigd. Er is sprake van
vragen over het leven van de Profeet, het correct uitvoeren van rituelen, verboden en
geboden over opvoeding, huwelijksadvies, sociaal gedrag het gebruik van alcohol, tot
details zoals het eten van kauwgum, roddelen, reisadvies en meer. Wat aan bod komt,
is volgens gelovigen afhankelijk van periodes (bv. tijdens de ramadan gaan veel vragen
over het vasten) en de persoonlijke invalshoek of kennis van de imam. Sommige imams
bieden enkel een haram/halal oordeel, anderen voorzien de vrager van uitvoerig advies
en argumentering. In sommige gevallen speelt de koepelorganisatie of het moskeebestuur
een rol in de behandelde thema’s.
Aangezien de focusgroepen werden afgenomen rond de tijd van de tsunami in Japan,
werd deze als voorbeeld genomen om te vragen naar de plaats van actualiteit. Heel wat
respondenten beaamden dat dit in de preek aan bod was gekomen en dat een omhaling
werd gedaan voor de slachtoffers 30 . Over meer gevoelige thema’s zoals rellen met
jongeren, Shariah4Belgium of de politieke situatie in het Midden-Oosten waren de
antwoorden gemengd. Niet alle imams willen zich aan deze hete hangijzers branden.
“De dag dat [Shariah4Belgium] aan de UA tijdens de lezing van Benno Barnaert een
hele show hebben opgezet dat [onze imam], dat die ongelooflijk gefrustreerd was. (…)
En dat vind ik dan mooi: [onze imam] probeert ook in te spelen op wat er dan leeft in
de gemeenschap. En hij probeert daar de plooien wat glad te strijken.”
“Die leven precies in hun eigen wereldje, toch? Dat is toch! Er gebeurt zoiets kei zwaar,
kei erg, de Arabische revoluties, en krijg je daar een vrijdagspreek over de engelen. (…)
Wij leven mee, wij volgen dat in de media, wij zitten met die vragen … die we toch wel
zouden moeten behandelen.”
29 Muslim Television Ahmadiyya – ook beschikbaar via het internet (http://www.alislam.org/mta/).
30 Vaak gebeuren in de moskee oproepen tot giften na het vrijdagsgebed.
42

2.4.2. Invloed van de maatschappelijke context op de inhoud van de preek
Is het advies dat imams kunnen geven wel aangepast aan en gebaseerd op kennis van
onze samenleving? Hoe relevant is zijn raad in onze huidige context? Onze
respondenten bleken zich bewust van de manier waarop de Belgische situatie nieuwe
uitdagingen stelt aan moslims. Om een rol te kunnen spelen moet de imam dan ook
kennis hebben van maatschappelijke ontwikkelingen, geschiedenis en politiek.
In de interviews maken verschillende imams een onderscheid tussen wat universeel is
voor alle moslims en wat verandert naar gelang de context. Niet alle fatwa’s van
geleerden uit grote kenniscentra in de islamitische wereld kan men immers zonder
meer importeren.
“We moeten onze fatwa’s hier, een beetje … niet veranderen maar aanpassen.” (IV)
In zekere zin wordt de raad beïnvloed door de context waarin ze gegeven wordt.
“Hier in België hebben we een grote verantwoordelijkheid want er zijn veel
verschillende culturen. Als we iets zeggen kunnen we andere mensen storen. Daarom
praat ik altijd van [de] theologische kant maar ik hou rekening met de democratische
principes hier in België. (…) Wij respecteren alles en verwachten dat andere mensen
ons ook respecteren.” (IV)
“Die fatwa’s zijn in grote mate bepaald door de omgeving. (…) Omgevingsfactoren zijn
enorm belangrijk en iets wat belangrijk is in Egypte of Syrië is niet hier belangrijk.” (X)
Een grote diversiteit aan antwoorden is intrinsiek aan de islam: er zijn steeds
verschillende rechtsscholen die verschillende legitieme antwoorden bieden op de vragen
van gelovigen.
“Stel je voor dat je een juridische vraag krijgt. (…) Als geleerde vind ik – als je voor
fatwa bent – dan moet je ze allemaal kennen. En eigenlijk ben je gevraagd om het
gemakkelijkste te suggereren.” (XIV)
De islam is, aldus veel respondenten, bedoeld om het voor mensen gemakkelijker te
maken. Ze dient niet wereldvreemd te zijn maar toegepast te worden in het dagelijks
leven.
“De bedoeling is om het leven van de mensen te vergemakkelijken en een leidraad door
het leven van de mensen te geven. (…) De mensen moeten in het dagdagelijkse leven
de theologie kunnen toepassen.” (XII naar vertaler)
“Als je mij zou zeggen: ‘wat is uw grootste doel?’ Dat is gewoon om de moslim te
helpen om moslim te zijn in een maatschappij zonder dat hun moslim zijn een obstakel
wordt voor zichzelf of voor anderen.” (XV)
Leven als moslim in Europa blijkt voor veel respondenten te impliceren dat dialoog
noodzakelijk is. Daarom wordt in het bemiddelen en oplossen van problemen vaak
gekozen voor pragmatische oplossingen. Harde standpunten worden vermeden. Een
goed voorbeeld hiervan vormt de mogelijkheid tot bidden op de werkvloer. Een streng
praktiserende moslim bidt vijf maal per dag en dit binnen afgebakende periodes. Deze
periodes overlappen echter soms met de werktijden. Hiernaar gevraagd stellen
43

verschillende imams een pragmatische oplossing voor: het gebed dat men niet kan
uitvoeren, kan aan het volgende gebed toegevoegd of korter gemaakt worden. Van de
kant van de werkgever worden ook toegevingen verwacht.
“Het antwoord is een heel logisch en heel godsdienstig antwoord. Eerst en vooral moet
de moslim een goede werknemer zijn. (…) Dan heb je automatisch een goede band met
de werkgever. De tweede stap die dan moet bekomen worden is de consensus. Je legt
heel open uit dat het heel belangrijk is. Zeggen welke tijd het inhoudt. (…) Als hij het
weet dan zal hij in 90% van de gevallen het nut ervan inzien. Want als je dat toelaat
dan zal je nog meer je best willen doen. (…) Maar als hij het toelaat, mag die moslim
ook geen misbruik maken van de tijd die hij krijgt. Maar stel dat het echt een principiële
werkgever is. (…) Als [de gelovige] het werk nodig heeft en hij kan het niet combineren
met zijn gebed, dan bestaat er een toelating om het gebed te doen na of voor zijn
werk. Maar dat is echt in het uiterste geval. De theorie daarachter is: de werkgever
koopt uw tijd en dat is zijn eigendom. Het moet een consensus zijn.” (XII naar vertaler)
Dat de imam in zijn advies rekening houdt met de Belgische context is waarschijnlijk
nog het meest belangrijk voor de jongeren van de tweede en derde generatie. In
tegenstelling tot hun ouders balanceren zij niet tussen het land van oorsprong en
aankomst; hier geboren en getogen zijn ze op zoek naar personen die hen advies
kunnen geven over hoe ze hier verwacht worden te leven.
“Daarom kan het ook wel belangrijk zijn om een spreker uit te nodigen die geboren is in
deze … context, een gelovige van de gemeenschap die ook de taal beheerst en dan ook
een boodschap kan overbrengen naar de jongeren toe.”
2.4.3. Radicalisering
Extremisme in naam van de islam is een hot topic in zowel moslim als niet-moslim
kringen. Door niet-moslims wordt vaak gevraagd naar vooraanstaande, gematigde
islamitische figuren die zich uitspreken tegen de radicale uitspraken en daden die
gebeuren in naam van hun geloof.
Onze respondenten verafschuwen het geweld dat in hun naam gebeurt. Echter,
evenzeer zijn ze gefrustreerd over de ‘op sensatie beluste media’ die naar hun gevoel
de nadruk leggen op het negatieve en de vele positieve initiatieven vanuit de
gemeenschap geen ruimte geven. Als voorbeeld van deze initiatieven worden in eerste
plaats lokale evenementen zoals opendeurdagen genoemd. Een respondent spreekt ook
over een initiatief dat werd opgestart naar aanleiding van de mediarel die ontstond rond
de reactie van Shariah4Belgium op de ziekte van Vlaams Belang politica Marie-Rose
Morel 31 . Verschillende imams wilden een publiek statement maken waarin ze zich
afzetten tegen de uitspraken van Shariah4Belgium. Ook wou men in het ziekenhuis
waarin Morel opgenomen was bloemen laten afgeven. Door de snelle achteruitgang van
de politica en terughoudendheid bij het ziekenhuis is dit echter niet zo ver kunnen
komen.
Naast hun precair statuut, hun grote werklast, een gebrek aan middelen en hun soms
beperkte kennis van het Nederlands, belet ook een grote angst imams om hun nek uit
31 De voorgenoemde organisatie stelde dat haar ziekte een straf van God zou zijn geweest.
44

te steken in de debatten en de media van weerwoord te dienen. Collega-imams die naar
buiten traden, werden hiervoor al afgestraft. Twee voorbeelden die gegeven worden zijn
deze van de imam Nordine Talouil en een Nederlandse imam die uitspraken had gedaan
over homofilie. Alles wat ze zeggen kan en zal – zo menen zij - tegen hen gebruikt
worden.
“Veel imams hebben angst van de media. In die zin dat de media soms zaken naar voor
brengen die negatief worden bedoeld.” (IV)
Anderzijds is men geenszins opgezet met het uitblijven van vertegenwoordiging vanuit
hogere, bevoegde organen (o.a. de Raad van Theologen) en de soms harde en
controversiële uitingen van zij die zich opwerpen als ‘vertegenwoordigers van de
moslimgemeenschap’. Zo wordt kritiek geuit op de gemediatiseerde reactie van enkele
imams rond de hoofddoekenkwestie.
Binnen de moslimgemeenschap bestaat er algemeen een gevoel geviseerd te worden en
slachtoffer te zijn van een radicaliserende en discriminerende Vlaamse samenleving.
Dat de islam erkend werd in 1974 is velen bekend en wordt dankbaar aangehaald. De
recente debatten rond de hoofddoek, boerka en bouw van moskeeën schiet velen dan
weer in het verkeerde keelgat.
“De hoofddoek ook, mensen komen vragen wat ze moeten doen als dat hier verboden
is. En ik heb hen gezegd: ‘dat is een regel in de islam.’ (…) Maar als de regering hier in
België zegt dat het verboden is voor wie naar school gaat hebben we geen andere
keuze. Wat kunnen we doen? (…) Wij zijn moslim hier in België. Wij hebben recht en wij
kunnen naar de rechtbank gaan en wij kunnen zeggen, het is ons recht, wij leven hier.”
(IV)
Voor imams rust hierin een dubbele last: enerzijds dienen zij de frustraties binnen de
gemeenschap te temperen en te kaderen, anderzijds vallen zij, als zichtbare
vertegenwoordigers van de gemeenschap, zelf des te meer ten prooi aan wie zich tegen
de islam richt.
“Een imam heeft het heel moeilijk. Langs de ene kant moet hij de mensen blijven
motiveren om deel te nemen. (…) Langs de andere kant slikt de imam de zaken harder
dan de anderen omdat men ook naar hem opkijkt. Men vraagt hem “wat moeten wij
doen”. (…) De imam zal dat ook niet op een, twee, drie kunnen beantwoorden. (…) Vele
imams zijn radeloos en verliezen hun toon.” (XIII)
Het bovenstaande betekent niet dat radicalisering in de moslimgemeenschap ontkend
wordt. Vaak wordt deze echter verward met fundamentalisme wat enkel duidt op een
terugkeer naar de fundamenten van de religie, de oorsprong; een strenge beleving van
de islam. Een foutieve interpretatie van het tweede kan volgens één imam weliswaar
leiden tot het eerste. In veel gevallen gaat het om jongeren die, op zoek naar
betekenis, buitenlandse en niet aan de westerse context aangepaste fatwa’s aannemen
en ze hier toepassen.
“Op dit moment zijn er bepaalde groeperingen binnen de islam die onverdraagzaam zijn
en die het de mensen enorm moeilijk maken en fatwa’s importeren vanuit het
buitenland. (…) Men neemt zijn antwoord mee naar België (…) waardoor mensen in
45

problemen komen (…) vooral bij jongeren en ik denk dat er een bepaalde
samenwerking moet komen om radicalisering gewoon tegen te gaan.” (XV)
“Je hebt bepaalde discussies en problemen die in de Arabische wereld bestaan, via
mensen die geschoold zijn daar en niet hier. En dan kom je tot een uitvinding als
Shariah4Belgium die beginnen te spreken van iets dat totaal buiten context is hier. Die
hebben hier geen contact met [de] realiteit. (…) Om religie waar te maken moet je met
concrete dingen omgaan, niet met de abstracte.” (X)
Een van de belangrijkste bronnen van foutieve en soms gevaarlijke informatie is het
internet.
“Veel van die mensen gaan op internet (…) en dan kom je heel vaak op uitspraken die
wat strenger zijn. En als ik dat dan hoor dan ga ik zeggen: ‘kijk eens, er is ook een
andere opinie over’ (…) En om hen vertrouwen te geven neem ik ze ook mee naar mijn
bibliotheek om te tonen dat er heel wat meer is dan GOOGLE en dat heeft hen wel
vertrouwen ingeboezemd.” (XV)
Imams hebben geen beslissende macht over gelovigen en kunnen hen enkel adviseren
weg te blijven van radicale stromingen. Dit gebeurt volgens sommige respondenten
door te wijzen op de gevolgen van radicalisme en de gelovigen in te lichten over de
verschillende rechtsscholen en interpretaties. Een imam ziet veel heil in de erkenning
die moskeeën openstelt waardoor eventueel radicalisme wordt vermeden.
Over radicalisering wordt in de focusgesprekken al bij al weinig gesproken. Wel leeft het
thema in de gemeenschap en zorgt het voor heel wat kopzorgen onder jongeren en hun
ouders. Eerder dan de imam, zouden vooral het internet en andere bronnen mensen het
verkeerde pad opsturen.
“Er zijn meer jongeren die zich beginnen te interesseren in de islam en ik vind het dan
jammer om te zien dat ze de verkeerde richting uitslaan en de islam verkeerd
interpreteren door bijvoorbeeld mensen die er niets van weten maar wel doen alsof ze
er iets van weten. Terwijl we toch een heel goede persoon hebben die veel weet en dat
is [onze imam].”
“Als de imam in het Arabisch een preek geeft, verstaan die jongeren die preek niet.
Waarom is dat belangrijk dat de jongeren de imam begrijpen? Omdat ze anders hun
informatie via internet zoeken. En dan kan het zijn dat ze hun informatie halen vanuit
landen die eigenlijk in een compleet andere context leven als hier. Iemand die
bijvoorbeeld zijn fatwa gaat halen in Saoedi-Arabië, daar kan die fatwa misschien wel
goed zijn, dat religieuze oordeel, maar hier in België, in Antwerpen, is dat misschien
niet van toepassing.”
2.5. Contacten in de moskeegemeenschap
De imam is er in eerste plaats om de moskeegemeenschap te dienen. Deze heeft nood
aan een leider die het goede pad kan tonen. Hierdoor komt hij in contact met
verschillende groepen mensen waaronder het moskeebestuur en de gelovigen.
46

2.5.1. Moskeebestuur
In hun morele en religieuze, leidinggevende rol hebben imams een verantwoordelijkheid
en aanvullende taak ten aanzien van het moskeebestuur dat instaat voor de
administratie, het gebouw en de activiteiten.
Alle respondenten beschrijven hun relatie met het moskeebestuur als goed tot zeer
goed (tabel 16 (b)). Deze relatie is er één van verdeelde taken: tabel 6 (k) en tabel 10
(w) tonen dat minder dan een kwart van de imams het als hun taak zien om deel te
nemen aan de dagelijkse organisatie. Imams die dit wel aanhalen zijn in eerste plaats
Turkse imams die niet zijn aangesloten bij de Diyanet-organisatie.
Hoewel goede relaties en dialoog de samenwerking tussen de imam en het bestuur
vergemakkelijken, wordt het belang van de scheiding tussen de taken van beide in de
interviews met imams unaniem beaamd; dit garandeert een wederzijdse
onafhankelijkheid.
“[Het moskeebestuur] kan enkel over de moskee spreken: de gebouwen, de
infrastructuur, etc. (…) De bestuurders mogen niet aan de imam zeggen ‘praat maar
over dit of over dat’. Dat mag niet, dat kan niet.” (IV)
“De imam gaat de taak van het bestuur niet doen en omgekeerd ook niet; ze zijn
aanvullend.” (XII naar vertaler)
“In de moskees zijn de taken van de imam en het bestuur anders. Als de imam zijn
eigen taken goed doet en zich niet mengt met het bestuur en andersom. (…) Dan zal
alles goed verlopen en is er ook een eenheid naar buiten toe. Dan zullen er ook geen
problemen zijn.” (II naar vertaler)
Niet overal geniet de bedienaar deze onafhankelijkheid. Zo wordt, vooral vanuit
Marokkaanse hoek, verteld dat in heel wat moskeeën de imam zich in een
ondergeschikte positie ten aanzien van het bestuur of de gemeenschap bevindt. Dit zou
ook gedeeltelijk het grote verloop van imams verklaren.
“De imam moet ook een heel sterk karakter hebben. Je ziet dat bij de imams die niet op
niveau zijn, dan komen de gelovigen en het bestuur en die richten de imam, terwijl hij
eigenlijk de gelovigen moet richten. Dan krijg je het omgekeerde effect. Het is net alsof
de kudde de herder leidt.” (XII naar vertaler)
“Er bestaan moskeebesturen waar je echt mee kan samenwerken en er bestaan
moskeebesturen waar je spijtig genoeg niets mee kan doen. Die zijn ondemocratisch
geschapen. Personen die 40 jaar onderdrukt zijn in fabrieken en dan opeens een
administratieve of een leidinggevende functie gaan uitoefenen … Dat gaat gewoon niet!”
(XIII)
“Als imams worden betaald door de mensen van de moskee is er geen vrijheid voor die
persoon. Daarom merk je dat hij ook niet alles kan bespreken op zijn preekstoel. Het is
dan ook zo dat je merkt in België, in veel Marokkaanse moskeeën, dat de imams niet
lang blijven.” (XIV)
47

Niet alle imams komen op gelijke manier in contact met het bestuur. De imam die
vooral het doordeweekse gebed verzorgt, krijgt minder met het bestuur te maken dan
deze die het vrijdagsgebed en de preek doet en een adviserende functie heeft.
De vraag of het bestuur en de imam goed samenwerken, vinden de respondenten in
onze focusgroepen vaak vreemd. Voor hen is het een evidentie dat beide dienen samen
te werken maar ook dat meningsverschillen voorkomen: niet iedereen kan het immers
met elkaar vinden. Een goede samenwerking is echter noodzakelijk als de moskee moet
werken. Hoewel weinig personen gewag maken van zware onenigheden, zien de
meesten dit wel als een (potentieel) zwak punt.
“De moskeebestuur is altijd in de moskee, ze hebben de moskee opgericht bijvoorbeeld
en zo voort. Ze hebben wel misschien ander werk … Maar de imam kan zoals een
stedelijke ambtenaar van de ene moskee naar de andere gaan. Niet vast in de moskee.
Er zijn sommige voorzitters die daar blijven tot de dood. Dat is de regering, hé. (…) Hij
kan ook zijn zoon laten als voorzitter van de moskee.”
Als er problemen rijzen tussen de imam en het bestuur of leden kunnen de voorzitter,
ouderen of – in extremis en waar mogelijk – de koepelorganisatie bemiddelen. Zo kan
het gebeuren dat de samenwerking met de imam wordt stopgezet. Hoewel het niet
frequent gebeurt, is er zo, bij de Turkse moskeeën, sprake van overplaatsing naar een
andere, bij de koepelorganisatie aangesloten moskee. Vooral in het geval van Diyanet
zien we dat de koepel imams toewijst aan een moskeegemeenschap maar dat deze
gemeenschap wel in laatste instantie zeggenschap heeft over het aanblijven van hun
bedienaar.
De imam heeft volgens de gelovigen op zijn beurt een zekere autoriteit ten aanzien van
het bestuur: wanneer het gaat over kwesties van religieuze aard of het aftoetsen aan
religieuze criteria blijft de imam een belangrijke referentie 32 .
“Maar meestal is het de imam die bestuursleden moet stimuleren, om meer te gaan
doen.”
Wanneer de imam lid is van het moskeebestuur – o.m. bij het BIF en enkele
Marokkaanse moskeeën – blijft zijn gewicht in de vergadering weliswaar beperkt tot
adviezen van religieuze aard. Bij andere zaken weegt zijn stem hoogstens even zwaar
door als die van de andere leden 33 .
“Het is ook niet dat de imam voor elke vergadering gaat samen zitten met ons.
Bijvoorbeeld als er een hek gaat gemaakt worden voor de moskee, dan bespreken we
met het bestuur: hoe gaan we dat aanpakken en wie gaat het doen, wat is de prijs? (…)
Daar wordt ook over gestemd, dus als bijvoorbeeld vier mensen zeggen ‘dat gaat niet
gebeuren’ en drie van niet en de imam is daarbij dan gaat dat toch gebeuren. Dus de
imam heeft meer een rol in de moskee zelf. Maar dat is ook een belangrijke rol.”
32
In sommige moskeeën zouden imams overigens het bestuur stimuleren om te werken aan de erkenning
van de moskee.
33
Het gaat hier niet om het moskeecomité dat opgericht wordt na de erkenning van de gebedsplaats. In dit
comité is de imam namelijk verplicht aanwezig. Hier hebben we het over het meer administratieve bestuur
van de moskee-vzw.
48

In andere moskeeën wordt bewust gekozen om de imam niet te betrekken in het
bestuur. Dit gebeurt om te vermijden dat hij zou opgeslokt worden in onvermijdelijke
conflicten en machtsspelen.
“De taak van de bestuurraad, d.w.z., het onderhoud van de moskee, onderhandelen of
vergaderen met de stad Antwerpen of met de districtsraad, of onderhandelen met de
mensen en zo, dat zijn echt zaken van de bestuurraad, waar de imam eigenlijk zich
buiten moet houden, dat is echt afgebakend.”
“Heeft men jou gezegd dat er altijd een conflict is binnen de moskee? Overal en altijd.
Er is geen moskee zonder conflict. Er is altijd een deel dat met de imam is en een deel
dat tegen de imam is. Altijd. Overal zo. Ik weet niet waarom.”
Veel respondenten en zeker de jongeren hebben weinig goede woorden over voor het
bestuur. Vooral vanuit Marokkaanse hoek klinkt er een grote ontevredenheid over de
'oude garde' die, aldus onze respondenten, verandering en erkenning tegengaan en zo
de weg tot erkenning en ondersteuning van de imam blokkeren. De moskee is nog
steeds in handen van de eerste generatie en heel wat jongeren vinden het moeilijk om
hun plaats te vinden in de moskee van hun ouders en grootouders.
“Ja, en nee. En nogmaals, ik vind dat als je er voor kiest om in het bestuur te zitten,
dan mag je toch wel wat ervaring hebben. En dat is wat vers bloed een beetje mist, die
ervaring.”
“Maar die mogelijkheid moet gegeven worden om daar te beginnen. Anders zit je met
een bestuur van 60-plussers. Waar men niet opgeleid kan worden.
- Dan ben ik het er volledig mee eens. Excuseer … Als het aan mij lag, al die oude
vodden eruit.”
Wat tenslotte nog in de gesprekken naar voor kwam, is dat de imam een bijzondere rol
kan spelen in de communicatie tussen bestuur en de gemeenschap. Enerzijds is de
imam, wanneer hij voeling heeft met de gelovigen, een ideaal klankbord om wat leeft in
de gemeenschap te communiceren naar het bestuur toe. Anderzijds kan de imam de
aandacht van de gelovigen trekken op een andere manier dan het bestuur. Zo kan hij,
in onderlinge overeenkomst, hun boodschappen overbrengen. Een voorbeeld hiervan is
de frequente oproep tot bijdragen die wordt gedaan na het vrijdagsgebed.
“Dat is ook zo tussen het volk en het bestuur … Tijdens de preek, dan kan hij de
mensen … Als ik tegen hem zeg ‘is dat geen goed idee?’ dan komt dat misschien niet zo
goed over maar de imam die kan dat dan wel zeggen. Die kan dat gevoeliger ook
overbrengen en hij kan de mensen ook beter aanspreken dan het bestuur soms zelf
kan.”
2.5.2. De gelovigen
De imam heeft een aanzienlijke werklast en vormt als religieuze/morele leider een
kompasnaald voor de gemeenschap. In de diverse contacten die hij heeft met de
gelovigen, verdient de imam respect en autoriteit van de gelovigen.
49

2.5.2.1. Respect en autoriteit
Heel wat imams zijn er van overtuigd een aanzienlijke invloed te hebben op de
gelovigen (tabel 8 (c)).
Tegelijkertijd geven heel wat respondenten aan dat ze niet met het respect worden
behandeld dat ze verdienen; dit voornamelijk door mannen en oudere gelovigen. De
hoogste percentages in ontevredenheid vinden we bij de Diyanet-imams (tabel 13).
Tabel 13: Antwoord op de vraag: “Als u binnen de gemeenschap het gevoel krijgt soms zonder
het respect te worden behandeld dat u verdient, is dat dan door …”
50
n=36
Vooral
kinderen
Vooral jongvolwassenen
Vooral
dertigers en
veertigers
Vooral ouderen
(50+)
Gemengd (alle
leeftijden)
Niet van
toepassing /
Geen mening
4 1 1 12 8 16
Enkel vrouwen Vooral vrouwen Vooral mannen Enkel mannen Gemengd
n=32
Niet van
toepassing /
Geen mening
- - 3 9 8 16
Uit de interviews blijkt nochtans dat de functie van de imam respect afdwingt.
“De gelovigen in de islamitische godsdienst hebben sowieso respect voor de imam.”
(XII naar vertaler)
“In onze godsdienst is dit heel belangrijk: alle mensen respecteren de imam – de
bestuurders maar ook andere mensen.” (IV)
Een Marokkaanse imam legt in een interview uit hoe het komt dat heel wat imams dit
respect niet krijgen. Ouderen zouden vrijgeviger zijn voor de moskeeën en de werken
die er gebeuren, maar zwak in het begrijpen van deze maatschappij. Daardoor dreigen
ze geïsoleerd te leven. Bij jongeren leven andere interesses en noden en een grote
vraag naar meer Nederlands in de moskee. Eerder dan een gebrek aan respect gaat het
vaak om hooggeschoolde, kritische gelovigen; jongeren met een academische
achtergrond en een meer rationele en minder aan afkomst gebonden verhouding met
imams.
“Sommigen die misschien hier hebben gestudeerd en misschien goede ideeën hebben …
Die denkt eerst en zegt: ‘de imam heeft misschien dit gezegd maar zo, zo, zo …’ hij is
misschien niet akkoord. (…) De jongeren die hier hebben gestudeerd weten beter dan
mij wat de cultuur hier is en wat goed is en minder goed bij deze cultuur. En dan kan ik
leren wat belangrijk is voor de mensen in België en dan kan ik mij ook aanpassen.” (IV)

Ook met personen die in zware moeilijkheden zitten, is het, volgens een Marokkaanse
imam, moeilijk om contact te leggen. Een andere respondent wijst erop dat de imam
vooral respect krijgt van gelovigen die hem nodig hebben.
In tegenstelling tot wat we leerden uit onze vragenlijsten, getuigen meer Turkse imams
respect te krijgen dan Marokkaanse. Dit zou volgens een Turkse imam het gevolg zijn
van hun hogere opleiding en meer stabiele aanstelling waardoor ze zich beter kunnen
ontplooien in de gemeenschap. Een Marokkaanse respondent trekt dit echter in twijfel
en wijst op het aanzien dat officiële figuren in de Turkse gemeenschap sowieso
genieten, los van hun objectieve kwaliteiten. Dit zou hun aanstelling en onbetwiste
autoriteit vereenvoudigen.
Wil de raad van de imam serieus genomen worden, dan is een vertrouwensband en
intimiteit nodig. Een goede imam heeft dan ook een idee van wat de mensen bezig
houdt, heeft charisma, is sociaal en niet te belerend en kan zonder aarzelen antwoorden
op allerlei vragen. In sommige gevallen wordt hij ingeschakeld als bemiddelaar in
geschillen. Ook bevindt hij zich in een unieke positie als interne en externe
vertegenwoordiger; naar het moskeebestuur, wiens taken meer administratief en
besluitgericht van aard zijn, evenals naar de buitenwereld, kan de imam communiceren
wat leeft in de gemeenschap.
“De imam weet van de mensen in de moskee en de omgeving wat ze denken en wat de
problemen zijn. Daarom als de imam praat kan hij zeggen wat de problemen zijn in de
moskee.” (IV)
Vaak worden pragmatische redenen zoals nabijheid en taal genoemd in de keuze van de
moskee. Gelovigen zullen echter ook kiezen voor een imam bij wie ze zich op hun
gemak voelen.
“Bijvoorbeeld, ik leef hier in Hoboken en ik weet dat er drie imams zijn, drie moskeeën.
Ik maak een keuze en ga naar wie ik vertrouwen in heb en als die mens daarvoor
geschikt is.” (XIV)
Hoewel de raad die de imam geeft een combinatie vormt van theologie en
levenswijsheid, voelen jongere imams zich hierdoor niet beperkt. Ervaring is nuttig en
noodzakelijk maar zolang de imam zich niet opstelt als superieur blijken gelovigen altijd
geïnteresseerd te zijn in zijn advies.
De gelovigen spreken vaak veralgemenend over ‘de imam’ wanneer ze het hebben over
het ‘respect dat deze krijgt in de gemeenschap’, ‘zijn taken’ of de nood aan scholing.
Toch is het duidelijk dat ze een onderscheid en kwaliteitsvergelijking maken tussen
verschillende bedienaars op vlak van culturele afkomst, taalkennis, karakter en
persoonlijkheid, religieuze kennis, actieve deelname aan de gemeenschap, leeftijd,
mentaliteit, kwaliteit van de raad en preek, tewerkstelling en dergelijke meer. Hierbij
wordt de ‘eigen’ imam voorgesteld als beter of slechter in vergelijking met ‘andere’
imams. De imam is dus voor de gelovige geen inwisselbare en vervangbare
functiebekleder, maar een persoon met bijzondere waarde voor de gemeenschap en het
individu.
Dit respect en vertrouwen zijn belangrijk maar garanderen niet dat het advies ook ter
harte wordt genomen. Waar alle respondenten het over eens zijn, is dat het niet aan de
51

imam is om te controleren of zijn advies wordt opgevolgd. Niet alleen zou dit een
onmogelijke taak zijn, het is ook niet wenselijk: gelovigen zijn vrij en kan men nergens
toe verplichten. De taak van de imam bestaat erin de religieuze kennis en advies door
te geven. Zijn autoriteit op dit vlak is niet absoluut en komt niet voort uit zijn beslissing
maar wel uit zijn kennis van de heilige wetten. Hij ‘kan geen wetten geven maar wel
samen zitten en samen spreken’. Voor de gelovigen is de imam een scheidsrechter;
iemand die de religieuze regels kent en gelovigen kan bijstaan en terugfluiten wanneer
deze overschreden dreigen te worden. Zijn taak ligt in het geven van gefundeerd
advies; hij moet de mensen ‘zijn mening geven en richten naar een beter leven en
aanbidden’; hij moet hen ‘motiveren’. Dat de gelovigen om raad komen vragen wordt,
door verschillende imams dan ook gezien als de belangrijkste stap.
“Het feit dat ze naar u komen met hun persoonlijke problemen betekent dat ze uw raad
willen volgen. Anders zouden ze niet komen, natuurlijk.” (XIV)
“Eens hij er is, wil dit zeggen dat de persoon echt interesse heeft in het oplossen van
het probleem en is hij echt geïnteresseerd om te kijken wat het standpunt is van de
islam. (…) Maar de imam heeft geen controlerende functie om te kijken of de raad nu
wel wordt opgevolgd of niet.” (XII naar vertaler)
“Er zijn misschien wel mensen die hier niet au sérieux komen of gewoon … Maar ik denk
dat die groep heel miniem is want iemand met een volle overtuiging die advies komt
vragen of in uw preek aanwezig is, dat is sowieso een intentie tot goedheid.” (XIII)
“Uiteindelijk wordt de keuze door de persoon zelf gemaakt. (…) Wij zijn alleen maar een
gids. We kunnen niemand verplichten. Wij zeggen enkel wat de islam zegt.” (I naar
vertaler)
De geïnterviewde respondenten zijn het eens dat de raad geapprecieerd en vaak
gevolgd wordt maar veel gelovigen stellen dat het onrealistisch zou zijn te verwachten
dat alle raad wordt toegepast.
I: “Als de imam dan een antwoord geeft of dingen zegt in zijn preek, volgen jullie
dat dan altijd op, die raad die hij geeft?”
R1: “(…) Ik probeer dat te doen, het zou tof zijn moest ik dat allemaal kunnen.”
R2: “Natuurlijk wordt dat niet altijd allemaal gedaan. Dat wordt niet altijd door
iedereen opgevolgd. (…)”
R3: “… Of waar dat ge dan te lui voor bent.”
R2: “Of niet wilt doen.”
Sommige respondenten verfijnen dit antwoord en stellen dat het advies van de imam
wel bindend is voor zover het gaat om religieuze kwesties. De autoriteit van de imam is
in reikwijdte beperkt: hoewel hij als vertrouwenspersoon ook wordt aangesproken op
niet strikt religieuze thema’s, wordt aan de raad die hij hierop geeft minder gewicht
toegekend.
“Nu, als een imam uit Turkije komt, dan kan hij in zijn eerste jaar moeilijk iets zeggen
over hoe de maatschappij hier precies in elkaar zit. (…) Dan kan je dat beter aan een
bestuurslid vragen die wel meer kennis over de maatschappij heeft.”
52

“De imam heeft natuurlijk ook een persoonlijke gedachte over bepaalde zaken, en hij
kan ook een persoonlijke aanbeveling doen. Dat kan je dan wel in vraag stellen. Maar
echt essentiële zaken kan je niet in vraag stellen. Bijvoorbeeld van ‘hoe moet ik bidden,
hoeveel keer moet ik bidden’, dat staat vast, dat zijn dingen die kunt ge niet
buitengaan.”
Het respect dat imams zelf zien als verbonden aan hun functie wordt wel beaamd. Dit
geldt in het bijzonder voor imams die een uitgebreide religieuze scholing achter de rug
hebben.
“Aan hem wordt wel veel respect getoond omdat hij geleerd is en omdat hij aan de
universiteit gestudeerd heeft. Omdat hij meer weet dan de andere mensen. Daarom
wordt meer respect getoond aan de imam. En er wordt ook geluisterd naar de imam.”
Bij veel jongeren leeft frustratie over het feit dat hun imam de vragen waarmee ze
zitten niet kan oplossen omdat hij niet vertrouwd is met hun leefwereld.
“Nee, die hebben vaak de knowhow niet. Ik zeg het, ik heb al eens gesproken met een
imam, ik weet zelfs niet meer waarover het juist ging, het was iets in verband met mijn
studies, en hij kon niet volgen.”
2.5.2.2. Voorbeeld
De leiding die de imam biedt, komt niet enkel voort uit de raad en het advies dat hij
geeft; hij leidt in eerste plaats by example. De islam is een religie die dagelijks beleefd
wordt in alle mogelijke handelingen. Dit maakt niet alleen het takenpakket van de imam
zeer uitgebreid maar zorgt ook dat hij op zijn doen en laten wordt beoordeeld door de
gemeenschap. De islam schrijft dan ook een complete levenswijze voor aan de
gelovigen. Een groot deel van de geloofwaardigheid en het respect dat de imam kan
afdwingen, komt voort uit hoe hij hier naar leeft.
“Ik doe wel beide maar ik vind dat leven als voorbeeld belangrijker is.” (III naar
vertaler)
“Als je hypocriet bent, neemt niemand je au sérieux.” (XIII)
Hun leven kan ook als voorbeeld dienen voor anderen. Zo stellen twee jonge imams dat
hun eigen studies jonge gelovigen ertoe aanzetten verder te studeren. Veel imams
tonen een bijzondere interesse en zorg voor jongeren die kwetsbaar en beïnvloedbaar
zijn in onze samenleving.
“Onze doelstelling is jongeren opleiden die contact hebben met hun eigen cultuur,
godsdienst, waarden, normen. Jongeren die in de gemeenschap een voorbeeldfunctie
kunnen uitoefenen.” (II naar vertaler)
De voorbeeldfunctie en de nadruk die gelegd wordt op de persoon en zijn handelingen,
omvat echter enkele risico’s. Zo bestaat het gevaar dat zich een persoonscultus rond
charismatische figuren ontwikkelt waardoor ‘de islam’ in ogen van gelovigen gaat
samenvallen met de imam. Een ander maar gerelateerd risico is dat de imam verwacht
wordt onfeilbaar te zijn. Net als een priester of rabbijn wordt van hem – als religieuze
vertegenwoordiger –verwacht dat hij een zekere statigheid en afstand bewaart. De
imam, zo stelt één respondent, is echter slechts een mens, en wil zo gezien worden.
53

Als voorbeeld voor de gemeenschap verwachten gelovigen van de imam dat hij altijd
het correcte pad bewandelt, sociaal is en zich inspant voor de moskeegemeenschap
door deel te nemen aan allerlei activiteiten en levensrituelen bij te wonen. De band die
een betrokken imam heeft met de gemeenschap maakt dat sommige respondenten
hem een vriend noemen.
“De imam, hij is de begeleider zeg maar, hij weet wat de Profeet heeft gedaan, hij heeft
gelezen, hij is gestudeerd, dus daardoor, de mensen die zeggen van … ja, je weet het,
perfect. En hij doet het zelf ook hoor [de imam leeft zelf perfect], want als imam het
zelf niet doet. (…) Maar hij is een perfecte mens.”
“Het is niet: ik doe mijn taken en daarna niets. Hij moet ook sociaal leven en daar heeft
hij ook een belangrijke taak om het voorbeeld te zijn en ook: hoe moet dat in de islam,
hoe moeten we als moslim leven het is niet … Je ziet op het nieuws ook allemaal heel
slechte zaken. Er is een vooroordeel en de imam moet het voorbeeld geven.”
De gelovigen weten dat deze verwachtingen een zware verantwoordelijkheid betekenen
voor de imam.
I: “U zei ‘ik zou niet in zijn schoenen willen staan’?”
R: “Natuurlijk niet, dat mens, die is een voorbeeld, hé. Een ding verkeerd en … hij
zal direct met de vinger gewezen worden.”
Bij ouders leeft de hoop dat de imam een voorbeeldrol kan spelen in het opvoeden van
kinderen en een positieve invloed kan hebben op hun gedrag. Hoewel niet alle imams
aan hun eisen voldoen, tonen onze gesprekken met jonge gelovigen aan dat velen zich
aangetrokken voelen tot charismatische personen die hen kunnen bijstaan en vragen
beantwoorden waar ze mee worstelen.
“Het is niet de imam die kan zeggen: dat moet hier veranderen. De imam geeft het
voorbeeld. Hij kan niet zeggen: ik pak die jongere en ga die helemaal … het is echt
willen en dan de ouders, de opvoeding is heel belangrijk. Hij helpt.”
2.5.2.3. Contact
Imams komen op verschillende manieren in contact met de geloofsgemeenschap. Zo
toont tabel 14 dat mannen oververtegenwoordigd zijn tijdens de vrijdagspreek. De
verschillen tussen de geslachten zijn kleiner wat raad krijgen betreft. Hier treden vooral
jongvolwassenen op de voorgrond (tabel 15).
54

Tabel 14: Antwoord op de vraag: “Bestaat het publiek tijdens de vrijdagspreek gewoonlijk uit?”
(n=55)
Vooral
kinderen
vooral
jongvolwassen
en
Vooral
dertigers en
veertigers
Vooral ouderen
(50+)
Gemengd (alle
leeftijden)
Niet van
toepassing /
Geen mening
1 4 5 1 44 -
Enkel vrouwen Vooral vrouwen Vooral mannen Enkel mannen Gemengd
Niet van
toepassing /
Geen mening
- - 15 11 29 -
Tabel 15: Antwoord op de vraag: “Als personen bij u persoonlijk om raad komen vragen
(bijvoorbeeld over de islam, leven in Europa etc.), zijn dit dan gewoonlijk?”
Vooral
kinderen
vooral
jongvolwassen
en
Vooral
dertigers en
veertigers
Vooral ouderen
(50+)
Gemengd (alle
leeftijden)
Niet van
toepassing /
Geen mening
- 14 2 2 38 -
Enkel vrouwen Vooral vrouwen Vooral mannen Enkel mannen Gemengd
Niet van
toepassing /
Geen mening
- 1 5 3 44 1
Beide trends blijken vooral het gevolg van de antwoorden, gegeven door Turkse
respondenten. Deze spreken in de interviews van momenten voor of na het gebed
wanneer gelovigen hen kunnen aanspreken in de gebedsruimte of culturele ruimte en
vragen kunnen stellen. Sommige imams spreken van bijzondere projecten en contacten
met kinderen, jongvolwassenen en vrouwen.
Over hoe het contact verloopt wordt echter meer gesproken door de gelovigen. Er zijn
verschillende momenten waarop alle gelovigen samen in contact komen met de imam.
Hierbij gaat het om het vrijdagsgebed, lezingen en lessen. Wanneer deze niet
samenvallen met de school of werkuren is de opkomst in regel nog hoger. Daarnaast
kunnen leden uit de gemeenschap ook meer individueel in contact treden om de imam
om raad te vragen. Dit gebeurt op alle mogelijke manieren: via telefoon, brief, mail,
sms en zelfs via Facebook. In sommige moskeeën zijn de vrijdagspreek en sommige
lezingen daarenboven ook beschikbaar via het internet. Algemeen geldt dat de imam
vrijwel altijd bereikbaar is; raad wordt gegeven waar en wanneer noodzakelijk, binnen
of buiten de moskee.
I: “Hij heeft geen bepaald uur op de dag dat je hem kan bellen of zo?”
R: “Nee, die is 24 op 24 uur continu bereikbaar, dat is geen probleem.”
“[Hij] loopt daar geregeld rond en als ze hem persoonlijk zien, dan klampen ze hem
direct aan.”
55

Hier en daar wordt dit genuanceerd en spreekt men over beschikbaarheid ‘tot het
laatste gebed’ en ‘vrije dagen’. Imams die een meer vaste aanstelling hebben in de
moskee, zouden daarenboven ook heel vaak daar aanwezig zijn wat het contact
vergemakkelijkt.
2.5.2.4. Relatie met vrouwen
Hoewel mannen het vrijdagsgebed meer zouden bijwonen en meer om raad komen
vragen dan vrouwen geven imams aan dat de relaties met zowel mannen als met
vrouwen overwegend goed tot zeer goed zijn (tabel 16 (h,i)).
Tabel 16: Antwoorden op de vraag: “Hoe zou u uw relatie met de volgende personen binnen de
moskeegemeenschap beschrijven?” (n=60)
56
Zeer
slecht
Slecht
Niet slecht,
niet goed
Goed Zeer goed
Niet
goed/Geen
mening
a. Andere imams - - 4 17 35 -
b. Moskeebesturen - - 3 26 29 -
c. Kinderen - - 3 25 30 -
d. Jongvolwassenen - - 4 19 35 -
e. Dertigers, veertigers - 1 3 25 29 -
f. Ouderen - 1 5 22 25 -
g. Vrouwen - - 5 22 26 1
h. Mannen - - 4 26 24 -
Is de relatie met imams voor vrouwen, die minder met hen in contact komen, anders?
Enkele geïnterviewde respondenten stellen dat vrouwen en mannen in de islam
gelijkwaardig zijn en stellen culturele en traditionele gebruiken verantwoordelijk voor
ongelijkheden of verschillen. Sommigen duiden erop dat vrouwen meer vragen stellen
over familiale aangelegenheden. Anderen stellen dat het niet zozeer de thema’s zijn die
verschillen maar wel de invalshoek. Zo zou bijvoorbeeld, met betrekking tot de
hoofddoek, de vraag voor vrouwen eerder van praktische aard zijn (bv. hoe moet ik
mijn hoofddoek dragen?) waar mannen meer geïnteresseerd zijn in welk standpunt ze
dienen in te nemen in de discussie.
In bepaalde culturele tradities is het contact tussen ‘trouwbare’ mannen en vrouwen
verboden wat maakt dat de imam niet (rechtstreeks) met deze vrouwen in contact
komt. Dit betreft echter een bijzondere situatie die in de migratiesituatie minder
voorkomt. Schroom om te praten met een man, leidt sommige vrouwen ertoe te kiezen
voor een indirecte manier om in persoonlijk contact te treden. Zo maakt men gebruik
van briefjes, hun man of zoon of de vrouwelijke verantwoordelijke van de
moskee/vrouw van de imam als tussenpersoon. Voor jongere gelovige vrouwen stelt dit
probleem zich minder.
“Als een vrouw er met haar vraag naartoe gaat, hij gaat dan niet terugkeren. Maar
meestal, ja, als ik bijvoorbeeld, ik kan er wel naartoe gaan en iets vragen als ik een

vraag heb, dat zou geen probleem zijn. Maar iemand die ouder is als hem gaat dat
misschien niet doen. Maar er zijn er ook altijd vrouwelijke personen die meer weten dan
u zelf, dan kunt ge daar ook eens langsgaan. Want hij is niet de enigste die daarin …”
In de focusgroepen wordt bevestigd dat vrouwen het gebed minder bijwonen met
uitzondering van bijzondere gebeurtenissen (zoals een huwelijk) en periodes (zoals de
ramadan). Ze zijn hiertoe niet verplicht en in sommige culturen – bijvoorbeeld de
Turkse – is het zelfs niet gebruikelijk. Sommige imams hechten wel bijzonder belang
aan de vrouwelijke gelovigen en organiseren aparte lezingen en sessies.
I: “Jij sprak daarjuist over de laatste imam, was daar iets speciaals mee?”
R: “Ja, hij was heel … hij is nog altijd eigenlijk, het is nog niet veranderd, hé, hij is
heel actief, het is een heel actieve man. Als je het vergelijkt met de vorige
imams; hij houdt zich bezig met de kinderen, met de vrouwenvereniging, met de
jeugd.”
Hoewel vrouwen hierdoor minder in contact komen met imams hebben ook zij hun
religieuze autoriteiten. Vooral bij Turkse vrouwen is er een duidelijke traditie van
vrouwelijke geleerden (hoça’s genoemd) die, net als de imam, verregaande religieuze
studies genoten. Zij zijn bron bij uitstek wanneer het gaat over meer gevoelige,
vrouwelijke materies (bv. vrouwelijke hygiëne). Vaak gaat het om de vrouw van de in
de moskee actieve imam hoewel respondenten benadrukken dat dit niet noodzakelijk is.
Ook is er sprake van enkele rondreizende hoça’s in de provincie Limburg die vrouwen
uit verschillende moskeegemeenschappen te woord staan 34 .
2.6. Contact buiten de moskeegemeenschap
Religieuze autoriteit eindigt niet bij de imam en voor zowel hem als voor de gelovigen
zijn er ook andere instanties waar men bij om raad kan. Daarnaast is het voor de
geloofsbedienaar belangrijk om actief te zijn en banden te onderhouden buiten de
moskeegemeenschap en buiten de moslimsgemeenschap.
2.6.1. Contact met andere imams, religieuze autoriteiten en interlevensbeschouwelijke
contacten
Wanneer ze met theologische vragen zitten, blijken schriftelijke bronnen (a), vooral
voor Turkse imams, de belangrijkste bron van informatie. Bevriende imams (b) komen
op de tweede plaats maar worden slechts door ongeveer de helft van de respondenten
aangesproken. De Raad van Theologen (g) blijkt vooral populair bij Marokkaanse imams
waar koepelorganisaties in eerste plaats populair zijn bij Turkse imams. Het internet (e)
en moefti’s (c) worden door een kleine helft van alle imam geraadpleegd (tabel 17) 35 .
34 Hoewel werd getracht om interviews met hoça’s te ondernemen, konden deze niet bereikt worden.
35 De ‘moefti’s’ waarvan sprake kunnen ook verwijzen naar televisie-imams die door veel gelovigen gevolgd
worden (zie ook Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn
ze georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen).
57

Tabel 17: Antwoord op de vraag: “Stel: u hebt een vraag van theologische aard die u zelf niet
kan oplossen. Bij wie zal u om raad gaan vragen (meerdere antwoorden mogelijk)?”
58
All Diyanet
Niet-Diyanet
Turks
Marokkaans Andere
a. Schriftelijke bronnen 49 30 9 5 5
b. Bevriende imams 27 19 2 4 2
c. Moefti 22 9 6 3 3
d. Koepelorganisatie 23 16 4 1 2
e. Het internet 24 14 4 3 3
f. Vrienden 4 1 2 - 1
g. Raad van theologen 25 3 7 11 4
h. Andere 1 - 1 - -
n= 60 30 11 12 7
Vrijwel alle imams die de vragenlijsten invulden, schatten hun relaties met andere
imams goed tot zeer goed in (tabel 16 (a)). De interviews stellen dit beeld enigszins in
vraag. Bepaalde individuen houden weliswaar op persoonlijk initiatief contact en
sommige (koepel)organisaties verzamelen de (on)rechtstreeks bij hen aangesloten
moskeebesturen en bedienaars onder hun vleugels. Ook worden in sommige steden en
gemeentes vergaderingen belegd met moskeebesturen en imams. Het belang en de
positieve invloed van dit alles wordt benadrukt maar toch wijzen bijna alle
respondenten erop dat structureel contact met zowel andere imams als priesters,
dominees etc. beperkt is 36 .
Hiervoor bestaan, naar eigen zeggen, verschillende oorzaken. Ten eerste is er een
gebrek aan tijd: door een druk programma en het ritme van het vijfmaal daagse gebed
zijn veel imams gebonden aan hun moskee. Anderen, die als vrijwilliger zijn aangesteld,
zijn dan weer beperkt door hun tewerkstelling elders. Verder is er het gebrek aan een
gemeenschappelijke taal. Dit verklaart waarom het contact tussen Turkse en
Marokkaanse imams beperkt is. Maar ook binnen de (taal)gemeenschappen spelen zich
spanningen af. De ene moskee is de andere niet en verschillen in politieke of
ideologische visie werpen barrières voor samenwerking op.
Hoewel het contact met andere imams beperkt is, belet dit veel respondenten zoals we
eerder al zagen, niet om kritisch te spreken over andere imams op vlak van hun kennis
van het Nederlands, hun soms geringe scholing en hun beperkte vertrouwdheid met de
Belgische context. Ook komt de vaak weinig benijdenswaardige context (een beperkt
loon, veel werk en weinig onafhankelijkheid) waarin imams dienen te werken aan bod.
36 Dit wordt door bevoorrechte getuigen ontkracht. Turkse imams zouden weldegelijk lokale en bovenlokale
contacten onderhouden met collega’s. Arabofone imams zouden elke week elkaar zien op de vergadering van
de Liga van Imams (zie ook Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in
Vlaanderen: Hoe zijn ze georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen) in Brussel hoewel deze
organisatie vrijwel nooit aan bod kwam in de interviews.

Over hogere (bv. moefti’s) en andere religieuze autoriteiten (bv. hoça’s) wordt door
imams vreemd genoeg niet gesproken.
Deze andere bronnen van religieuze autoriteit komen eveneens beperkt aan bod in de
focusgroepen. Over contact met andere imams wordt nauwelijks gesproken. Verder
maakt één Turkse moskeebestuurder van Antwerpen gewag van een interlevensbeschouwelijke
dialoog onder Kerkwerk Multicultureel Samenleven (KMS) 37 . Het
meeste overleg zou - althans in Turkse moskeeën - gebeuren tussen de imam en de
hoça.
Hierboven zagen we al dat de imam geen absolute autoriteit heeft. Zijn wil is geen wet.
Gelovigen kunnen bovendien terecht bij elkaar, bij ouderen of bij het bestuur. Iedereen
heeft immers in meer of mindere mate kennis van de islam en soms is de specifieke
kennis van de ander zelfs verkiesbaar boven deze van de imam.
“Hij heeft een impact op alle mensen en je probeert elkaar eraan te herinneren. Dus
stel: iemand heeft die preek gehoord; iemand anders vergeet de inhoud en doet iets
wat niet hoort, iemand van ons zal zeggen: weet je niet meer wat hij heeft gezegd?”
“Het is niet alleen onze imam, er zijn dus ook ouderen die veel weten en als je het niet
weet, dan kan je het opzoeken hé.”
“De bestuursleden zijn mensen die ook op religieus vlak vrij veel weten. (…) En soms
kan je beter advies vragen bij iemand die de maatschappij goed kent dan iemand die de
religie beter kent dan de maatschappij.”
In het bijzonder bij Marokkaanse respondenten komt naar voor dat ‘imam zijn’, niet
afgebakend is en allerlei personen in meer of mindere mate imam kunnen zijn.
R1: “Hij is zelf een stuk imam. (Gelach) Hij kan de Koran zo van zijn hoofd lezen. Als
hij nu begint met, hoe moet ik het zeggen …”
R2: “Reciteren?”
I: “Dus u kent de Koran vanbuiten maar u zegt van uzelf dat u maar een beetje
imam is? Wat is het verschil?”
R1: “Hij wordt de Koran geleerd en dan de taal om het te begrijpen. Het is heel
moeilijk om de uitleg van een stuk, een soera, van de Koran te doen als je niet
goed de taal beheerst.”
R3: “Een leraar en professor dat is ook een verschil, hé.”
Ook andere imams dan deze van de moskee – op televisie, in andere moskeeën of
lezingen – worden vermeld. Voor vrouwen neemt de hoça een belangrijke plaats in.
Eenmaal is er sprake van een samenwerking tussen de imam en deze vrouwelijke
geleerde in het bemiddelen van een echtelijk conflict:
“Dus de mannen die vragen naar een man, en de vrouwen komen automatisch naar
vrouw vragen. En stel je voor, net als ik heb gezegd: tussen de partners is er ruzie, dan
komen ze samen bij elkaar bij imam, grote imam, bij de man, dan kunnen ze samen
hun probleem oplossen.”
37 www.kms.be
59

Tenslotte speelt ook het internet, door de enorme bron aan informatie die ze ontsluit,
een niet te onderschatten rol voor imams en gelovigen. Tegelijkertijd leidt de hier
verkregen informatie volgens velen ook tot een risico op radicalisering, zoals reeds werd
opgemerkt.
2.6.2. Koepelorganisaties
Veel imams wijzen op de onbeantwoorde vraag naar een overkoepelend orgaan; een
forum en een kader waarbinnen ontmoet kan worden en dat kan dienen als een schild
tegen slechte media en voor de behartiging van de belangen van de gemeenschap. De
huidige Executieve, wiens officiële taak het is deze belangen te voorzien, zou hier niet
in slagen. Ze is onbereikbaar, weinig zichtbaar en functioneert niet naar behoren.
De belangrijkste reden hiervoor ligt volgens onze respondenten in de interne rivaliteit
tussen de Turkse en Marokkaanse gemeenschap: beide richten zich enkel tot hun eigen
achterban. Dit betekent ook dat minderheden zoals de bekeerlingen of de ahmadiyya
niet aan bod komen in het representatief orgaan.
Bij Marokkaanse imams bestaat er een zeker vertrouwen in de Raad van Theologen,
voorgezeten door de heer Tujgani. Maar ook hier zorgt de geringe zichtbaarheid en
steun die ze biedt voor teleurstelling.
“Waarvoor is die daar dan? Dat is hetzelfde als je zegt: je hebt in de gemeente een
burgemeester maar we zien die nooit of horen die nooit.” (XIV)
De Turkse gemeenschap valt grotendeels terug op de eigen koepelorganisaties en kan
rekenen op de inhoudelijke en logistieke ondersteuning die zij bieden.
In de focusgroepen komt de relatie met de koepel weinig tot niet aan bod behalve
tijdens de gesprekken met Turkse moskeebesturen. In het geval van bij Diyanet
aangesloten moskeeën wijzen deze op de grote voordelen voor zowel de gemeenschap
als voor de imam als gevolg van de eeuwenlange knowhow en organisatie. Naast een
duidelijk kader en tewerkstelling kunnen aangesloten imams zich altijd wenden tot de
koepel voor vragen, thema’s voor de vrijdagspreek en scholing in binnen- of buitenland.
Dat dit voor de moskee gepaard gaat met het uit handen geven van de keuze van de
imam blijkt geen al te groot probleem te vormen: de organisatie wordt vertrouwd in
haar deskundige keuze en problemen kunnen altijd besproken worden.
Vanuit het BIF wordt vooral gesproken over de kwaliteitscriteria die worden opgelegd
aan de imam en de mogelijke verplichting zich bij te scholen. Hoewel hun imams in
regel worden uitgekozen door de lokale gemeenschap, werden er bij de erkenning van
een moskee in Gent Antwerpse imams opgeroepen om de gemeenschap daar te
bedienen. Dit lijkt erop te wijzen dat ook het BIF enige controle en richtinggevende
inspraak behoudt met betrekking tot het aanstellen van imams.
2.6.3. Contact met de bredere gemeenschap
Om relevant te zijn voor de brede (niet-islamitische) gemeenschap, dient de imam ook
buiten de muren van de moskee bekend en actief te zijn. Dit kan hij door een
contactpersoon voor en vertegenwoordiger van de moskeegemeenschap te zijn maar
60

ook door voor gelovigen een poort te vormen naar integratie en het doorverwijzen naar
andere instellingen in de samenleving.
2.6.3.1. De imam als vertegenwoordiger van de moskeegemeenschap
Uit de resultaten van onze vragenlijsten zien we dat vertegenwoordiging van de
gemeenschap geen basistaak vormt van de imam. Slechts 14 van de 60 respondenten
stelt dat ze in de huidige aanstelling, de gemeenschap vertegenwoordigen naar de
overheid en de media toe (tabel 10 (t)). Geen enkele van onze Marokkaanse of BIF
respondenten gaf aan dit te doen.
Over de vraag of de imam een gesprekspartner kan zijn voor de (lokale) overheid lopen
de meningen sterk uit elkaar. Om te beginnen lijkt een aantal respondenten een grote
meerwaarde en verantwoordelijkheid te zien voor de imam in het onderhouden van
contact met de lokale overheden, buurtbewoners en andere geloofsgemeenschappen.
“Een imam die eigenlijk totaal niet gekend is, niet bij het stadsbestuur, niet bij andere
organisaties, zelfs niet bij de parochiebesturen in de buurt, dat is geen imam voor mij.
Een imam moet een rol spelen in zijn eigen milieu; op lokaal niveau; op alle
structuren.” (XIII)
“Dat is heel belangrijk. Wij moeten horen van de regering of de overheid wat ze willen
van ons. (…) En dan kunnen we goed overbrengen wat we willen doen. En dan kunnen
we ons idee geven.” (IV)
“De imam weet van de mensen in de moskee en de omgeving wat ze denken en wat de
problemen zijn. Daarom als [de] imam praat kan hij zeggen wat de problemen zijn in
de moskee. Hij heeft de meeste contacten binnen de gemeenschap. Wij kunnen ons
idee geven aan de overheid en dan zeggen wat we kunnen doen. Samen.” (IV)
Verschillende imams geven voorbeelden van initiatieven die ze namen om dit contact te
bevorderen. Helaas komt er weinig respons. De aansluiting met imams die naar buiten
willen treden en een maatschappijbevorderende taak wensen op te nemen loopt naar
hun gevoel stroef.
R: “Toen [ik] hier pas imam was [heb ik] zeker een honderdtal brieven gestuurd
naar verschillende punten; van kerken tot politiebureaus en burgemeesters met
het aanbod van: ‘ik ben klaar; ik bied mezelf aan in de moskee om eventuele
problemen … laten we spreken over hoe we beter met elkaar kunnen omgaan en
hoe we elkaar beter kunnen begrijpen.’ Er waren een paar reacties van de
burgemeesters die hierop reageerden en zeiden dat ze hiertoe bereid waren. De
kerk ook.”
I: “Is hier al beroep op gedaan?”
R: “Er waren wel reacties maar in realiteit is er niets van gekomen. Er wordt wel
gezegd dat er bereidheid is maar concreet is er nog niets van gekomen.” (XII
naar vertaler)
“Ik heb een email gestuurd met mijn CV naar de dienst voor islamleraars en voor
aalmoezeniers. Dat is een functie bijvoorbeeld om ziekenhuizen te bezoeken en
gevangenissen, mensen die moeilijkheden hebben en zo. Maar ik kreeg geen antwoord.
Ik vind eigenlijk geen weg om mijn vermogens te gebruiken.” (X)
61

Tegelijkertijd zijn er ook succesverhalen: imams die getuigen van (kleinschalige)
samenwerkingsprojecten met de stad, de politie of school rond o.m. jongeren en
criminaliteit, het offerfeest e.a. Een Bosnische imam meldt dat hij veelvuldig bevraagd
wordt door anders-gelovigen en onderzoekers omtrent de islam.
Andere respondenten hebben hun bedenkingen bij een vertegenwoordigerpositie en
plaatsen hier voorwaarden tegenover. Twee imams, verbonden aan het BIF, stellen dat
erkenning van imams een sleutel kan vormen tot contact met de overheid. Een andere
Turkse imam wacht liever op de overheid om de eerste stap te nemen.
Weer andere respondenten geloven weinig in de rol van de imam als spreekbuis en zien
zijn taken beperkt tot het lokale niveau. Sommige imams stellen dat ze ‘niet alleen
kunnen beslissen’ of verwijzen deze taak door naar anderen waaronder het
moskeebestuur, ‘mensen van hier’, zelforganisaties en koepels; kortom – het islamitisch
middenveld. Anderen stellen het appel dat op de imam wordt gedaan geheel in twijfel:
ook in islamitische landen is niet elke imam een vertegenwoordiger. Niet elke imam is
hiertoe bereid of in staat.
“Het hoeft niet altijd de imam te zijn. De imam is een theologische referentie. (…) Hij
vertegenwoordigt de gemeenschap niet. Hij vertegenwoordigt enkel zichzelf. (…) We
hebben geen hiërarchische structuur en iedereen vertegenwoordigt zichzelf. Wat de
imam hierin kan zijn is een adviserende functie.” (XIII)
Een deel van de terughoudendheid kan verklaard worden door angst die leeft bij imams
om hun nek uit te steken in de debatten. Verschillende respondenten wijzen er ook op
dat ze wachten op initiatief vanuit de overheid of een overkoepelend orgaan dat spreekt
voor alle imams.
Van de kant van de gelovigen horen we verhalen over hoe een stimulerende rol werd
gespeeld in de contacten met de lokale overheden. De algemene teneur is er echter één
van onbenut potentieel.
“Zo kan hij, vind ik persoonlijk, wel een grote verantwoordelijkheid opnemen door zijn
rol te vergroten, door als spreekbuis op te treden, bijvoorbeeld, het klinkt misschien
belachelijk, maar bijvoorbeeld: elke zaterdag kunnen er mensen bij mij langskomen
voor problemen of andere instanties kunnen bij mij langskomen en dan kunnen we
overleggen over de problemen of weet ik veel.”
De belangrijkste reden die respondenten zien voor dit onbenut potentieel is een gebrek
aan taalkennis. Een vlotte kennis van het Nederlands zou heel wat imams toelaten hun
verantwoordelijkheid beter op te nemen.
“Ja, van de mensen, want als iemand dan zegt: ‘ja, ik moet naar de dokter’, dat is niet
altijd zo leuk als er iemand mee moet gaan, dan is het toch altijd handig dat iemand de
taal …”
“Alle imams proberen ons in de samenleving in contact te laten komen. Ze kunnen niet
komen als ze niet taalmachtig zijn. Dat is één van de grote nadelen.”
62

2.6.3.2. De imam als poort tot de Vlaamse gemeenschap
Naast vertegenwoordiging kan de imam ook een poort tot de wereld vormen voor de
moskeegemeenschap. Dit zowel door bij te dragen aan de integratie van gelovigen, als
door hen wegwijs te maken in en hen door te verwijzen naar instellingen in de
samenleving.
Alle imams zien het doorverwijzen van gelovigen naar deskundigen als een evidentie:
hoewel ze een uitgebreide opleiding genoten, kunnen ze de gelovigen niet bijstaan in al
hun problemen. Vooral rond medische en psychiatrische ziekten, verslaving,
echtscheiding en zelfmoord raden de imams de mensen aan professionele hulp te
zoeken.
“Gewoon luisteren naar de mensen zal hen al een beetje tot rust brengen. Daarnaast
kunnen we alleen maar smeken naar God toe en voor de rest kunnen we eigenlijk niet
veel doen. (…) Het is juist beter om door te verwijzen naar een persoon, naar een
professionele. Wat wij kunnen doen is vooral morele ondersteuning.” (III naar vertaler)
“Onze job is imam: bidden, over gelovigen praten, problemen oplossen en wij zijn geen
dokter.” (IV)
Voor één imam betekent dit zelfs dat hij zijn job beperkt tot het spirituele.
“Elk woord dat je zegt heeft een invloed op een mens. En je weet nooit wat het effect is
na dat je iets gezegd hebt. (…) Ik denk ook dat het belangrijk is dat je mensen
doorverwijst als je merkt dat het niet je domein is. Anders maak je brokken. (…) Het
maakt deel uit van uw verantwoordelijkheid op te nemen: van niet verder te gaan dan
uw kennis reikt.” (XV)
Hoewel het voor veel imams gaat om algemene doorverwijzingen, eerder dan specifieke
contacten met instellingen, spreken verschillende respondenten van samenwerking met
stedelijke of provinciale integratiediensten en andere organisaties en de moskee in het
organiseren van vormingssessies bv. rond drugspreventie.
Imams kunnen, tenslotte, ook een rol spelen in het bevorderen van de integratie.
Omdat dit woord voor velen een kwalijke bijklank gekregen heeft en vandaag vrijwel
synoniem staat voor assimilatie, is dit geen gemakkelijke taak. Een imam stelt dat
sommige ‘mensen integratie zien als een gevaarlijke poging van de staat om moslims
onder controle te houden.’
“Wij zijn altijd voor integratie, niet voor assimilatie. (…) Ik wil voelen en weten dat de
overheid altijd met ons is. En wij zijn altijd met hen.” (IV)
Deze argwaan en vrees voor overheidsdruk kan echter tegengegaan worden wanneer
projecten gesteund worden door de imam en andere leidinggevende figuren in de
gemeenschap.
“Mensen, moslims, laten integreren via een weg die niet geestelijk is, wordt beschouwd
met een dosis van twijfels. Maar als dat gaat via geestelijke leiders dan is er een groot
niveau van vertrouwen. (…) ‘Ah, de imam steunt dit? Dat moet iets goeds zijn.’ Dat is
zeer, zeer belangrijk. Nooit kan je moslims betrekken tot een bepaald project door de
imam te omzeilen.” (X)
63

“Ik wil zeker vermelden dat we zeker niet tegen integratie zijn maar dat onze
aanwezigheid in België zeker de integratie van de Turkse gemeenschap zal bevorderen.
(…) Mensen uit de Turkse gemeenschap die gelovig zijn en naar de moskee komen, die
idealistisch zijn; we zien dat die mensen hun kinderen het in België verder schoppen
dan mensen die niet betrokken zijn bij de moskee en geen idealen hebben.” (I naar
vertaler)
Op eigen initiatief ondernamen twee imams ook stappen om meer inzicht te krijgen in
de werksituatie van de gelovigen. Dit gebeurde in de hoop bij te dragen tot hun
integratie.
“Moest hij actief meegaan met werknemers en moest daar vraag naar zijn, dan zou dat
een heel goed middel kunnen zijn voor inburgering in de samenleving en dat er meer
cohesie is met de samenleving.” (XII naar vertaler)
“Dat kan een motivatie zijn voor de werknemers – dat de imam hem komt bezoeken op
de plek waar ze werken – ook integratiebevorderend en motiverend.” (III naar vertaler)
Gelovigheid en moskeebezoek wordt dan ook niet gezien als een belemmering maar net
als katalysator voor een positieve integratie.
64

3. Islamconsulenten in Vlaanderen: Resultaten
In het onderstaande besteden we een hoofdstuk aan de verschillen tussen de imam en
de islamconsulent.
3.1. Een socio-demografische schets
Er zijn heel wat gelijkenissen tussen imams en islamconsulenten. Zo ook in hun sociodemografisch
profiel. Ook consulenten zijn immers grotendeels van vreemde oorsprong
en dienen te opereren in een taal die niet in de eerste plaats de hunne is. Hun opleiding
vormt wederom de sleutel tot een goede taakvervulling maar kan steeds verbeterd
worden.
3.1.1. Migratieachtergrond
Net als de imams zijn alle consulenten, behalve één, geboren in het buitenland. De
belangrijkste reden om naar België te komen was gezinshereniging. Geen van de
personen gaf aan naar België te zijn gekomen in het kader van tewerkstelling als
consulent. Slechts één persoon stelde eerder ervaring te hebben gehad in het
buitenland. Één consulent kwam hier oorspronkelijk op een ‘culturele missie vanuit de
Marokkaanse overheid’. Hier gaat het om een aanstelling door de Marokkaanse staat
om in België les te komen geven. Pas later werd hij tewerkgesteld als consulent.
De twee geïnterviewde respondenten stelden zich beiden kandidaat voor de functie en
werden in 2007 door het ministerie van Justitie benoemd. De ene was al voor zijn
officiële aanstelling in 2007 actief als vrijwilliger in de gevangenis. De andere was
eerder aangesteld als imam.
3.1.2. Opleiding
Alle respondenten stellen minstens één gespecialiseerde opleiding te hebben genoten in
het kader van hun taak. Voor de meerderheid (zeven van de acht) was dit een
universitaire studie in een islamitisch land (waaronder Egypte, Marokko, Syrië en
Turkije). Twee personen vermelden een training, ingericht door de Executieve van
Moslims van België. Ook meldt de overgrote meerderheid een bijkomende theologische
scholing te hebben genoten (tabel 18).
Tabel 18: Antwoord op de vraag: “Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in het kader van
uw tewerkstelling als islamitisch consulent (meerdere antwoorden mogelijk)?” (n=8)
a. (Universitaire) opleiding(en) aan een erkend instituut (bv. Diyanet, Tetouan) 7
b. Opleiding(en) in een privé-instelling (niet-erkend) -
c. Opleiding(en) in een Koranschool -
d. Andere 2
Aantal
65

Drie vierde van de respondenten vindt dat deze opleiding hen globaal gezien voldoende
voorbereidde op hun huidige taak. De overheid zou echter meer kunnen doen om
buitenlandse opleidingen te erkennen en gelijk te schakelen (tabel 21 (f)). Daarenboven
zou de inrichting van een opleiding voor consulenten in Vlaanderen noodzakelijk zijn.
Net als we zagen bij imams, blijken ook consulenten bijkomende opleidingen in
sociologie, psychologie en geestelijke verzorging te hebben gevolgd. Uit verschillende
gesprekken met het Hoofd van Dienst kwam echter naar voor dat, hoewel de
consulenten een goede theologische achtergrond hebben, ze in hun psychosociale
training vaak te kort schoten en een bijkomende opleiding nodig is. Op dit moment
wonen de consulenten wel samen met penitentiair beambten de basisopleiding ‘Werken
in een penitentiaire context’ bij. Deze wordt georganiseerd in Merksplas, omvat een
zestal lesdagen en behandeld o.m. strafrecht, statuten, historiek en deontologie. Een
echte, complete opleiding dient, aldus het Hoofd van Dienst, echter twee belangrijke
aspecten te omvatten: een hoog Nederlands taalniveau en een academische inslag. Als
voorbeeld wordt verwezen naar de opleidingen die in Nederland bestaan 38 .
Toch wordt de noodzaak van een diepgaande, academische opleiding niet door alle
consulenten onderschreven:
“Ik zou liever blijven werken want de plaatsen zijn heel beperkt. Er zijn veel
kandidaten. (…) Probleem is: wat gaat hij leren? Wat gaat hij studeren? Want tot nu
toe: geestelijke verzorger bestaat pas dit jaar in Rotterdam als Master en zo. (…) Maar
bij ons: consulenten dat is een unicum in België. Dus zelfs na 30 jaar, wie gaat ons
opleiden?” (B)
3.1.3. Taal
De veelal vreemde herkomst van de consulenten maakt dat Arabisch, Berbers of Turks
eerder dan het Nederlands hun moedertaal vormt. Toch bekleedt het Nederlands een
belangrijke plaats in hun werkzaamheden aangezien drie vierde van de respondenten
erop wijst dat dit één van de talen is die het meest gebruikt wordt in de gevangenis.
Kennis van de landstaal wordt ook door allen aangehaald als een essentiële voorwaarde
om consulent te kunnen zijn (tabel 19 (g)).
Niet alleen wordt, in vergelijking met imams meer belang gehecht aan het Nederlands,
ook zijn de meeste consulenten zelfzekerder wat betreft hun taalkennis: zes van de
acht respondenten geeft zichzelf een vier of meer op vijf 39 . Uit een evaluatie van de
consulenten in de gevangenis in 2009, uitgevoerd door de Moslimexecutieve, bleek ook
al dat, hoewel de Nederlandse talenkennis van enkele van de consulenten niet optimaal
was, dit geen probleem vormde in de dagelijkse werking.
38 Zie ook Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
39 Hoewel dit hier minder ter zake doet, zien we gelijkaardige resultaten voor de kennis van het Frans. De
status van ex-kolonie en de bevoorrechte positie van het Frans in de Noord-Afrikaanse landen kan hier een rol
in spelen.
66

3.2. Takenpakket
Voor de Executieve bestaat de taak van islamconsulent eruit ‘de islamitische
gedetineerden of patiënten bij te staan op moreel en religieus vlak [en] instaan voor de
begeleiding van occasionele sociale problemen’. De resultaten in de vragenlijsten liggen
in dezelfde lijn: bij zowel de zelfgerapporteerde taken als de minimale competentievereisten
domineren immers de religieuze plechtigheden (bijvoorbeeld: het gebed
leiden en de Koran reciteren) en de ondersteuning van de gevangenen (bijvoorbeeld:
een vertrouwenspersoon zijn, het uitleggen van de rechten van de gedetineerde) (tabel
19 en 20).
Tabel 19: Antwoord op de vraag: “Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om islamitisch
consulent te zijn (meerdere antwoorden mogelijk)?” (n=8)
a. Hafiz zijn 4
b. Arabisch kunnen spreken 5
c. De gelovigen religieus en maatschappelijk advies kunnen geven 8
d. De preek van het vrijdagsgebed in de gevangenis verzorgen (waar mogelijk) 8
e. Kennis hebben van de fiqh, de soenna en de koran 8
f. Verbonden zijn aan een moskee -
g. De taal spreken van het land waarin men zich bevindt 8
h. Opgeleid zijn in een universiteit/traditionele school/instelling 7
i. Godsdienstonderwijs geven in de gevangenis 7
j. Actief zijn in de dagelijkse werking van de gevangenis 6
k. Op de hoogte zijn van de wetgeving rond het gevangenisleven 6
Aantal
Wanneer we de vereisten vergelijken met deze voor imams, zien we gelijkenissen wat
betreft het belang gehecht aan hafiz zijn en Arabisch spreken (elk de helft) en
religieuze kennis en opleiding (vrijwel iedereen). Er zijn ook verschillen: zo achten
consulenten een kennis van de taal, het advies geven en deelname in het bestuur van
de gevangenis vaker belangrijk.
67

Tabel 20: Antwoord op de vraag: “Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als islamitisch
consulent (meerdere antwoorden mogelijk) 40 ?” (n=8)
68
a. Een vertrouwenspersoon zijn 8
b. Morele en psychologische ondersteuning van gedetineerden 8
c. Morele en psychologische ondersteuning van hun familie -
d. Consulent voor bekeerlingen in de gevangenis 1
e. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven als moslim …) 7
f. Bemiddelen van conflicten 3
g. Assisteren van andere islamitisch consulenten 3
h. Zieken bezoeken 3
i. Raad geven van religieuze aard 8
j. Aankondigen van de gebeden 4
k. Het gebed leiden 7
l. Preken 7
m. Reciteren van de Koran 7
n. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden -
o. Leiden van andere religieuze plechtigheden (in de gevangenis) 6
p. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover de overheid/media -
q. Cultuur en traditie overbrengen 4
r. Deelname in dagelijks bestuur van de gevangenis 5
s. Begeleiden van gevangenen tijdens de uitgaanspermissie 1
t. Andere -
Aantal
Zowel imams als consulenten zijn in hun dagelijkse bezigheden raadgever,
vertrouwenspersoon en steun voor de gelovigen en verzorgen de basale religieuze
rituelen (o.a. het gebed en de preek). Consulenten zouden, in vergelijking met imams
echter vaker zorgen voor het aankondigen van het gebed, het assisteren van
begrafenissen, zieken bezoeken, bemiddelen en te woord staan van bekeerlingen en de
overheid/media. Ook zouden ze meer betrokken zijn bij de dagelijkse werking van de
gevangenis/moskee en religieuze plechtigheden leiden (tabel 20).
Door het contact met gedetineerden opereert de islamconsulent in een gesloten
systeem met bijzondere, institutionele actoren, regels, een eigen juridisch statuut,
veiligheids-voorwaarden, wetgeving etc. Dit brengt bijzondere taken maar ook een
unieke verantwoordelijkheid met zich mee.
40 In deze tabel maken we geen onderscheid zoals eerder omdat de steekproef te klein is.

“Het verschil is duidelijk. Gedetineerden zitten met problemen en de meeste mensen
die in de moskee aanwezig zijn om naar de imam te luisteren zijn eigenlijk gewone
mensen. Dus men dient eigenlijk meer kennis te hebben over bijvoorbeeld ethiek,
counselen, communicatievaardigheden. (…) Ook een probleemoplossend vermogen. En
men moet vaak meer luisteren dan praten.” (A)
“Een consulent is een imam en meer. (…) Maar in de gevangenis wij doen dat [de
dagelijkse gebeden], wij begeleiden de gedetineerden, wij verwijzen hen. (…) Wij
overtuigen hen te stoppen met hongerstaking.” (B)
De taak van consulent is zeer intensief. Om erediensten en dienstverlening voor te
bereiden, krijgen heel wat aalmoezeniers en consulenten uit andere tradities vrijstelling,
gesteund door hun representatief orgaan. De Executieve kan hier echter niet in
voorzien.
Ook de infrastructuur en de werking in de gevangenis vormen soms hindernissen. Zo
valt het vrijdagsgebed in veel gevangenissen samen met een shiftwissel waardoor de
directie haar dient te verplaatsen naar een ander tijdstip.
3.3. Tewerkstelling en erkenning
In dienst van het ministerie van Justitie zijn de huidige consulenten erkend en
uitbetaald. Hoewel de vooropgestelde erkenningvoorwaarden worden gezien als
aanvaardbaar en er een grote dankbaarheid voor de creatie van de functie bestaat,
worden de traagheid van de procedure, het beperkt aantal actieve consulenten en in
het bijzonder de invulling van het statuut (of het gebrek daaraan) beoordeeld als
onvoldoende. Alle respondenten zijn het in de vragenlijst en de bijkomende
opmerkingen dan ook roerend eens met de stelling dat de overheid meer moeite moet
doen om het statuut te verbeteren (tabel 21 (e)).
69

Tabel 21: Stellingen met betrekking tot de overheid (n=8)
a. De overheidsregulering rond
de consulenten is helder en
begrijpelijk.
b. De overheid houdt voldoende
rekening met de uniciteit van
de islam.
c. Islamitisch consulenten
hebben niet zoveel invloed op
het handelen van
gedetineerden.
d. Gelovige gevangenen krijgen
genoeg plaats voor hun
godsdienst in de gevangenis.
e. De overheid moet meer
moeite doen om het juridisch
statuut van islamitisch
consulenten te verbeteren.
f. De overheid moet diploma's
die in het buitenland behaald
worden beter erkennen.
g. Ook op andere plaatsen (bv.
Ziekenhuizen) dienen erkende
consulenten te werken.
h. De overheid moet islamitisch
consulenten controleren.
70
Helemaal
niet mee
eens
Niet mee
eens,
niet mee
oneens
Helemaal
mee eens
Niet van
toepassing/
geen
antwoord
3 - 3 - 1 -
- - 1 - 6 -
6 - - 1 - -
1 - 1 1 5 -
- - - - 8 -
- - 1 - 6 -
- - - - 8 -
- - - - 7 -
Op één onthouding na, zien alle consulenten de controle van islamconsulenten als een
goede zaak. Uit onze interviews spreekt echter een sterke teleurstelling; niet rond de
controle op zich maar rond het feit dat de screening voor erkenning enkel verplicht was
voor de nieuwe consulenten, aangesteld na 2007, en daarenboven om de vijf jaar
vernieuwd zou moeten worden. Dit wordt als discriminerend ervaren en duidt volgens
de respondenten op een gebrek aan vertrouwen vanuit Justitie. Daarenboven leeft een
algemeen wantrouwen in het penitentiair systeem en het gevoel nergens terecht te
kunnen met klachten rond o.m. de problemen met cipiers.
Omdat er geen statuut noch taakbeschrijving was bij hun aanstelling in 2007, ontstond
er veel onduidelijkheid bij het aanwezige personeel en de directie rond de plaats van
consulenten in de gevangenis.

“We zijn plots aangesteld als officiële consulenten, we hadden nog geen hoofdtaken of
bijtaken maar met de tijd … Wij oefenden onze taken uit en zo konden we gelukkig het
verschil uitmaken tussen hoofdtaken en bijtaken. Hoofdtaken is eigenlijk … Soms is het
de gevangenis zelf die kiest welke taken hoofdtaken zijn. Bijvoorbeeld: soms krijgen we
een oproep van de ziekenhuis, van de gevangenis om iemand te overtuigen die bezig
is … die gedurende 40 dagen niets gegeten heeft. Zo is een bijtaak en hoofdtaak
geworden.” (B)
Om deze en andere onduidelijkheden op te helderen, werd in 2010, op initiatief van het
Hoofd van Dienst, een intern ‘huishoudelijk reglement’ opgesteld dat de taken van en
hiërarchie tussen het Hoofd van Dienst, de consulent en vrijwilligers uittekende 41 . De
erkenning en het afgebakend kader aan consulenten liet toe dat deze hiërarchie
doorgevoerd werd.
De grootste frustratie komt voort uit een gebrekkig of onbestaand statuut. Naast
vormelijke verwarring en de wrevel en wantrouwen die dit meebrengt bij personeel en
gedetineerden, heeft de situatie ook gevolgen voor de rechten en lasten van de
consulenten. Hoewel er sinds 2007 al aardig wat verbetering zou zijn (o.a. qua
pensioensrechten), blijft de situatie problematisch. Zo komt niemand tussen in de
onkosten gemaakt naar aanleiding van de job waaronder ook de verplaatsingskosten
die, aldus een respondent, kunnen oplopen tot €3000 per jaar. Een respondent gaat
zover te stellen dat de vroegere situatie, waarin de imam op vrijwillige basis de
gevangenis bezocht, te prefereren viel boven de huidige chaos.
“Nu is het echt waar een ramp voor ons. Tot nog toe al vier jaar zonder statuut: wij
hebben wel plichten maar geen rechten.” (B)
De broze situatie en onduidelijke positie van de consulenten werden onder meer
duidelijk toen een controleprocedure werd opgestart rond een vrouwelijke consulente
die van nalatigheid en onheus werk werd beticht. Niemand wist wie hiervoor
verantwoordelijk was en welke bevoegdheden bestonden. Toen het Hoofd van Dienst,
belast met het onderzoeken van de zaak, aan de directie van een gevangenis vroeg
informatie vrij te geven over de persoon in kwestie werd hem ook dit geweigerd.
Deze episode was de directe aanleiding tot het opstellen van het eerder vermelde intern
huishoudelijk reglement. Ook stelden de Hoofden van Dienst samen met de andere
erediensten in de schoot van de Inter-levensbeschouwelijke Raad van Representatieve
Organen inzake de religieuze en niet-confessionele morele bijstand in de penitentiaire
instellingen (kort: ILRG) een ontwerp van Koninklijk Besluit op dat een volwaardig
statuut zou toekennen aan alle aalmoezeniers en consulenten in de gevangenis. Dit
Koninklijk Besluit was bij het ter perse gaan van dit rapport nog steeds niet gestemd
door het uitblijven van een federale regering.
41 Dit kan geraadpleegd worden in Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in
Vlaanderen: Hoe zijn ze georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
71

3.4. Contacten in de gevangenis
3.4.1. Contact met de gevangen
3.4.1.1. Contact, respect en autoriteit
Het publiek dat beroep doet op de consulenten lijkt zeer gemengd te zijn hoewel er een
lichte oververtegenwoordiging is van jongeren (in vergelijking met 50+ers), mannen (in
vergelijking met vrouwen) en moslims (in vergelijking met niet-moslims). De relatie
met deze verschillende groepen is volgens alle respondenten goed tot zeer goed (tabel
22).
Tabel 22: Antwoord op de vraag: “Hoe zou u uw relatie met de volgende personen binnen uw
taak als consulent omschrijven (één antwoord)?” (n=8)
72
Zeer
slecht
Slecht
Niet
slecht/
niet goed
Goed
Zeer
goed
Niet van
toepassing
/ geen
antwoord
a. Jongvolwassenen - - - 4 4 -
b. Dertigers, veertigers - - - 1 7 -
c. Ouderen (50+) - - - 2 6 -
d. Mannen - - - 2 6 -
e. Vrouwen - - - 2 4 2
f. Hoofd van Dienst - - - 2 6 -
g. Andere islamitische
consulenten
h. Niet-islamitische
consulenten
- - - 3 5 -
- - - 3 5 -
i. Penitentiaire beambten - - 1 3 4 -
j. Gevangenisdirectie - - - 2 6 -
k. Niet-islamitische
gevangenen
- - - 5 3 -
Net als imams geven consulenten aan dat zij een grote invloed kunnen hebben op het
handelen van gedetineerden (tabel 21 (c)).
Wanneer ze zelf vragen hebben van theologische aard lijkt het Hoofd van Dienst de
autoriteit bij uitstek te zijn, gevolgd door de Raad van Theologen en schriftelijke
bronnen. Praktische vragen worden bij voorkeur gesteld aan de directeur of het Hoofd
van Dienst.
De geïnterviewde consulenten wijzen, net als imams, op een religieuze inspiratie en
motivatie voor hun werk. De context en de populatie in de gevangenis vereisen volgens
het Hoofd, echter een bijzondere benadering; een ‘theologie voor geestelijke
verzorging’ waarin rekening gehouden wordt met de verzorger, God en de omgeving.

Immers, niet enkel islamitische gedetineerden maar ook vrijzinnigen, anders-gelovigen
en bekeerlingen doen beroep op hen. Sommige personen dienen daarom ook
aangesproken te worden op ethisch vlak, andere op theologisch vlak en weer anderen
op een meer familiaal belevingsniveau.
Om verschillende partijen te kunnen dienen, moeten consulenten in ieder geval een
breed referentiekader hebben en met de gedetineerden over alles kunnen meepraten.
“Ik heb ook contact met mensen uit andere overtuigingen. Hij heeft iemand nodig om te
praten. Om te kletsen. Bijvoorbeeld ik praat met hem over Real Madrid, Barcelona. Het
is belangrijk dat ik van alles een beetje hier en daar weet want (…) een imam, ja hij zit
in de moskee. Maar een consulent die moet van alles en nog wat … Hij moet Ronaldo
bijvoorbeeld kennen. (…) Dat is een goede manier om te starten en dan starten we naar
serieuze dingen als hij wil.” (A)
De vragen waarmee gedetineerden naar de consulent komen zijn, net als buiten de
gevangenis, van allerlei aard. Ook actualiteit komt aan bod. Daarnaast zijn er ook
specifieke vragen, verbonden aan het gevangenisleven zoals de mogelijkheid van een
‘intiem bezoek’ en seksuele bevrediging, maar ook over geweld en verdediging,
wapenbezit, extremisme.
Contact met de gedetineerden kan in groep of individueel gebeuren. Gezamenlijk
contact vindt plaats tijdens de wekelijkse eredienst, lezingen of andere bijeenkomsten.
In sommige gevangenissen gaan deze door op vrijdag, in andere op een andere dag,
naar praktische overwegingen. Een individueel onderhoud gebeurt op aanvraag van de
gedetineerden aan de hand van briefjes die de consulent vindt in zijn eigen
‘brievenbus’. Het contact met de gevangenen kan dan doorgaan in diens cel of in een
apart bureau. Om veiligheid- en privacyredenen wordt volgens beide geïnterviewden –
waar mogelijk - echter het tweede verkozen.
“Sommige gevangenissen kom je binnen en zie je hem zijn behoefte doen. Ze hebben
geen toilet hoewel dat daar hoort. Dat is verschrikkelijk voor onze cultuur. Dat is een
synoniem van de dood. (…) Daarom vermijden we naar de cel te gaan om ons respect
te tonen. (…) Zo ben ik veilig voor de eventuele agressie van de gedetineerden.” (B)
Onze respondenten nemen nooit op voorhand de dossiers van de gevangene door maar
proberen hem te zien als een ‘tabula rasa’; een mens als elk ander die bovenal nood
heeft aan hulp 42 . Over recidivisme lopen de meningen uiteen: de ene spreekt over een
verhoogde nood aan begeleiding, de ander over zijn eigen teleurstelling in de persoon.
Van hun kant tonen de gevangenen, aldus de respondenten, groot respect voor de
consulent en genieten deze een aanzienlijke autoriteit, vooral - als imams - op religieus
vlak.
“Bij ons, op een dag krijg ik een vraag van de directrice: ‘Waarom, meneer, hebben de
gedetineerden angst van u?’ En ik zeg, mevrouw, dat is geen angst maar respect. (…)
Gedetineerden hebben blind respect naar de consulent, vooral als hij spreekt in Gods
naam, in de naam van de godsdienst. (…) Als je ziet een consulent met een
gedetineerde, je herkent de gedetineerde niet.” (B)
42 Sinds enkele jaren hebben de consulenten ook geen inzagerecht meer in de dossiers.
73

Toch is het krijgen van respect geen evidentie. Door verwarring rond hun tewerkstelling
door Justitie vreesden sommige gevangenen (vooral in het begin) dat de consulent een
spion van de staat was. Misverstanden over hun taken leiden dan weer tot heel wat
verbaal geweld en onbegrip. Zo wordt wel eens gevraagd om eten binnen te smokkelen
in de gevangenis of contact te nemen met de familie; zaken die vroeger door
vrijwilligers werden gedaan maar niet behoren tot het huidige takenpakket van de
islamconsulent. Overigens is de consulent ook niet de enige bron van religieuze kennis.
Heel wat gevangenen wenden zich tot elkaar om meer te leren over de islam.
Verder zouden sommige gevangenen misbruik maken van zwakheden en trachten
consulenten te manipuleren of te testen; te polsen of deze een (zelfde) extremistische
visie hebben. Er worden twee manieren vermeld om hiermee om te gaan. Eén
geïnterviewde stelt te weigeren openlijk een positie in te nemen wanneer gedetineerden
hem hierom vragen, in het bijzonder rond heikele thema’s zoals moslimextremisme.
Dergelijke uitspraken vormen immers een tweesnijdend zwaard daar consulenten snel
het risico lopen om een stempel te krijgen in één of ander richting. Het Hoofd van
Dienst wijst dan weer op de noodzaak zich als consulent duidelijk af te zetten van
extremisme en de personen in kwestie te proberen ‘de-radicaliseren met argumenten
en begeleiding’.
Wat gebeurt er wanneer gedetineerden de gevangenismuren verlaten? Hoewel hulp
verlenen aan ex-gedetineerden geen officiële taak vormt van de consulent gaat het om
een grijze zone die, naar eigen zeggen, vrij wordt ingevuld door consulenten en
aalmoezeniers uit alle tradities. De nazorg die de consulent kan bieden wordt gezien als
een voordeel.
“Het is niet de taak van de consulent maar eerder van andere mensen. Maar aangezien
de consulent de ervaring heeft van binnen de gevangenismuren, kan hij de ervaring
verder uitstippelen door bijvoorbeeld mee te doen aan die nazorg.” (A)
Het initiatief komt ook niet noodzakelijk van de consulent zelf. Soms gaan exgedetineerden
op zoek naar de persoon die hen tijdens hun opsluiting heeft geholpen.
De vertrouwensrelatie vormt een goed vertrekpunt en contact met personen die de
draad in hun leven weer hebben opgenomen, is ook voor de consulent zelf waardevol.
Desalniettemin staan deze laatste niet te trappelen om hun activiteiten buiten de muren
van de gevangenis – zowel naar ex-gedetineerden als familieleden - uit te breiden.
3.4.1.2. Vrouwen
Hoewel het om een kleine groep gaat tegenover de grotendeels mannelijke populatie,
zitten ook vrouwen in de gevangenis met een nood aan religieuze en/of morele
ondersteuning. Vijf van de acht respondenten geven aan dat hen zowel mannen als
vrouwen om raad komen vragen. Vrijwel allemaal wijzen ze er overigens op dat hun
relaties met vrouwen goed tot zeer goed zijn (tabel 22 (c)).
De relatie met vrouwen kwam in de interviews eerder beperkt aan bod. Toch komt een
gelijkaardig beeld naar voor. De twee bevraagde mannelijke consulenten stellen ook
vrouwelijke gedetineerden te ondersteunen, net ‘zoals de andere erediensten’. Veel
problemen waarmee vrouwen blijken te kampen zouden, aldus één persoon, ook niet
aanzienlijk verschillen van deze van mannen. Hoogstens is er een bijkomende focus op
de familiale situatie. Echter, daarnaast zijn er een aantal gevoelige en typisch
74

vrouwelijke kwesties die moeilijker besproken kunnen worden met een mannelijke
consulent.
“Maar het is moeilijk want een vrouw in onze cultuur heeft ook speciale zaken in
verband met bijvoorbeeld de maandstonden of, ja, zaken die te maken hebben met
haar geslacht als een vrouw. Maar anders, ja, we gaan met haar praten, haar bijstaan
en bijsturen en ook … Wat kunnen we voor haar doen? Maar toch gelukkig dat we een
vrouwelijke consulent hebben en zo hebben we veel problemen kunnen vermijden.” (B)
Lange tijd was er een vrouwelijke consulente aangesteld om de noden van vrouwelijke
gevangenen te voorzien. Echter, omwille van nalatigheid en gebrekkige dienstverlening
werd ze ontslagen door de Executieve. De nood aan een vrouwelijke consulente om de
bijzondere noden van vrouwelijke gevangenen te voorzien, wordt erkend door het
Hoofd van Dienst en een selectieprocedure om tot een vervangster te komen loopt.
Helaas wordt de aanstelling van een nieuwe consulent echter bemoeilijkt door de
Executieve die door opzeg van hun mandaat, niet in de mogelijkheid verkeert een
nieuwe kracht voor te dragen.
3.4.2. Directie en personeel
Anders dan een moskee-imam bekleedt de consulent een plaats binnen een hiërarchie
en instelling die – in het bijzonder in het Westen - niet-islamitisch van aard is. Hierdoor
dient hij om te gaan met allerlei bijzondere actoren waaronder de directie, de
penitentiaire beambten en de psychosociale dienst (PSD).
Uit de resultaten van de vragenlijst kunnen we opmaken dat, hoewel van alle groepen
de relatie met penitentiair beambten het slechtst wordt geschat, voor het overgrote
merendeel van de consulenten deze toch goed tot zeer goed is (tabel 22 (i)). De relatie
met de directie is overwegend goed.
In de interviews maken de consulenten meermaals gewag van de geldende hiërarchie
en het belang deze te respecteren en hierin hun plaats in te nemen. Deze plaats is
echter niet altijd even duidelijk. De relatie met de psychosociale dienst van de
gevangenis wordt kort vermeld als aanvullend. De consulent heeft dan ook geen
beslissende macht, wel kan hij de dienst adviseren bijvoorbeeld rond het plaatsen van
geesteszieken. De plotse aanstelling van consulenten in 2007 zorgde wel voor veel
verwarring bij zowel bewakers als directie: er waren geen voorzieningen getroffen, de
statuten waren onduidelijk en sommige bewakers hadden het moeilijk met hun
aanstelling:
“Het is meer omdat helaas de meerderheid van de bevolking binnen de gevangenis
Marokkaan of moslim is en dat ze ook in hun gedachten hebben dat zij achter de tralies
behoren.” (A)
“De bewakers, ik kan praten over 70% die heel vriendelijk zijn en gastvrij. (…) Maar de
rest, ja. Je moet weten, consulenten en Marokkanen of vreemdelingen in de
gevangenis … Als personeel is dat een primeur. (…) Voor deze reden denk ik dat het te
wijten is dat niemand het gewoon is in gevangenissen en personeel is het gewoon om
mensen in de gevangenis als vreemdeling, dat het enkel gedetineerden zijn.” (B)
75

Vandaag worden problemen in eerste plaats gesitueerd in de dagelijkse werking met
enkele moeilijke cipiers. Beide respondenten spreken over kleine pesterijen, zoals
beambten die hen niet zouden binnenlaten, hen negeren of weigeren om samen te
eten. Ook wordt het voorbeeld gegeven van een staking waarbij een consulent, op weg
om de gemoederen te bedaren, in tegenstelling tot ander personeel de toegang tot de
gevangenis wel werd geweigerd. Deze ervaringen maken het werk zwaarder dan het
zou kunnen zijn en raken de consulenten diep.
“Wij wensen op een dag dat wij in de gevangenis goed aanvaard zijn, want tot nog toe.
(…) in de gevangenis zijn we vandaag niet gezien als personeel. Dat heeft niet te
maken met ons statuut zelf maar met de mentaliteit in de gevangenis en de hiërarchie.
(…) Maar het is de taak van de directeur en de hiërarchie om daarmee te werken. Om
onze werkomstandigheden te verbeteren en gemakkelijker te maken. Want soms krijg
ik hoofdpijn van die misverstanden.” (B)
Hun persoonlijke ervaringen maakt hen ook bezorgd over de gevangenen:
“Als het zo met ons is, hoe zal het dan zijn met gedetineerden? (…) Als wij die
beschermd zijn door onze baas, wij gaan overal waar we willen, wij voelen die
discriminatie en soms racisme. Maar hoe zal het zijn met de gedetineerde? (…)
Gedetineerden zeggen altijd dat ze slecht behandeld worden. Wat kan ik doen als ik zelf
slecht behandeld wordt? Wat kan ik doen voor jullie?” (B)
De lokale directies lijken op de hoogte te zijn van de soms moeilijke relaties en trachten
– aldus onze respondenten – de consulenten een hart onder de riem te steken en hen
‘hun rechten te geven’. De directie kan, volgens één respondent, echter geen vuist
maken tegen de bewakers die het voor elkaar opnemen.
Een van de initiatieven die werd genomen, bestaat uit een opleiding voor nieuwe
penitentiair beambten, om hen vertrouwd te maken met het omgaan met verschillende
levensbeschouwingen in de gevangenis. Dit gebeurde voor het eerst in het voorjaar van
2011 in Brugge.
3.4.3. Contact met andere (niet-islamitische) consulenten
De gesloten context van de gevangenis maakt dat aalmoezeniers en consulenten uit
verschillende tradities naast elkaar opereren. In de vragenlijsten geven de
respondenten aan goede tot zeer goede contacten met hen te onderhouden (tabel 22
(h)).
Hoewel in de interviews dit contact weinig aan bod komt, blijkt, anders dan bij de
imams, contact met bedienaars uit andere erediensten meer voor te komen. De
aanwezigheid van andere aalmoezeniers in de gevangenis bleek een stimulans eerder
dan een drempel voor islamconsulenten om de gevangenis te betreden.
“We werden geholpen en tot nu toe worden we enkel geholpen door de andere
levensbeschouwingen. En dankzij hen hebben we ook ons statuut gekregen en is er ook
druk uitgevoerd vanuit de erkende levensbeschouwingen. Zoals de katholiekers die hier
in België toch diep geworteld zijn en door hen eigenlijk is het statuut een beetje
aanvaard bij het ministerie. In de gevangenissen vergaderen we ook twee maal per jaar
76

met de andere diensten om ervaringen en problemen aan te kaarten. Een perfecte
samenwerking.” (A)
Op het niveau van het Hoofd van Dienst, bestaat er daarnaast institutioneel overleg
tussen de erediensten in de vorm van het ILRG. Deze heeft als doel de gezamenlijke
belangen te dienen, adviezen te geven over de bijstand in de gevangenis en rapporten
af te leveren rond het statuut. Vandaag worden in eerste plaats de schouders gezet
onder het realiseren van een nieuw en verbeterd statuut.
3.5. Koepelorganisatie
Wanneer het in de gesprekken over koepelorganisaties gaat, komt enkel de Executieve
aan bod. Dit is in België dan ook de eerste en enige koepel aan wie consulenten
verantwoording dienen af te leggen. In haar ondersteunend potentieel wordt de
Executieve echter gezien als impotent en onvoldoende; ze is ‘niet betrokken’. Dit is
deels het gevolg van interne conflicten die haar al jaren vleugellam maken en deels
door een gebrek aan slagkracht en financiële sterkte.
“In vergelijking met andere representatieve organen, hebben ze ons eigenlijk weinig
verwezenlijkt. (…) Wij krijgen daar niets van. (…) Ze hebben de middelen ook niet.” (B)
Andere tradities bieden een betere ondersteuning van hun consulenten met eigen
fondsen o.m. in de onkosten, gemaakt naar aanleiding van de job en de vrijstelling om
de taken voor te bereiden. Volgens één respondent zou de moslimsgemeenschap echter
ook minder geneigd zijn om geld te geven voor de zorg voor ‘criminelen’.
77

4. Algemene conclusie en beleidsaanbevelingen
4.1. Imams
De imam is in eerste plaats religieuze en morele leider van de gemeenschap wat de
kern vormt voor zijn motivatie, taken en autoriteit. Hij heeft geen beslissingsmacht
over de gelovigen, noch over de administratieve organisatie van de moskee – dat
laatste is de taak van het moskeebestuur. De imam is het kompas dat de gelovigen op
het goede pad dient te houden.
Omdat hij de hoogste religieuze autoriteit in de gemeenschap is, wordt het advies dat
de imam of islamconsulent geeft op religieus vlak (bv. hoe het gebed moet worden
gedaan of wanneer het vasten eindigt) door gelovigen gewoonlijk weinig in vraag
gesteld. Hij geeft raad tijdens de vrijdagspreek, lessen en lezingen. Ook is hij in meer of
mindere mate doorlopend beschikbaar voor gelovigen met vragen van religieuze maar
ook van minder religieuze aard zoals sport, het dragen van de hoofddoek op school,
deelname aan activiteiten etc. Religie, en in het bijzonder de islam, wordt niet beleefd
los van het dagelijks leven. Alles dient correct te gebeuren en de imam wordt verwacht
dit te toetsen aan de heilige voorschriften en regels. Een leven volgens de gepreekte
leer maar ook een degelijke, religieuze opleiding vormen daarom een must om imam te
kunnen zijn.
Hierdoor betreedt hij echter domeinen waar zijn religieuze autoriteit zijn antwoorden
minder gewicht geeft. Anders gezegd: hoewel de imam op heel wat vlakken persoonlijk
advies kan geven, zal dit advies vooral gehoord worden wanneer men weet dat hij
kennis en ervaring heeft ter zake. De wil van de imam is geen wet: hij geeft raad. Het
toepassen hiervan is de individuele verantwoordelijkheid van de ontvanger.
De imam is ook niet de enige autoriteit. Niet alleen staat het gelovigen vrij om zich met
hun vragen ook tot andere imams te wenden, ook veel niet-imams hebben meer dan
een basiskennis van de islam. De migratiecontext zorgt ervoor dat voor vragen over het
leven hier men soms meer bevredigende en afdoende antwoorden vindt bij het
moskeebestuur of andere wijze personen. Voor vrouwen speelt de hoça - de
(vrouwelijke) geleerde - dan weer een belangrijke rol. Omdat voor veel (oudere)
vrouwen contact met mannen niet gepast is en sommige, eerder seksegebonden,
vragen gevoelig liggen, richten heel wat vrouwen zich tot hen. Waar dit niet mogelijk is
– vrouwelijke geleerden lijken vaker voor te komen in Turkse kring – wordt meestal
gekozen voor indirect contact met de imam via brieven, een vrouwelijke
verantwoordelijke in de moskee of een mannelijk familielid.
Net omdat de islam een godsdienst is die beleefd wordt in alle dagelijkse handelingen,
speelt de (migratie)context een belangrijke rol. Deze heeft onder meer een impact op
het takenpakket van de imam. De meest prominente taken kunnen grosso modo
ingedeeld worden in deze van religieuze aard en deze van sociale, probleemoplossende
of adviserende aard.
Met de komst van moslims in West-Europa rijzen er ook een reeks nieuwe vragen en
uitdagingen. Niet alleen zeggen heel wat imams dat, in vergelijking met het buitenland,
hun taak in België zwaarder is, ook de samenstelling van het takenpakket verandert.
79

Hier geven imams meer raad aan bekeerlingen en over het dagelijks leven als moslim
omdat die vragen meer voorkomen in een land waar de islam een minderheidsreligie
vormt. Langs de andere kant worden er minder geboorterituelen uitgevoerd en maken
minder personen gewag van het bezoeken van gevangenen in België. Dit heeft te
maken met de specialisatie die deze taken in België hebben aangenomen:
besnijdenissen worden in België in het ziekenhuis uitgevoerd en gevangenissen werken
samen met erkende aalmoezeniers en consulenten.
Een ander gevolg van de migratiecontext is de noodzaak om fatwa’s en regels te
herinterpreteren of op zijn minst te filteren op toepasbaarheid hier. Indien dit niet
gedaan wordt, loopt men het risico op wereldvreemde wijze te handelen. Dat de imam
rekening houdt met de nieuwe context is waarschijnlijk nog het belangrijkst in zijn
contact met jongeren en in het bijzonder de tweede en volgende generaties. Immers,
voor hen gaat het niet om leven in een nieuw land maar om hun leven. Wanneer de
imam hun taal niet spreekt, wordt de kloof al snel onoverbrugbaar.
Taal kan hier overigens figuurlijk maar ook letterlijk worden geïnterpreteerd: vrijwel alle
imams die vandaag actief zijn in Vlaanderen zijn geboren in het buitenland. Zij kwamen
hier, aangesteld als imam of in het kader van gezinshereniging. Velen onder hen zijn
dan ook het Nederlands niet of onvoldoende machtig. Tegelijkertijd spreken veel
jongeren de taal van hun ouders weinig of niet. Dit laat beiden zonder een gedeelde
taal, de sleutel om een vertrouwensband op te bouwen.
Hoewel het Nederlands volgens veel personen aan een opmars bezig is in de moskee
(o.a. tijdens korte samenvattingen van de preek en door het aanwijzen van
‘taalverantwoordelijken’) vormt het duidelijk steeds meer een onderdeel van het
generatieconflict tussen de ouder wordende, stichtende generaties die het bestuur van
de moskee opeisen en de jongere generaties die hun plaats er niet kunnen veroveren.
Dit conflict blijkt vooral te spelen in de Marokkaanse moskeeën. Veel jongeren verlaten
dan ook hun moskee, op zoek naar een plaats waar de imam en/of de organisatie wel
bereikbaar is in het Nederlands.
Een gebrekkige kennis van het Nederlands dreigt imams echter niet enkel te
vervreemden van de jongere generaties, maar ook van de Belgische/Vlaamse
samenleving en het (lokale) beleid. Of het überhaupt de taak van de imam is om op
(pro)actieve wijze in de samenleving te staan, blijft een open vraag. Hierboven zagen
we al dat, hoewel hun werkzaamheden in essentie terug te brengen zijn tot hun rol als
religieuze leiders, ze door de gelovigen ook op allerlei andere vlakken worden
aangesproken. Is de imam enkel de voorganger van het gebed of kan hij intern
bemiddelen, een verbinding vormen tussen gelovigen en bestuur en misschien zelfs
naar de buitenwereld toe de gemeenschap vertegenwoordigen? De meningen hierover
zijn verdeeld. Nergens bestaat er een exhaustieve taakomschrijving die
vertegenwoordiging zou toelaten of verbieden. Voor sommige imams betekent hun
bevoorrechte plaats in de gemeenschap en de goede contacten dat ze zich op de eerste
rij bevinden om te communiceren wat leeft in de gemeenschap. Andere imams
twijfelen, zijn onzeker of zien geen toegevoegde waarde.
80

Onze empirische resultaten bevestigen de soms weinig benijdbare situatie van imams
waarvan sprake is in de literatuur 43 . Heel wat imams zijn op vrijwillige basis actief in de
gemeenschap of hebben een (deeltijdse) aanstelling die zeer laag vergoed wordt. Dit is
vaak het gevolg van de beperkte middelen van de gemeenschap. De combinatie van
werk buiten de moskee en activiteiten erbinnen is zwaar en maakt de constante
aanwezigheid en een consistent aanbod van diensten moeilijk. Bovendien maakt zijn
financiële afhankelijkheid van de geloofsgemeenschap het voor de imam soms moeilijk
om kritisch en streng te zijn. Soms is er dan ook nog eens sprake van onenigheden in
de moskee waarin hij meegesleept dreigt te worden. Ook zorgen de onzekere
werkomstandigheden dat heel wat bekwame personen er bewust voor kiezen geen
imam te worden of slechts voor een korte duur aangesteld blijven zodat de taken
worden opgevuld door sociaal, economisch en/of in opleiding zwakkere kandidaten.
Dit is bekend en heel wat imams uiten dan ook kritiek op de soms geringe kwaliteit van
hun collega’s en geven weinig blijk van vertrouwen in hun kunnen. Eenzelfde kritische
ingesteldheid zien we naar de buitenwereld toe waardoor imams vaak defensief
reageren en denken. Ze voelen zich om verschillende redenen geviseerd; onvoldoende
geacht door de buitenwereld.
Imams tonen zich ook erg gevoelig voor overheidsbemoeienis en het doorbreken van de
scheiding tussen kerk en staat. Dit vertaalt zich in een argwanende houding ten aanzien
van initiatieven en voorstellen die vanuit de overheid komen en wordt versterkt door
een grote hang naar autonomie en hun defensieve houding. Het gevoel ongelijke
toegang tot ondersteuning te genieten en de angst voor wat deze ondersteuning met
zich meebrengt, bemoeilijkt de erkenning.
Sommige imams worden door (buitenlandse) organisaties (bv. missionarissen van de
ahmadiyya) of overheden (bv. Turkse Diyanet) gezonden en/of betaald. Dit soort
koepelorganisaties speelt een controlerende, beschermende en ondersteunende rol voor
imams. Heel wat andere geloofsbedienaars kunnen echter niet rekenen op zulke
bovenlokale ondersteuning. Om hun potentieel waar te maken, zo stellen heel wat
respondenten, is het daarom noodzakelijk dat imams erkend worden; dat ze vrijgesteld
worden om hun werk onafhankelijk te doen en er zich in te verdiepen. Onder het
huidige systeem dient eerst de particuliere moskeegemeenschap erkend te worden, een
moeizaam proces dat veel aanvragers gedesillusioneerd achterlaat en afstoot.
Tegelijkertijd bestaat er heel wat onduidelijkheid over de gevolgen van de erkenning
voor de onafhankelijkheid van de imam en deze van de geloofsgemeenschap.
In België gebeurt erkenning door Justitie en coördinatie door de Executieve van Moslims
van België; een orgaan dat aldus veel respondenten, erin faalt contacten binnen de
Belgische/Vlaamse moslimgemeenschap te organiseren, opleidingen aan te bieden, het
woord te voeren naar buiten toe en de belangen van de gemeenschap te verdedigen.
Dit laatste is belangrijk omdat het gevoel leeft dat zowel de islam (in o.m. de
hoofddoekkwestie en bidden op het werk) als de geloofsbedienaars (in o.m. de
screening en problemen met het verkrijgen van visa) geviseerd worden. Als
moslimkaders staan imams midden in de storm. Immers, enerzijds dienen zij de
frustratie binnen de moslimgemeenschap te temperen en personen te troosten terwijl
43 Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
81

ook zij zelf met frustraties en moeilijkheden geconfronteerd worden. Anderzijds moeten
ze weerwerk bieden tegen radicalisering in de eigen gemeenschap; radicalisering die
zich vooral bij jongeren zou afspelen van wie we hierboven zagen dat ze sowieso al een
mindere band met de imam hebben.
Heel wat imams denken dat de overheid hen ervan verdenkt de integratie van de
gemeenschap tegen te gaan, iets wat ze met klem ontkennen: moskeebezoek en de
imam worden daarentegen voorgesteld als positieve en versterkende factoren in dit
integratieverhaal 44 . Wanneer imams betrokken worden in (integratie)programma’s en
er vertrouwen in hebben, kan dit vertrouwen de gemeenschap overtuigen en de
slaagkans van deze initiatieven doen toenemen.
Bovenal blijkt uit het empirisch onderzoek een grote diversiteit in leeftijd, afkomst,
persoonlijkheid, ervaring, kennis, motivatie, contacten, taken en verwachtingen. Elk
van deze bedienaars heeft een eigen verhaal dat een stimulans of een rem kan
betekenen op elke toenadering of actie.
4.2. Consulenten
Hoewel islamconsulenten vandaag vaak voor het gemak ‘gevangenisimams‘ worden
genoemd, vallen volgens onze respondenten hun functies niet geheel samen.
Wanneer we consulenten vergelijken met imams zien we veel gelijkenissen: het
leeuwendeel van de in Vlaanderen actieve consulenten is geboren in het buitenland en
is naar hier gekomen in het kader van gezinshereniging. In beide groepen genoot
vrijwel iedereen een universitaire en/of andere opleiding voor hun taak hier in België;
een opleiding waarvan de meerderheid steeds zei tevreden te zijn als voorbereiding
maar die niet uitsluit dat een (bijkomende) opleiding in België wenselijk is. Het grootste
deel van hun taak komt voort uit de religieuze aard van hun aanstelling. De raad die ze
geven is, net als bij imams, steeds slechts een advies, zowel naar de gedetineerde als
naar de penitentiaire diensten toe; over gevangen hebben ze op geen enkele wijze
beslissende macht.
Consulenten verschillen van imams, grotendeels door de context waarin ze actief zijn:
de gevangenis. Zo werken consulenten met een heel ander publiek. Zowel islamitische
als niet-islamitische gedetineerden, mannen en vrouwen van allerlei afkomst en
achtergrond doen beroep op hen, elk met hun specifieke problemen door hun
achtergrond en hun nieuwe situatie in de gevangenis. Elke persoon vereist een
aangepast advies of dit nu van religieuze, praktische of ethische aard is. Hierdoor
neemt ook het Nederlands, dat door consulenten beter gekend is omdat het de lingua
franca in de gevangenis vormt, een belangrijke rol in. Daarnaast verloopt het contact
noodzakelijkerwijs op een meer georganiseerde en gestructureerde wijze: de consulent
is niet zomaar altijd beschikbaar voor de gedetineerde en de gedetineerde is niet vrij
om de consulent altijd en overal te contacteren; contact wordt aangevraagd.
Door de institutionele context dient de consulent niet te werken met of onder een
moskeebestuur maar onder het ministerie van Justitie en dient hij een modus vivendi te
44 van Walle, K, Loobuyck, P en Meier, P (2011), De socio-culturele rol van de moskee in de Vlaamse
samenleving. Een explorerend kwalitatief onderzoek, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
82

zoeken met directie en personeel van de gevangenis. Hier wringt echter het schoentje:
ondanks de zelfgerapporteerde goede banden met vrijwel alle groepen in de gevangenis
is er sprake van een op zijn best imperfecte vertrouwensrelatie met personeel,
gevangenen en Justitie.
Hoewel de contacten met de directie overheersend goed blijken te zijn, gaat het met
sommige personeelsleden moeilijker en is er sprake van pesterijen en misverstanden.
Veel komt voort uit de vluchtige introductie van de consulenten in de gevangenis
waarbij het personeel in het duister werd gelaten over hun functie. De consulenten
geven aan dat ze autoriteit en respect genieten van de kant van de gedetineerden. Wel
blijkt het voor de gedetineerden niet steeds duidelijk wie de islamconsulent nu is en wie
hij vertegenwoordigt. Gaat het om een imam? Is het een spion van Justitie? Deze
onduidelijkheden leiden soms tot argwaan en foute verwachtingen.
Justitie tenslotte is verantwoordelijk voor de erkenning van consulenten. Het opvullen
van het kader aan erkende consulenten in 2007 ging gepaard met een loon maar niet
met duidelijke werkvoorwaarden, noch een juridisch statuut. Tot op vandaag opereren
zij daarom in een juridisch vacuüm met allerlei gevolgen van dien: onduidelijkheden
over de taken, wrevel, oplopende werkonkosten, en geen vrijstelling voor het
voorbereiden van de werkzaamheden. Daarenboven worden de periodieke screenings
gezien als teken van een gebrek aan vertrouwen vanuit het ministerie en gelooft men
niet dat men met problemen bij Justitie terecht kan.
De Executieve kon en kan in haar huidige status de consulenten niet de steun of
organisatie bieden die andere consulenten en aalmoezeniers van hun representatief
orgaan ontvangen. Dit wordt geweten aan haar slechte werking maar eveneens aan
haar gebrek aan middelen; de wisselende erkenning en ophef van haar mandaat maken
dat sommige dossiers zoals het aanduiden van een nieuwe vrouwelijke consulente vast
zitten. Daarom kwam er initiatief van de Hoofden van Dienst van de consulenten en
aalmoezeniers verenigd onder het ILRG dat o.m. ijvert voor een nieuw geëgaliseerd
statuut voor alle consulenten.
4.3. Beleidsaanbevelingen
In het onderstaande doen we enkele beleidsaanbevelingen, gebaseerd zowel op de
resultaten die naar voor kwamen uit een contextanalyse 45 als op het empirisch
onderzoek dat in dit rapport werd voorgesteld. We behandelen vijf thema’s: (1)
opleiding en vorming, (2) erkenning, (3) de Executieve, (4) informatie en de (5) imam
als beleidspartner.
Omdat het eredienstenbeleid de verschillende beleidsniveaus overschrijdt, is het
onvermijdelijk dat ook onze beleidsaanbevelingen dit doen. Waar mogelijk wordt de
nadruk gelegd op de bijdragen die de Vlaamse overheid kan maken.
45 Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
83

4.3.1. Opleiding
De autoriteit die imams en consulenten genieten in de moslimgemeenschap is in eerste
plaats gestoeld op hun (religieuze) kennis. Een gebrek aan opleiding wordt door veel
getuigen echter vermeld als één van de belangrijkste redenen van onbenut potentieel.
Daarom dienen er stappen te worden genomen in de opleiding van moslimkaders in
Vlaanderen.
- Aangezien het gaat om een bevoegdheid van de Gemeenschappen, zal de
Vlaamse overheid eerst moeten beslissen of ze een compleet programma wil
aanbieden, of het theologische luik liever overlaat aan instellingen in binnen- en
buitenland die op dit punt meer ervaring en legitimiteit hebben. Dit kan best in
samenwerking met binnenlandse instellingen gebeuren. Hoewel het organiseren
van een binnenlandse, theologische vorming zoals in Nederland en Duitsland
wenselijk lijkt, betreft dit een werk van lange adem. Een programma met
verregaande vorming in de landstaal en maatschappelijke context gecombineerd
met een training in pastoraal of sociaal-maatschappelijk werk is gemakkelijker te
organiseren. Dergelijk programma is essentieel gezien de nieuwe taken en context
in de migratielanden en beantwoordt aan de vraag van heel wat bedienaars.
- Veel van de in Vlaanderen actieve imams en islamconsulenten hebben al een
opleiding in het buitenland achter de rug die hen, naar hun gevoel voldoende
voorbereidde op hun taak. Erkenning van deze opleidingen komt de
geloofwaardigheid van de imam en het vertrouwen dat hij krijgt van de gelovigen
ten goede. Ook signaleert een dergelijke erkenning dat de overheid vertrouwen
heeft in de kwaliteit van de bedienaars en biedt het een weg tot bijkomende
scholing in Vlaanderen/België/Europa.
- De verschillende gemeenschappen hebben andere noden en verschillende
functies vereisen verschillende trainingen. Een uniforme opleiding zal - zeker
indien gekozen wordt ook theologie aan te bieden - moeilijk zijn, niet alleen door
inhoudelijke maar ook door praktische bezwaren (o.a. tijd, locatie en taal).
Verdere consultatie van de gemeenschappen is dan ook essentieel in deze. Een
eerste stap kan er in bestaan samen te werken met bestaande privé-initiatieven
en een aansluiting op de bestaande, grote universiteiten toe te laten.
- Werken aan het oprichten van een opleiding, in welke vorm dan ook, kan enkel in
samenwerking en in wederzijds vertrouwen met de moslimgemeenschap(pen).
Dit niet alleen opdat kandidaten hun weg tot dergelijke centra zouden vinden,
maar ook om te garanderen dat afgestudeerden een aanstelling vinden in een
moskee. Vandaag bestaat er bij imams en de gemeenschap wantrouwen rond
overheidsinitiatieven. Wil de overheid het curriculum beïnvloeden? Twijfelt de
overheid aan de capaciteiten van de huidige imams? Het gevaar bestaat dat
imams of consulenten die dit parcours hebben gevolgd, met hetzelfde wantrouwen
geconfronteerd zullen worden.
- Indien opleidingen worden aangeboden, dienen de studenten enige zekerheid van
tewerkstelling en financiële ondersteuning via een statuut van erkende
geloofsbedienaar te worden geboden. Vandaag is er, zeker in de Marokkaanse
gemeenschap, niet alleen een groot tekort aan bedienaars maar ook een grote
bestaansonzekerheid voor zij die deze taak opnemen. Dit belemmert op zijn beurt
84

de doorstroom van bekwame figuren. Wanneer imams en consulenten een
interessant toekomstperspectief krijgen, is er meer kans dat er een doorstroom
van bekwame kandidaten ontstaat.
- Indien bovenstaande suggesties het hedendaagse tekort aan (kwalitatieve) imams
op korte termijn niet kunnen oplossen, kan men buitenlandse, bekwame imams
visa verlenen. Niet alleen kleine gemeenschappen zoals de Bosnische maar ook
grote groepen zoals de Diyanet-imams worden geconfronteerd met de
moeilijkheden die verbonden zijn met het verkrijgen van een visum.
4.3.2. Erkenning
Dat de erkenning de islam formeel en symbolisch een plaats geeft in België ontgaat de
moslimgemeenschap niet en wordt sterk gewaardeerd. Erkende
geloofsgemeenschappen en bedienaars vormen een uithangbord van het beleid en
veruitwendigen de goodwill van de overheid om de islam een plaats te geven in
Vlaanderen en België. Ook bieden ze een oplossing voor de vaak moeilijke en
afhankelijke werkomstandigheden van de geloofsbedienaars. Toch is deze erkenning
niet vrij van problemen.
- Voor de imams in Vlaanderen die erkend zijn, betekent de erkenning naar eigen
zeggen een vooruitgang. De toegang ertoe is echter moeilijk wat leidt tot
verslagenheid en ontgoocheling bij kandidaten. Een evaluatie van het
erkenningsbeleid dient meer duidelijkheid te brengen in de noden en wensen
van de islamitische geloofsgemeenschap. Het is namelijk niet ondenkbaar dat het
huidige beleid niet geheel is aangepast aan de islam als eredienst. Sommige
personen maken zelfs gewag van onislamitische voorwaarden en de ongelijke
behandeling van de verschillende levensbeschouwingen. Mogelijke aanpassingen
zouden er in kunnen bestaan de imam los van de moskee te erkennen.
Rapporteren en controle van de bedienaar is nog steeds mogelijk via de moskee
maar een erkenning op persoonlijke titel maakt dat de professionalisering,
zelfstandigheid en dienstverlening van de imam niet achterkomen op de
erkenningsprocedure van deze of gene geloofsplaats.
- Om verschillende redenen wensen niet alle moskeegemeenschappen en imams
de erkenning, zoals ze vandaag bestaat, te bekomen. Zo zijn heel wat
kandidaten na het krijgen van een negatief advies, ontgoocheld en stappen uit de
procedure. Anderen blijven argwaan koesteren rond overheidsinspraak post
factum of verkiezen zelfbedruipend te blijven en nemen een afwachtende houding
aan. Weer anderen kunnen vandaag al van de financiële en organisatorische
voordelen van de erkenning genieten door steun van de eigen, internationale
organisaties (zoals Diyanet en de ahmadiyya gemeenschap). Een volledige
omsluiting van de islamitische gemeenschap volgens de huidige erkenningspolitiek
is daarom weinig waarschijnlijk.
85

- Alle islamconsulenten genieten federale erkenning. Met acht voor heel
Vlaanderen blijft hun aantal echter beperkt 46 . Een studie naar de religieuze noden
van de gevangenispopulatie zou informatie kunnen opleveren om tot een meer
adequate verdeelsleutel te komen voor de aalmoezeniers- en consulentposten.
- De vandaag actieve consulenten bevinden zich daarenboven in een weinig
benijdenswaardige situatie voor wat betreft hun statuut, onkostenvergoedingen,
sociale zekerheid etc. Het goedkeuren van het ontwerp tot KB dat de
verschillende vertegenwoordigers van de erediensten hebben voorgelegd aan het
ministerie van Justitie zou dit moeten oplossen en de kloof met de beter
ondersteunde, door de Vlaamse overheid erkende consulenten voor
jeugdinstellingen moeten dichten 47 .
- Deel van de frustratie rond de erkenning is het gevolg van de versnippering van
het eredienstenbeleid na de staatshervormingen van begin jaren 2000. Deze
versnippering vertraagt de procedures en maakt het beleid weinig transparant. Zo
dient de Executieve en haar administratie, een federaal orgaan, zich te buigen
over zowel federale (bv. de erkenning van geloofsbedienaars) als gewestelijke
materie (bv. de geloofsgemeenschappen) en wordt in elk dossier advies gevraagd
van alle beleidsniveaus. Het lange uitblijven van een federale regering in de
periode van dit onderzoek blokkeerde allerlei erkenningsdossiers. Het toelaten van
deze materie tot ‘lopende zaken’ kan verdere vertraging vermijden. Ook bestaat
er veel onbegrip over de ‘strenge’ Vlaamse erkenningseisen die maken dat het
percentage erkende geloofsgemeenschappen - en hierdoor ook het percentage
erkende imams - veel lager ligt dan in Wallonië. Net omdat de erkenning zich op
verschillende beleidsniveaus afspeelt, en met het oog op nieuwe initiatieven, is
het noodzakelijk dat er samenwerking is tussen de verschillende
regeringen.
- Vandaag worden de erkenningdossiers naast veel andere zaken behandeld door de
sterk overbevraagde administratie van de Executieve. Om het slaagpercentage te
verhogen, zou de Vlaamse of lokale overheid meer middelen kunnen vrijmaken
om inzake erkenning voorbereidende ondersteuning en advies te verlenen
aan geloofsgemeenschappen en imams. Dit kan het percentage afgekeurde
dossiers verlagen. Verschillende koepels en de administratie toonden zich hiertoe
al vragende partij. In Oost-Vlaanderen is in dit verband al een samenwerking
gestart tussen het UMIVO en het integratiecentrum ODiCe.
- Geloofsgemeenschappen en penitentiaire instellingen zijn op dit moment de twee
plaatsen waar bedienaars in aanmerking komen voor erkenning. Echter, door hun
brede takenpakket zijn imams ook actief op andere terreinen waarvoor, met het
oog op de toekomst, eveneens kaders moeten worden gecreëerd. Zo maakt de
46 Uit een studie (Snacken, S, Keulen, J & Winkelmans, L 2004, Buitenlanders in Belgische gevangenissen:
knelpunten en mogelijke oplossingen, Koning Boudewijnstichting, Brussel) leren we dat 30% van de
gevangenen in België moslim is. Het betreft een ruwe schatting waarbij enkel het percentage Algerijnen,
Marokkanen, Tunesiërs en Turken – waarvan kan verondersteld worden dat de meerderheid minstens in naam
moslim is - als aandeel van de gehele gevangenispopulatie werd berekend. Omdat hierbij niet de Belgen van
vreemde afkomst zijn gerekend, kunnen we verwachten dat het werkelijke percentage hoger ligt.
47 Zie ook Debeer, J, Loobuyck, P & Meier, P 2011, Imams en islamconsulenten in Vlaanderen: Hoe zijn ze
georganiseerd?, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
86

aanstormende vergrijzing het preventief vormen van een statuut maar ook een
opleiding van de bedienaars in zorginstellingen tot een noodzaak.
4.3.3. De Executieve van Moslims van België
De federale Executieve van Moslims van België, het islamitisch Hoofd van Eredienst,
is een essentieel orgaan omwille van de manier waarop in België de erediensten
georganiseerd zijn. Hoewel ze in haar laatste vorm een aanzienlijk aantal erkenningen
heeft verwezenlijkt, is haar problematische geschiedenis en vorm in het verleden eerder
een rem gebleken op de institutionalisering van de islam in België.
- De meest werkbare methode en de piste die op dit moment lijkt te worden
verkozen voor de volgende generatie van de Executieve, is een
vertegenwoordiging vanuit de moskeeën. Dit als gevolg van de desillusie rond de
rechtstreekse verkiezingen in de voorgaande versies. Omdat de koepels die
moskeeën verenigen een directe band hebben met lokale
geloofsgemeenschappen, scheppen deze mogelijkheden voor de Vlaamse en
lokale overheden. Zo kan men immers samenwerken met partners die op alle
relevante beleidsniveaus (nationaal, federaal en regionaal) actief zijn. Onder
meer het organiseren van opleidingen zou op deze wijze gemakkelijker kunnen
verlopen.
- Indien ze hiertoe uitgenodigd worden, creëert een meer vrijblijvend overlegmodel
de mogelijkheid voor niet-dominante, en niet erkende strekkingen binnen de
islamitische gemeenschap om hun stem te laten horen. Vandaag staat de
Executieve van Moslims van België in sommige kringen ter discussie omdat men
zich niet vertegenwoordigd voelt en vreest dat de Executieve de dossiers filtert.
Indien ze niet worden toegelaten is de enige andere optie voor minderheden een
aanvraag tot erkenning van de ‘eigen’ eredienst. Dit betekent echter een lang en
onzeker proces en dwingt hen ertoe zichzelf buiten de islam te plaatsen. Als we
minderheden niet het slachtoffer willen maken van de regels van de meerderheid,
dienen in de tussentijd de verschillende overheden op zoek te gaan naar hoe ze
deze outsiders kunnen ondersteunen in hun activiteiten en erkenning.
Zoals we eerder al aanhaalden kunnen bijzondere erkenningsformules hier in
zekere mate soelaas bieden.
- De Executieve zelf moet werk maken van een meer open communicatie over de
werkzaamheden, contacten met erediensten en de lokale gemeenschap. Ze zou
zich actiever moeten mengen in het opleidingsdossier. Imams zijn vragende partij
naar een representatief orgaan dat hen kan helpen en vertegenwoordigen, het is
de taak van de Executieve om deze leemte op te vullen.
- Omdat ze vandaag werkt met vrijwilligers en zeer beperkte middelen kan het
interessant zijn de Executieve te professionaliseren zodat ze haar functie meer
doeltreffend kan uitvoeren.
87

4.3.4. Informatie
Aan een voorlaatste reeks beleidsaanbevelingen heeft alvast deze publicatie willen
bijdragen, met name het verspreiden van informatie. Hierbij gaat het niet enkel om
het scholen van de islamitische gemeenschap maar ook van het brede publiek.
- Allereerst rust er een belangrijke taak bij de Executieve. Deze wordt tot op
vandaag gezien als weinig transparant, ver verwijderd van de
moslimgemeenschap en er bestaat verwarring over haar eigenlijke taak en
activiteiten. De (federale) overheid zou erop moeten aandringen dat het Hoofd
van Eredienst op regelmatige basis de gelovigen informeert. Naast haar site
zou een regelmatige nieuwsbrief bijvoorbeeld geen slechte stap zijn. Ook het
recente aanbod van informatieve programma’s op de publieke zender, kan hiertoe
bijdragen.
- Alvorens men vanuit de moslimgemeenschap bereid zal zijn ten volle mee te
stappen in het erkenningsverhaal, moet er duidelijk gecommuniceerd worden
over integratie en het (erkennings)beleid. Op dit moment draagt integratie in
veel kringen een negatieve connotatie en wordt het vaak gelijkgesteld met
assimilatie en cultuurverlies. Er is dan ook nood aan bijkomende, eenvormige
informatiebrochures naar het voorbeeld van De erkenning van een islamitische
geloofsgemeenschap, opgesteld in 2008 door het Vlaams Minderheden Centrum.
Hierin moet duidelijk naar voor komen waaruit het doel, de gevolgen, de
voordelen en de procedure van de erkenning en van het integratiebeleid bestaat.
- Op dit moment investeren de koepelorganisaties op vrijwillige basis al veel tijd
en moeite in het informeren van hun achterban. Vanuit deze organisaties is er
echter een grote vraag naar financiële ondersteuning die kan leiden tot
professionalisering. Hun potentiële bijdrage aan de integratie van de
gemeenschap en haar bedienaars maken een diepgaande samenwerking met en
ondersteuning van deze - vaak op vrijwilligers gesteunde - organisaties
waardevol.
- Vanuit de gemeenschap is er de vraag om de activiteiten en de islam meer
positief en correct in beeld te brengen in de media. Men voelt zich vandaag
vaak negatief geviseerd en imams die een ‘gematigd’ beeld zouden kunnen geven,
hebben angst om hun nek uit te steken in debatten. Onder meer opendeurdagen,
ramadangebonden activiteiten en interreligieuze dialoog zouden naar hun gevoel
meer benadrukt kunnen worden. Het onderzoekswerk en de gesprekken die aan
de basis lagen van dit rapport, verliepen tijdens o.m. het hoofddoekendebat, het
stemmen van het boerkaverbod en de discussie rond de ‘ground zero’ moskee
(New York). Keer op keer kwamen deze thema’s in gesprekken naar boven en
bleek grote frustratie en het gevoel geviseerd te worden aanwezig. De overheid
kan ook bijdragen door duidelijk standpunt in te nemen, niet zomaar
buitenlandse thema’s te importeren en nauwkeurig te communiceren over
beleidsvoorstellen die deze groep het gevoel kan geven geviseerd te worden.
Brede informatiecampagnes op school, televisieprogramma’s – onder meer in
het kader van de wettelijke zendtijd voor de eredienst – en ook scholing van
personen die met moslims in contact komen (bijvoorbeeld gevangenispersoneel),
kunnen hier verder toe bijdragen.
88

4.3.5. De imam/consulent als beleidspartner
Tenslotte is er de vraag of imams en islamconsulenten partners kunnen vormen in
beleid. De inschakeling van deze bedienaars van de religieuze eredienst is, in de huidige
omstandigheden, moeilijk maar niet onmogelijk.
- Vanuit de moslimgemeenschap - in het bijzonder de Marokkaanse koepelorganisaties
- klinkt de roep tot empowerment van de imams, opdat deze een
eigen, onafhankelijke plaats in de gemeenschap zouden kunnen opnemen. Eerder
werd al gewezen op het belang van de vorming van de imam, zijn kennis van de
samenleving, zijn (financiële) onafhankelijk, zelfstandigheid en stabiliteit. Steeds
opnieuw botsen we hierin op het enorme belang van de taal. Hoewel de
introductie van het Nederlands om verschillende (voornamelijk praktische)
redenen bemoeilijkt wordt, bestaat er veel vraag naar, vooral bij jongeren. Ook
zien heel wat imams het belang in van het gebruik ervan binnen en buiten de
moskee. Het promoten van meertaligheid en het gebruik van het Nederlands
is noodzakelijk. Dit kan o.m. door opleidingen op maat, vrijstelling van
‘taalverantwoordelijken’ en bestaande initiatieven te ondersteunen.
- De imam/consulent is leider, zij het enkel op religieus en moreel vlak. Hij is niet
de eigenaar of baas in de moskee en heeft geen beslissingsmacht over de
gelovigen. Hij is een raadgever. Elke groep/persoon heeft zijn eigen taak: het
moskeebestuur heeft de administratie van de moskee in handen, de koepel/ het
Hoofd van Eredienst staat in voor bovenlokale organisatie, vrouwelijke
verantwoordelijken verzorgen het contact tussen imams en de groep vrouwelijke
gelovigen. Van de imam kan niet alles verwacht worden. Beter is het om de
juiste instanties aan te spreken.
- Dat de imam een religieuze leider is, maakt hem echter niet onbereikbaar voor
het beleid. Vrees bij lokale overheden om de scheiding tussen kerk en staat te
overschrijden is ongegrond: België kent geen scheiding tussen beide maar een
neutraliteit gesteund op partnerschap, ingeschreven in de grondwet. Imams
kunnen daarom van groot nut zijn in de communicatie met de overheid. Net
zoals de moskee zowel een culturele als een religieuze plek vormt 48 , is ook de
imam een persoon met dubbel belang. Hoe kan men imams betrekken in het
beleid? Een mogelijkheid bestaat erin hen in te lichten en uit te nodigen voor
projecten op lokaal niveau. Als morele leiders van een gemeenschap kan hun
‘stamp of approval’ deuren openen en signaleert het naar de leden van de
gemeenschap dat deze projecten halal zijn. Imams moeten geen
vertegenwoordiger worden van de overheid maar de boodschap van deze overheid
correct overbrengen naar de gelovigen. Hiertoe is het belangrijk aandacht te
besteden aan het bestrijden van het wantrouwen dat vrijwel steeds bestaat ten
aanzien van overheidsinitiatieven. De ervaring leert dat er voldoende overleg
moet zijn om samenwerking met de overheid te doen slagen of steun voor
overheidsinitiatieven te genereren. Vertrouwen hiertoe opbouwen gebeurt het
best wanneer een persoonlijk contact wordt gerealiseerd met
vertegenwoordigers van het beleid.
48 van Walle, K, Loobuyck, P en Meier, P (2011), De socio-culturele rol van de moskee in de Vlaamse
samenleving. Een explorerend kwalitatief onderzoek, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen.
89

5. Addendum: Onderzoeksaanbevelingen
Doorheen ons onderzoek stootten we op uitdagingen en mogelijkheden, specifiek aan
onze doelgroep. In het volgende doen we enkele aanbevelingen voor onderzoekers die
gelijkaardig onderzoek ondernemen.
5.1. Timing
Om de dataverzameling te stroomlijnen, dienen bepaalde drukke periodes vermeden te
worden. Tijdens de zomervakantie zijn veel imams en koepels moeilijk bereikbaar.
Hetzelfde is waar voor de maand ramadan, evenals de periode van de hajj die van
koepelorganisatie en moskee een aanzienlijke organisatie vragen.
5.2. Partners in onderzoek
Voor het verzamelen van data kunnen de islamitische en andere allochtone
koepelorganisaties waardevolle partners vormen omdat ze een poort zijn naar lokale
geloofsgemeenschappen. Toch verschillen ze aanzienlijk in organisatieniveau, macht
over hun leden en agenda en bestaat er evenzeer onderlinge rivaliteit als
samenwerking.
Minimaal kan een nominale steun gebaseerd op wederzijds vertrouwen een duw in de
rug betekenen voor de onderzoeker. De sterkste koepels (in regel: de Turkse
organisaties) kunnen aangesproken worden om in onderlinge overeenkomst de
verzameling van data bij te staan. Wanneer koepelorganisaties niet kunnen helpen,
biedt samenwerking met de integratiesector die zich hier op professionele wijze mee
bezig houdt een uitstekend alternatief.
5.3. Vertrouwen
Hoewel in hoofde van veel mensen universiteiten en de objectiviteit die ze uitdragen
een zeker vertrouwen genieten, wordt nog meer vertrouwen gelegd in individuele
onderzoekers. Investeren in een vertrouwensrelatie is een traag en moeizaam maar
noodzakelijk en lonend proces. Een oprechte interesse en achtergrondkennis evenals
deelname aan allerlei activiteiten, studiedagen en – indien uitgenodigd – het
vrijdagsgebed worden geapprecieerd.
Omdat vandaag het wederzijds vertrouwen tussen de moslimgemeenschap en de
overheid vaak ver te zoeken is en er een grote argwaan heerst rond de media, dient
bijzondere aandacht te worden besteed aan de manier waarop het doel en de finaliteit
van het onderzoek wordt voorgesteld aan individuen en organisaties.
5.4. Geven en nemen
De islamitische gemeenschap wordt vandaag overbevraagd en is in volle ontwikkeling in
ons land. Deelname aan onderzoek komt dan ook niet noodzakelijk als prioriteit
91

nummer één. Respondenten dienen duidelijk het nut in te zien van het onderzoek en
(eventueel) het voordeel dat ze zelf hebben aan medewerking.
92

Bijlagen
Bijlage 1: Vragenlijst imams in Vlaanderen
Meneer,
Het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, in opdracht
van Vlaams minister Geert Bourgeois, voert een
onderzoek uit om meer inzicht te krijgen in de
identiteit, taken en verwachtingen van imams in
Vlaanderen. Zo hoopt de minister in de toekomst
samen te werken met imams rond inburgering en
integratie. In de eerste fase proberen we complete
informatie te verzamelen over Vlaamse imams.
Niet alleen zijn we benieuwd naar wie u bent, wat
u studeerde en welke taken u beheert. Ook willen
we graag weten wat u van de overheid verwacht .
Een tweede fase zal bestaan uit enkele interviews.
De antwoorden die u geeft blijven anoniem. Wij
bedanken u alvast voor uw medewerking.
Om de vragenlijst zo goed mogelijk te kunnen verwerken, vragen we u om rekening te
houden met het volgende
1. Gelieve alle vragen nauwkeurig in te vullen.
- Op sommige vragen zijn verschillende antwoorden mogelijk. Daarom leest u best
eerst de gehele vraag en het hele antwoord door.
- Gelieve antwoorden aan te kruisen in de voorziene hokjes.
- Sommige vragen zal u niet moeten invullen (bijvoorbeeld, vraag 5 moet niet
ingevuld worden als u niet werkt). Dan gaat u gewoon over naar de volgende
vraag.
2. Soms vragen we u uw mening uit te drukken in een cijfer (bijvoorbeeld vraag 15).
De betekenis van deze puntenverdeling wordt dan steeds uitgelegd.
3. In sommige vragen moet u zelf een naam of getal schrijven. Gelieve dit kort maar
duidelijk te doen. Op het einde van de vragenlijst is plaats voorzien voor verdere
opmerkingen.
4. Indien u per ongeluk een fout antwoord aanduidde, maakt u dit zwart en kruist u
het juiste antwoord aan.
5. Alle vragen peilen naar uw ervaring. Er zijn geen juiste of foute antwoorden, enkel
uw eigen antwoorden.
93

I. PERSOONLIJKE GEGEVENS
1. Leeftijd (in jaren): ……………
2. Geboorteplaats: …………………………
Land:……………………………
3. Bent u in België geboren?
a. Ja; (ga naar vraag 4)
b. Zo nee;
94
Wat was/waren de belangrijkste reden(en) voor uw migratie (meerdere
antwoorden mogelijk)?
a. Tewerkstelling in België (niet als imam)
b. Job als imam in België (niet als stage verbonden aan een
onderwijsinstelling)
c. Stage als imam in België (aan een onderwijsinstelling)
d. Studies in België
e. Hereniging van het gezin/ huwelijk
f. Internationale bescherming (asielaanvraag)
g. Andere: …………………………………………
II. TEWERKSTELLING
4. Als u uw job als imam niet meerekent, bent u dan op dit moment … (meerdere
antwoorden mogelijk)?
a. Voltijds beroepsactief
b. Deeltijds beroepsactief
c. Niet beroepsactief en op zoek naar werk
d. Niet beroepsactief en niet op zoek naar werk
e. Gepensioneerd
f. Studerende
g. Zelfstandige
Indien u niet bent tewerkgesteld gaat u naar vraag 7.
5. Indien u de tijdsverdeling tussen uw job en uw taak als imam zou kunnen
veranderen, waarvoor zou u dan kiezen? (één antwoord):
Job volledig
opgeven; voltijds
werken als imam
Job verminderen;
meer werken als
imam
Niets veranderen;
combinatie job en
taak als imam is
goed
Taak als imam
verminderen; meer
werken op mijn job
Taak als imam
volledig opgeven;
enkel werken op
mijn job

6. Krijgt u op dit moment een loon uitbetaald door een andere overheid (niet België)
voor uw werkzaamheden als imam?
a. Ja, door (land): …………………………………………………
b. Nee
III. WIE IS IMAM?
7. Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om imam te zijn (meerdere
antwoorden mogelijk)?
a. Hafiz zijn
b. Arabisch kunnen spreken
c. Verbonden zijn aan een moskee
d. De taal spreken van het land waarin men zich bevindt
e. Kennis hebben van de fiqh, de Soenna en de koran
f. De preek van het vrijdagsgebed
g. Opgeleid zijn in een universiteit/traditionele school/instelling
h. De gelovigen religieus en maatschappelijk advies kunnen geven
i. Godsdienstonderwijs geven
j. Een betaalde job uitoefenen naast de werkzaamheden als imam
k. Zich bezig houden met de dagelijkse werking van de moskee(s)
8. Stel: u hebt een vraag van theologische aard die u zelf niet kan oplossen. Bij wie
zal u om raad gaan vragen (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. Schriftelijke bronnen
b. Bevriende imam
c. Moefti
d. Koepelorganisatie
e. Het internet
f. Vrienden
g. Raad van Theologen (België)
h. Andere
IV. IMAMGERELATEERDE OPLEIDING
Hieronder gaan we in op een aantal vragen die specifiek gaan over opleidingen
die u heeft gevolgd voor uw taak als imam.
9. Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in het kader van uw tewerkstelling als
imam (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. (Universitaire) opleiding(en) aan een erkend instituut (bv. Diyanet,
Tetouan)
b. Opleiding(en) in een privé-instelling (niet-erkend)
c. Opleiding(en) in een Koranschool
d. Andere (één antwoord): …………………………………………………………………….
e. Geen
95

Hieronder stellen we u enkele vragen over één imamopleiding die u gevolgd
heeft en die u zelf het hoogst inschat. Gelieve deze in vraag 7 te omcirkelen.
Als u geen speciale opleiding hebt genoten gaat u door naar vraag 9.
10. Waar volgde u deze opleiding?
a. Land: ………………………………………………
b. Stad: ……………………………………………
c. Instelling (naam): ………………………………
11. Globaal gezien, hebt u het gevoel dat deze opleiding u voldoende heeft voorbereid
op uw taak als imam in België?
a. Ja;
b. Nee;
12. Moet er een opleiding voor imams in België worden aangeboden?
a. Ja;
b. Nee;
13. Hebt u in de laatste 12 maanden nog (een) andere opleiding(en) gevolgd?
a. Ja (meerdere antwoorden mogelijk);
Een inburgeringcursus
Een taalcursus (niet in het kader van een inburgeringcursus)
Een beroepsgerelateerde opleiding
Andere
b. Nee;
V. IMAMERVARING IN BELGIË
Hier vragen we naar de gemeenschappen die u vandaag of in het verleden
leid(de) in België. De volgende vragen gaan enkel over uw huidige taak als
imam.
14. Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als imam (meerdere antwoorden
mogelijk)?
a. Raad geven van religieuze aard
b. Aankondigen van de gebeden
c. Het gebed leiden
d. Preken
e. Lezing van de koran
f. Sluiten van islamitisch huwelijk
g. Geboorteritueel
h. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden
i. Leiden van andere religieuze plechtigheden
j. Assisteren van andere imams
k. Consultent voor gevangenen
l. Consultent voor bekeerlingen
m. Godsdienstonderwijs geven
n. Godsdienstonderwijs controleren
o. Ereplaatsen/personeel controleren
p. Zieken bezoeken
96

q. Bemiddelen van conflicten
r. Morele en psychologische ondersteuning
s. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven als moslim …)
t. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover de overheid/media
u. Een vertrouwenspersoon zijn
v. Cultuur en traditie overbrengen
w. Dagelijks bestuur van de moskee
x. Andere, namelijk (één andere taak): ………………………………………
15. Algemeen genomen, hoe tevreden bent u over uw huidige taak als imam in
België? Geef punten van 1 tot 10 waarbij 10 gelijkstaat aan “heel erg tevreden”:
……………………
VI. IMAMERVARING BUITEN BELGIË
Hieronder stellen we u enkele vragen over uw eerdere imamervaring buiten
België.
Als u geen eerdere ervaring hebt buiten België gaat u door naar vraag 21.
16. Welke taken voerde u daar regelmatig of altijd uit als imam (meerdere
antwoorden mogelijk)?
a. Raad geven van religieuze aard
b. Aankondigen van de gebeden
c. Het gebed leiden
d. Preken
e. Lezing van de Koran
f. Sluiten van islamitisch huwelijk
g. Geboorteritueel
h. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden
i. Leiden van andere religieuze plechtigheden
j. Assisteren van andere imams
k. Consultent voor gevangenen
l. Consultent voor bekeerlingen
m. Godsdienstonderwijs geven
n. Godsdienstonderwijs controleren
o. Ereplaatsen/personeel controleren
p. Zieken bezoeken
q. Bemiddelen van conflicten
r. Morele en psychologische ondersteuning
s. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven als moslim…)
t. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover de overheid/media
u. Een vertrouwenspersoon zijn
v. Cultuur en traditie overbrengen
w. Dagelijks bestuur van de moskee
x. Andere, namelijk (één andere taak): ………………………………………
97

17. Is uw huidige takenpakket vergeleken met deze moskeegemeenschap in het
buitenland?
a. Zwaarder
b. Even zwaar/even licht
c. Lichter
18. Als u een vergoeding ontving omwille van uw taak als imam, werd deze dan
uitbetaald door (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. De overheid van het land waarin u werkte
b. De overheid van een ander land
c. (Leden uit) de gemeenschap
d. Een religieus orgaan of orde
e. Andere: …………………………………
f. Ik werd niet betaald
19. Viel de moskee waaraan u verbonden was onder één van onderstaande
rechtsscholen/strekkingen (één antwoord)?
a. Hanafi
b. Maliki
c. Shafi’i
d. Hanbali
e. Imami Shi’isme
f. Ismaili Shi’isme
g. Zaydiyyah Shi’isme
h. Ahmadiyya
i. Andere: ………………………………
20. Hoe tevreden was u over deze aanstelling als imam in het buitenland? Geef
punten van 1 tot 10 waarbij 10 gelijkstaat aan “bijzonder tevreden”
………………
VII. DE MOSKEE
De volgende vragen handelen over de gemeenschap waarin u vandaag het
meest actief bent.
Als u niet actief bent in een moskee gaat u over naar vraag 22.
98

21. Hier vragen we u naar het publiek dat gewoonlijk de moskee bezoekt. Duid steeds
het meest passende antwoord aan op beide lijnen (één antwoord per lijn):
1
2
1
2
1
2
a. Bestaat het publiek tijdens de vrijdagspreek gewoonlijk uit:
Vooral kinderen
Enkel vrouwen
Vooral
jongvolwassenen
Voornamelijk
vrouwen
Vooral
dertigers en
veertigers
Voornamelijk
mannen
Vooral
ouderen
(50+)
Enkel
mannen
Gemengd
(alle
leeftijden)
Gemengd
(mannen en
vrouwen)
Weet niet/
niet van
toepassing
Weet niet/
niet van
toepassing
b. Als personen bij u persoonlijk om raad komen vragen (bijvoorbeeld over de islam, leven in
Europa etc.), zijn dit dan gewoonlijk:
Vooral kinderen
Enkel vrouwen
Vooral
jongvolwassenen
Voornamelijk
vrouwen
Vooral
dertigers en
veertigers
Voornamelijk
mannen
Vooral
ouderen
(50+)
Enkel
mannen
Gemengd
(alle
leeftijden)
Gemengd
(mannen en
vrouwen)
Weet niet/
niet van
toepassing
Weet niet/
niet van
toepassing
c. Als u binnen de gemeenschap het gevoel krijgt soms zonder het respect te worden behandeld dat
u verdient, is dat dan door:
Vooral kinderen
Enkel vrouwen
Vooral
jongvolwassenen
Voornamelijk
vrouwen
Vooral
dertigers en
veertigers
Voornamelijk
mannen
Vooral
ouderen
(50+)
Enkel
mannen
Gemengd
(alle
leeftijden)
Gemengd
(mannen en
vrouwen)
Weet niet/
niet van
toepassing
Weet niet/
niet van
toepassing
99

22. Hoe zou u uw relatie met de volgende personen binnen de moskeegemeenschap
omschrijven (één antwoord):
100
Zeer slecht Slecht
a. Andere imams Zeer slecht Slecht
b. Moskeebestuur Zeer slecht Slecht
c. Kinderen Zeer slecht Slecht
d. Jongvolwassenen Zeer slecht Slecht
e. Dertigers, veertigers Zeer slecht Slecht
f. Ouderen (50+) Zeer slecht Slecht
g. Vrouwen Zeer slecht Slecht
h. Mannen Zeer slecht Slecht
VIII. ERKENNING
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Niet slecht/
niet goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Niet van
toepassing/
geen
antwoord
23. In België kunnen imams als ze erkend zijn, betaald worden door de staat. Wat
vindt u van …
a. De snelheid van de erkenningsprocedure (één antwoord)
Te traag
Niet te traag, niet te snel
Te snel
Weet niet/geen mening
b. De erkenningvoorwaarden (één antwoord)
Te streng
In orde
Niet streng genoeg
Weet niet/ geen mening
c. Het aantal moskeeën dat al erkend is (één antwoord)
Te weinig
Niet te weinig, niet te veel
Te veel
Weet niet/ geen mening

24. Bent u op dit moment imam in een erkende moskee?
a. Ja; (ga naar vraag 25)
b. Nee (één antwoord);
Maar er loopt een aanvraag (ga naar vraag 28)
Maar we willen een aanvraag indienen (ga naar vraag 28)
We zijn niet geïnteresseerd in een aanvraag (ga naar vraag 28)
Ik ben niet verbonden aan een moskee (ga naar vraag 28)
25. Krijgt u op dit moment een loon uitbetaald door de overheid voor uw taak als
imam?
a. Ja
b. Nee
De volgende vragen vult u enkel in als u eerder ook in een niet-erkende
moskee in België heeft gewerkt. Anders gaat u naar vraag 28.
26. Wat zijn de gevolgen van de erkenning van de moskee op het volgende?
Antwoord zoals in het voorbeeld (één antwoord):
Duidelijk
minder
Eerder
minder
Niet meer,
niet minder
vb. Werklast x
Loon
Werklast
Overheidscontrole
Inspraak van de imam
Eerder
meer
Duidelijk
meer
27. Alles bij elkaar genomen, was de erkenning voor u … (één antwoord):
a. Een verbetering
b. Geen verandering
c. Een verslechtering
IX. TAALKENNIS
28. Kruis hieronder het meest passende antwoord aan (één antwoord):
Weet niet/
Niet van
toepassing
Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
Wat is uw moedertaal? Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
Welke taal gebruikt u het
meeste in de moskee?
Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
101

29. Hoe goed beheerst u volgende talen? Geef voor elke taal punten van 1 tot 5,
waarbij 1 inhoudt dat u de taal niet verstaat en 5 dat u vloeiend bent in de taal.
X. DE OVERHEID
Hierna wordt uw mening gevraagd op enkele stellingen. Deze reflecteren niet
noodzakelijk de mening van de onderzoeker, noch van de overheid. Met
sommige stellingen zal u het dan ook ongetwijfeld oneens zijn.
We vragen u uw persoonlijke mening over deze stellingen uit te drukken in
punten van 1 tot 5 waarbij 1 overeenkomt met “Ik ben het helemaal niet eens
met deze stelling” en 5 met “Ik ben het volledig eens met deze stelling”.
30. Stellingen over de overheid
102
Bv. Frans 1 2 3 X 5
Nederlands 1 2 3 4 5
Frans 1 2 3 4 5
De overheidsregulering rond de
erediensten is helder en begrijpelijk.
De overheid houdt voldoende rekening
met de uniciteit van de islam.
Imams hebben niet zoveel invloed op
het handelen van individuen.
De overheid moet werk maken van een
imamopleiding in België.
Er zouden meer opleidingen
aangeboden moeten worden om imams
bekend te maken met de Belgische
context.
De overheid moet diploma's die in het
buitenland behaald worden beter
erkennen.
De overheid moet meer moeite doen
om het juridisch statuut van imams te
verbeteren.
Helemaal
niet mee
eens
Niet mee
eens,
niet mee
oneens
Helemaal
mee eens
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
De overheid moet imams controleren. 1 2 3 4 5
Weet
niet/
geen
antwoord

XI. OPMERKINGEN
Hebt u zelf nog opmerkingen toe te voegen aan bovenstaande vragenlijst?
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
Wij stellen uw medewerking bijzonder op prijs,
Jonathan Debeer - Onderzoeker
Patrick Loobuyck - Promotor
Petra Meier - Co-Promotor
Steunpunt Gelijkekansenbeleid
103

Bijlage 2: Vragenlijst islamconsulenten in Vlaanderen
104
Meneer,
Het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, in opdracht
van Vlaams minister Geert Bourgeois, voert een
onderzoek uit om meer inzicht te krijgen in de
identiteit, taken en verwachtingen van imams en
islamitische consulenten in Vlaanderen. Zo hoopt
de minister in de toekomst samen te werken met
imams rond inburgering en integratie. In de eerste
fase proberen we complete informatie te
verzamelen over imams en consulenten. Niet alleen
zijn we benieuwd naar wie u bent, wat u studeerde
en welke taken u beheert. Ook willen we graag
weten wat u van de overheid verwacht . Een
tweede fase zal bestaan uit interviews met enkele
consulenten.
De antwoorden die u geeft blijven anoniem.
Wij bedanken u alvast voor uw medewerking.
1. Om de vragenlijst zo goed mogelijk te kunnen verwerken, vragen we u om
rekening te houden met het volgende
2. Gelieve alle vragen nauwkeurig in te vullen.
3. Op sommige vragen zijn verschillende antwoorden mogelijk. Daarom leest u best
eerst de gehele vraag en het hele antwoord door.
4. Gelieve antwoorden aan te kruisen in de voorziene hokjes.
5. Sommige vragen zal u niet moeten invullen
6. Soms vragen we u uw mening uit te drukken in een cijfer (bijvoorbeeld vraag 15).
De betekenis van deze puntenverdeling wordt dan steeds uitgelegd.
7. In sommige vragen moet u zelf een naam of getal schrijven. Gelieve dit kort maar
duidelijk te doen. Op het einde van de vragenlijst is plaats voorzien voor verdere
opmerkingen.
8. Indien u per ongeluk een fout antwoord aanduidde, maakt u dit zwart en kruist u
het juiste antwoord aan.
9. Alle vragen peilen naar uw ervaring. Er zijn geen juiste of foute antwoorden, enkel
uw eigen antwoorden.

I. PERSOONLIJKE GEGEVENS
1. Leeftijd (in jaren)
……………
2. Geslacht:
a. Man
b. Vrouw
3. Geboorteplaats:
Land: ……………………………
4. Bent u in België geboren?
a. Ja; (ga naar vraag 5)
b. Zo nee;
Wat was/waren de belangrijkste reden(en) voor uw migratie (meerdere
antwoorden mogelijk)?
Tewerkstelling in België (niet als consulent)
Tewerkstelling in België (als consulent)
Studies in België
Hereniging van het gezin/ huwelijk
Internationale bescherming (asielaanvraag)
Andere: ………………………………………….
II. WIE IS ISLAMITISCH CONSULENT?
5. Wat moet iemand minimaal kunnen of zijn om islamitisch consulent te zijn
(meerdere antwoorden mogelijk)?
a. Hafiz zijn
b. Arabisch kunnen spreken
c. De gelovigen religieus en maatschappelijk advies kunnen geven
d. De preek van het vrijdagsgebed in de gevangenis verzorgen (waar
mogelijk)
e. Kennis hebben van de fiqh, de Soenna en de Koran
f. Verbonden zijn aan een moskee
g. De taal spreken van het land waarin men zich bevindt
h. Opgeleid zijn in een universiteit/traditionele school/instelling
i. Godsdienstonderwijs geven in de gevangenis
j. Actief zijn in de dagelijkse werking van de gevangenis
k. Op de hoogte zijn van de wetgeving rond het gevangenisleven
105

6. Stel: u hebt een vraag van theologische aard die u zelf niet kan oplossen. Bij wie
zal u om raad gaan vragen (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. Schriftelijke bronnen
b. Moefti
c. Hoofd van Dienst
d. Bevriende islamitisch consulenten/imams
e. Koepelorganisatie (bv. UMIV, Diyanet,…)
f. Het internet
g. Vrienden
h. Raad van Theologen (België)
i. Andere
7. Stel: u hebt een vraag over rechten en plichten van de consulent of de
gevangene. Bij wie zal u om raad gaan vragen (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. Hoofd van Dienst
b. Bevriende islamitisch consulenten/imams
c. Directeur of bestuur van de gevangenis
d. Geschreven bronnen/reglement
e. Het internet
f. Vrienden
g. Andere
8. Tot welke van de volgende rechtsscholen/strekkingen rekent u uzelf (één
antwoord)?
a. Hanafi
b. Maliki
c. Shafi’i
d. Hanbali
e. Imami Shi’isme
f. Ismaili Shi’isme
g. Zaydiyyah Shi’isme
h. Ahmadiyya
i. Andere: ………………………………
III. OPLEIDING
Hieronder gaan we eerst in op opleidingen die u heeft gevolgd voor uw taak
als islamitisch consulent.
Dit betreft opleidingen die niet enkel theologisch van aard is.
9. Welke speciale opleiding(en) hebt u gevolgd in het kader van uw tewerkstelling als
islamitisch consulent (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. (Universitaire) opleiding(en) aan een erkend instituut (in Vlaanderen of
het
buitenland)
b. Opleiding(en) in een privé-instelling (niet-erkend)
c. Andere (één antwoord): ……………………………………………………………………
d. Geen
106

Hieronder stellen we u enkele vragen over één opleiding die u gevolgd heeft
en die u zelf het hoogst inschat. Gelieve deze in vraag 9 te omcirkelen. Als u
geen speciale opleiding hebt genoten gaat u door naar vraag 12.
10. In welk land volgde u deze opleiding
………………………………
11. Globaal gezien, hebt u het gevoel dat deze opleiding u voldoende heeft voorbereid
op uw taak als islamitisch consulent in België?
a. Ja;
b. Nee;
12. Volgde u hiernaast of als deel van deze opleiding ook een theologische opleiding?
a. Ja;
b. Nee;
13. Moet er een opleiding voor islamitisch consulenten in België worden aangeboden?
a. Ja;
b. Nee;
14. Hebt u in de laatste 12 maanden nog (een) andere opleiding(en) gevolgd?
a. Ja (meerdere antwoorden mogelijk);
Een inburgeringcursus
Een taalcursus (niet in het kader van een inburgeringcursus)
Een beroepsgerelateerde opleiding
Andere
b. Nee;
IV. ISLAMITISCH CONSULENTERVARING IN BELGIË
De volgende vragen gaan enkel over uw huidige taak als islamitisch consulent.
15. Welke taken voert u regelmatig of altijd uit als islamitisch consulent (meerdere
antwoorden mogelijk)?
a. Een vertrouwenspersoon zijn
b. Morele en psychologische ondersteuning van gedetineerden
c. Morele en psychologische ondersteuning van hun familie
d. Consulent voor bekeerlingen in de gevangenis
e. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven als moslim…)
f. Bemiddelen van conflicten
g. Assisteren van andere islamitisch consulenten
h. Zieken bezoeken
i. Raad geven van religieuze aard
j. Aankondigen van de gebeden
k. Het gebed leiden
l. Preken
m. Reciteren van de Koran
n. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden
o. Leiden van andere religieuze plechtigheden (in de gevangenis)
107

108
p. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover de overheid/media
q. Cultuur en traditie overbrengen
r. Deelname in dagelijks bestuur van de gevangenis
s. Begeleiden van gevangenen tijdens de uitgaanspermissie
t. Andere, namelijk (één andere taak): ………………………………………
16. Als personen bij u persoonlijk om raad komen vragen (bijvoorbeeld over de islam,
leven in Europa etc.), zijn dit dan gewoonlijk (één antwoord per lijn):
3
1
2
17. Hoe zou u uw relatie met de volgende personen binnen uw taak als consulent
omschrijven (één antwoord):
a. Jongvolwassenen
b. Dertigers, veertigers
c. Ouderen (50+)
d. Mannen
e. Vrouwen
Jongvolwassenen
Dertigers en
veertigers
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Ouderen (50+)
Vooral mannen Vooral vrouwen
Vooral moslims
Vooral
(toekomstige)
bekeerlingen
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Gemengd (alle
leeftijden)
Gemengd
(mannen en
vrouwen)
Gemengd
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Weet niet/ niet
van toepassing
Weet niet/ niet
van toepassing
Weet niet/ niet
van toepassing
Niet van
toepassing/
geen antwoord

f. Hoofd van Dienst
g. Andere islamitische
consulenten
h. Niet-islamitische
consulenten/aalmoezeniers
i. Penitentiaire beambte
j. Gevangenisdirectie
k. Niet-islamitische
gevangenen
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Zeer
slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Slecht
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Niet
slecht/
niet goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
Goed Zeer goed
18. Algemeen genomen, hoe tevreden bent u over uw huidige taak als islamitisch
consulent in België? Geef punten van 1 tot 10 waarbij 10 gelijkstaat aan “heel erg
tevreden”
……………………
19. Hebt uw naast uw functie als consulent nog een andere vorm van betaald werk?
a. Ja
b. Nee
20. Bent u vandaag, los van uw activiteiten als islamitisch consulent, ook actief in een
moskee (één antwoord) ?
a. Ja; als (hoofd)imam
b. Ja; in assistentie van imam
c. Ja; als vrijwilliger (bv. In het moskeebestuur) maar niet als imam
d. Nee ;
21. Krijgt u op dit moment een loon uitbetaald door een andere overheid (niet België)
voor uw werkzaamheden als islamitisch consulent of andere praktijken?
a. Ja, door (land): …………………………………………………..
b. Nee
109

V. ISLAMITISCH CONSULENTERVARING BUITEN BELGIË
Hieronder stellen we u enkele vragen over uw eerdere ervaring als islamitisch
consulent buiten België.
Als u geen eerdere ervaring hebt buiten België gaat u door naar vraag 26.
22. Welke taken voerde u daar regelmatig of altijd uit als islamitisch consulent
(meerdere antwoorden mogelijk)?
a. Een vertrouwenspersoon zijn
b. Morele en psychologische ondersteuning van gedetineerden
c. Morele en psychologische ondersteuning van hun familie
d. Consulent voor bekeerlingen in de gevangenis
e. Praktische raad geven (wat betreft integratie, leven als moslim…)
f. Bemiddelen van conflicten
g. Assisteren van andere islamitisch consulenten
h. Zieken bezoeken
i. Raad geven van religieuze aard
j. Aankondigen van de gebeden
k. Het gebed leiden
l. Preken
m. Reciteren van de Koran
n. Begrafenissen assisteren/ de begrafenisdienst leiden
o. Leiden van andere religieuze plechtigheden (in de gevangenis)
p. Vertegenwoordiging van de gemeenschap tegenover de overheid/media
q. Cultuur en traditie overbrengen
r. Deelname in dagelijks bestuur van de gevangenis
s. Begeleiden van gevangenen tijdens de uitgaanspermissie
t. Andere, namelijk (één andere taak): ………………………………………
23. Is uw huidige takenpakket vergeleken met deze in het buitenland (één antwoord)?
a. Zwaarder
b. Even zwaar/even licht
c. Lichter
24. Als u een vergoeding ontving omwille van uw taak als islamitisch consulent, werd
deze dan uitbetaald door … (meerdere antwoorden mogelijk)?
a. De overheid van het land waarin u werkte
b. De overheid van een ander land
c. (Leden uit) de gemeenschap
d. Een religieus orgaan of orde
e. Andere: …………………………………
f. Ik werd niet betaald
25. Hoe tevreden was u over deze aanstelling als islamitisch consulent in het
buitenland?Geef punten van 1 tot 10 waarbij 10 gelijkstaat aan “bijzonder
tevreden”:
110
………………

VI. ERKENNING
26. In België kunnen islamitisch consulenten als ze erkend zijn, betaald worden door
de staat. Wat vindt u van …
a. De snelheid van de erkenningsprocedure (één antwoord)
Te traag
Niet te traag, niet te snel
Te snel
Weet niet/geen mening
b. De erkenningsvoorwaarden (één antwoord)
Te streng
In orde
Niet streng genoeg
Weet niet/ geen mening
c. Het aantal consulenten (één antwoord)
Te weinig
Niet te weinig, niet te veel
Te veel
Weet niet/ geen mening
d. Het huidige statuut (één antwoord)
Voldoende of goed
Niet goed, niet slecht
Onvoldoende of slecht
Weet niet/ geen mening
27. Krijgt u op dit moment een loon uitbetaald door de overheid voor uw taak als
islamitisch consulent?
a. Ja
b. Nee
De volgende vragen vult u enkel in als u voor uw erkenning ook al consulent
was in België. Anders gaat u naar vraag 30.
28. Wat zijn de gevolgen van uw erkenning op het volgende? Antwoord zoals in het
voorbeeld (één antwoord per lijn):
Duidelijk
minder
Eerder
minder
Niet meer,
niet
minder
vb. Werklast x
Loon
Werklast
Overheidscontrole
Inspraak van de islamitisch
consulent in de gevangenis
Eerder
meer
Duidelijk
meer
Weet niet/
Niet van
toepassing
111

29. Alles bij elkaar genomen, was de erkenning voor u … (één antwoord):
a. Een verbetering
b. Geen verandering
c. Een verslechtering
VII. TAALKENNIS
30. Kruis hieronder het meest passende antwoord aan (één antwoord per lijn):
112
Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
Wat is uw moedertaal? Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
Welke taal gebruikt u het
meeste in de gevangenis?
Nederlands Frans Arabisch Turks Berbers Andere
31. Hoe goed beheerst u volgende talen? Geef voor elke taal punten van 1 tot 5,
waarbij 1 inhoudt dat u de taal niet verstaat en 5 dat u vloeiend bent in de taal.
Bv. Frans 1 2 3 X 5
Nederlands 1 2 3 4 5
Frans 1 2 3 4 5

VIII. DE OVERHEID
Hierna wordt uw mening gevraagd op enkele stellingen. Deze reflecteren niet
noodzakelijk de mening van de onderzoeker, noch van de overheid. Met
sommige stellingen zal u het dan ook ongetwijfeld oneens zijn.
We vragen u uw persoonlijke mening over deze stellingen uit te drukken in
punten van 1 tot 5 waarbij 1 overeenkomt met “Ik ben het helemaal niet eens
met deze stelling” en 5 met “Ik ben het volledig eens met deze stelling”.
32. Stellingen over de overheid
De overheidsregulering rond de
consulenten is helder en
begrijpelijk.
De overheid houdt voldoende
rekening met de uniciteit van de
islam.
Islamitisch consulenten hebben niet
zoveel invloed op het handelen van
gedetineerden.
Gelovige gevangenen krijgen
genoeg plaats voor hun godsdienst
in de gevangenis.
De overheid moet meer moeite doen
om het juridisch statuut van
islamitisch consulenten te
verbeteren.
De overheid moet diploma's die in
het buitenland behaald worden
beter erkennen.
Ook op andere plaatsen (bv.
Ziekenhuizen) dienen erkende
consulenten te werken.
De overheid moet islamitisch
consulenten controleren.
Helema
al niet
mee
eens
Niet mee
eens,
niet mee
oneens
Helemaal
mee
eens
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
Weet
niet/
geen
antwoord
113

IX. OPMERKINGEN
Hebt u zelf nog opmerkingen toe te voegen aan bovenstaande vragenlijst
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
114
Wij stellen uw medewerking bijzonder op prijs,
Jonathan Debeer - Onderzoeker
Patrick Loobuyck - Promotor
Petra Meier - Co-Promotor
Steunpunt Gelijkekansenbeleid

Bijlage 3: Topiclijst interviews imams
WAT? VRAGEN? FUNCTIE?
Persoon op gemak stellen,
achtergrond
Opening Hoe bent u imam geworden?
Hoe belangrijk is imam zijn voor u?
Op zoek naar de rol die de
imam opneemt in het
Body De islam is vandaag veel aanwezig in het maatschappelijk debat en de media, bijvoorbeeld rond (ZIE
ONDER)
socio-culturele leven en
de confrontatie met de
Krijgt u hier vragen over?
actualiteit. Zijn ze
relevant om in te
schakelen in beleid?
Probeert u dit ook zelf aan te brengen bij de gelovigen in de moskee?
Hoe probeert u dit aan te brengen?
Wie stelt u deze vragen?
Islam in Europa Gender Thema’s die worden
aangehaald als cue voor
Evolutie
Huwelijkspartners/gearrangeerd huwelijk
verdere bevraging
Offerfeest (Halal)
Hoofddoek
Tienerzwangerschap
Feestdagen
Homoseksualiteit
Cartoons
Vrouwen die werken
Moskeeën
Gescheiden/gemengd zwemmen/sporten
Onderwijs
Taal
Bidden op de werkvloer
Discriminatie van moslims
(Onderstaande vragen worden opgeroepen bij de bovenstaande voorbeelden waar mogelijk.)
115

Kennis van de materie en
bevoegdheid
1. Autonomie Kan en mag u deze vragen zelf oplossen?
116
Is uw antwoord vooral theologisch of geeft u ook praktische raad?
Wie is hiervoor (meer) bevoegd? Waarom?
De autonomie van actoren
en hun inspraak
Denkt u dat een opleiding kan helpen tot meer inzicht?
Vraagt u om raad of goedkeuring bij moskeebestuur/koepelorganisatie/EMB…?
Hoe? Waarom?
Wordt u door hen gesteund? Is dit nodig?
De gevolgen van de acties
Volgt men uw raad en opmerkingen?
Waarom? Wie niet?
Wat men moet doen?
Is dit één van uw basistaken binnen de moskeegemeenschap?
Gaat dit verder? Waarom?
2.
Takenpakket
Hoe ver reikt de
bevoegdheid?
Verwijst u deze personen door naar andere personen/organisaties?
Waarom? Wie? Overheid?
Vindt u dat de imam een rol kan spelen, een gesprekspartner kan zijn voor de overheid in het
integratiedebat
Zo ja, hoe dan? Als woordvoerder, in overleg, als raadgever?
3. Context Zitten moslims in islamitische landen – voor zover u weet – met dezelfde vragen?
Waarom wel/niet? Andere vragen?
Zijn er andere onderwerpen die de mensen hier bezighouden en typisch zijn voor Europa?
Zorgt leven in een niet-moslimland voor andere antwoorden op deze vragen?
Turkije/Marokko?

Bijlage 4: Topiclijst interviews consulenten
WAT? VRAGEN? FUNCTIE?
Persoon op gemak stellen,
achtergrond
Opening Hoe bent u islamitisch consulent geworden?
Hoe belangrijk is islamitisch consulent zijn voor u?
Op zoek naar de rol die de
islamitisch consulent opneemt in
Body De islam is vandaag veel aanwezig in het maatschappelijk debat en de media, bijvoorbeeld rond
(ZIE ONDER)
het socio-culturele leven en de
confrontatie met de actualiteit.
Krijgt u hier vragen over?
Probeert u dit ook zelf aan te brengen bij de gelovigen in de gevangenis?
Zijn ze relevant om in te
schakelen in beleid?
Hoe probeert u dit aan te brengen?
Wie stelt u deze vragen?
Islam in Europa Gender Thema’s die worden aangehaald
als cue voor verdere bevraging
Evolutie
Huwelijkspartners/gearrangeerd huwelijk
Hoofddoek
Offerfeest (Halal)
Tienerzwangerschap
Feestdagen
Homoseksualiteit
Cartoons
Vrouwen die werken
Moskeeën
Gescheiden/gemengd zwemmen/sporten
Onderwijs
Taal
Bidden op de werkvloer/ Discriminatie
(Onderstaande vragen worden opgeroepen bij de bovenstaande voorbeelden waar mogelijk.)
117

Kennis van de materie en
bevoegdheid
1. Autonomie Kan en mag u deze vragen zelf oplossen?
Is uw antwoord vooral theologisch of geeft u ook praktische raad?
Wie is hiervoor (meer) bevoegd? Waarom?
Denkt u dat een opleiding kan helpen tot meer inzicht?
Vraagt u om raad of goedkeuring bij gevangenisdirectie/koepelorganisatie/EMB…?
118
De autonomie van actoren en
hun inspraak
Hoe? Waarom?
Wordt u door hen gesteund? Is dit nodig?
De gevolgen van de acties
Volgt men uw raad en opmerkingen?
Waarom? Wie niet?
Wat men moet doen?
Is dit één van uw basistaken als consulent?
Gaat dit verder? Waarom?
Verwijst u deze personen door naar andere personen/organisaties?
Waarom? Wie? Overheid?
Vindt u dat de consulent een rol kan spelen, een gesprekspartner kan zijn voor de overheid
2.
Takenpakket
Hoe ver reikt de bevoegdheid?
Zo ja, hoe dan? Als woordvoerder, in overleg, als raadgever?
3. Context Zitten moslims in islamitische landen – voor zover u weet – met dezelfde vragen?
Waarom wel/niet? Andere vragen?
Zijn er andere onderwerpen die de mensen hier bezighouden en typisch zijn voor Europa?
Zorgt leven in een niet-moslimland voor andere antwoorden op deze vragen?
Turkije/Marokko?
! Speciaal Sommige moslims hebben een soefistische vorm van islambeleving, u ook? Heeft dit een gevolg
voor de manier waarop u omgaat met de gevangenen?
Wat denkt u van het toekomstige statuut van islamitisch consulenten?
Is dit een verbetering? Is het noodzakelijk? Wat zal u doen als het niet komt?
Wordt u op dezelfde manier behandeld als consulenten van andere erediensten
(rechten/plichten)?
Bewakers? Ondersteuning? Voordelen? Onkosten?
Wat voelde u bij de screening van consulenten bij uw aanstelling?

Dankwoord
Dit onderzoek was niet mogelijk geweest zonder de verregaande medewerking van een
heel aantal personen en organisaties. Onze uitgebreide dank gaat uit naar de
verschillende koepelorganisaties uit het islamitisch middenveld en onze contacten bij de
Executieve van Moslims van België voor de ondersteuning, de integratiecentra en -
diensten voor de hulp bij het verzamelen van informatie, de stuurgroep van experts en
MANA vzw voor de inhoudelijke steun, het Hoofd van Dienst van de islamconsulenten
voor de uitgebreide informatie en feedback, alle bevoorrechte getuigen voor hun
inzichten en uiteraard ook alle respondenten die deelnamen aan de vragenlijsten,
interviews en focusgroepen.
Het Steunpunt Gelijkekansenbeleid
119