Vanuit Pools perspectief. Een bevraging van de Poolse ...

Steunpunt Gelijkekansenbeleid 

Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 

2011 

ISBN 978-90-77271-60-5 

Wettelijk Depot: D/2011/3680/03 

NUR 747 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van 

druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande 

schriftelijke toestemming van de uitgever. 

Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos 

ii

Vanuit Pools perspectief 

Een bevraging van de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen 

Kris Vancluysen (SGKB – Universiteit Hasselt) 

Sofie Hennau (SGKB – Universiteit Hasselt) 

Promotor 

Prof. dr. Johan Ackaert (Universiteit Hasselt) 

Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 

iii

Inhoudstafel 

Inhoudstafel ..................................................................................................... 5 

Tabellen ............................................................................................................ 9 

Figuren ........................................................................................................... 13 

Inleiding ......................................................................................................... 17 

1. Onderzoeksproces .................................................................................. 19 

1.1. Onderzoekspopulatie ......................................................................... 19 

1.2. Methodologie en dataverzameling ....................................................... 24 

1.2.1. Vragenlijst ...................................................................................... 24 

1.2.2. Veldwerk ........................................................................................ 25 

1.3. Databestand .................................................................................... 27 

1.3.1. Representativiteit ............................................................................ 27 

1.3.2. Socio-demografische beschrijving van de dataset ................................. 29 

1.4. Besluit ............................................................................................. 33 

2. Migratie .................................................................................................. 35 

2.1. Inleiding .......................................................................................... 35 

2.2. Migratiemotief .................................................................................. 36 

2.3. Verblijfsduur in België ........................................................................ 38 

2.4. Herkomstregio in Polen ...................................................................... 38 

2.5. Verblijfsintentie België ....................................................................... 39 

2.6. Determinanten van verblijfsintentie ..................................................... 41 

2.7. Besluit ............................................................................................. 44 

3. Taalbeheersing en -gebruik .................................................................... 45 

3.1. Inleiding .......................................................................................... 45 

3.2. Literatuur ........................................................................................ 46 

3.2.1. Verschillen in taalbeheersing en taalgebruik bij etnisch-culturele 

minderheden ................................................................................... 46 

3.2.2. Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap .......................... 47 

3.3. Resultaten ....................................................................................... 48 

3.3.1. Taalbeheersing ................................................................................ 48 

3.3.2. Taalgebruik ..................................................................................... 52 

3.3.3. Determinanten van taalbeheersing en -gebruik .................................... 54 

3.4. Besluit ............................................................................................. 61 

4. Sociale contacten .................................................................................... 63 

4.1. Inleiding .......................................................................................... 63 

4.2. Literatuur ........................................................................................ 64 

4.2.1. Sociaal kapitaal ............................................................................... 64 

4.2.2. Sociale contacten in de Poolse gemeenschap ....................................... 65 

4.3. Resultaten ....................................................................................... 67 

5

6 

4.3.1. Vriendenkring .................................................................................. 68 

4.3.2. Contact met buren ........................................................................... 71 

4.3.3. Lidmaatschap van verenigingen .......................................................... 73 

4.3.4. Determinanten bridging sociaal kapitaal .............................................. 75 

4.4. Besluit ............................................................................................ 80 

5. Transnationale activiteiten ..................................................................... 81 

5.1. Inleiding .......................................................................................... 81 

5.2. Literatuur ........................................................................................ 81 

5.2.1. Het concept transnationalisme ........................................................... 81 

5.2.2. Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap ............................ 83 

5.3. Resultaten ....................................................................................... 84 

5.3.1. Sociaal-culturele transnationale activiteiten .......................................... 84 

5.3.2. Economische transnationale activiteiten ............................................... 90 

5.3.3. Politieke transnationale activiteiten ..................................................... 94 

5.3.4. Determinanten van transnationale betrokkenheid .................................. 95 

5.4. Besluit ............................................................................................ 99 

6. Identiteitsbeleving ............................................................................... 101 

6.1. Inleiding ......................................................................................... 101 

6.2. Literatuur ....................................................................................... 102 

6.3. Resultaten ...................................................................................... 103 

6.3.1. Verschillende identiteiten................................................................. 103 

6.3.2. Identiteitspatronen ......................................................................... 105 

6.3.3. Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep ............... 106 

6.4. Besluit ........................................................................................... 112 

7. Geloof en waardeoriëntaties ................................................................. 115 

7.1. Inleiding ......................................................................................... 115 

7.2. Geloof ............................................................................................ 115 

7.3. Waardeoriëntaties ............................................................................ 119 

7.3.1. Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie .................................. 119 

7.3.2. Houding t.a.v. man-vrouwrollen ....................................................... 120 

7.3.3. Houding t.a.v. de multiculturele samenleving ..................................... 122 

7.4. Impact van geloof op waardeoriëntaties .............................................. 124 

7.4.1. Hypothesen ................................................................................... 124 

7.4.2. Resultaten ..................................................................................... 126 

7.5. Besluit ........................................................................................... 129 

8. Beeldvorming ....................................................................................... 131 

8.1. Inleiding ......................................................................................... 131 

8.2. Literatuur ....................................................................................... 132 

8.2.1. Etnocentrisme ............................................................................... 132 

8.2.2. Beeldvorming in de Poolse gemeenschap ........................................... 133 

8.3. Resultaten ...................................................................................... 135

8.3.1. Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen ............................. 135 

8.3.2. Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep ................................. 136 

8.3.3. Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep .............. 139 

8.4. Besluit ............................................................................................ 143 

9. Discriminatiegevoelens ......................................................................... 145 

9.1. Inleiding ......................................................................................... 145 

9.2. Literatuur ....................................................................................... 146 

9.3. Beschrijvende analyses ..................................................................... 147 

9.3.1. Persoonlijke discriminatie-ervaringen ................................................ 147 

9.3.2. Collectieve discriminatie-ervaringen.................................................. 150 

9.4. Determinanten van discriminatiegevoelens .......................................... 155 

9.5. Besluit ............................................................................................ 162 

10. Vertrouwen ........................................................................................... 165 

10.1. Inleiding ......................................................................................... 165 

10.2. Literatuur ....................................................................................... 166 

10.2.1. Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden .................................... 166 

10.2.2. Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst ....................................... 167 

10.3. Resultaten ...................................................................................... 168 

10.3.1. Institutioneel vertrouwen ................................................................ 169 

10.3.2. Sociaal vertrouwen ........................................................................ 171 

10.3.3. Determinanten institutioneel vertrouwen ........................................... 173 

10.3.4. Determinanten sociaal vertrouwen ................................................... 177 

10.4. Besluit ............................................................................................ 181 

Algemeen besluit .......................................................................................... 183 

English summary .......................................................................................... 189 

Dankwoord ................................................................................................... 193 

Bijlagen ........................................................................................................ 195 

Bibliografie ................................................................................................... 199 

7

Tabellen 

Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset ....................................................... 29 

Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292) .............................. 29 

Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset ........................................................ 30 

Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset ................................... 30 

Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset ..................................... 31 

Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle 

respondenten die werken (N=336) ...................................................................... 32 

Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset ....................... 33 

Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset ................................................... 33 

Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als 

voornaamste migratiemotief ‘werk’ (N=267) ........................................................ 37 

Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415) .............. 38 

Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415) .... 40 

Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren – 

respondenten geboren in Polen (N=415) .............................................................. 43 

Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau 

en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige 

dataset ........................................................................................................... 50 

Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht, 

leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige 

dataset ........................................................................................................... 51 

Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren 

van Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren), 

vrienden van Poolse afkomst en/of buren van Poolse afkomst ................................. 53 

Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ... 54 

Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset .............. 57 

Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset ................... 60 

Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset ............... 68 

Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht, 

leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset ............ 71 

9

Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren 

naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – 

volledige dataset .............................................................................................. 73 

Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in 

procenten) – respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58) ... 74 

Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van 

Belgische afkomst – volledige dataset ................................................................. 77 

Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone 

buren – volledige dataset .................................................................................. 79 

Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) – 


Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht, 


dataset ........................................................................................................... 85 

Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset .. 86 

Tabel 28: Transnationale activiteiten via internet naar geslacht, leeftijd, 

opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) 

– volledige dataset ........................................................................................... 87 

Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset . 88 

Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar 

geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – 


Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset . 89 

Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht, 


dataset ........................................................................................................... 89 

Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in 

procenten) – volledige dataset ........................................................................... 90 

Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie 

of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in 


Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige 

dataset ........................................................................................................... 91 

Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in 

Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – 


10

Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige 

dataset ........................................................................................................... 92 

Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in 


Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau 

en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ................................... 95 

Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch 

contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset ............................ 98 

Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991) .................................. 103 

Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in 

procenten) – volledige dataset .......................................................................... 104 

Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset ............ 105 

Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset ....... 106 

Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige 

dataset .......................................................................................................... 106 

Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige 

dataset .......................................................................................................... 111 

Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset ....................................... 116 

Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset .................................... 117 

Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset .. 117 

Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige 

dataset .......................................................................................................... 118 

Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en 

gemiddelde schaalscore) – volledige dataset ....................................................... 120 

Tabel 52: Houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten en gemiddelde 

schaalscore) – volledige dataset ........................................................................ 122 

Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen 

bestaat’ (in procenten) – volledige dataset .......................................................... 123 

Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken 

van het land waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset .................... 124 

Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische 

opiniedimensie – volledige dataset ..................................................................... 127 

Tabel 56: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de 

sociaaleconomische opiniedimensie – volledige dataset ......................................... 128 

11

Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding 

t.a.v. man-vrouwrollen – volledige dataset ......................................................... 128 

Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding 

t.a.v. de multiculturele samenleving - volledige dataset ........................................ 129 

Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) – 

volledige dataset ............................................................................................. 138 

Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische 

afkomst – volledige dataset .............................................................................. 141 

Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd, 

opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset .......... 149 

Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen – 


Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) 

het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset ........................ 152 

Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset . 153 

Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke 

discriminatie – volledige dataset ........................................................................ 159 

Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie – 


Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset .. 169 

Tabel 68: Sociaal vertrouwen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset 173 

Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige 

dataset .......................................................................................................... 176 

Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset ........ 180 

Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset ....... 195 

Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige 

dataset .......................................................................................................... 196 

Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige 

dataset .......................................................................................................... 197 

12

Figuren 

Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008) ...... 20 

Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009 ............. 22 

Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen ................ 23 

Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand 

(2010-2011) .................................................................................................... 26 

Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht ......... 28 

Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd ........... 28 

Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124)..... 31 

Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212) .... 32 

Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) .... 37 

Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen 

(N=415) ......................................................................................................... 39 

Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in 


Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in 


Figuur 13: Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) – 


Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die 

werken (N=328) .............................................................................................. 67 

Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset ........... 68 

Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in 


Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in 

België het meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten 

met drie vrienden of vriendinnen (N=338) ........................................................... 70 

Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in 

procenten) – respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst ..................... 72 

Figuur 19: Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige 

dataset ........................................................................................................... 74 

Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset ......................... 93 

Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in 


13

Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende 

etnisch-culturele bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde 

schaalscores thermometervraag) – volledige dataset ............................................ 136 

Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd 

heeft gevoeld (in procenten) – volledige dataset .................................................. 148 

Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van 

discriminatie (in procenten) – volledige dataset ................................................... 151 

Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset ........................... 172 

14

Inleiding 

Dit onderzoek kadert in de onderzoeksactiviteiten van het Steunpunt voor 

Beleidsrelevant Onderzoek Gelijkekansenbeleid, een samenwerkingsverband tussen de 

Universiteit Hasselt en de Universiteit Antwerpen. De voorbije jaren ontwikkelde het 

Steunpunt Gelijkekansenbeleid, in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering, 

een instrumentarium dat toelaat om cijfers te verzamelen over hoe etnisch-culturele 

minderheden in Vlaanderen het samenleven ervaren. De eerste Survey Integratie werd 

in 2008 uitgevoerd. Deze bevraging gebeurde bij inwoners van Marokkaanse, Turkse en 

Vlaamse afkomst in de steden Antwerpen, Genk en Gent. Deze survey bracht de 

sociaal-culturele positie van de drie etnisch-culturele groepen uitgebreid in kaart en gaf 

informatie over een reeks aspecten waaraan de sociale cohesie kan worden afgemeten 

in multiculturele samenlevingen (zie o.m. Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009, 

2010, 2011; Van Craen 2010; Van Craen in druk). 

Het onderzoek waarvan dit rapport de neerslag is, werd door het Steunpunt 

Gelijkekansenbeleid uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering 

Geert Bourgeois en schetst een profiel van een groeiende minderheidsgroep in 

Vlaanderen: de Poolse gemeenschap. Hoewel er zich in de periode voor en na de 

Tweede Wereldoorlog al duizenden Poolse migranten in België vestigden (zie: Goddeeris 

2005), is migratie vanuit Polen naar West-Europa vooral een fenomeen van de laatste 

decennia. Deze recente migratiestromen kwamen op gang als gevolg van een reeks 

historische gebeurtenissen: de val van het IJzeren Gordijn (1989), de afschaffing van 

de visumplicht (1991), de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004) en de 

vrijmaking van de Belgische arbeidsmarkt voor onderdanen van de nieuwe EU-lidstaten 

(2009). Samen met deze gebeurtenissen veranderde ook het verblijfsstatuut van veel 

Poolse onderdanen. Terwijl in de periode vóór de toetreding tienduizenden Polen zonder 

papieren actief waren op de Belgische arbeidsmarkt (Grzymała-Kazłowska 2005), 

werden na de toetreding steeds meer Polen zichtbaar in de bevolkingsstatistieken. In 

het Vlaams Gewest, bijvoorbeeld, steeg het aantal geregistreerde inwoners met de 

Poolse nationaliteit van 2493 in 2000 tot 11513 in 2008 (FOD Economie, Algemene 

Directie Statistiek en Economische Informatie 2008). Daarmee vormen de Polen in 

Vlaanderen de derde grootste geregistreerde (nationaliteiten)groep van buiten de EU15. 

Het feit dat meer en meer Polen zichtbaar worden in de statistieken kan enerzijds 

wijzen op een nog voortdurende migratie vanuit Polen. Anderzijds is het niet 

ondenkbaar dat heel wat Polen die al gedurende lange tijd in België wonen, nu pas hun 

verblijf kenbaar maken. Dit zou er op kunnen wijzen dat pendelmigratie afneemt en dat 

een grote groep Polen, in tegenstelling tot de Poolse arbeidsmigranten die eind vorige 

eeuw naar West-Europa migreerden, de intentie hebben om zich voor een langere 

periode of zelfs permanent in België te vestigen. Uit een aantal recente kwalitatieve 

interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen blijkt alvast dat 

Polen een aanzienlijke interesse hebben in de Belgische samenleving en een alsmaar 

grotere bereidheid tonen om zich in te burgeren, de taal te leren of hun kinderen naar 

een Belgische school te sturen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). De tendens dat 

het verblijf van veel Polen niet langer een tijdelijk fenomeen is, wordt ook door 

onderzoekers in Nederland (Korf 2008; Korte 2011) en het Verenigd Koninkrijk (Ryan & 

Sales 2011) waargenomen. 

17

Ondanks de evolutie van de bevolkingsstatistieken is er over de (geregistreerde) Poolse 

gemeenschap in Vlaanderen relatief weinig geweten en zijn er amper cijfergegevens 

beschikbaar. Met deze studie willen we deze leemte opvullen en schetsen we een 

uitgebreid profiel van de geregistreerde bevolking van Poolse afkomst in Antwerpen. We 

maken hiervoor gebruik van data van een representatieve face-to-face bevraging van 

personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar ingeschreven in de stad Antwerpen 

(Survey Poolse Gemeenschap 2010). Deze bevraging bouwt voort op de Survey 

Integratie 2008 (cf. supra) en is complementair aan andere studies binnen het 

overkoepelende project Vlaamse Integratiekaart (zie: Meier 2011). In de eerste plaats 

is er aansluiting met een kwalitatief onderzoek over patronen van identificatie en 

participatie van drie immigrantengroepen in Vlaanderen: Polen, Senegalezen en Turken 

(Levrau, Loobuyck & Timmerman 2011). Het onderzoek van Levrau, Loobuyck en 

Timmerman bespreekt op basis van een literatuurstudie de geschiedenis van Polen, de 

Poolse migratietraditie en de migratiestroom van Polen naar België. Semigestructureerde 

interviews met 26 verschillende sleutelpersonen geven een beeld van 

de Poolse participatie en integratie in Antwerpen. 

Daarnaast is dit onderzoek complementair aan de Integratiemonitor. De Integratiemonitor 

ontwikkelt op basis van bestaande administratieve bronnen een indicatorenset 

die toelaat om een zicht te krijgen op de sociaaleconomische positie van etnischculturele 

minderheidsgroepen (deeldomeinen die aan bod komen zijn: onderwijs, 

arbeidsmarkt, gezondheid, huisvesting, armoede en inkomen) (Sannen et al. 2009). 

Een grote tekortkoming van de bestaande administratieve databanken is echter een 

gebrek aan informatie over bepaalde onderwerpen, onder meer over sociaal-culturele 

thema’s (bvb. taalgebruik en taalkennis, sociale contacten, identiteitsbeleving …) en 

aspecten van sociale cohesie (bvb. discriminatie-ervaringen, vertrouwen, beeldvorming 

…). Door middel van kwantitatief surveyonderzoek worden deze inhoudelijke lacunes 

opgevuld. 

We beginnen dit onderzoeksrapport met een bespreking van het onderzoeksproces. In 

dit deel bespreken we de onderzoekspopulatie, de methodologie en dataverzameling en 

geven we een beschrijving van enkele (socio-demografische) achtergrondvariabelen van 

de dataset. Daarna behandelen we in verschillende hoofdstukken de volgende thema’s: 

migratie, taalbeheersing en taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten, 

identiteitsbeleving, geloof en waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen 

en vertrouwen. Voor elk thema geven we aan de hand van beschrijvende analyses 

verschillen in de Poolse gemeenschap cijfermatig weer en maken we een vergelijking 

naargelang geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Een aantal van 

deze verschillen trachten we verder te verklaren aan de hand van een multivariate 

regressieanalyse. Het voordeel van een dergelijke analyse is dat de samenhang tussen 

een onafhankelijke en afhankelijke variabele wordt onderzocht terwijl andere 

onafhankelijke variabelen constant worden gehouden. Op die manier krijgt men een 

beeld van de nettosamenhang tussen variabelen. 

18

1. Onderzoeksproces 

1.1. Onderzoekspopulatie 

De Poolse gemeenschap is sinds enkele jaren heel sterk aanwezig binnen de Belgische 

samenleving. Toch kent de migratie van Polen naar België een lange geschiedenis. We 

overlopen in een notendop de belangrijkste mijlpalen van de Poolse migratie naar 

België. Voor een uitgebreider historisch overzicht van de Poolse migratie naar België 

verwijzen we naar Goddeeris (2005), Paspalanova (2006) en Levrau, Piqueray & 

Vancluysen (2011). 

Vóór de Eerste Wereldoorlog verbleven al kleine groepen Polen in België, maar het was 

pas tijdens het interbellum dat de Poolse migratie een systematisch karakter kreeg. Ten 

gevolge van het structurele tekort aan arbeidskrachten werden in deze periode grote 

groepen Polen aangetrokken om in de Limburgse en Waalse mijnbekkens te werken. 

Andere Polen kozen op eigen initiatief voor België, vaak omwille van het verstrengde 

migratiebeleid in de Verenigde Staten, in die periode een populaire bestemming voor 

veel Poolse migranten. In de maanden na de Tweede Wereldoorlog migreerden enkele 

duizenden ontheemde Polen – soms illegaal - naar België. Anderen werden in de Duitse 

en Oostenrijkse vluchtelingenkampen gerekruteerd voor de steenkoolmijnen. Op het 

einde van de jaren veertig zouden naar schatting 58000 Polen in België verblijven 

(Goddeeris 2005; CGKR 2006). 

Een uitermate streng migratiebeleid in Polen tijdens de Koude Oorlog bracht de Poolse 

migratiestroom naar België nagenoeg tot stilstand. Alleen in de jaren tachtig was een 

lichte toename merkbaar. Voornamelijk hoogopgeleide Poolse stedelingen ontvluchtten 

in deze periode hun land na de onderdrukking van de vakbeweging Solidarnosc 

(Paspalanova 2006; CGKR 2006). 

Vanaf 1989, na de implosie van het communistische systeem, beschikten Polen opnieuw 

over de vrijheid om het land te verlaten zonder toestemming van de autoriteiten. 

Hoewel deze liberalisering niet in een massale immigratiestroom naar het Westen 

resulteerde, vonden na de val van het IJzeren Gordijn heel wat Polen hun weg naar 

België. Vooral de hoge werkloosheid en de lage lonen waren voor Polen belangrijke 

redenen om hun thuisland te verlaten. Ook de afschaffing van de visumplicht in 1991 in 

België vormde een katalysator. Polen konden van dan af vrij naar België komen en drie 

maanden als toerist in het land verblijven. Heel wat Polen hielden zich echter niet aan 

het verbod om arbeid te verrichten en kwamen op de illegale arbeidsmarkt terecht. 

Bovendien verbleven zij vaak langer in België dan toegestaan (Siewiera 1995; Kuzma 

2004; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). 

Op 1 mei 2004 trad Polen, samen met negen andere kandidaat-lidstaten, toe tot de 

Europese Unie. 1 Ten gevolge van deze toetreding kregen burgers uit deze landen het 

recht om zonder beperkingen rond te reizen en te verblijven binnen de EU. Werknemers 

kregen het recht om in de EU werk te zoeken en te aanvaarden. Zelfstandigen en 

ondernemers konden vrij diensten verrichten in de lidstaten van de EU of zich in een 

lidstaat vestigen voor een zelfstandige beroepsactiviteit. Toch waren er beperkingen. Uit 

1 

Polen trad in 2004 toe tot de Europese Unie samen met Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, 

Malta, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. 

19

vrees voor een massale toevloed van werknemers uit de nieuwe lidstaten werden een 

aantal overgangsbepalingen ingesteld. 2 Wat het vrij verkeer van werknemers betreft, 

bleef de arbeidsmarkt afgeschermd. Concreet waren Polen die in België arbeid wilden 

verrichten, onderworpen aan het systeem van de arbeidskaarten. Vanaf 1 juni 2006 

werd een uitzondering gemaakt voor beroepen waarvan een nijpend tekort bestond op 

de arbeidsmarkt, de zogenaamde knelpuntberoepen. 3 Sinds 1 mei 2009 is ook deze 

maatregel niet langer van kracht en is de Belgische arbeidsmarkt volledig vrij voor 

Poolse werknemers. 

In figuur 1 geven we, op basis van gegevens van de volkstellingen (1920, 1930, 1961, 

1970 en 1991) en gegevens van het rijksregister, de evolutie weer van het aantal 

(geregistreerde) Poolse inwoners in België van 1920 tot 2008. 4 Over het aantal nietgeregistreerde 

inwoners met een Poolse nationaliteit is weinig cijfermateriaal 

voorhanden. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot 50.000 in het begin van de jaren 

negentig. Meer dan de helft van deze ongedocumenteerde Polen woonde in Brussel, 

maar ook Antwerpen en Luik waren aantrekkingspolen voor Poolse migranten 

(Grzymała-Kazłowska 2005). 

Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008) 

Bron: Volkstellingen + Rijksregister, bewerking S-GKB 

2 Enkel het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Zweden maakten geen gebruik van overgangsbepalingen. 

3 In België werden vier verschillende lijsten met knelpuntberoepen opgemaakt: één voor Vlaanderen, 

Wallonië, Brussel en de Duitstalige gemeenschap. In Vlaanderen ging het om 112 moeilijk in te vullen 

vacatures, waaronder ingenieurs, verplegend personeel, vrachtwagenchauffeurs, bakkers en een reeks 

beroepen uit de bouwsector. 

4 Zoals Goddeeris (2005) terecht opmerkt moeten bij de cijfers van de volkstellingen enige kanttekeningen 

worden geplaatst. Zo is het onduidelijk hoe de volkstellingen ‘Polen’ omschreven en of de volgende generaties 

en genaturaliseerde Polen werden meegeteld. De gegevens van het rijksregister (na 1991) zijn gebaseerd op 

‘nationaliteit’. 

20 

70000 

60000 

50000 

40000 

30000 

20000 

10000 

0 

1920 1927 1934 1941 1948 1955 1962 1969 1976 1983 1990 1997 2004

De recente toename van de (geregistreerde) Poolse bevolking in België en Vlaanderen 

maakt de Polen interessant voor onderzoek. In het verleden focusten surveys in België 

voornamelijk op de zogenaamde gevestigde immigrantengroepen en/of hun 

nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse of Turkse origine (zie o.m. 

Lesthaeghe 1997, 2000; Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 2000; Van Craen, 

Vancluysen & Ackaert 2007, Vandezande et al. 2008; Vandezande et al. 2009; 

Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Een kwantitatieve face-to-face bevraging bij 

de Poolse gemeenschap is dan ook uniek. 

Toch is de Poolse bevolking in België niet volledig onbekend terrein. De voorbije jaren 

werden een aantal studies uitgevoerd naar Poolse migranten in België (Leman 1997; 

Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris & 

Niedźwiedzki 2009; Mostowska, 2009). Hoewel de voorliggende studie voortbouwt op 

de inzichten van voorgaand onderzoek, zijn er duidelijke verschilpunten. Een eerste 

verschil heeft betrekking op de dataverzameling: nagenoeg alle studies over de Poolse 

migrantengemeenschap werden in het verleden gevoerd op een (hoofdzakelijk) 

kwalitatieve manier. Kwantitatieve gegevens die een representatief beeld geven van de 

Poolse gemeenschap, zijn er nauwelijks. Ten tweede focusten al de vroegere studies – 

met slechts één uitzondering in Leuven (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009) – op 

Poolse migranten in Brussel. Met deze studie (en de complementaire studie van Levrau, 

Loobuyck & Timmerman 2011) verleggen we de onderzoeksfocus naar Antwerpen. Een 

derde verschilpunt met voorgaand onderzoek is de tijdscontext. De toetreding van 

Polen tot de EU in 2004 en de erop volgende versoepeling en vrijmaking van de 

arbeidsmarkt veranderden het verblijf- en werkstatuut van vele Polen, wat mogelijk 

gevolgen heeft voor hun migratie- en integratiestrategieën. Bovendien is het profiel van 

de Poolse ‘nieuwkomer’ na de toetreding gewijzigd: niet alleen is er een toename van 

het aantal Poolse jongeren, ook steeds meer Poolse mannen migreren (of laten zich 

registreren). Terwijl er vóór 2004 maximaal 70 Poolse mannen per 100 vrouwen naar 

België kwamen, bestond het saldo in 2006 uit 164 mannen per 100 vrouwen (Willems 

2008). 

Voor deze studie werd een face-to-face bevraging opgezet bij personen van Poolse 

origine in Antwerpen. Deze stad werd gekozen omwille van de sterke aanwezigheid van 

personen van Poolse afkomst. In februari 2010 waren er volgens de Studiedienst 

Stadsobservatie van de stad Antwerpen 7066 inwoners van Poolse herkomst 

ingeschreven in het bevolkingsregister. Antwerpen is de belangrijkste aantrekkingspool 

voor Poolse migranten in Vlaanderen. De geregistreerde Poolse bevolking neemt er jaar 

na jaar toe (zie figuur 2). Vooral in de periode na de toetreding was er een sterke 

stijging van het aantal inschrijvingen van Polen in het bevolkingsregister. 

21

Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009 

Bron: Studiedienst Stadsobservatie Stad Antwerpen, bewerking S-GKB 

Mensen van Poolse afkomst wonen verspreid over het grondgebied van de stad 

Antwerpen (zie figuur 3). De grootste aantallen vinden we terug in de Oostwijk 

(omgeving ten zuiden van het Stadspark, Lange Leemstraat), Borgerhout (omgeving 

gemeentehuis) en Antwerpen Zuid (omgeving Museum, Bell-toren, Tentoonstellingswijk). 

Aanzienlijke aantallen personen van Poolse afkomst hebben zich ook gevestigd in 

de districten Deurne, Berchem, Merksem en Wilrijk. 

22 

2000 

1800 

1600 

1400 

1200 

1000 

800 

600 

400 

200 

0 

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen 

23

1.2. Methodologie en dataverzameling 

De opzet van het onderzoek was om in de stad Antwerpen ongeveer vierhonderd 

personen van Poolse afkomst te interviewen. Om potentiële respondenten te selecteren 

werden net voor de start van het veldwerk (september 2010) twee toevalssteekproeven 

getrokken uit het bevolkingsbestand van de stad Antwerpen. Het criterium dat de 

Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen hanteerde om het universum af te 

bakenen was etnisch-culturele herkomst: zowel personen met de Poolse nationaliteit als 

personen met de Belgische nationaliteit die als Pool zijn geboren, werden in het 

universum opgenomen. Daarnaast werden enkel personen geselecteerd binnen de 

leeftijdscategorie 18 tot 70 jaar (N=5953). Deze selectie gebeurde voor het volledige 

grondgebied van de stad Antwerpen. De effectieve steekproef bevatte 480 personen, de 

reservesteekproef het dubbele. Beide steekproeven waren representatief naar leeftijd 

en geslacht. 

1.2.1. Vragenlijst 

De gebruikte vragenlijst is grotendeels gebaseerd op de vragenlijsten van de Survey 

Integratie 2008, een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse 

afkomst in Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009) en een 

face-to-face survey bij dezelfde groepen in Houthalen-Helchteren en Genk in 2006 (Van 

Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Vragen die niet of minder relevant waren voor de 

Poolse gemeenschap, werden geschrapt en nieuwe vragen werden toegevoegd. 

Hiervoor vonden we aanknopingspunten in de wetenschappelijke literatuur en in 

vragenlijsten van (minderheden)surveys in binnen- en buitenland. 

Inspiratie werd gehaald uit de vragenlijst van het onderzoek Onbekend of onbemind 

(Billiet, Carton & Huys 1990), de vragenlijst van het Brusselse minderhedenonderzoek 

(Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 1999), de enquête van de ISPOverkiezingsonderzoeken 

(Meersseman, Billiet, Depickere & Swyngedouw 1999), de 

vragenlijst van de Veiligheidsscan (Van Craen & Ackaert 2006), de vragenlijst van de 

survey over Sociaal-Culturele Verschuivingen in Vlaanderen (Bral 2008), vragen van 

een onderzoek naar de arbeidsmarktpositie van (hoog)geschoolde immigranten (Geets 

2009), de vragenlijst van de survey Social Cohesion Indicators Flanders (zie o.a. Bircan 

& Hooghe 2010), de vragenlijst van de survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik 

Allochtonen (SPVA) in Nederland (zie o.a. Dagevos & Schellingerhout 2003; Lancee 

2010), de vragenlijst van de Ercomer Survey 1999 en 2006 (Phalet & ter Wal 2004; 

Entzinger & Dourleijn 2006), de vragenlijst van de Survey of the Social Networks of the 

Dutch (SSND2) (Völker, Flap & Mollenhorst 2007) en vragen van het Duitse Socio- 

Economische Panel (GSOEP) (zie o.a. Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011). 

Een ontwerpvragenlijst werd voorgelegd aan en besproken met vertegenwoordigers van 

het kabinet van de Vlaamse minister van Inburgering, het Agentschap voor Binnenlands 

Bestuur (Afdeling Beleid Binnenland, Steden en Inburgering), het middenveld en de 

academische wereld. De Nederlandstalige versie van de vragenlijst werd vertaald naar 

het Pools. Deze vertaling lieten we apart controleren en verbeteren door drie native 

speakers Pools. 

24

1.2.2. Veldwerk 

Om personen van Poolse origine te interviewen, werden enquêteurs ingeschakeld die 

zowel het Nederlands als het Pools voldoende begrijpen en spreken om de 

gestandaardiseerde vragenlijsten op een vlotte manier af te nemen. Door de 

tweetaligheid als voorwaarde op te leggen aan de enquêteurs, trachtten we te 

voorkomen dat respondenten die het Nederlands onvoldoende machtig waren, 

uitgesloten werden van het onderzoek. Bovendien garandeerde de tweetaligheid ons 

dat de respondenten de opzet en de doelstellingen van de studie voldoende begrepen. 

Voor de rekrutering van enquêteurs werd gebruik gemaakt van verschillende kanalen. 

Vanaf het voorjaar van 2010 werd een tweetalige oproep verspreid via de website van 

de Universiteit Hasselt, de nieuwsbrief van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid en 

Gazetka, een Poolstalige krant die zich richt tot de Poolse gemeenschap in België. 

Daarnaast werd contact opgenomen met verschillende Poolse verenigingen en 

sleutelfiguren, met de vraag om leden en/of personen uit hun netwerk te mobiliseren. 

In de loop van oktober werd de oproep verder verspreid in Poolse supermarkten in 

Antwerpen en op websites en fora die zich tot de Poolse gemeenschap in Vlaanderen 

richten. Ook aan de vakgroep Slavistiek en Oost-Europakunde van de Katholieke 

Universiteit Leuven werd gevraagd om de oproep te verspreiden onder studenten. 

Tevens werd een beroep gedaan op verschillende onderwijsinstellingen in Antwerpen 

die Poolse en/of Nederlandse taallessen aanbieden. 

In totaal stelden 88 personen zich kandidaat om als enquêteur aan de slag te gaan. De 

overgrote meerderheid van de kandidaat-enquêteurs was van Poolse origine en sprak 

Pools als moedertaal. De meerderheid van de kandidaten was een vrouw. 

Begin oktober 2010 werden in Antwerpen twee briefingsessies georganiseerd voor de 

kandidaat-interviewers. Ook in de loop van november en december werden enkele 

kleinere informatievergaderingen gehouden. Tijdens deze bijeenkomsten werd dieper 

ingegaan op de achtergrond en het doel van het onderzoek, de steekproeftrekking en 

het verloop van een gestandaardiseerde face-to-face enquête. Door de vragenlijst te 

overlopen, trachtten we de kans op onduidelijkheden of moeilijkheden met betrekking 

tot de vragen te minimaliseren. Verder werden op de informatievergadering afspraken 

gemaakt over de timing en de praktische organisatie van het veldwerk. In de loop van 

het onderzoek namen in totaal 64 kandidaten deel aan de briefings. 

Kort na de informatiebijeenkomsten startten de enquêteurs met de afname van de faceto-face 

interviews. Daartoe beschikten zij over een lijst met de namen en adressen van 

personen die ze dienden te contacteren. Aan de interviewers werd gevraagd om bij elke 

persoon minstens drie contactpogingen te ondernemen en elke contactpoging zowel op 

een contactblad als op een website te registreren. Op die manier konden de 

onderzoekers het veldwerk van zeer nabij opvolgen en indien nodig bijsturen. Concreet 

gaven de interviewers door wanneer ze de persoon in kwestie hadden proberen te 

bereiken en of de respondent al dan niet thuis was. Indien geen interview afgenomen 

werd, werd tevens de reden van de niet-deelname doorgegeven. Respondenten die 

geen interesse hadden om deel te nemen of die na drie contactpogingen niet bereikt 

konden worden, werden vervangen door een persoon uit de reservesteekproef. Aan de 

interviewers werd gevraagd om personen van hetzelfde geslacht, dezelfde wijk en 

ongeveer dezelfde leeftijd als vervangers te kiezen. Op die manier bleef de 

representativiteit van de effectieve steekproef zo goed mogelijk gegarandeerd. 

25

Alle personen van de effectieve en de reservesteekproef werden op voorhand per brief 

op de hoogte gebracht van het onderzoek en van de eventuele komst van een 

enquêteur. In de brief, die zowel in het Pools als in het Nederlands was opgesteld, 

werden de doelstellingen en de achtergrond van het onderzoek bondig beschreven. Op 

die manier konden Poolse respondenten met eventuele vragen of opmerkingen 

rechtstreeks bij de onderzoekers terecht. Om de respons te verhogen werden 

geschenkbonnen verloot onder de uiteindelijke deelnemers. 

Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand (2010-2011) 

De veldwerkperiode liep van 7 oktober 2010 (datum eerste interview) tot en met 28 

februari 2011 (datum laatste interview). Uit figuur 4 blijkt dat de meeste interviews 

werden afgenomen in november. In de maanden december en januari ligt het aantal 

afgenomen enquêtes opvallend lager. Een verklaring hiervoor kan gezocht worden in 

het feit dat heel wat Polen, zowel enquêteurs als respondenten, tijdens de 

eindejaarsperiode terugkeren naar hun thuisland om de feestdagen in familiekring te 

vieren. Mogelijk heeft ook het gure winterweer in deze maanden een invloed gehad op 

het veldwerk. 

Al van bij het begin haakten enquêteurs af omdat het werk te tijdrovend was (moeilijke 

bereikbaarheid van respondenten, adreswijzigingen, lange duurtijd van het interview, te 

verre verplaatsing naar Antwerpen…). Hoewel de meeste enquêteurs ons hiervan op de 

hoogte brachten, kwam het voor dat interviewers niet reageerden op e-mails en/of 

telefonische contacten of nieuwe afspraken niet naleefden. Gedurende de hele looptijd 

van het onderzoek werd dan ook actief gezocht naar nieuwe enquêteurs. Uiteindelijk 

hebben 38 enquêteurs minstens één interview afgenomen. De gemiddelde duurtijd van 

een face-to-face interview bedroeg 61 minuten. 

Om te achterhalen of de interviewers de enquêtes wel degelijk hadden afgenomen bij 

de geselecteerde respondenten, werden enkele controles uitgevoerd. In eerste instantie 

werden alle enquêtes gescreend op onjuistheden. Vervolgens werden ad random enkele 

26 

160 

140 

120 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

86 

135 

48 

oktober november december januari februari 

59 

90

espondenten geselecteerd voor een controle ter plaatse. 5 Aan deze respondenten werd 

gevraagd of er effectief een interview had plaatsgevonden en hoe dit was verlopen. 

Daarnaast werden nog enkele feitelijke vragen gesteld waarvan de antwoorden later 

vergeleken werden met de enquête. De controles brachten geen onregelmatigheden 

aan het licht. 

Het veldwerk heeft in totaal 418 bruikbare face-to-face interviews opgeleverd. Van de 

480 personen in de eerste steekproefselectie (de zogenaamde effectieve steekproef) 

werkten uiteindelijk 259 personen mee (62%). De overige 159 interviews werden 

gerealiseerd op basis van de reservesteekproef. De non-respons bedraagt 46%. De 

respons is hoger vergeleken met onderzoeken bij andere etnisch-culturele 

minderheidsgroepen (cf. Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vancluysen, Van 

Craen & Ackaert 2009). 

1.3. Databestand 

1.3.1. Representativiteit 

Wanneer personen uit de effectieve steekproef niet te bereiken zijn of weigeren om deel 

te nemen aan het onderzoek, kan dit problemen opleveren bij het analyseren, zeker 

wanneer een uitval zich systematisch heeft voorgedaan bij bepaalde subcategorieën van 

de populatie. Uit non-responsonderzoek is gebleken dat mannen en jongeren moeilijker 

te bereiken zijn door interviewers of vaker een deelname weigeren dan vrouwen en 

ouderen (Stoop 2005). Met een selectieve respons kunnen we echter geen uitspraken 

doen over de populatie. Om te controleren of de dataset een goede afspiegeling vormt 

van de populatie, vergelijken we de verdeling van geslacht en leeftijd in de dataset met 

die van de populatie waaruit de steekproef is getrokken. Mocht er zich een vertekening 

hebben voorgedaan, dan kan via de techniek van het wegen de vertegenwoordiging van 

subcategorieën in de gerealiseerde dataset in overeenstemming worden gebracht met 

hun vertegenwoordiging in de populatie. 

Wat geslacht betreft (zie figuur 5), toont een vergelijking van de dataset en de 

populatie dat er geen significante verschillen zijn (Chi²=0,768; df=1; p=0,38). 

5 

De controles gebeurden niet telefonisch omdat slechts weinig mensen van Poolse afkomst vermeld staan in 

de telefoongids en/of een vaste telefoonlijn hebben. 

27

Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht 

Met betrekking tot de leeftijdsverdeling (zie figuur 6) lijkt de middengroep (31 tot 50jarigen) 

in het databestand op het eerste gezicht licht oververtegenwoordigd ten nadele 

van de twee andere leeftijdsgroepen, maar ook dit verschil is statistisch niet significant 

(Chi²=2,652; df=2; p=0,27). De antwoorden van de respondenten dienen bijgevolg 

niet gewogen te worden. 

Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd 

28 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

100% 

90% 

80% 

70% 

60% 

50% 

40% 

30% 

20% 

10% 

0% 

59,6% 61,7% 

40,4% 38,3% 

Populatie Databestand 

18,3% 

Man Vrouw 

17,0% 

51,3% 55,3% 

30,4% 27,7% 

Populatie Databestand 

18-30 31-50 51-70

1.3.2. Socio-demografische beschrijving van de dataset 

Uit de vorige paragraaf blijkt dat ruim 60% van de geïnterviewden een vrouw is. Bijna 

drie op tien respondenten zijn tussen 18 en 30 jaar oud, ongeveer 55% situeert zich in 

de middelste leeftijdscategorie (30 – 50 jaar) en 17% is ouder dan vijftig jaar. De 

gemiddelde leeftijd bedraagt 38 jaar. In deze paragraaf beschrijven we kort nog enkele 

andere socio-demografische kenmerken van de gerealiseerde dataset. 

Wat de samenstelling van het gezin betreft, vormen gehuwden met 56% de grootste 

groep binnen de geïnterviewde Poolse gemeenschap in Antwerpen (zie tabel 1). 

Ongeveer 15% van de bevraagden is nooit gehuwd geweest, 14% woont ongehuwd 

samen met een partner, 12% is gescheiden en minder dan 3% van de bevraagden is 

weduwe of weduwnaar. 

Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset 6 

n % 

Gehuwd 235 56,4 

Ongehuwd samenwonend 58 13,9 

Gescheiden 49 11,8 

Weduwe/weduwnaar 11 2,6 

Nooit gehuwd geweest 64 15,3 

Totaal 417 100,0 

Van de 293 respondenten met een partner is maar liefst 86% (n=251) samen met 

iemand van Poolse afkomst. Bijna 9% (n=25) van de bevraagden heeft een relatie met 

iemand van Belgische afkomst en 5,5% (n =16) heeft een partner van een andere 

afkomst dan de Poolse of de Belgische (zie tabel 2). Een vergelijking naar geslacht 

toont aan dat meer mannen (97,4%) dan vrouwen (78,3%) een partner hebben van 

Poolse afkomst. 7 In de meeste gevallen woont de partner van Poolse afkomst in België 

(89,4%, n=219). Ongeveer één op tien partners van Poolse afkomst woont in Polen 

(10,6%, n=26). 

Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292) 

n % 

Partner van Poolse afkomst 251 86,0 

Partner van Belgische afkomst 25 8,6 

Partner van een andere afkomst 16 5,5 

Totaal 292 100,0 

6 

Met ‘volledige dataset’ wordt verwezen naar alle geïnterviewden exclusief de respondenten die de vraag niet 

konden of wilden beantwoorden. 

7 

Chi²=21,89; df=2; p=0,000 

29

Van de geïnterviewde personen van Poolse afkomst heeft 28,5% geen kinderen, 

ongeveer één op drie heeft één kind, een kwart heeft twee kinderen en bijna 13% heeft 

drie of meer kinderen (zie tabel 3). Van de respondenten met kinderen (N=296) geven 

ruim acht op tien respondenten aan dat hun kind(eren) in België verblijven. Ongeveer 

13% van de ondervraagden antwoordt dat hun kind(eren) in Polen wonen en 4% van 

de respondenten met een kind maakt duidelijk dat hun kind(eren) zowel in België als in 

Polen wonen. In de overige gevallen wonen de kinderen in een ander land dan België of 

Polen (1%). 

Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset 

30 

n % 

Geen kinderen 118 28,5 

Eén kind 137 33,1 

Twee kinderen 106 25,6 

Drie kinderen 42 10,1 

Vier of meer kinderen 11 2,7 

Totaal 414 100,0 

Wat het opleidingsniveau betreft, is het merendeel van de respondenten laag opgeleid 

(tabel 4). Ongeveer 64% van de geïnterviewden heeft hoogstens een diploma lager 

secundair onderwijs. Bijna 22% heeft een diploma hoger middelbaar onderwijs en 14% 

beschikt over een diploma hoger onderwijs. Een opsplitsing naar geslacht maakt 

duidelijk dat vrouwen in de dataset significant hoger geschoold zijn dan mannen. In 

90,5% van de gevallen (N=409) werd het diploma behaald in Polen. In de andere 

gevallen studeerden de respondenten af in België (9,3%) of een ander land (0,2%). 

Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset 

Man Vrouw Totaal 

n % n % n % 

Geen diploma 2 1,3 2 0,8 4 1,0 

Lager onderwijs 10 6,3 8 3,1 18 4,3 

Lager secundair onderwijs 112 70,0 133 51,8 245 58,8 

Hoger secundair onderwijs 26 16,3 64 24,9 90 21,6 

Hoger niet-universitair onderwijs 5 3,1 14 5,4 19 4,6 

Universitair onderwijs 5 3,1 36 14,0 41 9,8 

Totaal 160 100,0 257 100,0 417 100,0 

Chi²=24,53; df=5; p=0,000 

Ongeveer 80% van de respondenten heeft betaald werk op het moment van de 

bevraging, een goede 8% is werkloos of werkzoekend en bijna 5% omschrijft zijn/haar

eroepssituatie als ‘huisvrouw/huisman’ (zie tabel 5). Er zijn duidelijke verschillen 

tussen mannen en vrouwen. Meer vrouwen dan mannen verrichten betaald werk en 

enkel vrouwen omschrijven hun werksituatie als ‘huisvrouw/ huisman’. Het aandeel 

werklozen/werkzoekenden is hoger bij de mannen. 

Van de respondenten die betaald werk verrichten (N=336), werkt bijna 86% in 

loondienst. Ongeveer 12% werkt als zelfstandig ondernemer. Zeven respondenten 

(2,1%) zeggen loondienst en zelfstandig werk te combineren. 

Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset 


n % n % n % 

Betaald werk 124 77,5 212 82,2 336 80,4 

Werkloos/werkzoekend 23 14,4 12 4,7 35 8,4 

Huisvrouw/huisman 0 0,0 20 7,8 20 4,8 

Leerling, student of leercontract 8 5,0 6 2,3 14 3,3 

Anders (pensioen, invalide, …) 5 3,1 8 3,1 13 3,1 

Totaal 160 100,0 258 100,0 418 100,0 

Chi²=25,96; df=4; p=0,000 

Wat de sector van tewerkstelling betreft, is 68% van de ondervraagde mannen van 

Poolse afkomst tewerkgesteld in de bouwen renovatiesector (figuur 7). Ongeveer één 

op tien is actief in de metaal-, hout- of kartonindustrie, bijna 5% werkt in de logistieke 

sector. 8 

Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124) 

2,5% 

3,3% 

4,1% 

4,9% 

10,7% 

6,6% 

68,0% 

Bouw- en renovatie 

Industrie (metaal, hout, karton) 

Transport, logistiek 

Voeding 

Land- en tuinbouw 

Huishoudelijk werk, schoonmaak 

Overige 

Vrouwen van Poolse afkomst zijn hoofdzakelijk actief in de sector van het huishoudelijk 

werk en de schoonmaak (figuur 8). Maar liefst acht op tien geïnterviewde vrouwen die 

werk verrichten, werken als huishoudster. Een kleine groep vrouwen is ook actief in de 

8 

De categorie ‘overige’ bevat de sectoren waarin telkens minder dan 2% van de bevraagden is 

tewerkgesteld. 

31

verkoop of de zorgsector. In andere sectoren (horeca, voeding, transport/logistiek …) is 

telkens minder dan 2% van de bevraagde vrouwen tewerkgesteld. 

Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212) 

32 

4,3% 

3,4% 

12,0% Huishoudelijk werk, schoonmaak 

80,3% 

Verkoop en handel 

Zorg 

Overige 

Kwalitatief onderzoek wees al op een discrepantie tussen het opleidingsniveau en het 

soort job dat mensen van Poolse afkomst uitoefenen: een grote groep Polen werkt 

onder het niveau van hun behaalde diploma (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Ook 

in de face-to-face survey werd gepeild naar de overeenstemming tussen het huidige 

werk en het opleidingsniveau. Uit tabel 6 blijkt dat bijna driekwart van de vrouwen die 

werken, vindt dat hun huidig werk beneden hun studieniveau is. Dat is veel meer dan 

bij de mannen: ruim één op drie mannen geeft aan dat hij onder zijn studieniveau 

werkt. 

Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle respondenten die 

werken (N=336) 


n % n % n % 

Beneden studieniveau 42 34,7 155 74,5 197 59,9 

Volgens studieniveau 66 54,5 50 24,0 116 35,3 

Boven studieniveau 13 10,7 3 1,4 16 4,9 

Totaal 121 100,0 208 100,0 329 100,0 

Chi²=54,05; df=2; p=0,000 

De dataset bevat geen objectieve gegevens over het gezinsinkomen. De interviewers 

peilden wel naar de subjectieve perceptie van de financiële situatie (zie tabel 7). Aan de 

respondenten werd gevraagd hoe moeilijk/makkelijk het gezin financieel kan 

rondkomen met het totale inkomen van het huishouden. De antwoordverdeling op deze 

vraag toont aan dat slechts een kleine minderheid van de respondenten van mening is 

dat hij of zij moeilijk kan rondkomen. Met ongeveer 57% van de respondenten is de 

middencategorie (noch moeilijk, noch gemakkelijk) de grootste. Bijna één op drie zegt 

(heel) gemakkelijk te kunnen rondkomen met het totale gezinsinkomen.

Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset 

n % 

Heel moeilijk rondkomen 9 2,7 

Moeilijk rondkomen 27 8,1 

Noch moeilijk, noch gemakkelijk rondkomen 189 56,6 

Gemakkelijk rondkomen 94 28,1 

Heel gemakkelijk rondkomen 15 4,5 

Totaal 334 100,0 

Wat betreft huisvesting zijn bijna 8 op 10 respondenten huurder van een woning of 

appartement in België (zie tabel 8). Ongeveer 16% is eigenaar van een huis of 

appartement en een kleine 5% woont in bij één of meerdere familieleden. 

Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset 

n % 

Eigenaar 67 16,1 

Huurder 329 78,9 

Inwonend bij familie 20 4,8 

Andere 1 0,2 

Totaal 417 100,0 

1.4. Besluit 

De voorliggende studie bespreekt de resultaten van een face-to-face bevraging in de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen, een groep die de voorbije jaren sterk in omvang is 

toegenomen in de bevolkingsstatistieken. In totaal werden in de periode eind 2010 – 

begin 2011 ruim vierhonderd face-to-face interviews afgenomen bij mensen van Poolse 

afkomst tussen 18 en 70 jaar. De gerealiseerde dataset is representatief naar leeftijd en 

geslacht. 

Een socio-demografische beschrijving van de dataset leert ons dat ongeveer zes op tien 

geïnterviewden vrouwen zijn. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 38 jaar. 

Wat burgerlijke staat betreft, maken gehuwden in de Poolse gemeenschap de grootste 

groep uit. Bijna negen van de tien respondenten hebben een partner van Poolse 

afkomst en ruim zeven van de tien respondenten hebben kinderen. Het merendeel van 

de geïnterviewden is laag opgeleid, mannen lager dan vrouwen. Ook wat de 

beroepssituatie betreft, verschillen mannen van vrouwen. Mannen zijn sterk 

vertegenwoordigd in de bouwen renovatiesector, vrouwen werken vooral als 

huishoudster. Meer mannen dan vrouwen zijn werkloos of werkzoekend en vooral 

vrouwen geven aan beneden hun studieniveau te werken. Verder bleek dat slechts een 

kleine groep bevraagden aangeeft moeilijk te kunnen rondkomen met het totale 

33

gezinsinkomen en dat een kleine minderheid (16%) eigenaar is van een woning in 

België. 

34

2. Migratie 

2.1. Inleiding 

In de onderzoeksliteratuur bestaan verschillende modellen die verklaren waarom 

mensen migreren (Massey et al. 1993; Castles 2002). Demografische verklaringen 

leggen de nadruk op de structurele verschillen tussen stagnerende economieën met een 

sterke bevolkingstoename en economische groeilanden waar de beroepsbevolking 

afneemt als gevolg van de vergrijzing en een dalend geboortecijfer. De neoklassieke 

economie focust op de individuele verwachting van een hoger loon en betere 

arbeidsvoorwaarden in het land van bestemming. De nieuwe ‘economics of migration’ 

beschouwt migratie als een overlevingsstrategie op niveau van het gezin: migratie is 

een collectieve beslissing om een gezinsinkomen te garanderen. Historisch-institutionele 

verklaringen beklemtonen de rol van staten en ondernemingen in het ontstaan van 

migratiegolven en sociologische verklaringsmodellen benadrukken de rol van cultureel 

en sociaal kapitaal in de migratiestrategie. Migratie is een complex fenomeen en vaak 

kunnen meerdere verklaringsmodellen met elkaar worden gecombineerd. Migratie is het 

resultaat van verschillende push en pull factoren (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007). 

Ook voor de Poolse migratie naar West-Europa spelen verschillende factoren een rol. De 

voornaamste push/pull factor is economisch. Dat blijkt alvast uit een studie bij Polen die 

naar het Verenigd Koninkrijk en Ierland migreerden. Het verschil in verloning was voor 

deze migranten dé doorslaggevende factor (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007). 

Economische motieven komen ook naar voren in een onderzoek bij Poolse migranten 

die actief waren op een internetforum (Pankowski 2006, geciteerd in Galent, Goddeeris 

& Niedźwiedzki 2009). Push factoren waren onder meer de gesloten arbeidsmarkt, 

beperkte carrièremogelijkheden, slechte verloning, ongunstige werkomstandigheden en 

een gebrek aan vertrouwen in de overheid. Pull factoren die genoemd werden, waren 

onder meer de grotere kans op werk, een hoger loon, een hogere levensstandaard en 

de succesvolle migratie van vrienden of familieleden. 

Dat sociale netwerken een grote rol spelen in de migratiestrategie van Polen naar België 

is in het verleden al aangetoond. Onderzoek van Paspalanova (2006) stelt dat het vaak 

familieleden, vrienden of kennissen waren die thuisblijvers in Polen over de streep 

trokken om ook naar Brussel te migreren. De aanwezigheid van een sociaal netwerk in 

het migratieland deed de kosten en risico’s die met migratie gepaard gaan, aanzienlijk 

dalen. Vrienden of familieleden zorgden immers voor huisvesting, regelden werk of 

gaven informatie over hoe te reageren bij controles door de politie of de 

arbeidsinspectie (Paspalanova 2006). Onderzoek heeft wel aangetoond dat sociale 

netwerken aan belang inboeten bij een verzadiging van de arbeidsmarkt. Zo was er aan 

het einde van de jaren negentig sprake van een sterke competitie tussen Polen 

onderling op de (informele) arbeidsmarkt. In plaats van hulp te bieden aan om het even 

welke landgenoot, konden alleen familieleden nog op bijstand rekenen (Grzymała- 

Kazłowska 2005). 

Familienetwerken, al dan niet grensoverschrijdend, spelen een belangrijke rol in de 

migratiestrategie van Poolse migranten. Terwijl heel wat Polen migreren ten behoeve 

van de financiële ondersteuning van familieleden in Polen, is voor anderen 

familiehereniging het voornaamste motief voor migratie (Ryan et al. 2009; Ryan & 

35

Sales 2011). In de periode vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie was 

migratie hoofdzakelijk een individueel gebeuren en bleven familieleden vaak in Polen 

achter. Brits onderzoek toont echter aan dat dit na verloop van tijd veranderde: steeds 

meer Poolse migranten laten hun familieleden overkomen (Ryan & Sales 2011). Vaak is 

de familiesituatie, en dan vooral de leeftijd van de kinderen, de doorslaggevende factor 

voor familiehereniging. Oudere kinderen blijven meestal in Polen om hun opleiding af te 

maken terwijl van jonge kinderen verwacht wordt dat ze zich snel aan een nieuwe 

omgeving kunnen aanpassen (Ryan & Sales 2011). 

Naast economische migratie en gezinshereniging is ook huwelijksmigratie een 

belangrijke vorm van Poolse migratie naar België. Op basis van gegevens uit het 

Rijksregister toont Deschamps (2005) aan dat in de periode 2001-2004 Polen in de top 

tien zit van de belangrijkste landen met betrekking tot huwelijksmigratie in Vlaanderen. 

Opvallend is dat deze migratie een uitgesproken vrouwelijk karakter heeft: 84% van de 

Poolse huwelijksmigranten in deze periode was een vrouw. Daarmee verschilt de Poolse 

huwelijksmigratie van de migratie van bruiden of bruidegoms uit de meer traditionele 

migratielanden zoals Marokko en Turkije, die een relatief gelijkmatige sekseverdeling 

kent (respectievelijk 51% en 46%). Andere landen met een groot aandeel vrouwelijke 

huwelijksmigranten zijn Thailand (97%) en de Filippijnen (94%). Poolse vrouwen 

zouden in de smaak vallen omwille van het belang dat ze hechten aan hun uiterlijk, het 

gezin en het huishouden (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). 

In dit deel staan we stil bij een aantal migratiekenmerken van de Poolse gemeenschap 

in Antwerpen. Voor de respondenten die niet in België geboren zijn (N=415), geven we 

achtereenvolgens cijfers in verband met het migratiemotief, het aantal jaren dat men in 

België verblijft, de herkomstregio in Polen en de verblijfsintentie. Wat dit laatste 

kenmerk betreft, gaan we ook na welke factoren voorspellen of Poolse migranten in de 

toekomst voorgoed naar Polen zullen terugkeren. 

2.2. Migratiemotief 

De survey in Antwerpen peilde naar het migratiemotief van de respondenten die niet in 

België zijn geboren (N=415). We vroegen aan de Poolse migranten uit Antwerpen wat 

voor hen de voornaamste reden was om naar België te komen. De antwoordverdeling 

op deze vraag laat zien dat 64% van de bevraagde migranten naar België gekomen is 

om te werken (zie figuur 9). Ongeveer 22% van de respondenten gaf aan dat 

gezinshereniging het belangrijkste motief was en 8% van de respondenten leerde in 

België een partner kennen. De overige 5,5% migreerde omwille van een andere reden 

(medische reden, om te studeren, politieke reden …). 

Naast een gesloten vraag, gingen we aan de hand van een open vraag na waarom de 

respondenten voor België gekozen hebben en niet voor een ander land. Voor de 

respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘werk’, groepeerden we de 

antwoorden op deze open vraag in een aantal categorieën. 9 

9 

De respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘partner gevonden’, ‘gezinshereniging’ of een ‘ander 

motief’ worden buiten beschouwing gelaten. 

36

Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) 

8,0% 

22,2% 

5,5% 

64,3% 

om te werken gezinshereniging partner leren kennen ander motief 

Uit tabel 9 blijkt dat meer dan één op drie Poolse migranten die naar België is gekomen 

om te werken, voor dit land heeft gekozen omdat ze een familielid in België hadden. 

Nog eens ruim een kwart van de Poolse arbeidsmigranten geeft aan dat hun voorkeur 

naar België ging omwille van de aanwezigheid van vrienden of kennissen. Bijna 18% 

heeft geen specifieke reden en spreekt over ‘toeval’ en ongeveer 13% vermeldt een 

reden die te maken heeft met (het vinden van) werk. Vijf respondenten zeggen voor 

België gekozen te hebben omwille van de levenskwaliteit en vijf anderen verwijzen naar 

de korte afstand van België tot Polen. 

Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als voornaamste 

migratiemotief ‘werk’ (N=267) 

Waarom België? n % 

Familielid/-leden in België 94 35,2 

Vrienden of kennissen in België 73 27,3 

Toeval 47 17,6 

Gemakkelijk/goed werk; werkaanbieding 35 13,1 

Levenskwaliteit/mooi land 5 1,9 

Korte afstand tot Polen 5 1,9 


Weet niet/Geen antwoord 4 1,5 

N 267 100,0 

37

2.3. Verblijfsduur in België 

De gemiddelde verblijfsduur in België van de Poolse migranten in Antwerpen bedraagt 9 

jaar en 4 maanden. Bijna een kwart van de respondenten woont minder dan vijf jaar in 

België. Bijna één op vijf respondenten verblijft vijftien jaar of langer in België. De 

overige respondenten zijn ongeveer gelijk verdeeld over de categorieën 5 tot 9 jaar en 

10 tot 14 jaar. De cijfers maken duidelijk dat een meerderheid van de respondenten al 

in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004. 

Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415) 

38 

n % 

0 – 4 jaar 99 24,2 

5 – 9 jaar 119 29,1 

10 – 14 jaar 111 27,1 

15 jaar of meer 80 19,6 

Totaal 409 100,0 

België is overigens voor veel Poolse migranten niet het eerste land van bestemming. 

Bijna 20% van de respondenten (die in Polen geboren zijn) geeft aan nog in andere 

landen gewoond te hebben buiten Polen en België. Vooral Duitsland, Nederland, het 

Verenigd Koninkrijk en Italië werden vaak genoemd als eerdere migratielanden. 10 

2.4. Herkomstregio in Polen 

Een meerderheid van de bevraagde Poolse migranten is afkomstig uit het rurale en 

economisch zwakke oosten van Polen (zie figuur 10). De aan Wit-Rusland en Oekraïne 

grenzende regio (voivodship) Lubelskie is met bijna een derde van de respondenten 

(32,2%) de uitschieter, gevolgd door de aangrenzende regio’s Mazowiecki (19,6%) en 

Podlaskie (9,2%). Ongeveer 7% van de respondenten is afkomstig uit het zuidelijk 

gelegen Małopolskie. Uit de andere regio’s komt telkens minder dan 5% van de 

respondenten. 

10 

Minstens 20 keer genoemd: Duitsland; minstens 10 keer genoemd: Nederland, Verenigd Koninkrijk, Italië; 

minstens 5 keer genoemd: Frankrijk, Ierland, Spanje.

Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) 

2.5. Verblijfsintentie België 

De Poolse arbeidsmigranten die vanaf de jaren tachtig en negentig naar West-Europa 

kwamen, hadden oorspronkelijk niet de intentie om zich permanent in een ander land te 

vestigen. Hun voornaamste doel was om op korte tijd zoveel mogelijk geld te verdienen 

om nadien in het land van herkomst een huis te kopen, een eigen zaak op te starten of 

familie en kinderen te onderhouden. Kort na hun aankomst in West-Europa gaven veel 

migranten deze plannen echter op (Kosic 2006). Migranten passen hun 

migratiestrategie aan in functie van hun te bereiken doelen en hun perceptie van wat 

de ontvangende samenleving te bieden heeft op het vlak van inkomen en verblijf. 

Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 93) merken op dat Poolse migranten zich 

na een tijd in België realiseren dat ze meer en meer vervreemden van hun thuisland en 

hun vrienden ginder: ‘migrants have no doubt that both their close friends and family at 

home as well as they themselves have changed, in terms of their personality, their 

views on the world around them and their attitudes towards the processes they go 

through and experiences they have’. Het besef van deze veranderingen kan ertoe leiden 

dat men een eventuele terugkeer naar Polen gaat uitstellen. 

Over het tijdelijke dan wel permanente karakter van het verblijf van recente Poolse 

migranten geven voorbije, buitenlandse studies geen duidelijk beeld. Uit een survey bij 

ruim vijfhonderd Poolse migranten in zeven Britse steden afgenomen in 2006 blijkt dat 

ongeveer 30% van de ondervraagden nog niet weet hoe lang ze in het Verenigd 

Koninkrijk zullen blijven (CRONEM 2006). Een ongeveer even grote groep zegt minder 

dan twee jaar te blijven. De andere respondenten (39%) zijn ongeveer gelijk verdeeld 

over de categorieën 2 tot 5 jaar, langer dan 5 jaar en permanent. Volgens Ryan & Sales 

(2011) wijst een toenemende gezinshereniging erop dat veel Poolse migranten hun 

verblijf verlengen of permanent maken. 

39

Een bevraging van 156 Polen in Nederland in 2008 toonde aan dat respondenten de 

kans om over een jaar nog in Nederland te zijn gemiddeld schatten op 70% (Korf 

2008). Voor ‘over vijf jaar’ was dat gemiddeld 46% en voor een permanent verblijf in 

Nederland 30%. Een onderzoeksrapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek in 

Nederland laat dan weer zien dat van de Poolse migranten die in de jaren 2000-2009 

naar Nederland kwamen, naar verwachting bijna 60% weer zal vertrekken (Nicolaas 

2011). Van een grootschalige gezinshereniging onder Poolse migranten is volgens de 

Nederlandse CBS-studie (vooralsnog) geen sprake. Een bevraging van ongeveer 600 

personen van Poolse herkomst die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, toont 

dan weer dat vier op tien respondenten niet de wens hebben om zich weer permanent 

in Polen te vestigen (Korte 2011). Iets meer dan drie op tien bevraagden hebben die 

wens wel en de rest weet het niet. Meer mannen dan vrouwen willen terugkeren, 

wellicht omdat de wens om terug te keren sterker is bij arbeidsmigranten, een groep 

die bij de mannen sterker vertegenwoordigd is. Van de respondenten met een 

terugkeerwens geeft ruim de helft aan dat ze naar Polen willen terugkeren vanwege de 

aanwezigheid van familie en vrienden. Zij die niet wensen terug te keren of het nog niet 

weten halen vaak het ontbreken van toekomstperspectieven en werk in Polen als reden 

aan. 

Om de verblijfsintentie te meten, vroegen we aan de personen geboren in Polen of ze 

van plan zijn om in de toekomst terug in Polen te gaan wonen. Aan de respondenten 

die aangaven dat hun verblijf in België tijdelijk is, vroegen we vervolgens hoe lang ze 

denken nog in België te blijven wonen alvorens naar Polen terug te keren. We 

hercodeerden de antwoorden op deze twee vragen in één variabele ‘intentie van verblijf 

in België’. Tabel 11 geeft de verdeling weer over de verschillende categorieën. 

Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415) 

40 

n % 

Minder dan 2 jaar 14 3,5 

Tussen 2 en 5 jaar 34 8,4 

Tussen 5 en 10 jaar 57 14,1 

Tijdelijk, maar langer dan 10 jaar 105 26,1 

Permanent 89 22,1 

Weet niet 104 25,8 

Totaal 403 100,0 

Opvallend is dat ruim een kwart van de respondenten (die niet in België zijn geboren) 

nog geen idee heeft van de toekomstplannen. Een ongeveer even grote groep 

overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ongeveer 22% van de 

ondervraagden wil voor altijd in België blijven wonen. Slechts een kleine minderheid 

overweegt een kort verblijf: 3,5% van de respondenten denkt minder dan twee jaar in 

België te blijven wonen, 8,4% tussen de 2 en 5 jaar.

2.6. Determinanten van verblijfsintentie 

Welke factoren bepalen dat Poolse migranten al dan niet naar Polen terugkeren? Om 

dat te achterhalen voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit. Als 

afhankelijke variabele gebruiken we een dummyvariabele die aangeeft of men van plan 

is om in de toekomst permanent in Polen te gaan wonen (referentiecategorie: geen 

permanente terugkeer of ‘weet niet’). 

In een eerste stap van de analyse onderzoeken we of er een samenhang bestaat met 

een aantal achtergrondkenmerken: de leeftijd, het geslacht (1=man; 0=vrouw), de 

verblijfsduur in België, het hebben van (een) kind(eren) in Polen (1=ja; 0=neen), het 

hebben van een partner van Belgische afkomst (1=ja; 0=neen), het opleidingsniveau 

en de beroepssituatie (1=werkloos; 0=rest). 

Vervolgens onderzoeken we het verband met taalkennis. We voegen aan de analyse 

een variabele toe die is geconstrueerd op basis van twee items: een item dat meet in 

welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in 

welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands 

(Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat de kans op een permanente terugkeer 

naar Polen afneemt, naarmate de (zelfgerapporteerde) kennis van het Nederlands beter 

is. 

In stap drie onderzoeken we het verband met de sterkte van de Belgische identiteit. In 

de analyse nemen we een schaal op die is samengesteld op basis van drie items 

waarmee respondenten het ‘helemaal oneens’, ‘eerder oneens’, ‘noch oneens, noch 

eens’, ‘eerder eens’ of ‘helemaal eens’ konden zijn : ‘Ik identificeer me met Belgen’, ‘Ik 

voel mezelf Belg’ en ‘Ik voel me verbonden met België’ (Cronbach’s alpha=0,757). We 

gaan ervan uit dat de kans op een permanente terugkeer naar het land van herkomst 

afneemt naarmate de Belgische identiteit sterker is. 

Een vierde stap gaat na of er een relatie bestaat met persoonlijke discriminatieervaringen. 

Aan de analyse voegen we een dummyvariabele toe (1=het voorbije jaar 

minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd; 0=nooit het gevoel 

gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf maanden). We 

verwachten dat de kans op een permanente terugkeer naar Polen groter is indien men 

persoonlijk discriminatie ervaren heeft. 

Wat de achtergrondkenmerken betreft (stap 1), tonen de resultaten van de analyse in 

tabel 12 dat de kans op een terugkeer naar Polen stijgt naarmate de leeftijd hoger is. 

De kans dat Poolse migranten naar hun herkomstland terugkeren, daalt naarmate men 

langer in België woont, wanneer men een partner heeft van Belgische herkomst en 

wanneer men werkloos/werkzoekend is. 

Zoals verwacht bestaat er een significante samenhang tussen het al of niet van plan 

zijn terug te keren naar Polen en taalbeheersing (stap 2): naarmate de kennis van het 

Nederlands beter is, neemt de kans op een permanente terugkeer naar Polen af. Ook de 

sterkte van de Belgische identiteit is bepalend (stap 3). Zoals verondersteld is de kans 

op een permanente terugkeer naar het land van herkomst kleiner naarmate de 

Belgische identiteit sterker is. Discriminatie-ervaringen hebben het omgekeerde effect: 

de kans dat men naar Polen terugkeert, is 1,6 keer groter voor personen die persoonlijk 

discriminatie hebben ervaren (stap 4). 

41

De significante samenhang met verblijfsduur verdwijnt na het toevoegen van 

taalbeheersing. De significante relatie tussen taalbeheersing en verblijfsintentie 

verdwijnt wanneer Belgische identiteit aan de analyse wordt toegevoegd. Een langere 

verblijfsduur doet de kans op terugkeer dus (vooral) verkleinen omwille van een betere 

Nederlandse taalbeheersing. Dit laatste is (voor een deel) wellicht het gevolg van een 

sterkere identificatie met de meerderheidsgroep. 

42

Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren – respondenten geboren in Polen (N=415) 

43

2.7. Besluit 

Mensen kunnen om verschillende redenen migreren. Voor 64% van de bevraagde 

personen van Poolse afkomst uit Antwerpen was de voornaamste reden om naar België 

te komen economisch van aard. Ruim één op vijf respondenten gaf gezinshereniging 

aan als het belangrijkste motief en 8% migreerde omdat ze in België een partner 

leerden kennen. De meeste Poolse migranten die naar België komen om er te werken, 

kiezen vooral voor dit land omdat ze er familieleden of vrienden of kennissen hebben 

wonen. 

Een belangrijke bevinding is dat de Poolse migratie naar Antwerpen geen fenomeen is 

van de laatste jaren. Onze cijfers tonen aan dat een meerderheid van de Poolse 

migranten al in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 

2004. Bijna één op vijf respondenten verblijft al vijftien jaar of langer in ons land. 

Wellicht zijn veel Poolse migranten pas de voorbije jaren zichtbaar geworden in de 

bevolkingsstatistieken. België is voor veel mensen van Poolse afkomst overigens niet 

het eerste land van bestemming. Ongeveer één op vijf respondenten heeft voordien nog 

in andere landen gewoond. De meeste Poolse migranten zijn afkomstig uit het 

landelijke en economisch zwakkere oosten van Polen (de regio’s Lubelskie, Mazowieckie 

en Podlaskie). 

Ruim een kwart van de geïnterviewden weet niet of ze in de toekomst in België zullen 

blijven wonen of naar Polen zullen terugkeren. Toch is een verblijf in België voor de 

meeste Poolse migranten geen project van korte duur. Slechts ongeveer 12% ziet 

zichzelf maximaal vijf jaar in België wonen. Meer dan een kwart van de respondenten 

overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ruim één op vijf is van plan 

voorgoed in België te blijven wonen. De kans op een permanente terugkeer naar Polen 

is kleiner voor Poolse migranten die een partner van Belgische herkomst hebben, 

personen die werkloos/werkzoekend zijn en diegenen die een sterke Belgische identiteit 

hebben ontwikkeld. De kans op een terugkeer is groter voor ouderen en personen die 

persoonlijk discriminatie hebben ervaren. 

44

3. Taalbeheersing en -gebruik 


Een praatje slaan met collega’s, een brood bestellen bij de bakker of lessen volgen op 

school: zonder een gemeenschappelijke taal zouden deze dagelijkse bezigheden heel 

wat moeizamer verlopen. Een goede beheersing van het Nederlands wordt vaak als een 

belangrijke voorwaarde gezien voor een volwaardige participatie aan de Vlaamse 

samenleving. In het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid neemt kennis van de 

Nederlandse taal een cruciale plaats in (Bourgeois 2009). Zo zijn bepaalde groepen 

nieuwkomers sinds enkele jaren verplicht om, in het kader van een inburgeringstraject, 

een basiscursus Nederlands te volgen. Ook andere beleidsdomeinen zetten in op taal: 

de Vlaamse Wooncode bepaalt dat kandidaat-huurders van sociale woningen de 

bereidheid moeten tonen om Nederlands te leren en in het onderwijs worden 

verschillende initiatieven genomen om de Nederlandse taalachterstand van anderstalige 

leerlingen weg te werken. 

Het belang van taal komt tot uiting in wat Bourdieu (1991) omschrijft als ‘linguïstisch 

kapitaal’. Volgens de Franse socioloog kan een goede kennis van de landstaal omgezet 

worden in sociaal, cultureel en educatief kapitaal en zo op heel diverse terreinen 

vruchten afwerpen. Verschillende internationale studies bevestigen het belang van de 

kennis van de meerderheidstaal: leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die de 

taal van de meerderheid spreken, hebben niet alleen een grotere kans op een job, maar 

verdienen ook meer dan migranten die de taal niet of amper beheersen (Park 1999; 

Shields & Price 2002; Chiswick & Miller 2003; Dustmann & Fabbri 2003; Aldashev, 

Gernandt & Thomsen 2009). Bovendien zou een betere kennis van de meerderheidstaal 

leiden tot een regelmatiger contact en een sterkere identificatie met de autochtone 

bevolking (Ackaert & Deschouwer 1999; Weijters & Scheepers 2003; Van Craen, 

Vancluysen & Ackaert 2007). 

Maar waarom is de taalbeheersing van etnisch-culturele minderheden zo belangrijk? 

Om die vraag te beantwoorden, kunnen de inzichten van Esser (2006) als uitgangspunt 

dienen. De socioloog legt de nadruk op de essentiële functies die taal vervult in een 

samenleving. In de eerste plaats fungeert taal als een hulpbron (resource) op basis 

waarvan men andere hulpbronnen kan verkrijgen. Deze functie van taal is vooral in het 

onderwijs en op de arbeidsmarkt van belang. Een tweede rol van taal betreft haar 

symboolfunctie: taal wordt gebruikt om te beschrijven, een gemoedstoestand uit te 

drukken, een verzoek tot iemand te richten en situaties te definiëren. Op die manier 

kan taal aangewend worden om, bijvoorbeeld op basis van een accent of dialect, 

stereotiepe denkbeelden en vooroordelen te creëren en collectieve identiteiten te 

construeren. Als communicatiemedium biedt taal tot slot de mogelijkheid om te 

coördineren en te begrijpen. Net omwille van deze belangrijke functies is een goede 

kennis van de taal van de meerderheid belangrijk om verdere sociale integratie 

mogelijk te maken, zo besluit Esser. 

In dit hoofdstuk zoomen we in op de taalkennis en het taalgebruik van personen van 

Poolse afkomst in Antwerpen. In eerste instantie staan we stil bij enkele theorieën die 

het verschil in taalbeheersing en –gebruik bij etnisch-culturele minderheden trachten te 

verklaren. Vervolgens belichten we voorgaande studies met betrekking tot de 

45

taalbeheersing en het taalgebruik van de Poolse gemeenschap. Hoewel deze studies een 

goede indicatie vormen voor de talenkennis en het taalgebruik van deze etnischculturele 

groep, zijn ze hoofdzakelijk kwalitatief van aard. In een laatste deel van het 

hoofdstuk vullen we deze leemte op en gaan we dieper in op onze cijfergegevens met 

betrekking tot taal. 

3.2. Literatuur 

3.2.1. Verschillen in taalbeheersing en taalgebruik bij etnisch-culturele 

minderheden 

Tussen leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan de beheersing en het 

gebruik van de meerderheidstaal erg uiteenlopen. Om deze verschillen te verklaren 

wordt in de literatuur regelmatig verwezen naar de klassieke assimilatietheorie (Gordon 

1964). Volgens deze theorie kennen integratieprocessen een lineair verloop en schrijdt 

de integratie voort met de tijd en de opeenvolging van generaties. Uiteindelijk zullen, 

aldus deze theorie, alle verschillen tussen de etnisch-culturele minderheden en de 

autochtone meerderheid vervagen en zelfs helemaal verdwijnen. Bijgevolg zullen 

etnisch-culturele minderheden de taal van de ontvangende samenleving beter 

beheersen en meer gebruiken naarmate ze langer in de samenleving verblijven. 

Volgens Chiswick en Miller (1998; 2001) hangt de mate waarin leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen de taal van de meerderheid beheersen af van drie 

factoren: exposure, efficiency en economic incentives. Met exposure doelen de auteurs 

op de mate waarin etnisch-culturele minderheden blootgesteld worden aan de 

meerderheidstaal. De onderzoekers stellen dat nieuwkomers de taal van de 

meerderheid sneller en beter onder de knie krijgen naarmate ze er vaker mee in 

contact komen. Daarnaast heeft de efficiëntie (efficiency) waarmee leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen een taal aanleren, een belangrijke invloed op hun 

talenkennis. Deze efficiëntie hangt af van de leeftijd van de persoon in kwestie, zijn of 

haar opleidingsniveau, de moedertaal en het migratiemotief. Een derde factor die 

bepalend is voor de taalverwerving, zijn de economic incentives: als kennis van de taal 

van de meerderheid een gunstige invloed heeft op de arbeids- en beroepsloopbaan, 

zullen etnisch-culturele minderheden sneller investeren in het aanleren van deze taal. 

Uit de onderzoeken die Chiswick en Miller uitgevoerd hebben bij etnisch-culturele 

minderheden in de Verenigde Staten en Canada, blijkt dat personen de taal van de 

ontvangende samenleving beter beheersen naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer 

in het land verblijven. Ook de leeftijd op het tijdstip van migratie blijkt bepalend te zijn: 

hoe jonger, des te beter de taalbeheersing. De onderzoekers stelden verder een minder 

goede taalbeheersing vast bij personen die in buurten wonen waar veel mensen hun 

moedertaal spreken en bij personen van wie de moedertaal linguïstisch minder 

verwantschap vertoont met de taal van de meerderheid. Tot slot bleek in de Verenigde 

Staten dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een beperkte 

toegang hebben tot de ‘eigen’ media, het Engels beter beheersen dan zij die er een 

vlotte toegang tot hebben. 

Ook Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2010) identificeerden enkele factoren die 

verbonden zijn met de taalkennis en het taalgebruik bij etnisch-culturele minderheden. 

Op basis van een bevraging bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit Gent, 

46

Genk en Antwerpen concludeerden de onderzoekers dat jongere mensen en personen 

die langer in België verblijven, een betere kennis hebben van het Nederlands en de taal 

frequenter gebruiken. Andere determinanten voor de talenkennis en het -gebruik zijn 

het opleidingsniveau en de beroepssituatie. Ook blijkt uit de bevindingen dat personen 

die vaker Nederlandstalige media consumeren, het Nederlands beter onder de knie 

hebben en vaker gebruiken. 

3.2.2. Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap 

De talenkennis en het taalgebruik van mensen van Poolse afkomst kwam al in 

verschillende kwalitatieve studies aan bod. Ryan et al. (2007) concludeerden op basis 

van hun onderzoek bij personen van Poolse afkomst in Londen dat een gebrek aan 

kennis van het Engels de belangrijkste hinderpaal vormde voor het vinden van een job 

en voor een engagement in de bredere samenleving. Deze vaststelling kwam ook in een 

latere publicatie aan bod: ‘The ability to speak English and to communicate with a 

diverse range of people was particularly important not only in improving employment 

opportunities but also in gaining a fuller understanding of, and confidence in, British 

society’ (Ryan et al. 2008, p. 686). 

Uit onderzoeken bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten in Brussel blijkt dat 

het Nederlands en het Frans in de jaren negentig slechts beperkt verspreid waren onder 

deze etnisch-culturele groep. Volgens Grzymała-Kazłowska (2005) moet de verklaring 

hiervoor gezocht worden in het tijdelijke karakter van het verblijf in die periode: 

aangezien de meerderheid van deze mensen zich niet permanent in België wilde 

vestigen, hadden ze weinig of geen interesse om een officiële taal te leren. Bovendien 

hadden personen van Poolse origine in Brussel een sterke transnationale gemeenschap 

uitgebouwd waarbinnen niet alleen jobs en accommodatie werden aangeboden, maar 

ook diensten die aan nagenoeg al hun noden tegemoet kwamen (Grzymała-Kazłowska 

2005). Toch stelde de onderzoekster op het einde van de jaren negentig bij steeds 

meer mensen van Poolse afkomst de motivatie vast om de taal van de meerderheid te 

leren. Dat was mogelijk het gevolg van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt 

en de toenemende competitie tussen de mensen van Poolse afkomst onderling: 

‘Speaking French, Flemish or English gives migrants a privileged position within 

community of undocumented workers that can be easily used for generating direct 

financial benefits and creating social capital and dependency relationships’ (Grzymała- 

Kazłowska 2005, p. 693). 

Paspalanova (2006, p. 288) besluit dat mensen van Poolse afkomst zonder papieren in 

Brussel meer vertrouwd waren met het Frans dan met het Nederlands: ‘Looking at the 

language competences of the undocumented Polish migrants reveal that the majority of 

the respondents speak only French as a foreign language and, when self-evaluating 

their level of French, the respondents admit to moderate speaking competence as well 

as listening comprehension and limited writing abilities (…) However, none of the 

respondents are interested in studying the Dutch language, as Dutch is considered to 

have no impact on their access to work’. 

Ook recentere studies komen tot de conclusie dat de kennis en het gebruik van de 

Belgische landstalen over het algemeen relatief beperkt is binnen de Poolse 

gemeenschap. Op basis van interviews met Poolse huishoudhulpen en hun werkgevers 

in Leuven stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) dat het contact tussen 

47

mensen van Poolse en van Belgische afkomst bemoeilijkt wordt door een gebrek aan 

een gemeenschappelijke taal. Van de autochtone werkgevers die geïnterviewd werden, 

sprak niemand Pools en slechts een beperkte groep Poolse werknemers sprak 

Nederlands. De onderlinge communicatie verliep dan ook voornamelijk in het Engels of 

het Frans, talen die bij beide groepen voor moeilijkheden zorgden. 

Uit diepte-interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen kwam 

enerzijds naar voor dat de meeste ouders Pools spreken met hun kinderen. Hierdoor 

zouden vooral de ouders minder snel de landstalen leren. Anderzijds zouden mensen 

van Poolse afkomst sinds de legalisering van hun verblijf sterker gemotiveerd zijn om 

taallessen te volgen. Personen tussen 20 en 30 jaar zouden een betere kennis hebben 

van het Nederlands en het Frans dan oudere generaties. Ook mensen van Poolse 

afkomst die in België school lopen, zouden het Nederlands beter onder de knie hebben 

(Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). 

In Nederland heeft de meerderheid van de Polen die na 2004 naar het land gemigreerd 

zijn, moeite met de Nederlandse taal. Schrijven zou voor de grootste problemen 

zorgen, gevolgd door lezen en een gesprek volgen. Verder blijkt uit Nederlands 

onderzoek dat relatief weinig Poolse migranten Nederlands spreken binnen hun gezin 

(Gijsberts 2011a). 

3.3. Resultaten 

In de volgende alinea’s wordt een overzicht gegeven van de bevindingen met 

betrekking tot de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse origine. 

Beide thema’s komen achtereenvolgens aan bod. In een derde alinea gaan we op zoek 

naar factoren die samenhangen met de beheersing en het gebruik van het Nederlands 

binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen. 

3.3.1. Taalbeheersing 

Om iemands talenkennis objectief vast te stellen, zijn schrijf- en leestesten 

noodzakelijk. Dat maakt taalbeheersing bijzonder moeilijk te meten via 

surveyonderzoek. We peilden aan de hand van twee items naar de zelfgerapporteerde 

taalbeheersing van de respondenten. In de eerste plaats werd de respondenten 

gevraagd of ze van Nederlandstalige brieven of folders heel veel, veel, noch veel/noch 

weinig, weinig of heel weinig begrijpen. Een tweede vraag ging, op basis van dezelfde 

antwoordcategorieën, na hoe veel personen van Poolse origine begrijpen als mensen 

hen in het Nederlandse aanspreken. De antwoordverdelingen worden weergegeven in 

figuur 11. 

48

Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in procenten) – 

volledige dataset 

40 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

22,2% 22,5% 

20,6% 

28,9% 

35,9% 

31,1% 

Heel veel Veel Noch veel, noch 

weinig 

12,2% 

11,0% 

9,1% 

6,5% 

Weinig Heel weinig 

Begrip van Nederlandstalige brieven of folders Begrip van Nederlandstalige gesprekken 

Van de respondenten zegt 43% (heel) veel te begrijpen van wat er in Nederlandstalige 

brieven of folders staat. Ruim 50% geeft aan (heel) veel te begrijpen van wat mensen 

zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands. Een groot aandeel van de 

respondenten concentreert zich in de middencategorie: respectievelijk 36% en 31% van 

de respondenten begrijpt noch veel noch weinig van Nederlandstalige brieven of folders 

en van Nederlandstalige gesprekken. Het aandeel respondenten dat zegt heel weinig te 

begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders bedraagt 9%. Voor de mondelinge 

communicatie gaat het om 7% van de ondervraagden. 

De twee items over de beheersing van de Nederlandse taal – het begrijpen van folders 

of brochures en het begrijpen van het Nederlands als men wordt aangesproken – 

vormen een goede schaal (Cronbach’s alpha=0,896) die de algemene kennis van het 

Nederlands weergeeft. De schaal loopt van 1 tot en met 5, waarbij een hogere score op 

een betere beheersing van het Nederlands wijst. We gebruiken deze schaal om een 

beeld te krijgen van de kennis van het Nederlands in enkele subgroepen van de Poolse 

gemeenschap. 

Een vergelijking van gemiddelden toont aan dat hoger opgeleide mensen van Poolse 

afkomst het Nederlands beter beheersen dan personen die lager opgeleid zijn. Ook 

respondenten die langer in België verblijven, beheersen het Nederlands beter dan hun 

landgenoten die later naar België zijn gemigreerd. Er zijn geen significante verschillen 

tussen mannen en vrouwen en tussen de leeftijdscategorieën. 

49

Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur 

in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset 

50 

Beheersing van het Nederlands 

Totaal 3,42 

Geslacht 

Leeftijd 

Man 3,38 

Vrouw 3,45 

18-30 jaar 3,49 

31-50 jaar 3,43 

51-70 jaar 3,30 

Opleidingsniveau** 

Maximaal basisonderwijs 2,66 

Lager secundair onderwijs 3,29 

Hoger secundair onderwijs 3,61 

Hoger onderwijs 3,98 

Verblijfsduur in België** 

0-4 jaar 2,78 

5-9 jaar 3,29 

10-14 jaar 3,65 

≥ 15 jaar 4,03 

ANOVA: *p< .05 **p

Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht, leeftijd, 

opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset 

Heeft cursus Nederlands gevolgd 

n % 

Totaal 288 69,6 

Geslacht** 

Leeftijd 

Man 96 60,4 

Vrouw 192 75,3 

18-30 jaar 74 64,3 

31-50 jaar 162 71,1 

51-70 jaar 52 73,2 


Maximaal basisonderwijs 10 47,6 

Lager secundair onderwijs 167 68,4 

Hoger secundair onderwijs 57 64,0 

Hoger onderwijs 54 90,0 

Verblijfsduur in België* 

0-4 jaar 65 65,0 

5-9 jaar 90 76,9 

10-14 jaar 68 61,8 

≥ 15 jaar 61 74,4 

Chi 2 : * p< .05 ** p < .01 

Een opsplitsing van deze vraag naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur 

(tabel 14) toont dat significant meer vrouwen dan mannen van Poolse afkomst een 

cursus Nederlands volgden. Ook respondenten met een diploma hoger onderwijs en 

personen die 5 tot 9 jaar of langer dan 14 jaar in België wonen, deden dit significant 

vaker. 

Naast de beheersing van het Nederlands, peilde de survey naar de kennis van het Frans 

en het Engels. Gevraagd werd hoe veel mensen van Poolse afkomst begrijpen wanneer 

zij in het Frans, dan wel het Engels worden aangesproken. Respondenten konden 

opnieuw kiezen uit de antwoordcategorieën heel veel, veel, noch veel/noch weinig, 

weinig, heel weinig. De antwoordverdelingen uit figuur 12 laten zien dat de 

meerderheid van de personen van Poolse origine problemen heeft met het begrijpen 

van het Frans: 80% van de ondervraagden zegt heel weinig te verstaan als mensen hen 

in het Frans aanspreken. Bovendien zegt amper 6% van de ondervraagden (heel) veel 

te begrijpen als ze in het Frans worden aangesproken. Mensen van Poolse afkomst 

lijken het Engels beter onder de knie te hebben: iets minder dan 21% van de 

respondenten zegt (heel) weinig te verstaan als zij in het Engels worden aangesproken. 

Ongeveer 44% van de respondenten geeft aan (heel) veel te begrijpen in deze situatie. 

51

Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in procenten) – 


90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

3.3.2. Taalgebruik 

Net als taalbeheersing is ook de meting van het taalgebruik gebaseerd op 

zelfrapportering. In het interview peilden twee vragen naar de subjectieve inschatting 

van het taalgebruik. Een eerste vraag ging na hoe vaak personen van Poolse afkomst 

Nederlands spreken in het dagelijks leven. Ten tweede vroegen we aan de 

respondenten of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands gebruiken 

wanneer ze iets opschrijven. 

Figuur 13: Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) – volledige 

dataset 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Onze bevindingen in figuur 13 tonen aan dat een relatief klein percentage respondenten 

gebruik maakt van het Nederlands in het dagelijks leven: respectievelijk 23% en 10% 

zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke 

communicatie. Ter vergelijking: bijna de helft van de respondenten geeft aan soms of 

52 

2,5% 

Begrip van het Frans 

Begrip van het Engels 

21,8% 22,3% 19,9% 

3,5% 

11,5% 11,7% 

4,8% 5,5% 

4,7% 

Heel veel Veel Noch veel, noch 

weinig 

28,7% 

9,6% 

15,3% 

9,2% 

34,4% 

30,9% 

80,1% 

13,6% 

20,6% 

Weinig Heel weinig 

Altijd Meestal Regelmatig Soms Nooit 

49,3% 

Mondeling gebruik van het Nederlands Schriftelijk gebruik van het Nederlands

nooit Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor de schriftelijke communicatie 

bedraagt dit aandeel ruim 80%. 

Figuur 13 geeft een algemeen beeld van het gerapporteerde taalgebruik. Taalgebruik 

kan echter sterk variëren van persoon tot persoon. Daarom werd aan de respondenten 

gevraagd of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands praten met hun 

partner, kinderen, vrienden en buren van Poolse afkomst. De vragenlijst was zo 

opgesteld dat deze vragen slechts aan bod kwamen nadat de respondent had 

aangegeven een vaste partner en/of kinderen te hebben en buren en/of vrienden van 

Poolse afkomst te hebben met wie ze praten. 

Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren van Poolse 

afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren), vrienden van Poolse afkomst 

en/of buren van Poolse afkomst 

Kinderen Partner 

Vrienden van 

Poolse afkomst 

Buren van Poolse 

afkomst 

n % n % n % n % 

Altijd 6 2,1 18 6,5 0 0,0 12 3,4 

Meestal 13 4,5 6 2,2 0 0,0 6 1,7 

Regelmatig 22 7,5 6 2,2 8 2,1 8 2,3 

Soms 126 43,2 63 22,7 74 19,8 54 15,3 

Nooit 125 42,8 185 66,5 291 78,0 272 77,3 

Totaal 292 100,0 278 100,0 373 100,0 352 100,0 

De antwoordverdelingen van tabel 15 geven aan dat slechts weinig mensen van Poolse 

afkomst Nederlands praten met andere gezinsleden: terwijl 89% van de ondervraagden 

met een partner soms of nooit Nederlands praat met zijn of haar partner, zegt iets 

meer dan 6% van de respondenten dit altijd te doen. Ook in conversaties met de 

kinderen spreekt slechts een kleine minderheid van 2% altijd Nederlands. Exact 86% 

van de ondervraagden met kinderen geeft aan soms of nooit Nederlands te praten met 

hun kroost. 

De personen met wie mensen van Poolse origine het minst vaak in de taal van de 

meerderheid communiceren, zijn vrienden van Poolse afkomst. Van de respondenten 

die aangeven minstens één persoon van Poolse afkomst als vriend of vriendin te 

hebben, zegt 78% nooit Nederlands met hen te praten. Geen enkele respondent geeft 

in de bevraging aan altijd of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen 

van Poolse afkomst. Ook met buurtbewoners van dezelfde afkomst praat de 

meerderheid van de respondenten Pools. Ongeveer 77% van de ondervraagden praat 

nooit Nederlands als hij of zij een babbeltje doet met buren van Poolse origine. Iets 

meer dan 5% van de ondervraagden doet dat altijd of meestal wel. 

Met de items die het taalgebruik van de Poolse respondenten meten – hoe vaak spreekt 

u Nederlands en hoe vaak schrijft u iets op in het Nederlands – vormen we een schaal 

(Cronbach’s alpha=0,712) die waarden aanneemt van 1 tot en met 5. Een hogere score 

geeft een frequenter gebruik van het Nederlands weer. Op basis van deze schaal wordt 

53

nagegaan of het gebruik van het Nederlands verschilt naar geslacht, leeftijd, 

opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Tabel 16 toont de analyseresultaten. 

Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in 

België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset 

Totaal 

Geslacht 

Gebruik van het Nederlands 

2,29 

Man 2,35 

Vrouw 

Leeftijd 

2,26 

18-30 jaar 2,38 

31-50 jaar 2,24 

51-70 jaar 


2,34 




Hoger onderwijs 


2,48 

0-4 jaar 1,87 

5-9 jaar 2,28 

10-14 jaar 2,41 

≥ 15 jaar 

ANOVA: *p< .05 **p

waarvan onderzoeken hebben aangetoond dat ze een invloed kunnen hebben op de 

beheersing en/of het gebruik van de taal van de meerderheid. 

Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse gaan we na of er een 

verband bestaat tussen de beheersing en het gebruik van het Nederlands en een aantal 

achtergrondkenmerken: geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur. Kwalitatief onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen 

suggereert dat vrouwen gemotiveerder en ambitieuzer zijn dan mannen om na de 

werkuren Nederlandse taallessen te volgen. Verder blijkt uit de interviews dat Poolse 

jongeren een betere kennis hebben van het Nederlands dan ouderen (Levrau, Piqueray 

& Vancluysen 2011). Wat opleidingsniveau en verblijfsduur betreft, wijzen verschillende 

studies op een positieve samenhang met beheersing en gebruik van de 

meerderheidstaal (Chiswick & Miller 2003; Fennelly & Palasz 2003; van Tubergen & 

Kalmijn 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2010; Gijsberts 2011). Op basis van 

deze gegevens, verwachten we dat vrouwen, jongeren, hoger opgeleiden en zij die al 

lange tijd in België verblijven, het Nederlands beter beheersen dan mannen, ouderen, 

lager opgeleiden en Polen die recent zijn gemigreerd. 

Beroepssituatie. Studies tonen aan dat mensen van Poolse afkomst over het algemeen 

jobs uitoefenen die geen goede kennis van het Nederlands vereisen (Galent, Goddeeris 

& Niedźwiedzki 2009; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Toch concluderen Levrau, 

Piqueray & Vancluysen (2011) op basis van interviews met sleutelfiguren uit de Poolse 

gemeenschap dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands leren door effectief te 

werken: ‘Door het werk pikken ze de taal op. Zij die geen Nederlands kennen, vragen 

hulp aan anderen om zaken te vertalen’ (p. 105). We onderzoeken of we deze 

samenhang kwantitatief kunnen bevestigen en nemen de variabele beroepssituatie 

(1=vaste job, 0=geen vaste job) op. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst 

met een job het Nederlands beter onder de knie hebben en de taal vaker gebruiken in 

het dagelijks leven. 

Exposure-hypothese. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die vaker worden 

blootgesteld aan de taal van de meerderheid, zullen de taal sneller en beter onder de 

knie krijgen en vaker gebruiken. Dat is de conclusie die Chiswick & Miller (1998; 2001) 

trekken uit hun onderzoeken bij etnisch-culturele minderheden in de Verenigde Staten. 

Om deze relatie na te gaan, nemen we allereerst een variabele op die ons een beeld 

geeft van de etnisch-culturele samenstelling van de woonbuurt. Aan de hand van vijf 

antwoordcategorieën (1=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van een andere 

afkomst dan de Belgische tot 5=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van Belgische 

afkomst) werd de respondenten gevraagd een inschatting te maken van de etnischculturele 

samenstelling van de buurt. We verwachten dat mensen die in autochtone 

buurten wonen, het Nederlands beter beheersen en regelmatiger gebruiken dan 

personen die in buurten wonen waar voornamelijk mensen van niet-autochtone afkomst 

wonen. 

Daarnaast nemen we een variabele op die ons een beeld geeft van de sociale contacten 

van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Aan de respondenten werd gevraagd of ze in 

hun dagelijks leven meer, even veel of minder contact hebben met mensen van Poolse 

afkomst dan met mensen van Belgische afkomst (1=meer contact met mensen van 

Poolse afkomst dan met mensen van Belgische afkomst, 2=evenveel contact met 

mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst, 3=meer contact 

55

met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst). Aangezien 

sociale contacten met mensen van Belgische afkomst de exposure aan het Nederlands 

verhogen, verwachten we dat mensen van Poolse afkomst die in hun dagelijks leven 

meer contact hebben met autochtonen, het Nederlands beter beheersen en vaker 

gebruiken. 

Inburgeringsprogramma/taalcursus. Vorige studies bij leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen vonden een positief verband tussen het gevolgd hebben van een 

taalcursus of inburgeringsprogramma 12 en de beheersing en het gebruik van de taal van 

de meerderheid (Beenstock, Chiswick & Repetto 2001; van Tubergen 2010; Dagevos & 

Odé 2011). Door de variabelen inburgeringsprogramma (0=niet gevolgd, 1=gevolgd) 

en taalcursus (0=niet gevolgd, 1=gevolgd) op te nemen in de analyse, onderzoeken we 

of we deze positieve samenhang ook terug vinden bij de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen. 

12 Als burgers van een lidstaat van de Europese Unie zijn mensen van Poolse afkomst niet verplicht om een 

inburgeringscursus te volgen, zij kunnen hier wel vrijwillig voor kiezen. 

56

Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset 

57

Tabel 17 maakt duidelijk dat taalbeheersing samenhangt met leeftijd, opleidingsniveau 

en verblijfsduur: jongeren, hoger opgeleiden en zij die al geruime tijd in België 

verblijven, hebben een betere kennis van het Nederlands dan oudere, lager opgeleide 

en recent gemigreerde mensen van Poolse afkomst. 13 We vinden geen samenhang 

tussen de variabelen geslacht en de beheersing van het Nederlands. Ook wat betreft de 

beroepssituatie werd geen verband gevonden. 

In de derde stap van de analyse vinden we bevestiging voor de exposure-hypothese: 

mensen van Poolse origine hebben het Nederlands beter onder de knie naarmate er 

meer mensen van Belgische afkomst in hun buurt wonen en naarmate ze meer contact 

hebben met de autochtone bevolking. Wellicht is het effect van contact wederkerig: wie 

vaker contact heeft met autochtonen zal zijn of haar Nederlands verbeteren, maar 

personen die het Nederlands beter beheersen, zullen ook sneller geneigd zijn om 

contact te leggen met mensen van Belgische afkomst. 

Met betrekking tot het volgen of gevolgd hebben van een niet-verplichte cursus 

Nederlands wordt de hypothese bevestigd: personen van Poolse origine die Nederlandse 

les volgen of gevolgd hebben, hebben een beter begrip van de taal. We vinden geen 

samenhang tussen het volgen of gevolgd hebben van een inburgeringsprogramma en 

de kennis van de meerderheidstaal. 

Tabel 18 geeft ons een antwoord op de vraag welke variabelen samenhangen met het 

(zelfgerapporteerde) gebruik van het Nederlands. De vier stappen van de analyse voor 

taalbeheersing worden herhaald. In een vijfde, bijkomende stap wordt de variabele voor 

(zelfgerapporteerde) taalbeheersing toegevoegd. Op die manier wordt onderzocht welke 

factoren er bij eenzelfde taalbeheersing voor zorgen dat respondenten de taal van de 

meerderheidsgroep meer of minder vaak gebruiken in het dagelijkse leven. 

De resultaten tonen opnieuw een verband met leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur: het gebruik van het Nederlands neemt toe naarmate de leeftijd jonger, 

het opleidingsniveau hoger en de verblijfsduur langer is. Met geslacht en 

beroepssituatie is er geen samenhang. 

De analyses bevestigen de exposure-hypothese ook voor taalgebruik: personen van 

Poolse afkomst gebruiken het Nederlands vaker naarmate er meer autochtonen in hun 

buurt wonen en naarmate ze vaker met mensen van Belgische afkomst in contact 

komen. Tussen het al dan niet volgen of gevolgd hebben van een inburgeringcursus of 

een taalcursus Nederlands en het gebruik van het Nederlands bestaat geen verband. 

Onder controle van taalbeheersing, dat zoals verwacht een positief effect heeft op het 

gebruik van het Nederlands, verdwijnen de effecten van leeftijd, opleidingsniveau, 

verblijfsduur en etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Dat wijst erop dat 

ouderen, lager opgeleiden, mensen die minder lang in België verblijven of in buurten 

wonen waar veel mensen van niet-Belgische origine wonen, het Nederlands minder 

vaak gebruiken omdat ze de taal minder goed beheersen. De samenhang tussen de 

contacten van mensen van Poolse afkomst en taalgebruik blijft na controle voor 

taalbeheersing wel bestaan. Deze vaststelling suggereert dat, bij gelijke taalbeheersing, 

13 In tegenstelling tot de bivariate analyses toont de regressieanalyse een significante samenhang met 

leeftijd. Dit kan verklaard worden door het gebruik van een continue variabele voor leeftijd in deze analyse. 

58

personen van Poolse origine het Nederlands frequenter gebruiken naarmate ze 

regelmatiger contact hebben met mensen van Belgische afkomst. 

59

Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset 

60

3.4. Besluit 

In dit hoofdstuk werd de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse 

origine van naderbij bekeken. Allereerst schetsten we een algemeen beeld van de 

taalsituatie van deze etnisch-culturele groep. Vervolgens gingen we op zoek naar 

factoren die in verband staan met de kennis en het gebruik van het Nederlands. 

De bevindingen suggereren dat personen van Poolse afkomst het Nederlands beter 

begrijpen in mondelinge dan in schriftelijke communicatie. Terwijl 43% van de mensen 

van Poolse afkomst (heel) veel begrijpt van wat er in Nederlandstalige brieven of 

folders staat, loopt dit percentage op tot 52% met betrekking tot mondelinge 

communicatie. Bovendien geeft 21% van de respondenten aan (heel) weinig te 

begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders. Ter vergelijking: 18% van de mensen 

van Poolse afkomst begrijpt (heel) weinig als zij in het Nederlands worden 

aangesproken. De resultaten wijzen wel op een grote bereidheid om Nederlands te 

leren. Ongeveer zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus 

Nederlands gevolgd. Wat betreft de beheersing van andere talen, lijken mensen van 

Poolse afkomst het Engels beter te beheersen dan het Frans. 

Daarnaast tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands 

relatief weinig gebruiken in hun dagelijkse communicatie: bijna de helft van de 

respondenten geeft aan nooit of soms Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor 

schriftelijke communicatie bedraagt dit aandeel ruim 80%. Respectievelijk 23% en 10% 

zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke 

communicatie. 

Verdere analyses rond taalgebruik laten zien dat personen van Poolse origine het minst 

vaak Nederlands praten met vrienden van Poolse afkomst: maar liefst 78% zegt nooit 

in het Nederlands met hen te communiceren en geen enkele respondent geeft aan altijd 

of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen van Poolse afkomst. Met 

buurtbewoners uit de eigen gemeenschap praat meer dan twee derde van de 

ondervraagde respondenten Pools. Ook binnen het gezin wordt het Nederlands relatief 

weinig gebruikt: amper 7% van de respondenten geeft aan altijd of meestal Nederlands 

te praten met hun kinderen. In gesprekken met de partner gebruikt 89% van de 

ondervraagden slechts soms of nooit de taal van de ontvangende samenleving. 

Om te achterhalen welke kenmerken verschillen in de beheersing en het gebruik van 

het Nederlands verklaren, werden regressieanalyses uitgevoerd. Op basis hiervan 

werden enkele factoren onderscheiden die samenhangen met het taalgebruik en de 

taalkennis van personen van Poolse origine. Uit de analyses blijkt dat de kennis en het 

gebruik van het Nederlands toeneemt naarmate mensen van Poolse afkomst jonger 

zijn, langer in ons land verblijven en hoger opgeleid zijn. Ook de exposure-hypothese 

werd bevestigd: mensen die in hun woonbuurt of door hun sociale contacten vaker in 

contact komen met het Nederlands, beheersen de taal beter en gebruiken ze vaker. 

De beheersing van het Nederlands hangt verder samen met het volgen of gevolgd 

hebben van een cursus Nederlands: personen die taallessen volgen, beheersen de 

meerderheidstaal beter. Deze variabele heeft geen rechtstreeks effect op het 

taalgebruik van personen van Poolse origine. Wel is het zo dat personen die de 

Nederlandse taal beter beheersen, ze over het algemeen ook frequenter gebruiken. 

61

4. Sociale contacten 


“Social networks are important in all our lives, often for finding jobs, more often for 

finding a helping hand, companionship or a shoulder to cry on”. 

Dat sociale relaties van vitaal belang zijn in het dagelijkse leven van mensen, blijkt uit 

bovenstaand citaat van de Amerikaanse socioloog Claude Fischer (1977, p. 19). Sociale 

contacten leveren immers niet alleen belangrijke morele steun, maar kunnen vaak ook 

materiële voordelen opleveren. Zo tonen verschillende wetenschappelijke studies aan 

dat personen die meer sociale contacten hebben, makkelijker een job vinden 

(Granovetter 1974; 1995). Bovendien oefenen werknemers die werk vinden via hun 

persoonlijk netwerk, hun functie langer uit, hebben ze een hoger loon en zijn ze meer 

tevreden over hun werk (Holzer 1988; Staiger 1990; Simon & Warner 1992; 

Granovetter 1995; Aguilera 2005). Sociale relaties kunnen echter ook op andere 

domeinen hun vruchten afwerpen: Putnam (2000) toont aan dat kinderen niet alleen 

gezonder en veiliger opgroeien in wijken met een hoger sociaal kapitaal, maar er ook 

een betere opleiding kunnen genieten. Verder leidt de aanwezigheid van sociaal kapitaal 

in de samenleving volgens de Amerikaanse socioloog tot een betere werking van de 

democratie en de economie (Putnam 2000). Bovendien heeft onderzoek herhaaldelijk 

aangetoond dat mensen met veel sociale contacten in een betere gezondheid verkeren 

(House, Landis & Umberson 1988; Seeman 1996; Berkman & Glass 2000). 

Ook tijdens het migratieproces spelen sociale netwerken een cruciale rol. Onderzoek 

naar de sociale contacten van etnisch-culturele minderheden toont aan dat sociale 

netwerken zorgen voor een daling van de risico’s en de kosten die met migratie 

gepaard gaan, een invloed hebben op de keuze van de migratiebestemming, 

belangrijke informatie aanleveren over de ontvangende samenleving en praktische 

steun bieden in de zoektocht naar huisvesting (Boyd 1989; Massey et al. 1993; 

Paspalanova 2006; Ryan et al. 2007; White 2010). Ook op de arbeidsmarkt zijn sociale 

contacten van vitaal belang voor migranten: leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen die contact onderhouden met andere personen, hebben niet alleen 

een betere toegang tot de arbeidsmarkt, maar krijgen ook een hoger loon en/of 

oefenen een betere functie uit dan personen van buitenlandse origine met een minder 

uitgebouwd sociaal netwerk (zie o.m. Elliott & Sims 2001; Fernandez & Castilla 2001; 

Aguilera 2002; Sanders, Nee & Sernau 2002; Aguilera 2003; Aguilera & Massey 2003; 

Munshi 2003; Garcia 2005; Amuedo-Dorantes & Mundra 2007; de Vroome & van 

Tubergen 2010; Lancee 2010; Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011). 

In dit hoofdstuk trachten we op basis van kwantitatieve gegevens een actueel beeld te 

schetsen van het sociale leven van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. We nemen de 

grootte en de etnisch-culturele samenstelling van hun vriendenkring onder de loep, 

gaan na in welke mate ze contacten onderhouden met hun buren en onderzoeken hun 

lidmaatschap van verenigingen en clubs in België. Tot slot zoomen we in op factoren die 

in relatie staan met het bridging sociaal kapitaal van mensen van Poolse afkomst. 

Allereerst staan we echter stil bij de literatuur rond sociaal kapitaal en bij voorgaand – 

hoofdzakelijk kwalitatief - onderzoek naar de sociale contacten van de Poolse 

gemeenschap in België. 

63


4.2.1. Sociaal kapitaal 

Om de voordelen van sociale relaties te onderzoeken en te verklaren dient de theorie 

van het sociaal kapitaal vaak als uitgangspunt. Volgens deze theorie geven sociale 

netwerken toegang tot hulpbronnen die aangewend kunnen worden om bepaalde 

doelen te bereiken en/of levenscondities te verbeteren (Portes 1998). Een eenduidige 

definitie van het begrip ‘sociaal kapitaal’ bestaat echter niet. Zo omschrijft de Franse 

socioloog Bourdieu (1985, p. 248) sociaal kapitaal als ‘het geheel van bestaande en 

potentiële hulpbronnen die gerelateerd zijn aan een duurzaam netwerk van meer of 

minder geïnstitutionaliseerde relaties van wederkerigheid die als dusdanig erkend 

worden’. Putnam (2007, p. 137) definieert het concept als ‘networks and the associated 

norms of reciprocity and trustworthiness’. Van der Gaag en Snijders (2004, p. 201) 

leggen de nadruk op de persoonlijke voordelen die sociale contacten kunnen opleveren 

door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘the collection of resources owned by the 

members of an individual’s personal social network, which may become available to the 

individual as a result of the history of these relationships’. 

Wanneer we de sociale verankering van etnisch-culturele minderheden onder de loep 

nemen, is Putnams (2000) onderscheid tussen bonding of bindend sociaal kapitaal en 

bridging of overbruggend sociaal kapitaal een interessant aanknopingspunt. Met 

bonding sociaal kapitaal refereert de socioloog naar sociale netwerken die, vrijwillig of 

uit noodzaak, hoofdzakelijk personen met dezelfde kenmerken verenigen. Etnische 

zelforganisaties zijn een voorbeeld. Sociale netwerken die daarentegen bestaan uit 

individuen met verschillende achtergronden en sociale posities bevorderen het bridging 

of overbruggend sociaal kapitaal. Het gaat bijvoorbeeld om verenigingen die personen 

van diverse etnisch-culturele minderheidsgroepen samenbrengen. 

Volgens Putnam (2007, pp. 143-144) sluiten beide vormen van sociaal kapitaal elkaar 

niet per definitie uit: ‘Too often, without really thinking about it, we assume that 

bridging social capital and bonding social capital are inversely correlated in a kind of 

zero-sum relationship (…) I believe that assumption is often false. In other words, high 

bonding might well be compatible with high bridging, and low bonding with low 

bridging.’ Deze stelling wordt bevestigd door Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009): 

in hun studie bij personen van Marokkaanse en Turkse origine in Vlaanderen tonen de 

onderzoekers aan dat personen die veel contact hebben met mensen uit de eigen 

etnisch-culturele gemeenschap, ook regelmatige contacten onderhouden met 

autochtonen. 

Welke vorm van sociaal kapitaal levert de meeste voordelen op voor leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen? Op deze vraag lopen de antwoorden uiteen: beide 

vormen van sociale contacten lijken voor- en nadelen te hebben. Zo zouden de 

solidariteit en het vertrouwen die heersen binnen bonding netwerken, positieve 

resultaten opleveren op de arbeidsmarkt. Ze zorgen er immers niet alleen voor dat 

informatie snel verspreid wordt binnen het netwerk, maar ook dat leden elkaar steunen 

bij het vinden en het behouden van een job. Bovendien leiden banden met personen 

van de eigen gemeenschap tot een gevoel van samenhorigheid en spelen ze een 

belangrijke rol in de ontwikkeling van een persoonlijke identiteit (zie o.m. Waldinger 

1994; Putnam 2000; Sanders, Nee & Sernau 2002; Leonard & Onyx 2003; Drever & 

Hoffmeister 2008). 

64

Hoewel bonding netwerken hun hulpbronnen efficiënt verdelen over insiders, kunnen ze 

negatieve effecten hebben voor de leden van het netwerk en de gemeenschap in het 

algemeen. Leden van bonding netwerken staan immers vaak wantrouwig en 

afstandelijk ten aanzien van de omringende samenleving zodat informatiestromen 

tussen de gemeenschap en de gastsamenleving beperkt blijven en de integratie 

bemoeilijkt wordt (Portes 1998; Adler & Kwon 2000; Putnam 2000; Bowles & Gintis 

2002). Bovendien kunnen sociale verplichtingen en verwachtingen binnen bonding 

sociale netwerken de mobiliteit en de autonomie van de leden beperken (Bach & 

Carroll-Seguin 1986; Portes & Sensenbrenner 1993; Portes 1998; Read 2004). Ook op 

de arbeidsmarkt kunnen uitsluitend intra-etnische contacten een belemmering vormen 

voor etnisch-culturele minderheden. Ooka en Wellman (2003, p.14) stelden op basis 

van een onderzoek naar sociaal kapitaal bij Engelse, Duitse, Joodse, Oekraïense en 

Italiaans-Canadese migranten in Toronto: ‘Those in lower-status groups who use intraethnic 

contacts are more likely to get low-paying jobs because their contacts (usually of 

the same gender) are likely to be in low-paying jobs’. 

Bridging sociaal kapitaal lijkt daarentegen positieve gevolgen te hebben op de 

arbeidsmarkt: migranten die contacten hebben met autochtonen, hebben niet alleen 

vaker een baan, maar ook een hoger loon (Ooka & Wellman 2003; Aguilera 2005; de 

Vroome & van Tubergen 2010; Lancee 2010). Voor deze vaststelling worden 

verschillende verklaringen aangehaald: contacten met de autochtone bevolking zouden 

positief zijn omdat de meeste werkgevers autochtoon zijn, omdat autochtonen beter 

vertrouwd zijn met de ontvangende samenleving, over het algemeen hoger opgeleid 

zijn, meer prestigieuze jobs uitoefenen en daardoor beter geïnformeerd zijn en meer 

invloedrijke sociale contacten hebben (De Graaf & Flap 1988; Heath & Yu 2005; Haug 

2007; Kanas & van Tubergen 2009). Door een brug te slaan met andere groepen in de 

samenleving worden individuen bovendien geconfronteerd met alternatieve denkwijzen 

en krijgen ze toegang tot unieke informatie waarover de meerderheidsgroep beschikt 

(Burt 2004). Andere voordelen van bridging sociaal kapitaal zijn: een betere 

verspreiding van informatie, de afname van vooroordelen ten aanzien van de outgroup 

en een verhoogde kans op een goede opleiding (Putnam 2000; Pettigrew & Tropp 

2006). 

4.2.2. Sociale contacten in de Poolse gemeenschap 

Studies bij de eerste ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die vanaf het einde 

van de vorige eeuw naar België migreerden, leren dat sociale contacten een belangrijke 

rol hebben gespeeld in het migratieproces van mensen van Poolse origine (Kuzma 

2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). In haar doctoraatsscriptie over 

mensen van Poolse afkomst zonder papieren in Brussel toont Paspalanova (2006) aan 

dat landgenoten die reeds in Brussel verblijven, de kosten van migratie sterk 

verminderen door nieuwkomers te helpen in hun zoektocht naar een onderkomen en 

een baan. Door bovendien belangrijke informatie aan te leveren over het leven in de 

stad, overtuigen ze heel wat potentiële migranten in hun land van herkomst om voor 

Brussel te kiezen. Op die manier komt een proces van kettingmigratie op gang. 

Ook na het migratieproces blijven de sociale contacten van mensen van Poolse afkomst 

zonder papieren in België voornamelijk beperkt tot de eigen etnisch-culturele 

gemeenschap. Uitgezonderd voor werken schoolaangelegenheden bewogen mensen 

van Poolse afkomst zich in de jaren negentig voornamelijk binnen de eigen 

65

gemeenschap (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). Een verklaring voor 

deze relatief beperkte sociale contacten met autochtonen wordt gezocht in de illegale 

positie van de meerderheid van de Poolse migranten voor de toetreding van Polen tot 

de Europese Unie in 2004 (Grzymała-Kazłowska 2005). 

Toch concluderen Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 87) op basis van hun 

onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven dat mensen van Poolse afkomst, ook 

na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, de behoefte hebben om nauwe 

contacten te onderhouden met mensen met dezelfde afkomst: ‘In establishing social 

groups during migration, Poles are natural partners to each other’. De onderzoekers 

zien in de eerste plaats de beperkingen op de arbeidsmarkt als verklaring voor dit 

fenomeen 14 : ‘Labour market limitations contribute to the increase of such feelings as 

alienation from the social system of Belgium. Many of our respondents do not feel 

themselves to be equal partners with Belgians. In order to satisfy the need of having 

interactions with their equals, contacts based on a level playing field, Poles come into 

contact with fellow Poles’ (Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki 2009, p. 86). Een ander 

obstakel voor interetnische contacten betreft het gebrek aan een gemeenschappelijke 

taal (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). 

Ondanks deze hinderpalen toont onderzoek aan dat soms hechte vriendschappen 

ontstaan tussen mensen van Poolse en Belgische origine. Zo hebben werkgevers, 

ondanks de taalbarrière, vaak nauwe contacten met hun Poolse huishoudsters en 

bouwen Poolse zelfstandigen soms goede relaties op met tevreden klanten. De laatste 

jaren komen personen van Poolse origine bovendien meer en meer in contact met 

Belgische ouders via hun kinderen (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009; Levrau, 

Piqueray & Vancluysen 2011). 

Hoewel mensen van Poolse afkomst veel belang hechten aan contacten met 

landgenoten, tonen studies aan dat er vanaf de jaren negentig competitie en 

wantrouwen heerste binnen de Poolse gemeenschap. Op basis van diepte-interviews 

met documentloze Poolse werkkrachten in Brussel, besluit Grzymała–Kazłowska (2005, 

p. 678) dat de samenwerkingsverbanden zich beperken tot familieleden en dat mensen 

van Poolse afkomst slechts hulp bieden aan Poolse migranten indien ze er zelf de 

vruchten van kunnen plukken: ‘Migrants trade in information about jobs, bargains (i.e. 

second-hand cars), favourable legal opportunities, offers of inexpensive accomodation, 

etc. Some of the undocumented workers deduct a part of the wages of recruited 

persons (sometimes even relatives or acquaintances) for putting them into contact with 

future employers’. Volgens de onderzoekster is dit gebrek aan solidariteit een gevolg 

van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt in deze periode. Bovendien leidde de 

toestroom van mensen uit de voormalige Sovjet-Unie, ex-Joegoslavië en Roemenië tot 

extra competitie op de informele arbeidsmarkt in Brussel. 

Naast de economische competitie zorgen ook andere factoren voor spanningen binnen 

de Poolse gemeenschap in België. Heel wat mensen van Poolse afkomst storen zich aan 

landgenoten die er een minnaar of minnares op nahouden in de ontvangende 

samenleving of aan personen die de negatieve stereotypes die leven bij mensen van 

Belgische afkomst, bevestigen. Door deze houding zouden ze niet alleen zichzelf, maar 

14 De Belgische arbeidsmarkt werd pas volledig opengesteld voor mensen van Poolse afkomst op 1 mei 2009. 

66

ook hun landgenoten, thuisland en andere migranten in diskrediet brengen (Galent, 

Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). 

Op basis van gesprekken met sleutelpersonen binnen de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen, besluiten Levrau, Piqueray en Vancluysen (2011) dat slechts weinig mensen 

van Poolse afkomst lid zijn van organisaties in België. Ook in Nederland komen 

onderzoekers tot de vaststelling dat slechts weinig Polen activiteiten of bijeenkomsten 

bijwonen van organisaties in het verenigingsleven (Gijsberts 2011). Mogelijke 

verklaringen hiervoor zijn tijdsgebrek en het gebrek aan interesse voor ontspanning 

binnen de Poolse gemeenschap. Verder kwam uit de semigestructureerde interviews in 

Antwerpen naar voor dat het aantal Poolse verenigingen in Antwerpen niet alleen 

beperkt is, maar dat zij ook een moeilijk bestaan kennen omwille van een gebrek aan 

onderlinge communicatie, afstemming en eensgezindheid (Gijsberts 2011; Levrau, 



Om de sociale contacten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen in kaart te brengen, 

onderzoeken we in navolging van Putnam (2000) zowel de informele als de formele 

contacten van personen van Poolse afkomst. Concreet onderscheiden we drie aspecten 

van het sociale leven: de vriendschapsrelaties, het contact met buren en de participatie 

aan het verenigingsleven. 

Vooraleer we deze verschillende thema’s behandelen, toont onderstaande cirkeldiagram 

het belang van sociale contacten aan voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Bijna 

twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben hun 

huidige job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Ter vergelijking: iets 

minder dan 24% van de respondenten geeft aan zijn of haar baan gevonden te hebben 

via een uitzendbureau of een vacature. 

Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die werken (N=328) 

4,9% 

5,5% 

0,9% 0,6% 

11,0% 

12,5% 

17,1% 

47,6% 

Vrienden of kennissen 

Familie 

Uitzendbureau 

Vacature in krant, tijdschrift of op het 

internet 

Andere 

VDAB 

Een Poolse organisatie 

Tabel 19 geeft een algemeen overzicht van de contacten van personen van Poolse 

origine in Antwerpen. Bijna 40% van de respondenten geeft aan meer in contact te 

komen met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst. 

Verder stellen we vast dat 29% van de ondervraagden meer contact heeft met 

67

personen van dezelfde etnisch-culturele groep en dat 31% even vaak contact heeft met 

mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst. 

Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset 

Meer contact met mensen van Poolse afkomst dan met 

mensen van Belgische afkomst 

Even veel contact met mensen van Poolse afkomst als 

met mensen van Belgische afkomst 

Meer contact met mensen van Belgische afkomst dan 

met mensen van Poolse afkomst 

68 

n % 

120 28,9 

130 31,3 

165 39,8 

Totaal 415 100,0 

4.3.1. Vriendenkring 

Om inzicht te krijgen in de sociale relaties van personen van Poolse origine in 

Antwerpen, werden een aantal vragen gesteld die peilden naar de grootte van hun 

vriendenkring in België en naar de etnische-culturele samenstelling ervan. Figuur 15 

toont ons dat de respondenten over het algemeen een relatief uitgebreide vriendenkring 

hebben: meer dan twee derde van de ondervraagden geeft aan minstens zes vrienden 

te hebben. Van deze groep heeft de meerderheid een vriendenkring die meer dan 15 

personen telt. Een relatief klein aandeel van 3% van de mensen van Poolse afkomst 

heeft helemaal geen vrienden of vriendinnen. 

Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset 

40 

30 

20 

10 

0 

3,4% 

28,2% 

21,8% 

10,9% 

35,7% 

0 1 tot 5 6 tot 10 11 tot 15 > 15 

Aantal vrienden in België 

Om de etnisch-culturele samenstelling van de vriendengroep van mensen van Poolse 

origine na te gaan, werd aan de respondenten gevraagd hoeveel vrienden van Poolse, 

Belgische en/of van een andere afkomst ze hebben. Figuur 16 toont ons dat de 

vriendenkring van mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk uit leden van de 

eigen etnisch-culturele groep bestaat: bijna de helft zegt meer dan vijf vrienden van

Poolse afkomst te hebben. Voor vrienden van Belgische afkomst loopt dit percentage 

terug tot 25%. Bovendien geeft 35% van de respondenten aan helemaal geen vrienden 

van Belgische afkomst te hebben in België. Ter vergelijking: wanneer het gaat om 

vrienden van Poolse afkomst zegt iets minder dan 10% geen vrienden te hebben. 

Verder merken we op dat een meerderheid van de ondervraagden geen vrienden heeft 

van een andere afkomst dan de Belgische en de Poolse. Iets meer dan 11% van de 

ondervraagden geeft aan meer dan vijf vrienden van een andere afkomst te hebben. 

Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in procenten) – 


60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

9,6% 

35,2% 

55,8% 

42,4% 

39,8% 

33,2% 

24,1% 

14,9% 

7,5% 

4,3% 

2,7% 

1,7% 

19,5% 

7,5% 

0 1 tot 5 6 tot 10 11 tot 15 > 15 

Poolse afkomst (n=415) 

Belgische afkomst (n=415) 

Andere afkomst dan de Poolse of de Belgische (n=416) 

1,9% 

Aangezien de interpretatie van de begrippen ‘vriend’ en ‘vriendin’ kan verschillen van 

persoon tot persoon (cf. Parker & De Vries 1993; Adams, Blieszner & De Vries 2000), 

werd een meer gedetailleerde vraag opgenomen in de survey. Concreet werd de 

respondenten gevraagd om aan de drie vrienden of vriendinnen te denken met wie zij 

het meest contact hebben in hun vrije tijd in België. Vervolgens dienden zij aan te 

geven hoeveel van deze drie vrienden of vriendinnen van Poolse, Belgische of een 

andere afkomst zijn. Personen die aangaven geen drie vrienden te hebben of ‘weet niet’ 

antwoordden, worden buiten beschouwing gelaten in de analyse. 

69

Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in België het 

meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten met drie vrienden of 

vriendinnen (N=338) 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Als we figuur 17 onder de loep nemen, merken we op dat de drie beste vrienden van 

mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk personen van de eigen etnischculturele 

groep zijn: maar liefst 94% van de respondenten rekent minstens één persoon 

van Poolse afkomst bij zijn of haar drie beste vrienden in België. Bijna twee derde van 

de respondenten geeft aan dat zijn of haar drie beste vrienden of vriendinnen in België 

allemaal van Poolse afkomst zijn. 

Verder tonen de resultaten dat minder dan 30% van de respondenten minstens één 

persoon van Belgische afkomst tot zijn of haar drie beste vrienden rekent. Bij de 

meerderheid van deze mensen gaat het slechts om één persoon van Belgische afkomst. 

Tot slot blijken er in België weinig nauwe vriendschappen te bestaan tussen mensen 

van Poolse origine en personen met een andere afkomst: meer dan 85% van de 

respondenten rekent geen mensen van een andere afkomst dan de Poolse of de 

Belgische tot zijn of haar drie beste vrienden. Twee respondenten (0,6%) geven aan 

dat hun drie beste vrienden in België allemaal een andere afkomst hebben dan de 

Belgische of de Poolse. 

Uit de voorgaande analyses met betrekking tot de vriendschapsrelaties kunnen we 

concluderen dat personen van Poolse origine in Antwerpen voornamelijk bonding sociaal 

kapitaal hebben opgebouwd. Toch rekent ook een belangrijk aandeel van de 

respondenten autochtonen tot zijn of haar vriendengroep. We stellen ons dan ook de 

vraag welke personen voornamelijk vriendschapsrelaties uitbouwen met mensen van 

Belgische afkomst. In tabel 20 gaan we na of het gemiddeld aantal vrienden van 

Belgische afkomst verschilt naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur. 

70 

5,9% 

71,3% 

85,2% 

11,2% 

19,5% 

12,1% 

18,9% 

5,9% 

63,9% 

2,1% 3,3% 

0,6% 

0 1 2 3 

Poolse afkomst Belgische afkomst Andere afkomst dan Poolse of Belgische afkomst

Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht, leeftijd, 

opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset 

Aantal vrienden of vriendinnen van 

Belgische afkomst 

Totaal 4,99 

Geslacht* 

Leeftijd 

Man 6,24 

Vrouw 4,21 

18-30 jaar 5,30 

31-50 jaar 4,90 

51-70 jaar 4,76 

Opleidingsniveau 






0-4 jaar 4,06 

5-9 jaar 3,80 

10-14 jaar 4,61 

≥ 15 jaar 8,22 

ANOVA * p < .05 ** p

week of elke dag een praatje met buren van Poolse afkomst. Bovendien praat 

respectievelijk 12% en 13% van de respondenten nooit met buren van Belgische of 

Poolse afkomst. Een chi-kwadraattest toont aan dat de verschillen niet significant zijn. 

Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in procenten) – 

respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst 

Een bivariate analyse, waarvan de resultaten weergegeven worden in tabel 21, toont 

ons dat mensen van Poolse afkomst die langer in ons land verblijven meer contacten 

hebben met mensen van Belgische afkomst uit hun buurt. Personen die minder dan vier 

jaar in België verblijven, hebben het minst contact met buren van Belgische afkomst: 

exact 40% van de respondenten uit deze groep heeft dagelijks of meerdere keren per 

week contact met autochtone buren. Ter vergelijking: bij mensen van Poolse afkomst 

die 15 jaar of langer in België verblijven, loopt dit aandeel op tot 63%. Verder merken 

we op dat lager opgeleide respondenten (maximaal basisonderwijs) beduidend minder 

contact hebben met autochtone buren dan hoger opgeleide mensen van Poolse 

afkomst. Voor geslacht en leeftijd stellen we geen significante verschillen vast. 

72 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

27,0% 

29,9% 

23,2% 

24,7% 

Elke dag Meerdere keren 

per week 

17,0% 

15,6% 

Ongeveer één 

keer per week 

13,6% 

10,9% 

7,4% 

6,4% 

Ongeveer één Enkele keren per 

keer per maand jaar 

11,7% 12,6% 

Nooit 

Buren van Belgische afkomst (n=418) Buren van Poolse afkomst (n=405)

Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren naar geslacht, 

leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset 

Contact met autochtone buren 

(dagelijks of meerdere keren per week) 

n % 

Totaal 210 50,2 

Geslacht 

Leeftijd 

Man 82 51,3 

Vrouw 128 49,6 

18-30 jaar 53 45,7 

31-50 jaar 121 52,4 

51-70 jaar 36 50,7 

Opleidingsniveau* 






0-4 jaar 40 40,0 

5-9 jaar 51 42,9 

10-14 jaar 63 56,8 

≥ 15 jaar 54 62,8 

Chi 2 * p

Figuur 19: Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige dataset 

Wanneer we het soort verenigingen waarvan mensen van Poolse afkomst lid zijn, van 

naderbij bekijken, stellen we vast dat een meerderheid van de respondenten die lid zijn 

van een organisatie, actief is binnen een vakbond, middenstandsorganisatie of 

werkgeversorganisatie. 16 Ook dit is mogelijk een indicatie dat heel wat personen van 

Poolse afkomst in Antwerpen sterk op hun baan gericht zijn. Gezien het beperkte 

absolute aantal respondenten in ons databestand dat lid is van een vereniging, kan 

hierover echter geen definitief oordeel gevormd worden. 

Zoomen we in op de sociaal-culturele samenstelling van de verenigingen dan merken 

we dat minder dan 10% van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van één of meer 

verenigingen, deel uitmaakt van een organisatie met (bijna) alleen leden van Poolse 

afkomst. Van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van een vereniging of club in 

België, maakt daarentegen 90% deel uit van een organisatie met minstens de helft 

leden van Belgische afkomst. Gezien het kleine aantal respondenten dat actief is in het 

verenigingsleven in België, dienen we voorzichtig te zijn met uitspraken over de 

etnisch-culturele samenstelling van de organisaties. Toch lijken deze bevindingen aan te 

sluiten bij voorgaand onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen (Levrau, 


Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in procenten) – 

respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58) 

74 

86,1% 

13,9% 

Verenigingen met (bijna) 

alleen leden van Poolse 

afkomst 

Lid van een 

vereniging of club in 

België 

Geen lid van een 

vereniging of club in 

België 

Verenigingen met minstens de 

helft leden van Belgische 

afkomst 

n % n % 

Geen 51 91,1 4 7,5 

Eén 2 3,6 39 73,6 

Meer dan één 3 5,4 10 18,9 

Totaal 56 100,0 53 100,0 

16 Exact 50,0% van de respondenten die lid zijn van een vereniging of club zijn lid van een vakbond, 

middenstandsorganisatie of werkgeversorganisatie. Ongeveer een vierde van de personen die lid zijn van een 

vereniging of club in België zijn lid van een sportvereniging.

4.3.4. Determinanten bridging sociaal kapitaal 

Nu we een algemeen beeld hebben van de informele en formele sociale contacten van 

personen van Poolse origine, gaan we op zoek naar elementen die verschillen in 

bridging sociaal kapitaal verklaren. Centraal staat de vraag welke factoren ertoe 

bijdragen dat mensen van Poolse afkomst vriendschappen opbouwen, dan wel 

contacten onderhouden met de autochtone meerderheid. 17 Om een antwoord te 

formuleren op deze vragen, voeren we multiple regressieanalyses uit: we stellen de 

variabelen ‘aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst’ en ‘contact met 

mensen van Belgische afkomst uit de buurt’ afhankelijk van verschillende verklarende 

variabelen die geselecteerd werden op basis van eerdere studies naar het sociaal 

kapitaal van etnisch-culturele minderheidsgroepen. 

Achtergrondkenmerken. Studies bij etnisch-culturele minderheden tonen aan dat 

mannen, jongeren, hoogopgeleiden en personen die langer in de ontvangende 

samenleving verblijven, meer autochtone vrienden hebben en frequenter contacten 

onderhouden met autochtonen dan vrouwen, ouderen, laagopgeleiden en personen die 

recenter in de ontvangende samenleving zijn aangekomen (Gijsberts & Dagevos 2005; 

Dagevos, Schellingerhout & Vervoort 2007; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; 

Martinovic, van Tubergen & Maas 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; van 

Doorn 2011). In de eerste stap van de analyse gaan we na of deze bevindingen ook van 

toepassing zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabelen geslacht 

(1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België op te nemen in 

de analyse. 

Bonding sociaal kapitaal. Voorgaand onderzoek bij leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen stelde een positief verband vast tussen de hoeveelheid bridging en 

bonding sociaal kapitaal. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die meer 

vrienden of contacten hebben binnen de eigen gemeenschap zouden ook meer 

interetnische vriendschapsrelaties en contacten opbouwen (Van Craen, Vancluysen & 

Ackaert 2007; Nannestad, Svendsen & Svendsen 2008; Vancluysen, Van Craen & 

Ackaert 2009). Om te testen of deze samenhang ook binnen de Poolse gemeenschap 

bestaat, voegen we de variabelen ‘aantal vrienden van Poolse afkomst’ en ‘contact met 

mensen van Poolse afkomst uit de buurt’ toe aan de analyse. We verwachten dat 

mensen van Poolse afkomst die meer vrienden van Poolse afkomst hebben en 

frequenter contact onderhouden met buren van Poolse afkomst, meer autochtone 

vrienden hebben en meer contact onderhouden met buren van Belgische afkomst. 

Etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Een andere factor die in verschillende 

studies samenhangt met bridging sociaal kapitaal van leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen is de etnisch-culturele samenstelling van de buurt waar ze wonen. 

Concreet zou het contact tussen etnisch-culturele minderheden en autochtonen 

toenemen naarmate het aandeel autochtonen in de buurt groter is (Emerson, Kimbro & 

Yancey 2002; Van der Laan Bouma Doff 2004; Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen, 

Van Craen & Ackaert 2009). We testen deze relatie binnen de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen door de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de 

buurt’ toe te voegen: aan de respondenten werd gevraagd om zelf een inschatting te 

17 Gezien het beperkt aantal mensen van Poolse afkomst in ons databestand dat lid is van een autochtone 

vereniging, is het niet mogelijk om via een multiple regressieanalyse op zoek te gaan naar factoren die 

samenhangen met de participatie van mensen van Poolse afkomst in autochtone organisaties. 

75

maken van de samenstelling van hun woonbuurt. Antwoordcategorieën lopen van 

1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van 

Belgische afkomst. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer bridging 

sociaal kapitaal opbouwen naarmate er meer mensen van Belgische origine in hun buurt 

wonen. 

Taalkennis. Het vierde en laatste model onderzoekt de relatie tussen taalkennis en 

bridging sociaal kapitaal. Verschillende studies bij etnisch-culturele minderheden 

toonden een positief verband aan tussen de beheersing van de meerderheidstaal van 

deze groepen en hun interetnische contacten en vriendschappen (Fong & Isajiw 2000; 

Weijters & Scheepers 2003; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Martinovic, van 

Tubergen & Maas 2009). We nemen een schaal op die de Nederlandse taalbeheersing 

van de respondent in kaart brengt aan de hand van twee items (Cronbach’s 

alpha=0,896). Het eerste item geeft aan in welke mate de respondent Nederlandstalige 

brieven en folders begrijpt, het tweede item meet hoe veel men begrijpt als men in het 

Nederlands wordt aangesproken. In beide gevallen gaat het om een subjectieve 

inschatting van de respondent over zijn of haar beheersing van het Nederlands. We 

verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer autochtone vrienden hebben en vaker 

met autochtone buren praten naarmate hun kennis van het Nederlands beter is. 

Tabel 23 geeft een overzicht van de factoren die samenhangen met het aantal 

autochtone vrienden van personen van Poolse afkomst. In overeenstemming met de 

bivariate analyses vinden we alleen voor de achtergrondkenmerken geslacht en 

verblijfsduur een significant verband: mannen van Poolse afkomst hebben meer 

vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst dan vrouwen van Poolse origine en het 

aantal autochtone vrienden neemt toe naarmate men langer in België verblijft. 

Na toevoeging van de variabele die het aantal vrienden van Poolse afkomst meet, 

merken we op dat mensen van Poolse origine die veel vrienden van Poolse afkomst 

hebben, ook veel autochtonen tot hun vriendenkring rekenen. We kunnen, in navolging 

van eerdere studies, concluderen dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet 

uitsluiten. Verder stellen we vast dat de invloed van geslacht niet langer significant is: 

mannen van Poolse afkomst hebben niet alleen meer Belgische, maar ook meer Poolse 

vrienden dan vrouwen van Poolse origine. 18 

Stap 3 leert ons dat de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet samenhangt 

met het aantal interetnische vriendschapsbanden. Mogelijk komen mensen van Poolse 

afkomst op andere plaatsen dan hun woonwijk in contact met autochtonen en bouwen 

ze bijgevolg buiten de wijk vriendschappen op. De laatste stap van de analyse toont 

aan dat de taalbeheersing van mensen van Poolse origine een belangrijke impact heeft 

op de samenstelling van hun vriendenkring: naarmate mensen van Poolse afkomst het 

Nederlands beter onder de knie hebben, hebben ze meer personen van Belgische 

afkomst in hun vriendenkring. Verder blijkt uit deze stap dat het effect van verblijfsduur 

in België slechts indirect verloopt via taalkennis. We kunnen besluiten dat personen die 

langer in België verblijven, meer autochtone vrienden hebben omdat ze het Nederlands 

beter beheersen. 

18 De impact van opleidingsniveau wordt significant onder controle van het aantal Poolse vrienden (p=.049). 

Aangezien de p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in 

andere stappen van de analyse, besteden we hier verder geen aandacht aan in de bespreking van de 

resultaten. 

76

Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst – volledige dataset 

77

Tabel 24 geeft weer welke kenmerken samenhangen met het contact dat personen van 

Poolse afkomst hebben met autochtonen uit de buurt. Onze hypotheses met betrekking 

tot opleidingsniveau en verblijfsduur worden bevestigd: mensen van Poolse origine 

hebben meer contact met autochtone buren naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer 

in België verblijven. Deze bevindingen sluiten aan bij de resultaten van onze bivariate 

analyses. 

In de tweede stap stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst vaker contact hebben 

met autochtone buren naarmate ze regelmatiger een praatje slaan met mensen van 

Poolse origine die in de buurt wonen. Ook voor de etnisch-culturele samenstelling van 

de buurt wordt onze hypothese bevestigd: naarmate er meer mensen van Belgische 

afkomst in hun buurt wonen, hebben personen van Poolse origine meer contact met 

autochtonen. 

Stap 4 leert ons tot slot dat ook de taalbeheersing van personen van Poolse afkomst 

van groot belang is voor de contacten met autochtone buren. Naarmate mensen van 

Poolse origine een betere kennis van het Nederlands hebben, slaan ze vaker een praatje 

met autochtone buren. We merken bovendien dat de gevonden effecten van 

verblijfsduur en opleidingsniveau slechts onrechtstreeks gelden. Dit impliceert dat 

mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven en hoger opgeleid zijn, meer 

contact hebben met autochtonen omdat ze het Nederlands beter beheersen. 

78

Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone buren – volledige dataset 

79

4.4. Besluit 

Sociale contacten zijn van groot belang voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen: 

bijna twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben 

hun job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Daarom hielden we de 

sociale relaties van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht. Drie 

verschillende aspecten werden onderzocht: de vriendenkring van mensen van Poolse 

afkomst, hun contacten in de buurt en hun deelname aan het verenigingsleven in 

België. Op basis van de resultaten kunnen we besluiten dat de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen haar sociaal kapitaal voornamelijk op een informele manier opbouwt: amper 

14% van de respondenten is in België lid van een vereniging of club. Als mensen van 

Poolse afkomst lid zijn, is dat meestal van een vereniging met voornamelijk leden van 

Belgische afkomst. 

Verder merken we op dat de vriendenkring van personen van Poolse afkomst 

hoofdzakelijk uit andere mensen van Poolse origine bestaat. Terwijl meer dan 90% van 

de respondenten minstens één vriend van Poolse afkomst heeft, loopt dit percentage 

voor autochtone vrienden terug tot 65%. Voor de drie beste vrienden of vriendinnen in 

België stellen we een gelijkaardig patroon vast: 94% van de personen van Poolse 

afkomst rekent minstens één persoon van Poolse origine tot zijn drie beste vrienden of 

vriendinnen. Bij 64% van de mensen van Poolse afkomst zijn de drie beste vrienden 

allemaal van Poolse afkomst. Ter vergelijking: bij amper drie procent van de 

respondenten zijn de drie beste vrienden allemaal van Belgische afkomst. Meer dan 

70% rekent helemaal geen autochtonen tot zijn drie beste vrienden. Met betrekking tot 

de contacten met buren tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst 

ongeveer even vaak een praatje slaan met mensen van Poolse afkomst als met 

autochtonen uit de buurt. 

Een andere belangrijke bevinding heeft betrekking op het bridging sociaal kapitaal van 

de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Onze resultaten tonen aan dat mensen van 

Poolse afkomst die veel vrienden hebben binnen de eigen gemeenschap en geregeld 

een praatje slaan met buren van Poolse origine, ook meer autochtonen tot hun 

vriendenkring rekenen en meer contact hebben met autochtone buren. We kunnen 

besluiten dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten. Integendeel, 

beide vormen van sociaal kapitaal lijken elkaar te versterken. 

Tot slot dient gewezen te worden op het belang van taalbeheersing voor de sociale 

contacten van mensen van Poolse afkomst. Personen van Poolse origine die het 

Nederlands beter onder de knie hebben, hebben niet alleen meer contacten met 

mensen van Belgische afkomst, maar bouwen ook vaker vriendschappen met hen op. 

Kennis van het Nederlands lijkt dan ook een belangrijke factor te zijn die mensen van 

Poolse afkomst ertoe aanzet om contacten te leggen buiten de eigen gemeenschap. 

80

5. Transnationale activiteiten 


Telefoongesprekken, e-mailberichten, bezoekjes aan of materiële steun voor familie en 

vrienden: het zijn slechts enkele manieren die migranten toelaten om banden te 

onderhouden met hun land van herkomst. Deze grensoverschrijdende activiteiten van 

migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen worden in de 

internationale onderzoeksliteratuur verbonden met het concept ‘transnationalisme’. 

Onderzoek naar de transnationale activiteiten van migranten en hun nakomelingen 

vindt haar oorsprong in het begin van de jaren negentig, toen antropologen 

vaststelden dat migranten grensoverschrijdende activiteiten en netwerken ontplooiden 

tussen hun herkomstland en hun land van vestiging. Deze onderzoekers definieerden 

transnationalisme als ‘the process by which immigrants build social fields that link 

together their country of origin and their country of residence’ (Glick Schiller, Basch & 

Blanc-Szanton 1992, p. 1). Sindsdien is de betekenis van het concept geëvolueerd 

naar: ‘the movements, communications, and other exchanges between people from 

emigration sources and their family, friends, and other acquaintances in destination 

locations’ (Dunn 2010, p. 2). 

In de volgende paragrafen gaan we dieper in op de transnationale activiteiten van de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen. In een eerste paragraaf lichten we het concept 

transnationalisme toe. Vervolgens zoomen we in op enkele studies naar transnationale 

activiteiten bij mensen van Poolse afkomst. Hoewel deze onderzoeken een goede 

indicatie vormen voor het transnationale karakter van de Poolse migratie, ontbreken 

cijfergegevens over dit onderwerp. Bovendien werden de meeste studies uitgevoerd 

vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie en/of vóór de vrijmaking van de 

Belgische arbeidsmarkt, twee evoluties die de mogelijkheden voor transnationale 

mobiliteit, werkgelegenheid en vestiging vergroot hebben voor mensen van Poolse 

afkomst (Ryan 2011). In het laatste deel van dit hoofdstuk schetsen we aan de hand 

van cijfers dan ook een actueel beeld van de transnationale activiteiten van de 

geregistreerde Poolse bevolking in Antwerpen. 


5.2.1. Het concept transnationalisme 

Over de betekenis en de omvang van het begrip transnationalisme heeft lange tijd 

onduidelijkheid bestaan. Sommige onderzoekers waren niet overtuigd van het 

vernieuwende karakter van het fenomeen en benadrukten dat in de 

migratiegeschiedenis verscheidene voorbeelden terug te vinden zijn van migranten die 

contacten onderhielden met vrienden en familie in het herkomstland (Glazer 1954; 

Foner 1997; Smith 2003). Anderen beklemtonen daarentegen de sterke wijzigingen in 

de transnationale activiteiten van migranten onder invloed van verschillende 

technologische en maatschappelijke evoluties. Dankzij onder meer het internet en 

goedkopere reismogelijkheden kunnen migranten nu regelmatiger, goedkoper en 

nauwer contact onderhouden met vrienden en familie in hun herkomstland, zo stellen 

81

de onderzoekers (Portes 2003; Snel, Engbersen & Leerkes 2004; Levitt & Jaworsky 

2007). 

Een ander debat heeft betrekking op de vraag welke activiteiten als transnationaal 

bestempeld kunnen worden. Volgens Portes (2003, p. 875) verwijst transnationalisme 

in de eerste plaats naar ‘cross-border activities of private grassroots actors, including 

immigrants’. Deze activiteiten ‘van onderuit’ moeten duidelijk onderscheiden worden 

van activiteiten ‘van bovenaf’, van bijvoorbeeld multinationale organisaties of 

ondernemingen. Al-Ali, Black en Koser (2001) benadrukken dat er geen duidelijke en 

algemene typologie bestaat van wat een transnationale activiteit is en wat niet. We 

stellen echter vast dat heel wat studies een onderscheid maken tussen economische, 

politieke en sociaal-culturele transnationale activiteiten (Portes 2001; Itzigsohn & 

Giorguli Saucedo 2002; Snel, Engbersen & Leerkes 2004). 

Voorbeelden van economische transnationale activiteiten zijn onder meer het opsturen 

van geld of goederen naar vrienden of familie in het land van herkomst en 

transnationaal ondernemerschap (zie o.m. Guarnizo 2003). Onder de noemer politieke 

transnationale praktijken kunnen verschillende activiteiten vallen. Østergaard-Nielsen 

(2003, p. 762) definieert ze als ‘various forms of direct cross-border participation in the 

politics of their country of origin by both migrants and refugees (such as voting and 

other support to political parties, participating in debates in the press), as well as their 

indirect participation via the political institutions of the host country (or international 

organizations)’. 

Ook sociaal-culturele transnationale activiteiten kunnen divers van aard zijn. Portes, 

Guarnizo en Landolt (1999, p. 221) omschrijven ze als ‘enterprises oriented towards the 

reinforcement of a national identity abroad or the collective enjoyment of cultural 

events and goods.’ Itzigsohn en Giorguli Saucedo (2002, p. 768) definiëren sociaalculturele 

transnationale activiteiten als ‘those transnational linkages that involve the 

recreation of a sense of community that encompasses migrants and people in the place 

of origin. (…) Sociocultural transnationalism refers to social practices that are more 

affective oriented and less instrumental than political or economic transnationalism’. 

Voorbeelden van sociaal-culturele transnationale activiteiten zijn: het onderhouden van 

contacten met of bezoekjes aan familie en vrienden in het land van oorsprong of 

deelname aan sociaal-culturele activiteiten in het land van verblijf die betrekking 

hebben op de eigen etnisch-culturele gemeenschap. 

Tot slot bestaan in de literatuur uiteenlopende visies over de impact van 

transnationalisme en dan vooral over de relatie tussen transnationale betrokkenheid en 

integratie. Integratie verwijst naar: ‘a process of learning a new culture, an acquisition 

of rights, access to positions and statuses, a building of personal relations to members 

of the receiving society and a formation of feelings of belonging and identification 

towards the immigration society. Integration is an interactive process between migrants 

and the receiving society. The receiving society has to learn new ways of interacting 

with the newcomers and adapt its institutions to their needs’ (Heckmann 2006, p. 18). 

Een eerste visie, die aanleunt bij de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964), stelt 

dat transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten. Leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen die sterk transnationaal georiënteerd zijn, kunnen zich volgens 

deze visie niet (volledig) integreren in hun nieuwe omgeving (Glick Schiller, Basch & 

Blanc-Szanton 1992; Faist 2000; Sana 2005). Een alternatieve opvatting beschouwt 

82

transnationalisme en integratie daarentegen als twee simultane processen die geen 

belemmering hoeven te vormen voor mekaar. Volgens deze visie kunnen migranten 

en/of hun nakomelingen tegelijkertijd deel uitmaken van twee verschillende 

samenlevingen (zie o.m. Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Levitt 2003; Levitt & Glick 

Schiller 2004; Marcelli & Lowell 2005; Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Portes 2007; 

Jayaweera & Choudhury 2008; Portes, Escobar & Arana 2009; Muller 2011). 

5.2.2. Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap 

Onderzoek naar transnationalisme bij Poolse migranten toont aan dat zij traditioneel 

sterke banden onderhouden met hun land van herkomst (Temple 1999). In het begin 

van de 20 e eeuw al stelden Thomas en Znaniecki (1918) een intensieve briefwisseling 

vast tussen Poolse migranten in de Verenigde Staten en hun familieleden en vrienden 

thuis. 

Ook nu nog onderhouden veel Poolse migranten nauwe contacten met achterblijvers. 

Op basis van diepte-interviews met mensen van Poolse afkomst in Leicester concludeert 

Burrell (2003, p. 330): ‘Through a combination of visits, family contact and television 

programmes, all the interviewees were able to speak knowledgeably about 

unemployment in Poland, new shopping and fast food developments, and in some cases 

fashion and music.’ Ryan et al. (2007) stelden vast dat e-mails, berichtjes en goedkope 

telefoongesprekken –‘daily phone calls were not unusual’ (p. 11)- een belangrijke bron 

van emotionele steun zijn voor de Poolse gemeenschap in Londen. Bovendien kunnen 

zij ook voor praktische ondersteuning, zoals verschillende vormen van zorgverlening 

(bvb. kinderoppas), op transnationale netwerken rekenen. Ryan et al. (2009, p. 65) 

concluderen over mensen van Poolse afkomst in Londen: ‘they are often involved in 

complex family networks and relationships both in Britain and back home in Poland’. 

Studies naar de transnationale activiteiten van mensen van Poolse origine in België 

komen tot gelijkaardige conclusies. Met betrekking tot de sociaal-culturele 

transnationale activiteiten besluit Grzymała-Kazłowska (2005) op basis van diepteinterviews 

dat heel wat ongedocumenteerde Polen in Brussel zich in de periode vóór de 

EU-toetreding niet definitief vestigden omwille van ‘strong cultural, social and economic 

links with Poland’ (p. 682). Ook mensen die voltijds en langdurig werk hadden in België, 

bleven nauwe contacten onderhouden met familieleden en vrienden in Polen: ‘The 

majority of Polish workers try to go to Poland at least two or three times a year in order 

to visit family and celebrate religious holidays, festivals and ceremonies (i.e. Christmas 

or Easter, the first communions of family members, wedding ceremonies and funeral 

services)’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 682). 

Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011, p. 91) besluiten op basis van 

semigestructureerde interviews met Poolse sleutelfiguren in Antwerpen dat mensen van 

Poolse afkomst het, ook na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, als ‘een soort 

van plicht’ ervaren om feestdagen met familie in het land van herkomst te vieren 

‘vanwege hun diepe hechting met Polen’. Daarnaast onderhouden mensen van Poolse 

origine volgens de onderzoekers contacten met achterblijvers via internet en langs de 

telefoon. 

Naast de sociaal-culturele activiteiten lijken ook economische transnationale activiteiten 

gemeengoed bij de Poolse gemeenschap in België. Op basis van haar onderzoek bij 

ongedocumenteerde Polen in Brussel concludeert Paspalanova (2006, p. 296): ‘all 

83

commuters and over 90% of the undocumented settlers are sending money and goods 

to their country of origin’. Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) benadrukken dat 

deze transfers een belangrijke bijdrage leveren tot de groei van de Poolse lokale en 

regionale samenleving en dat er een hogere levensstandaard is in die steden en regio’s 

waar meer migratie is. 

Met betrekking tot de politieke transnationale activiteiten stellen Levrau, Piqueray & 

Vancluysen (2011) dat bij de laatste Poolse verkiezingen heel wat mensen van Poolse 

afkomst in België gestemd hebben. 

Volgens Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 92) zijn de contacten met het 

thuisfront voornamelijk in de eerste fase van de migratie van belang: ‘In the first phase 

of their stay abroad, both migrants and their loved ones in Poland try to maintain the 

ties and social relations that existed before the journey abroad.’ Naarmate de 

migranten hun dagdagelijkse activiteiten en verantwoordelijkheden opnemen, nemen 

de nostalgische gevoelens af. 


In de literatuur worden meestal drie types transnationale activiteiten onderscheiden: 

sociaal-culturele, economische en politieke (cf. supra). In de volgende paragraaf lichten 

we de verschillende transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen achtereenvolgens toe. Tot slot gaan we dieper in op de factoren die 

samenhangen met het onderhouden van transnationale contacten. We stellen ons ook 

de vraag hoe de transnationale betrokkenheid van personen van Poolse afkomst zich 

verhoudt tot hun positie in de Belgische samenleving. 

5.3.1. Sociaal-culturele transnationale activiteiten 

In de survey werden vier sociaal-culturele activiteiten bevraagd: telefonisch contact met 

familie of vrienden in het land van herkomst, contacten via het internet, bezoeken aan 

achterblijvers in Polen en het al dan niet kijken naar een Poolstalige televisiezender. 

Met betrekking tot de telefonische contacten met het herkomstland blijkt uit tabel 25 

dat deze frequent voorkomen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Amper 4% 

van de respondenten telefoneert nooit met familieleden of vrienden in Polen. Ongeveer 

tweederde van de mensen van Poolse afkomst heeft minstens één keer per week 

telefonisch contact met verwanten of vrienden in Polen. Ruim een kwart zelfs bijna elke 

dag. 

84

Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset 

n % 

Nooit 16 3,8 

Enkele keren per jaar 43 10,3 

Ongeveer één keer per maand 84 20,1 

Zeker één keer per week 158 37,8 

Bijna elke dag 117 28,0 

Totaal 418 100,0 

In tabel 26 gaan we na of het telefonisch contact met het herkomstland verschilt naar 

geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. We stellen een significant 

verband vast tussen telefonisch contact en leeftijd: personen uit de middelste 

leeftijdscategorie (31-50 jaar) hebben het meest telefonisch contact met achterblijvers. 

Verder merken we op dat mensen van Poolse afkomst die 15 jaar of langer in België 

verblijven, het minst vaak telefoneren met familieleden of vrienden in Polen. Toch heeft 

nog steeds 92% van de mensen in deze leeftijdscategorie telefonisch contact met hun 

land van herkomst. 

Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, 


Telefonisch contact met familie of vrienden in 

Polen 

n % 

Totaal 402 96,2 

Geslacht 

Man 153 95,6 

Vrouw 

Leeftijd* 

249 96,5 

18-30 jaar 108 93,1 

31-50 jaar 228 98,7 

51-70 jaar 


66 93,0 






58 96,7 

0-4 jaar 99 99,0 

5-9 jaar 118 99,2 

10-14 jaar 106 95,5 

≥ 15 jaar 

Chi 

79 91,9 

2 * p< .05 ** p < .01 

85

Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat het internet een belangrijke rol 

speelt in de ontwikkeling van transnationale gemeenschappen (Ghorashi & Boersma 

2009; Fong, Cao & Chan 2010; Metykova 2010). Om een beeld te krijgen van de rol 

van het internet in de transnationale betrokkenheid van mensen van Poolse afkomst, 

werd gevraagd naar de regelmaat waarmee zij in de afgelopen maand het internet 

gebruikt hebben om e-mails te versturen naar of te chatten met familie of vrienden in 

Polen. Daarnaast gingen we na hoe dikwijls de respondenten de afgelopen maand 

Poolse websites hebben bezocht. Telkens konden ze kiezen tussen de 

antwoordcategorieën nooit, ongeveer één keer per maand, ongeveer één keer per 

week, meerdere dagen per week en elke dag. 

Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset 

86 

E-mails Chatten Poolse websites 

n % n % n % 

Nooit 191 46,0 185 44,6 87 20,9 

Ongeveer één keer per maand 80 19,3 51 12,3 44 10,6 

Ongeveer één keer per week 67 16,1 71 17,1 58 13,9 

Meerdere dagen per week 46 11,1 63 15,2 77 18,5 

Elke dag 31 7,5 45 10,8 150 36,1 

Totaal 415 100,0 415 100,0 416 100,0 

Het bezoeken van Poolse websites gebeurt het meest frequent: ruim een derde van de 

respondenten surft dagelijks naar een of meerdere Poolse websites. E-mails versturen 

naar of chatten met familieleden of vrienden in Polen gebeurt minder vaak. 

Respectievelijk 7,5% en 10,8% van de ondervraagden doet dit dagelijks. Het aandeel 

respondenten dat nooit een e-mail verstuurt naar of chat met achterblijvers in Polen is 

ongeveer even groot (respectievelijk 46% en 45%). Ter vergelijking: ‘slechts’ een vijfde 

van de respondenten geeft aan nooit Poolse websites te bezoeken. 

De drie variabelen vormen een betrouwbare schaal die de rol van het internet in de 

sociaal-culturele transnationale activiteiten weergeeft (Cronbach’s alpha=0,698). De 

schaal neemt waarden aan tussen één en vijf, een hogere score wijst op een 

regelmatiger contact met Polen via internet. In tabel 28 gaan we na of de schaalscores 

verschillen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België.

Tabel 28: Transnationale activiteiten via internet naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset 

Transnationale contacten via internet 

Totaal 2,63 

Geslacht 

Leeftijd** 

Man 2,70 

Vrouw 2,58 

18-30 jaar 2,95 

31-50 jaar 2,70 

51-70 jaar 1,85 






Verblijfsduur in België 

0-4 jaar 2,76 

5-9 jaar 2,70 

10-14 jaar 2,62 

≥ 15 jaar 2,40 

ANOVA * p< .05 ** p < .01 

De resultaten tonen aan dat de jongste respondenten (18-30 jaar) vaker gebruik maken 

van het internet om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen in Polen dan oudere 

mensen van Poolse afkomst. Ook personen die hoger onderwijs hebben genoten, 

gebruiken het internet frequenter om in contact te blijven met hun land van herkomst. 

Voor geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante verschillen vast. 

Naast de contacten met familie of vrienden in Polen via telefoon en internet 

onderzochten we ook of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst op familie- of 

vriendenbezoek gaan in hun land van herkomst (nooit, één keer om de twee à drie jaar, 

één keer per jaar, twee à drie keer per jaar, vier à vijf keer per jaar, meer dan vijf keer 

per jaar). Tabel 29 toont ons dat een bezoek aan Polen allesbehalve uitzonderlijk is 

binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen: slechts 3% van de respondenten bezoekt 

nooit familie of vrienden in Polen. Bovendien reist meer dan 60% van de ondervraagden 

meerdere keren per jaar naar zijn of haar herkomstland. 

Wanneer we het aandeel respondenten dat meerdere keren per jaar naar Polen reist, 

vergelijken naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (tabel 30), 

toont een chi-kwadraatanalyse een verschil voor verblijfsduur. Mensen die 15 jaar of 

langer in België wonen, reizen minder vaak naar Polen dan mensen van Poolse afkomst 

die minder lang in ons land verblijven. Personen die zich het minst lang in België 

gevestigd hebben (0-4 jaar), keren het vaakst terug naar Polen om vrienden of familie 

te bezoeken. 

87

Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset 

88 

n % 

Nooit 13 3,1 

Eén keer om de twee à drie jaar 34 8,1 

Eén keer per jaar 114 27,3 

Twee à drie keer per jaar 215 51,4 

Vier à vijf keer per jaar 34 8,1 

Meer dan vijf keer per jaar 8 1,9 

Totaal 418 100,0 

Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, 


Bezoekt familie of vrienden in Polen 

(meerdere keren per jaar) 

n % 

Totaal 257 61,5 

Geslacht 

Leeftijd 

Man 97 60,6 

Vrouw 160 62,0 

18-30 jaar 69 59,5 

31-50 jaar 141 61,0 

51-70 jaar 47 66,2 







0-4 jaar 74 74,0 

5-9 jaar 76 63,9 

10-14 jaar 66 59,5 

≥ 15 jaar 41 47,7 

Chi 2 : *p< .05 **p < .01 

Een laatste sociaal-culturele transnationale activiteit die bevraagd werd, is de frequentie 

waarmee mensen van Poolse afkomst naar Poolstalige televisiezenders kijken. Tabel 31 

leert ons dat deze activiteit sterk verspreid is onder de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen. Bijna 72% van de respondenten geeft aan dagelijks naar Poolstalige 

televisiezenders te kijken. Een kleine minderheid van 11% kijkt nooit naar Poolse 

televisieprogramma’s.

Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset 

n % 

Nooit 46 11,0 

Ongeveer één keer per maand 24 5,7 

Ongeveer één keer per week 18 4,3 

Meerdere keren per week 30 7,2 

Elke dag 300 71,8 

Totaal 418 100,0 

Wanneer we inzoomen op de respondenten die dagelijks naar een Poolstalige 

televisiezender kijken, stellen we vast dat personen uit de middelste leeftijdscategorie 

het sterkst vertegenwoordigd zijn in deze groep: ruim drie vierde van de respondenten 

tussen 31 en 50 jaar kijkt dagelijks naar de Poolstalige televisie. In de jongste 

leeftijdscategorie (18-30 jaar) loopt dit aandeel terug tot 60%. Met betrekking tot 

opleidingsniveau blijkt het aandeel respondenten dat dagelijks naar Poolstalige 

televisieprogramma’s kijkt, het grootst in de laagst opgeleide groep (maximaal 

basisonderwijs) en het kleinst bij mensen met een diploma hoger onderwijs. De 

percentages bedragen respectievelijk 96% en 52%. We stellen geen significante 

verschillen vast naar geslacht en verblijfsduur in België. 

Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht, leeftijd, 


Consumptie Poolstalige televisiezenders 

(dagelijks) 

n % 

Totaal 

Geslacht 

300 71,8 

Man 123 76,9 

Vrouw 

Leeftijd** 

177 68,6 

18-30 jaar 70 60,3 

31-50 jaar 179 77,5 

51-70 jaar 


51 71,8 






31 51,7 

0-4 jaar 76 76,0 

5-9 jaar 88 73,9 

10-14 jaar 78 70,3 

≥ 15 jaar 

Chi 

58 67,4 

2 : *p< .05 **p < .01 

89

5.3.2. Economische transnationale activiteiten 

Onderzoek toont aan dat heel wat mensen van Poolse afkomst naar het buitenland 

migreren om geld te verdienen en zo de levensstandaard van hun familie te verhogen 

of geld te sparen voor een eigen huis (Jordan 2002; Grzymała-Kazłowska 2005; 

Paspalanova 2006; Ryan et al. 2009; White 2010). Het is bijgevolg interessant om na 

te gaan in welke mate mensen van Poolse afkomst zich engageren in 

grensoverschrijdende economische activiteiten. We onderzoeken in de eerste plaats of 

en hoe vaak mensen van Poolse afkomst remittances opsturen naar achterblijvers in 

het herkomstland: we peilden naar de frequentie waarmee men goederen en geld 

opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Daarnaast gingen we na of en met 

welke regelmaat mensen van Poolse afkomst geld overmaken aan goede doelen in 

Polen. Tot slot vroegen we de respondenten of ze nog een huis bezitten in hun land van 

herkomst. 

Uit tabel 33 blijkt dat 35% van de bevraagden (minstens één keer per jaar) goederen 

opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Bijna twee derde van de mensen van 

Poolse afkomst zegt dit nooit te doen. Wanneer we inzoomen op de minderheid die 

goederen opstuurt, toont de analyse dat vrouwen sterker vertegenwoordigd zijn in deze 

groep dan mannen. Mensen van Poolse origine uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 

jaar) sturen het meest goederen of producten naar hun herkomstland: ruim 45% van 

de ondervraagden uit deze leeftijdscategorie doet dit minstens één keer per jaar. Bij de 

18-30-jarigen zakt dit aandeel tot 28%. Respondenten die tussen de 10 en de 14 jaar 

in België verblijven, sturen het vaakst goederen naar huis. Personen van Poolse 

afkomst die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst. 

Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – 


90 

n % 

Nee 271 65,3 


Meerdere keren per jaar 91 21,9 

Totaal 415 100

Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in 

Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset 

Stuurt goederen of producten op naar familie of 

vrienden in Polen 

(minstens één keer per jaar) 

n % 

Totaal 144 34,7 

Geslacht* 

Leeftijd* 

Man 44 27,7 

Vrouw 100 39,1 

18-30 jaar 32 28,1 

31-50 jaar 79 34,3 

51-70 jaar 33 46,5 







0-4 jaar 32 32,0 

5-9 jaar 44 37,3 

10-14 jaar 49 44,5 

≥ 15 jaar 19 22,4 

Chi 2 : *p< .05 **p < .01 

Wat transnationale geldtransfers betreft, blijkt uit tabel 35 dat bijna de helft van de 

respondenten minstens één keer per jaar geld overmaakt aan familieleden of vrienden 

in Polen. Een derde van de ondervraagden doet dit meerdere keren per jaar. 

Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset 

n % 

Nee 223 53,5 



Totaal 417 100,0 

Wanneer we de respondenten die minstens één keer per jaar geld opsturen naar Polen, 

onder de loep nemen, merken we, net als bij het opsturen van goederen, dat mensen 

uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) het meest frequent geld overmaken aan 

hun land van herkomst: bijna 60% van de respondenten uit deze leeftijdscategorie doet 

dit minstens een keer per jaar. Voor de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt 

dit percentage 37%. Verder tonen de cijfers aan dat mensen van Poolse afkomst die het 

minst lang in België verblijven (0-4 jaar), het vaakst geld overmaken aan familieleden 

of vrienden in Polen. Mensen die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het 

91

minst vaak. Voor geslacht en opleidingsniveau stellen we geen significante verschillen 

vast. 

Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in Polen naar 

geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset 

92 

Maakt geld over aan familie of vrienden in Polen 

(minstens één keer per jaar) 

n % 

Totaal 194 46,4 

Geslacht 

Leeftijd** 

Man 73 45,6 

Vrouw 121 47,1 

18-30 jaar 42 36,5 

31-50 jaar 110 47,6 

51-70 jaar 42 59,2 







0-4 jaar 55 55,0 

5-9 jaar 61 51,3 

10-14 jaar 48 43,2 

≥ 15 jaar 30 35,3 

Chi 2 : * p< .05 ** p < .01 

Ten derde gaan we na of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst geld overmaken 

aan goede doelen in hun land van herkomst. Tabel 37 toont aan dat slechts een kleine 

minderheid van de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich hiervoor engageert: minder 

dan 20% van de respondenten maakt (minstens één keer per jaar) geld over aan goede 

doelen in Polen. 19 

Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige dataset 

n % 

Nee 339 81,3 



Totaal 417 100,0 

19 Gezien het kleine aantal respondenten dat geld overmaakt, worden de resultaten niet verder opgesplitst.

Een laatste economische transnationale activiteit die werd bevraagd, is het huizenbezit 

in Polen. Ruim 40% van de ondervraagden zegt nog een huis te bezitten in hun land 

van herkomst. Wanneer we inzoomen op deze groep, stellen we vast dat voornamelijk 

personen uit de hoogste leeftijdscategorie (51-70 jaar) nog een huis bezitten in Polen: 

iets meer dan de helft van de personen in deze groep beantwoordt de vraag over het 

huizenbezit positief. Bij de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt dit aandeel 

30%. Er bestaan geen significante verschillen naar geslacht, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België. 

Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset 

40,5% 

59,5% 

Geen huis in Polen 

Huis in Polen 

Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – 


Heeft een huis in Polen 

n % 

Totaal 

Geslacht 

168 40,2 

Man 62 39,0 

Vrouw 

Leeftijd* 

106 41,4 

18-30 jaar 34 29,8 

31-50 jaar 98 42,6 

51-70 jaar 36 50,7 







20 33,3 

0-4 jaar 41 41,0 

5-9 jaar 55 46,2 

10-14 jaar 43 39,4 

≥ 15 jaar 

Chi 

29 34,1 

2 : * p< .05 ** p < .01 

93

5.3.3. Politieke transnationale activiteiten 

Naast sociaal-culturele en economische transnationale activiteiten kunnen migranten 

zich ook engageren in grensoverschrijdende activiteiten die politiek van aard zijn. In de 

survey werd de nadruk gelegd op de directe vormen van participatie aan de politiek in 

het herkomstland: we gingen na in welke mate mensen van Poolse afkomst gaan 

stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Respondenten konden kiezen uit drie 

antwoordcategorieën: ‘ik ga niet stemmen’, ‘ik stem vanuit België’ of ‘ik ga in Polen 

stemmen’. 

Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in procenten) – 


Figuur 21 toont ons dat slechts een minderheid van 36% van de respondenten gaat 

stemmen wanneer het verkiezingen zijn in Polen. De absolute meerderheid van deze 

groep brengt zijn stem uit vanuit België. Ongeveer 4% van de ondervraagden geeft aan 

terug te keren naar Polen om deel te nemen aan de verkiezingen. Wanneer we de 

resultaten opsplitsen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België 

(tabel 39), stellen we geen significante verschillen vast tussen de groep mensen die 

stemmen (in Polen of België) en de mensen die geen stem uitbrengen bij verkiezingen 

in Polen. 

94 

32,1% 

3,8% 

63,6% 

Niet stemmen 

Stemmen vanuit België 

Stemmen in Polen

Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset 

Stemt bij Poolse verkiezingen 

n % 

Totaal 150 36,1 

Geslacht 

Leeftijd 

Man 59 36,9 

Vrouw 91 35,5 

18-30 jaar 36 31,3 

31-50 jaar 89 38,5 

51-70 jaar 25 35,7 







0-4 jaar 38 38,0 

5-9 jaar 41 34,7 

10-14 jaar 39 35,5 

≥ 15 jaar 32 37,2 

Chi 2 : * p< .05 ** p < .01 

5.3.4. Determinanten van transnationale betrokkenheid 

In de volgende paragraaf gaan we na welke factoren samenhangen met het 

transnationale engagement van mensen van Poolse afkomst. Hiertoe voeren we een 

multiple regressieanalyse uit. Concreet nemen we één van de meest frequent 

voorkomende transnationale activiteiten onder de loep, namelijk de frequentie waarmee 

mensen van Poolse afkomst in Antwerpen telefonisch contact hebben met familie of 

vrienden in Polen. We stellen deze variabele afhankelijk van enkele variabelen waarvan 

onderzoek heeft aangetoond dat ze kunnen samenhangen met de transnationale 

betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden. 

Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse onderzoeken we de invloed 

van geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur. Onderzoek heeft uitgewezen 

dat deze kenmerken kunnen samenhangen met de transnationale betrokkenheid van 

etnisch-culturele minderheden (Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Guarnizo, Portes & 

Haller 2003; Portes 2003; Preston, Kobayashi & Man 2006; Snel, Engbersen & Leerkes 

2006; Portes, Escobar & Arana 2009). 

Beroepssituatie. Transnationale activiteiten kosten geld. Bijgevolg is het mogelijk dat de 

transnationale betrokkenheid van migranten afhankelijk is van de financiële 

mogelijkheden waarover ze beschikken (Al-Ali, Black & Koser 2001). Om na te gaan of 

we deze samenhang kunnen terugvinden bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, 

nemen we de variabele ‘beroepssituatie’ (0=geen betaald werk, 1=betaald werk) op in 

95

een tweede stap van de analyse. Op basis van het onderzoek van Itzigsohn & Giorguli 

Saucedo (2002) schuiven we de hypothese naar voor dat mensen zonder job minder 

telefonisch contact hebben met het herkomstland dan mensen met een vaste baan. 

Klassieke assimilatietheorie. In een volgende stap gaan we de relatie na tussen het 

transnationale engagement van individuen en hun positie in de ontvangende 

samenleving aan de hand van de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964). Volgens 

deze theorie leidt een sterke transnationale gerichtheid tot een gebrekkige integratie in 

de ontvangende samenleving en bestaat er een negatieve relatie tussen beide 

processen. 

Om dit model te testen nemen we een variabele op die de taalbeheersing van mensen 

van Poolse afkomst meet. We voegen een schaal toe die de (subjectieve) beheersing 

van het Nederlands van mensen van Poolse afkomst weergeeft aan de hand van twee 

items (Cronbach’s alpha=0,896): een item dat meet in welke mate men 

Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in welke mate men 

begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Daarnaast 

voegen we de variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van Poolse 

afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt. 

Op basis van de klassieke assimilatietheorie verwachten we dat mensen van Poolse 

afkomst minder telefonisch contact hebben met hun land van herkomst naarmate ze de 

meerderheidstaal beter beheersen en meer contact hebben met autochtonen. 

Betrokkenheid op het land van herkomst. In navolging van Itzigsohn & Giorguli Saucedo 

(2002) gaan we in een vierde stap na of er een samenhang bestaat tussen de 

transnationale betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden en hun betrokkenheid 

op het land van herkomst. Hiertoe nemen we twee variabelen op in onze analyse: de 

verblijfsintentie van de respondent en zijn of haar identificatie met Polen. 

Verblijfsintentie. Uit de literatuur rond transnationalisme blijkt dat migranten die 

permanent naar hun land van herkomst willen terugkeren, sterker transnationaal 

betrokken zijn dan mensen die geen definitieve terugkeer plannen (Itzigsohn & Giorguli 

Saucedo 2002). Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stelden bij de Poolse 

gemeenschap in Antwerpen vast dat heel wat mensen van Poolse origine dromen van 

een terugkeer naar hun herkomstland, maar vrezen voor een moeilijke reïntegratie in 

Polen. Om een vangnet te hebben bij hun terugkeer, onderhouden zij mogelijk meer 

contacten met hun herkomstland. 

We gaan na of deze indicaties uit de literatuur bevestigd worden voor de Poolse 

gemeenschap in Antwerpen door de variabele verblijfsintentie (1=van plan om de 

toekomst permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer naar 

Polen of weet niet) op te nemen in ons model. We verwachten dat mensen die definitief 

naar Polen willen terugkeren, zich sterker transnationaal engageren. 

Identificatie met Polen. Op basis van hun onderzoek bij migranten in Nederland 

concluderen Snel, Engbersen & Leerkes (2004) dat mensen die zich sterker identificeren 

met hun herkomstland, meer transnationale activiteiten ontplooien. We testen deze 

bevinding bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen en nemen een schaal op die ons een 

beeld geeft van de identificatie met het land van herkomst. De schaal (Cronbach’s 

alpha=0,770) bestaat uit vijf items (‘ik beschouw mezelf als een Pool’, ‘ik heb vaak spijt 

dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik ben blij dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik heb vaak 

96

het gevoel dat Polen waardeloos is’ en ‘ik heb een goed gevoel over Polen’) waarmee de 

respondenten zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens 

en helemaal oneens konden verklaren. De antwoorden op de stellingen werden zo 

gehercodeerd dat een hogere score op een positievere houding ten aanzien van Polen 

wijst. Onze hypothese luidt: mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren 

met hun herkomstland, hebben een sterkere transnationale betrokkenheid. 

Religie. Op basis van een onderzoek bij vluchtelingen van Iraakse, Afghaanse, Iraanse 

en Somalische afkomst in Nederland kwam Muller (2011) tot de conclusie dat gelovigen 

meer transnationale contacten onderhouden met familie in het herkomstland. We testen 

deze vaststelling bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabele geloof 

(1=gelovig, 0=ongelovig) op te nemen in de laatste stap van de analyse. We 

verwachten dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf als gelovig omschrijven, meer 

telefonische contacten hebben met familie en vrienden in Polen dan personen die 

zichzelf ongelovig noemen. 

97

Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset 

98

In overeenstemming met de bivariate analyse stellen we een significante samenhang 

vast met leeftijd en verblijfsduur in België (zie tabel 40). In de eerste plaats merken we 

op dat mensen van Poolse afkomst regelmatiger telefonisch contact hebben met familie 

en vrienden in Polen naarmate ze ouder zijn. 20 Ten tweede kunnen we concluderen dat 

er voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen een negatieve relatie bestaat tussen de 

verblijfsduur in België en de transnationale contacten: naarmate mensen van Poolse 

afkomst langer in België verblijven, hebben ze minder frequent contact met 

achterblijvers in Polen. Geslacht en opleidingsniveau hebben geen impact op de 

frequentie van transnationale contacten. 21 Als we de tweede stap van de analyse onder 

de loep nemen, stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die betaald werk 

hebben, opmerkelijk vaker telefonisch contact onderhouden met achterblijvers in Polen. 

Uit de resultaten van onze derde stap leiden we af dat de klassieke assimilatietheorie 

niet onverkort geldt voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Hoewel mensen van 

Poolse afkomst minder telefonisch contact hebben met familie en vrienden in Polen 

naarmate ze het Nederlands beter beheersen, lopen de resultaten met betrekking tot 

het contact met autochtonen in de tegengestelde richting dan we op basis van de 

assimilatietheorie verwachten. Personen van Poolse afkomst die regelmatig een praatje 

slaan met mensen van Belgische afkomst uit de buurt, voeren meer telefoongesprekken 

met het thuisland. Deze bevinding sluit aan bij de conclusies rond de sociale contacten 

van de Poolse gemeenschap (hoofdstuk 4), waar we vaststelden dat bonding en 

bridging sociaal kapitaal elkaar niet per definitie uitsluiten. Onze resultaten suggereren 

dat de relatie tussen bridging sociaal kapitaal en grensoverschrijdend bonding kapitaal 

in dezelfde richting loopt. 

Mensen die definitief naar Polen willen terugkeren, telefoneren regelmatiger naar familie 

en vrienden in Polen dan mensen van Poolse afkomst die een definitieve terugkeer naar 

Polen uitsluiten of hierover nog geen beslissing genomen hebben, zo blijkt uit stap 4. 

De mate waarin de respondent zich identificeert met zijn of haar herkomstland heeft in 

onze analyses daarentegen geen significante impact op het transnationale engagement 

van de respondenten. 

Tot slot stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf gelovig noemen, 

vaker telefoongesprekken voeren met familie en vrienden in Polen dan mensen van 

Poolse afkomst die zichzelf als ongelovig omschrijven. 

5.4. Besluit 

Hoe intens is de band die mensen van Poolse afkomst in Antwerpen onderhouden met 

hun land van herkomst? Dat is de vraag die we in dit hoofdstuk trachtten te 

beantwoorden. We hielden verschillende sociaal-culturele, economische en politieke 

transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht en 

gingen op zoek naar factoren die samenhangen met het transnationale engagement. 

20 In paragraaf 5.3.1 stelden we reeds dat jongeren meer dan ouderen gebruik maken van de mogelijkheden 

van het internet om contact te houden met het land van herkomst. 

21 De impact van opleidingsniveau wordt significant in de vierde stap van de analyse (p=0,046). Aangezien de 

p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in voorgaande 

stappen, besteden we hier geen aandacht aan in de bespreking van de resultaten. 

99

Onze analyses tonen aan dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen in sterke mate 

contacten onderhoudt met achterblijvers in het land van herkomst. Zo telefoneert twee 

derde van de respondenten minstens één keer per week met familie of vrienden in 

Polen, keert meer dan 60% van de ondervraagden meer dan één keer per jaar terug 

naar Polen en kijkt 72% dagelijks naar Poolstalige televisiezenders. Mensen die 15 jaar 

of langer in België verblijven, onderhouden het minst vaak telefonisch contact met het 

land van herkomst en gaan het minst vaak op bezoek in Polen. Ook het internet is een 

populair medium om grensoverschrijdende contacten te onderhouden: respectievelijk 

een vijfde en een vierde van de respondenten e-mailt of chat meerdere keren per week 

of elke dag met familie of vrienden in Polen. Surfen naar Poolse websites gebeurt 

frequenter: meer dan de helft van de ondervraagden zegt dit meerdere keren per week 

of dagelijks te doen. Voornamelijk hoogopgeleiden en jongeren maken gebruik van de 

mogelijkheden van het internet. 

Wat de economische betrokkenheid met Polen betreft, blijkt dat ongeveer de helft van 

de mensen van Poolse afkomst (minstens één keer per jaar) geld overmaakt aan 

familieleden of vrienden in Polen en 35% van de respondenten (minstens één keer per 

jaar) goederen opstuurt naar achterblijvers. Vooral mensen uit de oudste 

leeftijdscategorie (51-70 jaar) doen dit regelmatig. Jongeren (18-30 jaar) en personen 

die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst vaak. Tot slot blijkt dat iets 

meer dan 40% van de respondenten een huis bezit in Polen. Opnieuw gaat het 

voornamelijk om personen uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar). 

Wat politieke transnationale activiteiten betreft, bleek uit onze analyses dat 36% van de 

respondenten gaat stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Een kleine 

minderheid van 4% keert terug naar Polen om zijn of haar stem uit te brengen. 

Aan de hand van een multiple regressieanalyse gingen we in een tweede deel op zoek 

naar kenmerken die in verband staan met de frequentie van telefonisch contact met 

achterblijvers in Polen. Deze analyse toont een relatie met de beroepssituatie en de 

verblijfsduur: mensen van Poolse afkomst met een betaalde job en respondenten die 

nog maar recent in België wonen, telefoneren vaker met vrienden of familie in het 

herkomstland dan personen zonder betaalde job en zij die al een lange tijd in België 

verblijven. Ook met betrekking tot leeftijd bestaat er een significante samenhang: 

oudere mensen van Poolse afkomst hebben vaker telefonisch contact met achterblijvers 

in Polen dan jongere mensen van Poolse afkomst. 

Daarnaast blijkt dat een zwakke beheersing van het Nederlands en frequent contact 

met autochtone buren gepaard gaan met meer telefonisch contact met familie en 

vrienden in Polen. Deze bevindingen geven geen eenduidig antwoord op de vraag of 

transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten dan wel simultane processen kunnen 

zijn. Tot slot toonden de analyses dat respondenten die in de toekomst definitief naar 

Polen willen terugkeren en gelovigen regelmatiger een telefoongesprek voeren met 

familie of vrienden in hun herkomstland dan respondenten die (nog) geen definitieve 

terugkeer plannen en zij die zichzelf als ongelovig omschrijven. 

100

6. Identiteitsbeleving 


In navolging van Frankrijk woedde ook in Vlaanderen niet zo lang geleden een politieke 

discussie over identiteit. In een reeks opiniestukken gaven verschillende politici onder 

wie Guy Verhofstadt en Bart De Wever hun visie over het identiteitsbegrip. 22 Het debat 

maakte al gauw duidelijk dat identiteit een subjectief gegeven is dat veelal wordt 

ingevuld vanuit een ideologisch kader. Ook blijkt het identiteitsdenken gekoppeld te 

worden aan het debat over de multiculturele samenleving. Migranten of leden van 

etnisch-culturele minderheidsgroepen, zo wordt wel eens geopperd, dienen zich in het 

kader van hun integratie in de samenleving te identificeren met de meerderheidsgroep. 

Of deze identiteit exclusief dient te zijn, dan wel deel kan uitmaken van een 

meervoudige identiteitsbeleving, daarover lijken de meningen van politici uiteen te 

lopen. 

Een grotere eensgezindheid vinden we terug in wetenschappelijke kringen. Meer 

bepaald over de impact die identiteitsbeleving heeft op het leven van leden van 

minderheidsgroepen, wijzen de neuzen in dezelfde richting. Verschillende studies 

benadrukken het verband tussen etnische identiteitsbeleving en psychologisch 

welbevinden: een sterke identificatie met de eigen etnisch-culturele groep zou gepaard 

gaan met minder gevoelens van stress en meer geluksgevoelens (Nesdale, Rooney & 

Smith 1997; Kiang et al. 2006). De verklaring moet wellicht gezocht worden in het feit 

dat een sterke etnische identiteit gevoelens van eigenwaarde doet toenemen (Nesdale, 

Rooney & Smith 1997; Verkuyten 2003; Phinney, Cantu & Kurtz 2007). Bovendien lijkt 

een sterke etnische identificatie een dam op te werpen tegen de negatieve effecten van 

discriminatie (Mossakowski 2003; Yip, Gee & Takeuchi 2008). Een exclusieve 

identificatie met de eigen minderheidsgroep zou dan weer gepaard gaan met verhoogde 

stress en minder welbevinden (Vollebergh & Huiberts 1997; Phinney et al. 2001). 

In dit hoofdstuk zoomen we in op de identiteit van personen van Poolse afkomst. 

Onderzoek in Polen suggereert dat deze mensen zich sterk verbonden voelen met hun 

vaderland. Uit het Pools Nationaal Verkiezingsonderzoek, een representatieve bevraging 

van de Poolse bevolking ouder dan 18, blijkt dat 99% van de respondenten zichzelf als 

‘Pool’ identificeert en 94% trots is om Pool te zijn (McManus-Czubińska et al. 2003). 

Over de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst in België is minder 

geweten. Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) stellen dat Poolse migranten een 

‘liminale identiteit’ ontwikkelen. Deze ‘liminale’ of ‘grensidentiteit’ wordt beleefd op de 

grens van verschillende culturele referentiekaders, met aan de ene kant van de grens 

een identificatie met de meerderheidsgroep (bijvoorbeeld ‘Vlaming ‘of ‘Belg’) en aan de 

andere kant een identificatie met Polen. Deze identiteit is geen som van verschillende 

deelidentiteiten, maar een geheel dat voortdurend onderhevig is aan confrontatie, 

interpretatie, aanvaarding en weigering. De identiteitsbeleving van Poolse migranten, 

zo benadrukken Galent Goddeeris en Niedźwiedzki (2009), verandert veelal in functie 

van de toekomstplannen: permanent in België blijven wonen of terugkeren naar Polen. 

22 Zie o.m.: Verhofstadt, G. (12.02.2010). Er is iets aan het rotten in Frankrijk, De Standaard, p. 78; De 

Wever, B. (16.02.2010). Xenofobe Romeinen, De Standaard, p. 49; Gatz, S. (18.02.2010). Waarom 

‘identiteit’ niet het cruciale begrip mag zijn, De Standaard, p. 40. 

101

We starten dit hoofdstuk met een korte bespreking van relevante literatuur over de 

identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden. Vervolgens schetsen we 

verschillende identiteiten en identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen en gaan we op zoek naar kenmerken die verschillen in de mate van 

identificatie met de meerderheidsgroep verklaren. 


Een interessante invalshoek om de identiteitsbeleving van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen te benaderen vinden we in de sociaalpsychologische literatuur, 

namelijk de sociale identiteitstheorie. Deze theorie veronderstelt dat het zelfbeeld van 

individuen uit twee delen bestaat: een persoonlijke en een sociale identiteit (Tajfel 

1981). De persoonlijke identiteit heeft betrekking op de kenmerken van een individu, 

los van de groepen waartoe dit individu behoort. Een sociale identiteit is dat deel van 

het zelfbeeld dat verwijst naar de categoriale lidmaatschapskenmerken zoals geslacht, 

leeftijd of etnisch-culturele achtergrond en de hiermee verbonden waarde en 

emotionele betrokkenheid. Identiteitsbeleving op basis van etnisch-culturele 

achtergrond is bijgevolg het geheel van kenmerken en de evaluatieve en/of affectieve 

reacties ten aanzien van deze kenmerken die vervat liggen in het prototypisch beeld 

van een etnisch-culturele groep. De etnische identiteit omvat dus zowel het besef van 

lidmaatschap van een etnisch-culturele groep als een evaluatief en/of affectief element 

dat een gevoel van verbondenheid met die groep benadrukt. 

In theorievorming en onderzoek over de identiteitsbeleving van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen ging men er traditioneel van uit dat mensen een keuze (moeten) 

maken tussen verschillende identiteiten. Eén van de ideaaltypen van de klassieke 

assimilatietheorie vertrok van de idee dat de identificatie met de eigen etnisch-culturele 

groep na verloop van tijd zou vervagen ten koste van een sterkere identificatie met de 

meerderheidsgroep (Gordon 1964). 23 Centraal in dit denkkader stond het 

eendimensionale identiteitspatroon waarin een sterkere identificatie met de ene groep 

automatisch samenhangt met een zwakkere identificatie met de andere groep. 

Na verloop van tijd groeide echter het inzicht dat heel wat leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen een complexer identiteitspatroon ontwikkelen. Het gaat niet meer 

om de vraag of leden van minderheidsgroepen zich met de eigen herkomstgroep dan 

wel met de meerderheidsgroep identificeren, maar wel om de vraag in welke mate zij 

zich met beide groepen verbonden voelen. Deze visie op identiteit, waarbij het mogelijk 

is dat individuen een dubbele identiteit ontwikkelen, vinden we onder meer terug in het 

tweedimensionale identiteitsmodel van Hutnik (1991). Dit model gaat uit van vier 

verschillende identiteitspatronen: een dissociatief, een integratief, een gemarginaliseerd 

en een assimilatief identiteitspatroon. Een dissociatief identiteitspatroon betekent dat 

etnisch-culturele minderheden zich sterk identificeren met de eigen minderheidsgroep 

en slechts zwak met leden van de meerderheidsgroep. Van een integratief 

identiteitspatroon is sprake wanneer leden van minderheidsgroepen zich sterk 

identificeren met zowel de eigen herkomstgroep als met de meerderheid. In het geval 

van een gemarginaliseerd identiteitspatroon identificeren etnisch-culturele minderheden 

zich met geen van beide groepen. Bij een assimilatief identiteitspatroon, ten slotte, gaat 

23 Gordon (1964, p. 85) spreekt in dit verband over ‘Anglo-Conformity’. 

102

een sterke identificatie met de meerderheid gepaard met een zwakke identificatie met 

de eigen minderheidsgroep. We stellen de identiteitspatronen schematisch voor in tabel 

41. 

Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991) 

Identificatie met de 

meerderheidsgroep 

Identificatie met de 

minderheidsgroep 

Sterk Zwak 

Sterk Integratief Assimilatief 

Zwak Dissociatief Gemarginaliseerd 

Maar over welke groep hebben we het als we over de meerderheidsgroep spreken? 

Zeker in de Belgische context is deze vraag relevant. In de meeste studies over 

identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden wordt de etnische identiteit 

afgemeten ten opzichte van de nationale identiteit (Nesdale 2002; Vanbeselaere et al. 

2003; Sabatier 2008). De nationale identiteit verwijst daarbij naar een gevoel van 

verbondenheid met (inwoners van) een natiestaat, in een context van migratie het land 

van vestiging. 

Naast een natiestaat kunnen individuen zich echter ook identificeren met (leden van) 

andere geopolitieke eenheden, zoals een regio, een provincie, een stad of een 

supranationale eenheid (bvb. Europa). Een aantal auteurs plaatsen deze identiteiten 

onder de noemer ‘place identity’ (Wester-Herber 2004; Hernández et al. 2007). Het is 

belangrijk met deze regionale, lokale of supranationale identiteiten rekening te houden, 

aangezien ook deze identiteiten deel uitmaken van het zelfbeeld van leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen. Onderzoek op basis van de Survey Integratie 2008 

toonde zelfs grote verschillen tussen de beleving van de lokale, regionale en nationale 

identiteit bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit drie Vlaamse steden 

(Van Craen & Vancluysen 2009). Van de respondenten van Marokkaanse afkomst gaf 

56% aan zich (heel) sterk Antwerpenaar, Gentenaar of Genkenaar te voelen. Een kleine 

40% voelt zich (heel) sterk Belg en 26% voelt zich (heel) sterk Vlaming. Bij de 

respondenten van Turkse afkomst ging het om respectievelijk 57%, 21% en 12%. 

De bevindingen uit het onderzoek van Van Craen en Vancluysen (2009) zijn een 

weerspiegeling van wat Groenman (1960) omschrijft als het ‘discontinue wereldbeeld’. 

Volgens Groenman vormen de gezinswoning en de onmiddellijke omgeving het 

brandpunt van ieders interactie en belangstelling. Daarnaast richt de mens zijn 

aandacht vooral op een grote collectiviteit, namelijk de staat. Tussen de onmiddellijke 

omgeving en die grote collectiviteit bevinden zich volgens Groenman ‘ijle zones’. 


6.3.1. Verschillende identiteiten 

Vooraleer we een blik werpen op de identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap 

in Antwerpen, nemen we een aantal identiteiten apart onder de loep. Tijdens de 

103

interviews vroegen we aan de respondenten of ze zich heel sterk, sterk, een beetje, 

nauwelijks of helemaal geen Pool, Belg, Vlaming, Antwerpenaar en Europeaan voelen. 

Tabel 42 bevat de antwoordverdeling op deze vragen. 

Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in procenten) – volledige 

dataset 

104 

Pool Vlaming 

Frequentie % Frequentie % 

Heel sterk 171 41,4 3 0,7 

Sterk 177 42,5 19 4,6 

Een beetje 55 13,2 95 22,8 

Nauwelijks 8 1,9 56 13,5 

Helemaal niet 5 1,2 243 58,4 

Totaal 416 100,0 416 100,0 

Belg Antwerpenaar 

Frequentie % Frequentie % 

Heel sterk 5 1,2 43 10,3 

Sterk 18 4,4 118 28,4 

Een beetje 99 24,0 200 48,1 

Nauwelijks 68 16,5 33 7,9 

Helemaal niet 222 53,9 22 5,3 

Totaal 412 100,0 416 100,0 

Europeaan 

Frequentie % 

Heel sterk 150 36,1 

Sterk 188 45,3 

Een beetje 63 15,2 

Nauwelijks 6 1,4 

Helemaal niet 8 1,9 

Totaal 415 100,0 

Uit de antwoordverdelingen blijkt dat bij personen van Poolse afkomst uit Antwerpen de 

Poolse identiteit het sterkst is. Ongeveer 84% van de geïnterviewden voelt zich sterk of 

heel sterk Pool. Op de tweede plaats komt de Europese identiteit: ongeveer 81% 

identificeert zich sterk of heel sterk met Europa. Met België en Vlaanderen voelt slechts

een kleine minderheid van de respondenten zich sterk verbonden: respectievelijk 5,6% 

en 5,3%. Ruim de helft van de bevraagden voelt zich zelfs helemaal geen Belg of 

helemaal geen Vlaming (respectievelijk 54% en 58%). De lokale identiteit (identificatie 

met Antwerpen) is duidelijk belangrijker dan de Belgische of de Vlaamse. Bijna vier op 

tien respondenten voelen zich sterk of heel sterk Antwerpenaar. Bijna de helft 

identificeert zich een beetje met Antwerpen. De bevinding dat de lokale identiteit 

belangrijker is dan de Vlaamse of Belgische ligt in de lijn van onderzoek bij andere 

etnisch-culturele minderheidsgroepen (cf. supra). 

6.3.2. Identiteitspatronen 

We gebruiken het identiteitsmodel van Hutnik (1991) om in de Poolse gemeenschap 

identiteitspatronen bloot te leggen. We hercodeerden de identificatievariabelen door de 

categorieën ‘sterk’ en ‘heel sterk’ samen te voegen tot één categorie. Hetzelfde deden 

we voor de categorieën ‘nauwelijks’ en ‘helemaal niet’. Vervolgens plaatsen we de 

Belgische en Poolse identiteit in een tweedimensionaal model. We presenteren de 

percentages berekend op het totaal aantal respondenten in tabel 43. 

Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset 

Belg 

Pool 

Sterk Een beetje (Vrijwel) niet Totaal 

Sterk 3,2 1,5 1,0 5,6 

Een beetje 16,3 6,3 1,5 24,1 

(Vrijwel) niet 64,0 5,6 0,7 70,3 

Totaal 343 

De tabel maakt duidelijk dat in de Poolse gemeenschap het dissociatief 

identiteitspatroon (sterke Poolse identiteit en zwakke Belgische identiteit) het meest 

voorkomt. Bijna twee op drie respondenten vertonen zulk een patroon. Een integratief 

(sterke identificatie met Polen én Belgen), assimilatief (sterke Belgische identiteit en 

zwakke Poolse identiteit) en gemarginaliseerd (zich met geen van beiden identificeren) 

identiteitspatroon komen (in strikte zin) zo goed als niet voor. 

We herhalen de oefening voor de combinatie Vlaming/Pool (zie tabel 44). De verdeling 

tussen de verschillende patronen is min of meer gelijk aan die van de combinatie 

Belg/Pool. 

55 

13 

411 

105

Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset 

106 

Vlaming 

Pool 


Sterk 2,7 1,2 1,4 5,3 


(Vrijwel) niet 64,7 6,3 0,7 71,7 

Totaal 

348 

83,6 

In de vorige paragraaf stelden we vast dat een grote groep mensen van Poolse afkomst 

zich identificeert met Antwerpen. Het is interessant om in een volgende stap een 

tweedimensionaal identiteitsmodel op te stellen voor de combinatie ‘Antwerpenaar’ en 

‘Pool’ (zie tabel 45). 

55 

13,3 

Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige dataset 

Antwerpenaar 

Pool 

13 

3,1 

414 

100 


Sterk 29,4 8,4 1,0 38,8 


(Vrijwel) niet 11,1 1,0 1,2 13,3 

Totaal 347 

De nieuwe combinatie laat zien dat het aandeel respondenten met een integratief 

identiteitspatroon in aanzienlijke mate is toegenomen: bijna 30% van de respondenten 

voelt zich sterk Antwerpenaar én sterk Pool. Een dissociatief identiteitsprofiel komt nog 

maar voor bij ongeveer 11% van de ondervraagden. De twee andere combinaties 

(assimilatief en gemarginaliseerd) blijven op hetzelfde niveau. Ongeveer 43% van de 

respondenten bevindt zich op de grens tussen het dissociatief en het integratief 

identiteitspatroon. Het is belangrijk ook deze ‘grensgevallen’ te benoemen. Het toont 

aan dat identiteit een vloeiend gegeven is, onderhevig aan veranderingen die een 

context van migratie met zich mee brengt. 

6.3.3. Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep 

Welke kenmerken verklaren of mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer of 

minder identificeren met de meerderheidsgroep? Door middel van een multivariate 

analyse proberen we deze vraag te beantwoorden. 

Als afhankelijke variabele gebruiken we een schaal geconstrueerd op basis van drie 

items waarmee de respondenten het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch 

oneens, eerder oneens of helemaal oneens konden zijn: 

55 

13 

415

- Ik identificeer me met Belgen. 

- Ik voel mezelf Belg. 

- Ik voel me verbonden met België. 

De drie items vormen samen een intern consistente schaal (Cronbach’s alpha=0,757). 

Een hoge score op de schaal wijst op een sterke Belgische identiteit, een lage score op 

een zwakke identificatie met de meerderheidsgroep (min.=1; max.=5; 

gemiddelde=2,38; stdev=0,88). 

De keuze voor de onafhankelijke variabelen is gebaseerd op een aantal theorieën en 

empirische bevindingen van eerder onderzoek over de identiteitsbeleving van etnischculturele 

minderheden. We voegen de variabelen toe in verschillende stappen om 

mogelijke onrechtstreekse verbanden bloot te leggen. 

Stap 1: achtergrondkenmerken. In de analyse nemen we de achtergrondvariabelen 

geslacht, leeftijd en opleidingsniveau op. Studies hebben aangetoond dat deze 

kenmerken een invloed kunnen hebben op de identiteitsbeleving van etnisch-culturele 

minderheden (bvb. Ackaert & Deschouwer 1999; Verkuyten 2006; Van Craen, 

Vancluysen & Ackaert 2007). 

Stap 1: klassieke assimilatietheorie. De klassieke assimilatietheorie veronderstelt een 

voortschrijdende assimilatie van immigranten of leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen: naarmate de tijd vordert, voelen immigranten of leden van 

etnisch-culturele minderheden zich meer en meer verbonden met de 

meerderheidsgroep en gaan zij zich sterker met hen identificeren (cf. Gordon 1964). De 

voorbije jaren hebben verschillende studies de theorie bevestigd door een positief 

verband aan te tonen tussen verblijfsduur en identificatie met de meerderheidsgroep 

(o.m. Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Walters, Phytian & Anisef 2007; Van Craen & 

Vancluysen 2009). 

Om de hypothese voortkomend uit de klassieke assimilatietheorie te testen, nemen we 

de verblijfsduur (aantal jaren in België) op in de analyse. We veronderstellen dat 

personen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer Belg voelen naarmate ze langer 

in België verblijven. 

Stap 1: nationaliteit. Het beschikken over de Belgische nationaliteit kan erop wijzen dat 

leden van minderheidsgroepen expliciet een keuze maken voor België. Deze keuze 

weerspiegelt zich mogelijk ook in de identiteitsbeleving. Onder meer studies in 

Nederland toonden aan dat er bij etnisch-culturele minderheidsgroepen een samenhang 

bestaat tussen nationaliteit en identificatie (Verkuyten 2006; Dagevos 2008). 

We onderzoeken de relatie tussen Belgische nationaliteit en identificatie met de 

meerderheidsgroep door in de analyse een dummyvariabele op te nemen (1=Belgische 

nationaliteit of dubbele nationaliteit; 0=niet de Belgische nationaliteit). We verwachten 

dat personen van Poolse afkomst met de Belgische nationaliteit zich meer Belg voelen 

dan personen van Poolse afkomst die niet de Belgische nationaliteit hebben. 

Stap 1: verblijfsintentie. In hoofdstuk 2 toonden de analyses aan dat een aanzienlijk 

aandeel respondenten niet de intentie heeft om zich permanent in België te vestigen. 

Wellicht zijn de toekomstplannen ook bepalend voor de beleving van de identiteit. 

Immigranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een tijdelijk 

verblijf voor ogen hebben, voelen zich mogelijk minder verbonden met de 

107

meerderheidsgroep. We leiden dit onder meer af uit de kwalitatieve studie van Galent, 

Goddeeris & Niedźwiedzki (2009). Op basis van interviews met Poolse arbeidsmigranten 

in Leuven stelden deze onderzoekers: ‘the procedural and fluid character of identity is 

the result of a lack of certainty in terms of further migratory plans, absence of definitive 

decisions to stay permanently in the host society or to pack up and go home’ (Galent, 

Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 91). 

Om het verband tussen verblijfsintentie en identiteit na te gaan, voegen we de 

dummyvariabele verblijfsintentie toe aan de analyse (1=van plan om in de toekomst 

permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer of ‘weet niet’). We 

gaan ervan uit dat respondenten die de intentie hebben om in de toekomst terug 

(permanent) in Polen te gaan wonen, zich minder sterk identificeren met de 

meerderheidsgroep dan zij die geen terugkeer overwegen of hierover nog geen idee 

hebben. 

Stap 2: beheersing van de taal van de meerderheidsgroep. Een factor die in onderzoek 

naar verschillen in identiteitsbeleving regelmatig aan bod komt, is taal (zie o.m. 

Gudykunst & Schmidt 1987; Phinney et al. 2001; Fishman 2001). Ackaert & 

Deschouwer (1999) onderscheiden twee visies die de relatie tussen taal en identiteit 

kunnen verklaren. Een eerste visie beklemtoont de instrumentele functie van taal. Het 

verwerven van de taal van de meerderheid maakt deel uit van een ruimer 

integratieproces: door middel van taal maken etnisch-culturele minderheden niet alleen 

kennis met de cultuur van de samenleving en met leden van de meerderheidsgroep, 

maar kunnen zij zich ook met de meerderheid identificeren. De tweede visie focust op 

de differentiëringsfunctie van taal: een taal zorgt ervoor dat men de sociale omgeving 

kan opdelen in verschillende sociale groepen en laat toe om zich met één van die 

sociale groepen te identificeren. 

Om het verband tussen taal en identiteitsbeleving te onderzoeken bij personen van 

Poolse afkomst, nemen we in de analyse een schaal op die is geconstrueerd op basis 

van twee items: een item over de mate waarin men Nederlandstalige brieven of folders 

begrijpt en een item over de mate waarin men mensen begrijpt die Nederlands spreken 

(Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat mensen van Poolse afkomst zich sterker 

identificeren met de meerderheidsgroep naarmate de beheersing van het Nederlands 

beter is. 

Stap 3: contact met de meerderheidsgroep. Contacten tussen personen van 

verschillende etnisch-culturele groepen zorgen voor een positieve wederzijdse 

beeldvorming, wederzijdse appreciatie en respect, zo stelt de contacthypothese (Allport 

1954; Pettigrew & Tropp 2006). Het Common Ingroup Identity Model benadrukt dat 

interetnische contacten ervoor zorgen dat verschillende etnisch-culturele groepen naar 

elkaar toe groeien en een meer inclusieve groep gaan vormen (Gaertner, Dovidio & 

Bachman 1996). Voor leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan dit 

betekenen dat zij zich meer gaan identificeren met de meerderheidsgroep. Onder meer 

studies van Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007) en Agirdag, Van Houtte & Van 

Avermaet (2011) toonden de voorbije jaren aan dat contacten tussen leden van 

etnisch-culturele minderheidsgroepen en autochtonen gepaard gaan met een sterkere 

nationale of subnationale identiteit bij etnisch-culturele minderheidsgroepen. 

We testen het verband tussen interetnisch contact en identificatie met de 

meerderheidsgroep door in het regressiemodel de variabele ‘aantal vrienden van 

108

Belgische afkomst’ op te nemen. We veronderstellen dat naarmate personen van Poolse 

afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, zij zich sterker identificeren met 

de meerderheidsgroep. 

Stap 4: mediagebruik. Er bestaat nog weinig twijfel over het belang van media voor de 

(re)constructie van sociale identiteiten. Televisieprogramma’s, bijvoorbeeld, kunnen een 

onderdeel vormen van de nationale cultuur omdat ze door een groot aantal mensen 

worden bekeken of omdat ze inhoudelijk een bron van culturele representaties kunnen 

zijn (Dhoest 2004). Deze representaties zijn belangrijke aspecten van de 

identiteitsvorming (Hall 1997). In Vlaanderen, bijvoorbeeld, heeft de openbare omroep 

in belangrijke mate bijgedragen tot de ontwikkeling van een Vlaamse identiteit (Van 

den Bulck 2001). 

Aan de analyse voegen we in een volgende stap een mediavariabele toe om de relatie 

tussen mediagebruik en identificatie met de meerderheidsgroep te onderzoeken. Deze 

variabele is samengesteld op basis van een item over de frequentie waarmee men 

Nederlandstalige kranten leest en een item dat peilt naar de regelmaat waarmee men 

naar een Nederlandstalige televisiezender kijkt (Cronbach’s alpha=0,641). 24 We 

verwachten dat personen van Poolse afkomst zich sterker identificeren met de 

meerderheidsgroep naarmate ze meer Nederlandstalige media consumeren. 

Stap 5: discriminatie-ervaringen. Een aantal studies benadrukken de relatie tussen 

identiteitsbeleving en discriminatie-ervaringen (zie o.m. Nesdale & Mak 2000; Golash- 

Boza & Darity 2008; Skrobanek 2009). Personen die discriminatie ervaren, kennen 

wellicht minder positieve eigenschappen toe aan groepen die aan de basis liggen van 

deze ervaringen. Bijgevolg zal men zich ook minder sterk met deze groepen 

identificeren (cf. Nesdale & Mak 2000). Mogelijk zal een verschuiving plaatsvinden en 

zal men zich sterker verbonden voelen met de gediscrimineerde groep, een proces dat 

door Portes & Rumbaut (2001) wordt omschreven als ‘reactieve identiteitsconstructie’. 

We nemen de relatie tussen discriminatie-ervaringen en identificatie met de 

meerderheidsgroep onder de loep door in een volgende stap van de analyse een 

dummyvariabele over persoonlijke discriminatie-ervaringen op te nemen (1=het 

voorbije jaar minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd; 

0=nooit het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf 

maanden). We veronderstellen dat personen van Poolse afkomst die persoonlijk 

discriminatie ervaren hebben, zich minder sterk identificeren met de meerderheidsgroep 

dan respondenten zonder persoonlijke discriminatie-ervaringen. 

Stap 6: houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. Volgens de sociale 

identiteitstheorie worden sociale identiteiten geconstrueerd door zich met bepaalde 

groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de groep waarmee 

men zich identificeert (ingroup) worden positieve eigenschappen toegekend, terwijl aan 

andere groepen (outgroups) meer negatieve kenmerken worden gegeven (Tajfel 1981). 

We onderzoeken de veronderstelling van de sociale identiteitstheorie dat positievere 

gevoelens ten aanzien van een groep gepaard gaan met een sterkere identificatie met 

die groep door in de analyse een variabele toe te voegen die iets zegt over de houding 

ten aanzien van de meerderheidsgroep. Deze variabele is het antwoord op de vraag een 

24 De vragenlijst bevatte geen informatie over het kijken naar ‘Vlaamse’ of ‘Belgische’ zenders. 

109

temperatuur te noemen tussen 0 en 100 graden, waarbij 100 graden staat voor zeer 

warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve 

gevoelens ten aanzien van mensen van Belgische afkomst. We verwachten dat 

naarmate gevoelens over mensen van Belgische afkomst positiever zijn, mensen van 

Poolse afkomst zich sterker Belg voelen. 

110

Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige dataset 

Stap 6 

Stap 5 

Stap 4 

Stap 3 

Stap 2 

Stap 1 

* p < .05 

R 2 = 0,322 

R 2 = 0,290 

R 2 = 0,288 

R 2 = 0,265 

R 2 = 0,223 

R 2 = 0,185 

** p < .01 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

(Constante) 0,192 0,228 0,222 0,221 0,227 0,257 

0,004 

0,004 0,142 ** 

0,004 0,139 ** 

0,004 0,143 ** 

0,004 0,150 ** 

0,004 0,157 ** 

Leeftijd 0,098 * 

0,081 

0,083 0,101 * 

0,083 0,099 * 

0,085 0,079 0,083 0,096 * 

0,087 0,105 * 

0,109 * 

Geslacht man (ref.: 

vrouw) 

0,017 0,045 0,017 0,050 0,017 0,031 0,017 0,038 0,017 0,035 0,017 

Opleidingsniveau 0,103 * 

0,007 0,093 0,008 0,077 0,008 0,061 0,008 0,061 0,008 0,064 0,008 

Verblijfsduur in België 0,208 ** 

0,199 

0,203 0,102 * 

0,203 0,097 * 

0,205 0,099 * 

0,210 0,103 * 

0,214 0,120 * 

Belgische nationaliteit 0,141 ** 

0,081 

0,083 -0,134 ** 

0,082 -0,151 ** 

0,082 -0,154 ** 

0,084 -0,182 ** 

0,085 -0,195 ** 

-0,223 ** 

0,042 0,094 0,048 0,091 0,049 0,082 0,048 

0,043 0,194 ** 

0,241 ** 

0,029 

0,029 0,174 ** 

0,029 0,191 ** 

0,029 0,197 ** 

0,216 ** 

0,039 

0,040 0,177 ** 

0,039 0,198 ** 

0,200 ** 

-0,048 0,078 -0,011 0,078 

0,002 

0,180 ** 

Permanente 

terugkeer Polen 

Beheersing van het 

Nederlands 

Aantal vrienden van 

Belgische afk. 

Consumptie NL-talige 

media 

Pers. discriminatieervaringen 

Houding t.a.v. 


111

Tabel 46 geeft een overzicht van onze analyse. In de eerste stap vinden we een 

significante samenhang met alle toegevoegde variabelen. Ten eerste is er een verband 

met geslacht, leeftijd en opleidingsniveau: oudere, mannelijke en hoger opgeleide 

respondenten voelen zich sterker Belg dan jongeren, vrouwen en lager opgeleiden. Het 

verband met verblijfsduur bevestigt de hypothese op basis van de klassieke 

assimilatietheorie: naarmate personen van Poolse afkomst langer in België verblijven, 

voelen ze zich sterker Belg. Ook de relaties met nationaliteit en verblijfsintentie liggen 

in de lijn der verwachtingen. Respondenten die (ook) over de Belgische nationaliteit 

beschikken, voelen zich sterker Belg dan respondenten die geen Belg zijn. Personen van 

Poolse afkomst die van plan zijn om in de toekomst voorgoed naar Polen terug te 

keren, voelen zich minder Belg dan zij die in België willen blijven wonen of hierover nog 

geen idee hebben. 

De tweede analysestap laat zien dat er een significante samenhang bestaat tussen 

Nederlandse taalbeheersing en identificatie met de meerderheidsgroep. Zoals verwacht 

gaat een betere beheersing van de meerderheidstaal gepaard met een sterkere 

Belgische identiteit. Onder invloed van taalbeheersing verdwijnen de verbanden met 

opleidingsniveau en verblijfsduur. Hoger opgeleiden en respondenten die al geruime tijd 

in België verblijven, lijken zich meer Belg te voelen omdat ze de taal van de 

meerderheid beter beheersen. 

Ook interetnische contacten spelen een rol in de identiteitsbeleving van personen van 

Poolse afkomst. In overeenstemming met de hypothese identificeren respondenten zich 

sterker met de meerderheidsgroep naarmate ze meer vrienden van Belgische afkomst 

hebben. 

De analyses bevestigen ook de verwachte samenhang tussen media en identiteit. 

Naarmate respondenten meer Nederlandstalige media consumeren, voelen zij zich 

sterker Belg. De significante relatie tussen taalbeheersing en identiteitsbeleving 

verdwijnt onder controle van mediagebruik. Dit suggereert dat een grotere consumptie 

van Nederlandstalige media (vooral) het gevolg is van een betere Nederlandse 

taalbeheersing. 

In stap vijf vonden we geen bevestiging voor de hypothese dat discriminatie-ervaringen 

gepaard gaan met een zwakkere identificatie met de meerderheid. Wel bestaat er, 

onder controle van discriminatie-ervaringen, een significante relatie tussen de houding 

die men heeft ten aanzien van de meerderheidsgroep en het beleven van de Belgische 

identiteit: naarmate men warmere gevoelens koestert ten aanzien van mensen van 

Belgische afkomst, voelen inwoners van Poolse afkomst zich sterker Belg. 

6.4. Besluit 

In dit hoofdstuk stond de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst uit 

Antwerpen centraal. We gaven een beschrijving van verschillende identiteiten en 

identiteitspatronen en gingen op zoek naar kenmerken die verschillen in identificatie 

met de meerderheidsgroep verklaren. 

De analyses maakten duidelijk dat mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich het 

sterkst identificeren met Polen en Europa. Met België of Vlaanderen identificeert slechts 

een kleine minderheid van de respondenten zich sterk (respectievelijk 5,6% en 5,3%). 

112

De lokale identiteit is voor mensen van Poolse afkomst belangrijker dan de Belgische of 

Vlaamse identiteit: bijna 40% voelt zich sterk Antwerpenaar. 

In de Poolse gemeenschap komt een dissociatief identiteitspatroon het meest voor: 

bijna twee op drie respondenten combineren een sterke Poolse identiteit met een 

zwakke Belgische of Vlaamse identiteit. Een integratieve identiteit is het meest 

voorkomende patroon wanneer in het tweedimensionale model de Poolse identiteit 

wordt gecombineerd met de lokale identiteit (ongeveer 30% van de respondenten 

vertoont een dergelijk patroon). 

Achtergrond- en migratiekenmerken die (rechtstreeks) samenhangen met een sterkere 

identificatie met de meerderheidsgroep, zijn leeftijd (ouderen voelen zich sterker Belg 

dan jongeren), geslacht (mannen voelen zich sterker Belg dan vrouwen), nationaliteit 

(Belgen voelen zich sterker Belg dan niet-Belgen) en verblijfsintentie (een intentie tot 

permanente terugkeer naar Polen gaat gepaard met een zwakkere Belgische identiteit). 

Daarnaast bleek dat de identificatie met de meerderheidsgroep sterker is naarmate 

mensen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, meer 

Nederlandstalige media consumeren en een positievere houding hebben ten aanzien 

van de meerderheidsgroep. 

113

114

7. Geloof en waardeoriëntaties 


Polen is een zeer katholiek land. Cijfers over religieuze toewijzing van de European 

Social Survey tonen aan dat maar liefst 98,2% van de bevolking in Polen zijn/haar 

geloofsovertuiging omschrijft als ‘katholiek’ (ESS 2008). Polen hechten ook veel belang 

aan hun (katholieke) geloof. Meer dan 52% van de inwoners van Polen gaat volgens de 

ESS-survey minstens één keer per week naar een religieuze viering. Ter vergelijking: in 

België woont slechts 9% van de inwoners minstens één keer per week een 

geloofsviering bij (ESS 2008). 

In tegenstelling tot andere Europese landen zoals Frankrijk en Engeland, of zelfs Italië 

en Spanje heeft Polen amper een proces van secularisatie doorgemaakt. Borowik 

(2010) geeft verschillende (hypothetische) verklaringen voor het feit dat religiositeit na 

1989 stabiel is gebleven in Polen: de historisch gegroeide verbondenheid van religie 

met de Poolse nationale identiteit, de belangrijke rol die het katholicisme vervult in het 

‘middenveld’, een minder sterk uitgebouwde sociale zekerheid in Polen en de 

socialisatie van religieuze rituelen en gebruiken die voor veel Polen op zich waardevol 

zijn, los van de geloofsbetekenis. Daarnaast is het volgens Borowik (2010) niet 

ondenkbaar dat, hoewel de mate van religiositeit in Polen aan de oppervlakte stabiel 

blijft, het geloof steeds meer een eigen, private invulling krijgt. 

De grote verbondenheid met het katholieke geloof komt ook sterk tot uiting bij mensen 

van Poolse afkomst in het buitenland. In hun nieuwe leefomgeving gaan Poolse 

migranten al gauw op zoek naar katholieke misvieringen in de eigen taal. Een groeiend 

aantal Poolse kerkgangers zorgde er in het Verenigd Koninkrijk zelfs voor dat katholieke 

bisschoppen er Poolse priesters – ook wel ‘EasyJet priesters’ genoemd – gingen 

rekruteren (Trzebiatowska 2010). De Poolse Kerk vervult niet alleen een religieuze rol, 

maar levert voor mensen van Poolse afkomst in het buitenland ook sociale en 

psychologische bijstand en helpt mee de nationale en culturele identiteit te versterken 

(Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). 

Religie is nauw verweven met de positie die mensen innemen op vlak van normen en 

waarden. De mate van religiositeit heeft onder meer een invloed op hoe personen 

denken over ethische of sociaaleconomische kwesties, man-vrouwrollen of de mate van 

verdraagzaamheid (zie bvb.: Billiet 1995; Hubers 1997; Swyngedouw, De Rycke & 

Phalet 1999; Karpov 2002; Duriez 2003; Phalet & Ter Wal 2004). In dit hoofdstuk staan 

we stil bij het geloof van personen van Poolse afkomst in Antwerpen, onderzoeken we 

hun positie op een aantal waardeschalen en gaan we na welke impact religie heeft op 

de verschillende opiniedimensies. 

7.2. Geloof 

Geloof kan op verschillende manieren worden gemeten. In de face-to-face survey werd 

eerst gevraagd naar de religieuze zelftoewijzing van personen van Poolse afkomst. 

Vervolgens kregen de respondenten twee vragen voorgeschoteld over de religieuze 

praktijk: een eerste vraag peilde naar het kerkbezoek, een tweede naar de 

115

idfrequentie. Ten slotte legden we aan de respondenten drie stellingen voor die iets 

zeggen over de religieuze identiteit. 

Wat de religieuze zelftoewijzing betreft, rekent 92,1% van de respondenten zichzelf tot 

het katholieke geloof, 3,8% beschouwt zichzelf als ongelovig en telkens drie 

bevraagden (0,7%) zijn protestant, getuige van Jehova of vrijzinnig. Andere 

geloofsgroepen (orthodox, jood, boeddhist …) vertegenwoordigen samen ongeveer 2% 

van de respondenten. De antwoordverdeling op de vraag over kerkbezoek (tabel 47), 

toont aan dat bijna 14% van de respondenten wekelijks naar de kerk gaat. 25 Ongeveer 

36% van de bevraagden gaat enkel bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk of 

begrafenis) en 7,2% gaat nooit naar de kerk. De overige respondenten zijn ongeveer 

gelijk verdeeld over de andere categorieën (meerdere keren per maand, één keer per 

maand, op religieuze feestdagen). 

Het percentage voor wekelijks kerkbezoek is veel lager dan wat cijfers van de European 

Social Survey over het kerkbezoek in het land van herkomst aangeven (cf. supra). Toch 

is het verschil niet verrassend. Eerder wees Grzymała-Kazłowska (2005) er al op dat 

volgens priesters slechts 10 tot 15% van de Poolse migranten regelmatig misvieringen 

bijwoont. In een context van migratie, zo suggereert Grzymała-Kazłowska (2005), 

neemt het belang van geloof af. Veel belangrijker, in het geval van arbeidsmigratie, is 

zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld verdienen. Ook een studie in Nederland laat zien 

dat recent gemigreerde Polen weinig naar de kerk gaan: slechts 17% geeft aan 

wekelijks te gaan (Gijsberts 2011). 

Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset 

116 

Frequentie % 

Elke week 57 13,7 

Meerdere keren per maand 59 14,2 

Eén keer per maand 62 14,9 

Op religieuze feestdagen 58 13,9 

Bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk) 150 36,1 

Nooit 30 7,2 

Totaal 416 100,0 

Kerkbezoek mag dan niet zo frequent voorkomen bij mensen van Poolse afkomst in 

Antwerpen, een andere, meer private religieuze praktijk, met name bidden, gebeurt 

frequenter. Op de vraag hoe vaak men, los van godsdienstige vieringen, bidt tot God 

geeft maar liefst 37,5% van de bevraagden aan dit dagelijks te doen (zie tabel 48). 

Voor ongeveer één op vijf respondenten gebeurt dit minstens één keer per week. 

Slechts ongeveer 7% van de geïnterviewden zegt nooit te bidden. 

25 Voor moslims, joden: moskee, synagoge i.p.v. kerk.

Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset 

Frequentie % 

Dagelijks 155 37,5 

Minstens één keer per week 84 20,3 

Meermaals per jaar tot maandelijks 72 17,4 

Minder vaak 72 17,4 

Nooit 30 7,3 

Totaal 413 100,0 

De religieuze identiteitsbeleving hebben we gemeten door aan de respondenten drie 

stellingen voor te leggen. 26 Respondenten konden antwoorden op een schaal van 

‘helemaal eens’ tot ‘helemaal oneens’. In tabel 49 geven we voor iedere stelling de 

antwoordverdeling. 

Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset 

Gelovig zijn is een belangrijk deel van mezelf. 

Frequentie % 

Helemaal eens 145 34,8 

Eerder eens 121 29,0 

Noch eens, noch oneens 73 17,5 

Eerder oneens 60 14,4 

Helemaal oneens 18 4,3 

Totaal 417 100,0 

Dat ik gelovig ben is iets waar ik vaak aan denk. 

Frequentie % 






Totaal 418 100,0 

26 De stellingen werden overgenomen van de Ercomer-survey 1999 (zie: Phalet & ter Wal 2004). 

117

118 

Als iemand iets slecht zegt over mijn geloof, voel ik me persoonlijk gekwetst. 

Frequentie % 






Totaal 414 100,0 

Ongeveer 64% van de geïnterviewden vindt gelovig zijn een belangrijk deel van 

zichzelf. Bijna de helft van de respondenten (47%) denkt er vaak aan dat hij of zij 

gelovig is en een minderheid (41%) van de mensen van Poolse afkomst voelt zich 

persoonlijk gekwetst als iemand iets slecht zegt over zijn/haar geloof. 

Op basis van de drie stellingen kunnen we een intern consistente schaal construeren 

voor religieuze identiteit (Cronbach’s alpha=0,763). Een hoge score wijst op een sterke 

religieuze identiteit, een lage score op een zwakke religieuze identiteit. We gebruiken 

deze schaal om na te gaan of er bivariate verschillen zijn naargelang het geslacht, de 

leeftijd, het opleidingsniveau en het aantal jaren dat men in België verblijft (zie tabel 

50). 

Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset 

Totaal 

Geslacht** 

Beleving religieuze identiteit 

3,41 

Mannen 3,17 

Vrouwen 

Leeftijd** 

3,56 

18-30 jaar 3,13 

31-50 jaar 3,48 

51-70 jaar 


3,63 

Max. lager onderwijs 3,92 

Lager middelbaar onderwijs 3,41 

Hoger middelbaar onderwijs 3,41 



3,24 

0-4 jaar 3,59 

5-9 jaar 3,30 

10-14 jaar 3,51 

15 jaar of meer 3,23 

ANOVA ** p < .01; * p < .05 

Met een gemiddelde schaalscore van 3,41 op een schaal van 1 tot 5 hebben personen 

van Poolse afkomst in Antwerpen een eerder sterke religieuze identiteit. Een 

variantieanalyse toont aan dat de gemiddelden significant verschillen naar geslacht,

leeftijd en opleidingsniveau. Vrouwen en ouderen hechten veel meer persoonlijk belang 

aan religie dan mannen en jongeren. Mensen van Poolse afkomst die hoogstens over 

een diploma lager onderwijs beschikken, hebben een sterkere religieuze identiteit dan 

respondenten met een diploma hoger onderwijs. 

7.3. Waardeoriëntaties 

7.3.1. Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie 

Om de ethische en sociaaleconomische waardeoriëntaties te meten, maken we gebruik 

van het begrippenkader van Middendorp (1979) en Felling & Peters (1984). Zij stellen 

dat in de postindustriële samenleving de klassieke links-rechts tegenstelling zich heeft 

ontdubbeld in een culturele en een onafhankelijke sociaaleconomische dimensie, beide 

variërend van ‘progressief’ tot ‘conservatief’. Culturele progressiviteit stelt de vrijheid 

van het individu centraal, zoals persoonlijke keuzevrijheid op vlak van ethische kwesties 

(bijvoorbeeld abortus of euthanasie). Cultureel conservatieven leggen de klemtoon op 

gelijkheid: de traditionele maatschappelijke waarden gaan boven individuele meningen 

of het persoonlijke geweten. Op sociaaleconomisch vlak is de verhouding tussen de 

basiswaarden vrijheid en gelijkheid omgekeerd. Sociaaleconomische progressiviteit 

houdt het streven naar ‘gelijkheid’ in door onder meer te pleiten voor 

overheidsingrepen in de economie, sterke vakbonden en minder grote 

inkomensverschillen. Sociaaleconomisch conservatisme stelt daarentegen ‘vrijheid’ 

centraal, beklemtoont het privé-initiatief, de concurrentiestrijd en een inperking van de 

macht van vakbonden. 

Wat de culturele opiniedimensie betreft, peilden twee stellingen naar de houding inzake 

ethische kwesties: 

- Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de 

patiënt beëindigen. 

- Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de 

beginfase afbreken. 

De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder 

eens’, ‘noch eens, noch oneens’, ‘eerder oneens’, of ‘helemaal oneens’ mee zijn. 27 Op 

basis van deze twee items kunnen we een schaal maken van 1 tot 5 waarbij een hoge 

score wijst op een ethisch conservatief standpunt en een lage score op een ethisch 

tolerante opinie. 28 

Om de sociaaleconomische waardeoriëntatie te meten, legden we aan de respondenten 

drie stellingen voor: 

- De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn. 

- Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen. 

27 

De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 1. 

28 

Cronbach’s alpha =0,568 

119

- De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. 29 

We maken van deze drie items een schaal van 1 tot 5 waarbij een hoge score wijst op 

een conservatieve en een lage score op een progressieve sociaaleconomische houding. 30 

Tabel 51 presenteert voor de twee waardeschalen de antwoordverdeling en gemiddelde 

schaalscores. 

Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en gemiddelde 

schaalscore) – volledige dataset 

120 

Culturele opiniedimensie Frequentie % 

1 Progressief 86 22,1 

2 105 27,0 

3 101 26,0 

4 62 15,9 

5 Conservatief 35 9,0 

Totaal 389 100,0 

Gemiddelde schaalscore (1 – 5) 2,47 

Sociaaleconomische opiniedimensie Frequentie % 

1 Progressief 52 13,6 

2 168 44,1 

3 119 31,2 

4 35 9,2 

5 Conservatief 7 1,8 

Totaal 381 100,0 


Met een gemiddelde schaalscore van 2,47 op een schaal van 1 tot 5 nemen inwoners 

van Poolse afkomst uit Antwerpen op vlak van ethische kwesties een eerder progressief 

dan conservatief standpunt in. Ook op sociaaleconomisch vlak situeren inwoners van 

Poolse afkomst zich met een gemiddelde score van 2,41 eerder aan de progressieve 

zijde dan aan de conservatieve zijde. 

7.3.2. Houding t.a.v. man-vrouwrollen 

In westerse samenlevingen zijn individuen de laatste decennia steeds meer losgekomen 

van vastliggende patronen van waarden, normen en houdingen. Hoewel er verschillende 

termen bestaan om dit proces te benoemen, zoals ‘modernisering’ of 

29 


30 

Cronbach’s alpha =0,644

‘detraditionalisering’ omschrijven ze meestal hetzelfde, namelijk een overgang van een 

samenlevingsvorm waarin waardeoriëntaties voortkomen uit zingevende 

maatschappelijke verbanden, naar een postmoderne samenleving, waarin deze 

verbanden hun vanzelfsprekend karakter en legitimiteit verliezen (de Koster & van der 

Waal 2007). Het proces van modernisering gaat gepaard met de ontwikkeling van een 

specifiek patroon van waarden en normen. Sleutelelementen zijn individualisering, 

secularisatie, democratisering en emancipatie (van der Loo & van Reijen 1997). In deze 

paragraaf focussen we op één sleutelelement van het moderniseringsproces, namelijk 

emancipatie of een veranderende houding ten aanzien van man-vrouwrollen. We 

beschouwen de houding ten aanzien van man-vrouwrollen naast de houding ten aanzien 

van ethische kwesties als een bijkomende subdimensie van de culturele opiniedimensie. 

Over Polen leeft het cliché dat ze erg traditioneel zijn en dat ze traditionele opvattingen 

hebben over man-vrouwrollen. Dat dit beeld enigszins genuanceerd moet worden, blijkt 

uit diepte-interviews met Poolse migranten actief in de sector van het huishoudelijk 

werk en hun Belgische werkgevers (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Hoewel 

Poolse huishoudsters geconfronteerd werden met geëmancipeerde Belgische vrouwen 

en hun echtgenoten die een actieve rol opnamen in het huishouden, waren Belgische 

vrouwen van hun kant erg verrast door de moderne opvattingen van veel Poolse 

mannen. Zo zorgden Poolse mannen voor de kinderen terwijl hun vrouwen aan het 

werk waren en hielpen jongens hun moeder met het huishouden of het bereiden van 

eten. In het Verenigd Koninkrijk stellen Ryan et al. (2009) vast dat steeds meer Poolse 

mannen hun vrouw en kinderen laten overkomen. Hoewel deze vrouwen vaak 

huisvrouw waren en geen werk hadden, vervielen ze na hun migratie niet in het 

traditionele clichébeeld van de ‘Matka Polka’, de Poolse moeder die zich volledig opoffert 

voor haar echtgenoot en kinderen. De beslissing om voltijds voor de kinderen te zorgen 

was eerder een kortetermijnstrategie: heel veel vrouwen volgden nog een opleiding of 

zochten naar werk zodra de kinderen naar school gingen. 

Een bevraging van ruim 600 personen van Poolse afkomst die zich na 2004 in 

Nederland vestigden laat zien dat recent gemigreerde Polen niet veel anders denken 

over emancipatie dan autochtone Nederlanders (Gijsberts 2011b). Zo is slechts een 

kleine minderheid van de respondenten van mening dat de vrouw het beste 

verantwoordelijk kan zijn voor het huishouden, dat een vrouw moet stoppen met 

werken als ze een kind krijgt en dat een inkomen voor jongens belangrijker is dan voor 

meisjes. Personen van Poolse afkomst nemen wel vaker een middenpositie in (noch 

eens, noch oneens), terwijl autochtonen meer uitgesproken tegen zijn. Gijsberts (p. 

113) stelt dat het relatief modern denken over de rol van de vrouw vermoedelijk in 

relatie staat tot het migratiemotief: ‘het merendeel van hen (ook de vrouwen) is 

immers naar Nederland gekomen voor werk’. Voorts stelt de auteur dat ook in het 

voormalige Oostblok de emancipatie van vrouwen stilaan ver is gevorderd: ‘ook in het 

katholieke Polen is werk een vanzelfsprekendheid voor vrouwen’. 

Om na te gaan in hoeverre inwoners van Poolse afkomst in Antwerpen traditionele of 

moderne opvattingen hebben over de positie van de vrouw, legden we de respondenten 

vier uitspraken voor waarmee ze het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch 

oneens, eerder oneens, helemaal oneens konden zijn: 

- De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de 

kinderen. 

- Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken. 

121

- Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens. 

- Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. 31 

We construeren met deze vier items een schaal die iets zegt over de houding ten 

aanzien van man-vrouwrollen. 32 Een lage schaalscore wijst op traditionele 

rolopvattingen, een hoge score op moderne rolopvattingen. In tabel 52 geven we de 

antwoordverdeling voor de volledige dataset. Met een gemiddelde schaalscore van 3,95 

op een schaal van 1 tot 5 kunnen we stellen dat personen van Poolse afkomst in 

Antwerpen relatief moderne opvattingen hebben over man-vrouwrollen. 

Tabel 52: Houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten en gemiddelde schaalscore) – volledige 

dataset 

122 

Houding t.a.v. man-vrouwrollen Frequentie % 

1 Traditioneel 0 0,0 

2 15 3,7 

3 77 19,1 

4 183 45,3 

5 Modern 129 32,0 

Totaal 404 100,0 


7.3.3. Houding t.a.v. de multiculturele samenleving 

Polen die naar West-Europa migreren, komen terecht in diverse samenlevingen met tal 

van etnisch-culturele en religieuze groepen. Het contrast met de Poolse samenleving, 

die voor 98% bestaat uit blanke etnische Polen, is dan ook groot (Sales et al. 2008). 

Overige etnisch-culturele groepen, zoals de Roma, worden in Polen bovendien sterk 

geconfronteerd met discriminatie en racisme (European Roma Rights Center 2002). Een 

gebrek aan ervaring met het omgaan met andere etnisch-culturele of religieuze groepen 

kan leiden tot misverstanden en racisme. Zo merken leerkrachten in het Verenigd 

Koninkrijk op dat Poolse schoolkinderen die niet het voordeel hadden van wat zij een 

‘multiculturele vorming’ noemen, soms racistische opmerkingen maakten over zwarten 

(Sales et al. 2008). 

Poolse migranten komen niet alleen in contact met blanke Belgen, maar ook met Belgen 

met een andere huidskleur of met blanke niet-Belgen. Zoals Galent, Goddeeris & 

Niedźwiedzki (2009) stellen, is het migratieproces voor Polen een les in 

verdraagzaamheid. Poolse migranten beschouwen Belgen als tolerante, ‘normale’ 

mensen. Ze maken wel een onderscheid tussen Belgen die hen werk verschaffen en de 

rest, tussen Vlamingen en Walen en tussen Belgen en anderen in de samenleving. Wat 

dit laatste betreft merken Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) op dat Poolse 

migranten mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst omwille van hun culturele en 

31 


32 

Cronbach’s alpha=0,578

eligieuze achtergrond tot deze ‘anderen’ rekenen en hen niet als Belgen maar als 

‘buitenlanders’ beschouwen. Vaak hebben ze ook een negatief beeld over deze groepen 

(cf. hoofdstuk 8). 

Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stellen op basis van een reeks interviews met 

sleutelpersonen in de Poolse gemeenschap vast dat bij Polen in België een ‘integratiewil’ 

aanwezig is. Veel Polen zijn van mening dat zij zich moeten aanpassen aan de wetten 

en de regels van het land waarin ze verblijven. Anderzijds verwachten ze wel dat de 

meerderheidsgroep hen gelijk behandelt en respecteert. Dat men zich integreert 

verwacht men overigens niet alleen van de eigen gemeenschap, maar ook van andere 

groepen in de samenleving. Veel Polen vinden bijvoorbeeld dat moslims zich moeten 

aanpassen aan de culturele en religieuze regels van de meerderheidsgroep (Levrau, 


Om de tolerantie ten aanzien van de multiculturele samenleving te meten, vroegen we 

de respondenten tijdens het interview in welke mate ze het eens/oneens zijn met de 

volgende uitspraak: 

Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat. 

De antwoordverdeling in tabel 53 laat zien dat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen 

de meningen over de multiculturele samenleving ongeveer gelijk verdeeld zijn: het 

percentage respondenten dat het eens is met de gegeven stelling (34%) is ongeveer 

even groot als het percentage respondenten dat een neutraal antwoord geeft (32%) en 

het percentage dat het met de uitspraak oneens is (34%). 

Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (in 

procenten) – volledige dataset 

Frequentie % 






Totaal 405 100,0 

Aansluitend peilden we bij de respondenten ook naar hun mening over integratie. We 

vroegen in hoeverre ze het eens/oneens zijn met de volgende stelling: 

Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land 

waar zij zich vestigen. 

Het antwoordpatroon (tabel 54) laat zien dat maar liefst 82% van de respondenten het 

met de stelling eens is. Ruim één op tien bevraagden heeft geen uitgesproken mening 

(noch eens, noch oneens) en slechts 6,5% vindt niet dat vreemdelingen zich moeten 

aanpassen. 

123

Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land 

waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset 

124 

Frequentie % 






Totaal 415 100,0 

7.4. Impact van geloof op waardeoriëntaties 

7.4.1. Hypothesen 

Religie verschaft aan individuen een referentiekader dat betekenis geeft aan de realiteit 

en de wereld. Religies zijn verbonden met een specifiek patroon van waarden en 

opvattingen en religieuze instituties functioneren als morele gezagsdragers die 

waardesystemen aan gelovigen overdragen. In deze paragraaf onderzoeken we in 

hoeverre geloof bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen een invloed heeft op hun 

mening over ethische kwesties, sociaaleconomische gelijkheid, man-vrouwrollen en de 

multiculturele samenleving. 

Volgens Eisinga & Scheepers (1989, geciteerd in Hubers 1997) bestaat er een sterke 

samenhang tussen een christelijke levensbeschouwing en cultureel conservatisme. Een 

sterke oriëntatie op het christelijk geloof leidt er toe dat men de maatschappij ervaart 

als iets waarover men geen invloed kan uitoefenen. Op basis hiervan passen individuen 

zich aan aan de traditionele normen en waarden die, zo ervaart men, ‘van boven’ 

opgelegd worden. Normen en waarden die hier tegen ingaan, worden verworpen. De 

overtuiging dat de sociale werkelijkheid door een opperwezen is geschapen, is niet 

bevorderlijk voor de gedachte dat individuen zelf veranderingen kunnen aanbrengen in 

deze werkelijkheid (Hubers 1997). Ideeën met betrekking tot individuele 

keuzevrijheden (bijvoorbeeld inzake abortus of euthanasie) of traditionele rolpatronen 

(bijvoorbeeld man-vrouwrollen) worden om die reden door religieuze mensen wellicht 

conservatiever opgevat dan door niet-religieuze mensen. In België hebben verschillende 

studies de relatie tussen religiositeit en cultureel conservatisme bevestigd, zowel bij 

autochtonen (Duriez 2003; de Koster & van der Waal 2007) als bij personen van 

Marokkaanse en Turkse herkomst (Swyngedouw, De Rycke & Phalet 1999; Vancluysen, 

Van Craen & Ackaert 2009). 

Het verband tussen religiositeit en de sociaaleconomische opiniedimensie is veel minder 

duidelijk (Hubers 1997). Opvattingen over verschillen in inkomen, over de maatregelen 

die de overheid neemt om deze verschillen te verkleinen en over de rol van vakbonden 

staan minder sterk onder druk van religie en religieuze instituties dan opvattingen over 

ethische kwesties of man-vrouwrollen. Hubers verwijst naar studies van Meeus (1986) 

en Felling, Peters & Schreuder (1991) die aantoonden dat mensen die een cultureel 

conservatief standpunt innemen, sterker religieus zijn dan degenen die op

sociaaleconomisch gebied conservatief zijn. Mogelijk bestaat er volgens Hubers een 

samenhang tussen het onderschrijven van een christelijke geloofsvisie en economisch 

conservatisme: ‘de overtuiging dat menselijk ingrijpen in de sociale werkelijkheid geen 

goede gevolgen zal hebben weerhoudt religieuze mensen er waarschijnlijk van om 

economische hervormingen na te streven en om op te komen voor de rechten van 

economisch zwakkeren’ (p. 83). Volgens een marxistische visie leidt religie individuen af 

van het vermogen om de sociaaleconomische ongelijkheid aan te pakken en zijn 

religieuze mensen daarom conservatief op sociaaleconomisch vlak (Broughton 1978, 

aangehaald in Hubers 1997). De hypothese dat de mate van religiositeit samenhangt 

met economisch conservatisme vond geen steun in opinieonderzoek bij een Vlaamse 

studentenpopulatie (Duriez 2003), maar werd wel bevestigd bij Turken in Nederland 

(Phalet & ter Wal 2004). Bij Marokkanen vonden de onderzoekers in Nederland een 

omgekeerd verband. 

Wat de relatie tussen religie en de houding ten aanzien van de multiculturele 

samenleving betreft, bouwen we voort op de onderzoekstraditie rond 

levensbeschouwelijke betrokkenheid en etnocentrisme of de neiging om de eigen groep 

positief te evalueren en andere groepen systematisch negatief te beoordelen (cf. 

Sumner 1906). Onderzoek van Billiet & Carton (1991) heeft aangetoond dat er een 

curvilineair verband bestaat tussen levensbeschouwing en etnocentrisme: bij personen 

die zich katholiek noemen, neemt de kans op etnocentrische houdingen af naarmate 

men regelmatiger naar de kerk gaat. Voor de interpretatie van dit verband geven 

Eisinga, Felling & Peters een aantal verklaringen (aangehaald in: Billiet, Carton & 

Eisinga 1995). Een eerste verklaring benadrukt de invloed van het preken tijdens 

vieringen waarbij er wordt opgeroepen tot tolerantie op basis van christelijke principes 

(bvb. naastenliefde). Een andere verklaring heeft betrekking op de verschillende 

betekenissen die geloof kan hebben voor verschillende groepen katholieken. Nietpraktiserende 

katholieken zouden volgens deze verklaring etnocentrischer zijn omdat zij 

meer de neiging hebben zich toe te vertrouwen aan een autoritaire religie. De religieuze 

thema’s zoals rechtvaardigheid of gelijkheid zijn wellicht van ondergeschikt belang in 

hun leven en gedragingen. Regelmatig of sterk praktiserende katholieken zouden 

daarentegen minder geneigd zijn zich over te geven aan een externe autoriteit en meer 

belang hechten aan de sociale en menselijke aspecten van hun geloof. 

De invloed van religie op de waardeoriëntaties van personen van Poolse afkomst in 

België is nog niet onderzocht. Op basis van verklaringen en bevindingen in de 

onderzoeksliteratuur testen we volgende hypothesen: 

- Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, nemen ze een 

conservatiever standpunt in op vlak van ethische kwesties (hypothese 1). 

- Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een 

conservatievere mening op sociaaleconomisch vlak (hypothese 2). 

- De samenhang tussen geloof en de ethische opiniedimensie is sterker dan de 

samenhang tussen geloof en de sociaaleconomische opiniedimensie (hypothese 

3). 

- Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, houden ze er 

traditionelere meningen op na over man-vrouwrollen (hypothese 4). 

- Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een tolerantere 

houding ten aanzien van de multiculturele samenleving (hypothese 5). 

125

Om de hypothesen te testen, voeren we op de vier opiniedimensies (culturele 

opiniedimensie, sociaaleconomische opiniedimensie, de houding t.a.v. man-vrouwrollen 

en de houding t.a.v. de multiculturele samenleving) een regressieanalyse uit. In een 

eerste stap van de analyse nemen we enkel de achtergrondvariabelen leeftijd, geslacht, 

opleidingsniveau en verblijfsduur in België op. In stap 2 en stap 3 voegen we 

achtereenvolgens twee indicatoren van religiositeit toe: de religieuze praktijk 

(frequentie van kerkbezoek) en religieuze identiteit. 

Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen religieuze praktijk en religieuze 

identiteit. De invloed van religiositeit op waardeoriëntaties komt immers niet alleen tot 

stand door de invloed van specifieke geloofsopvattingen, maar ook door het in stand 

houden en versterken van opvattingen door sociale interactie. Zo komt volgens 

Himmelstein (1986, geciteerd in Hubers 1997) de conservatieve invloed van religiositeit 

voort uit de participatie van kerkgangers in ‘religieuze’ netwerken. Naarmate men meer 

naar de kerk gaat, is de participatie in zo’n netwerk groter en wordt men meer 

‘ondergedompeld’ in het ideeëngoed van zo’n netwerk. Himmelstein spreekt over een 

‘cultuur-effect’. Sociale interacties blijven bovendien niet beperkt tot het kerkgebouw. 

Ook in andere netwerken blijft men regelmatig dezelfde kerkgangers ontmoeten en 

komt men steeds opnieuw in contact met hun opvattingen. Bijgevolg is men meer 

vatbaar voor de overdracht van opvattingen. Himmelstein spreekt in dit verband over 

‘mobilisatie’. Zij die niet of minder frequent naar de kerk gaan, zijn ook minder 

betrokken bij deze netwerken en komen dus minder in aanraking met de ideeën die in 

deze netwerken leven. 

7.4.2. Resultaten 

Tabellen 55 tot 58 presenteren de resultaten van de regressieanalyses op de 

verschillende opiniedimensies. Uit de analyses blijkt dat – onder controle van leeftijd, 

geslacht, opleidingsniveau en verblijfsduur – religieuze praktijk enkel een invloed heeft 

op ethisch vlak. Personen van Poolse afkomst hebben conservatievere opvattingen over 

abortus en euthanasie naarmate ze vaker naar de kerk gaan. Dit verband, dat 

significant blijft na toevoeging van religieuze identiteit, bevestigt hypothese 1. 

De religieuze identiteit hangt significant samen met de opinie over ethische kwesties en 

man-vrouwrollen: naarmate de religieuze identiteit sterker is, nemen personen van 

Poolse afkomst een conservatiever standpunt in op ethisch vlak en hebben ze 

traditionelere sekserolopvattingen. Deze bevindingen bevestigen hypothese 1 en 

hypothese 4. Er is geen verband tussen religieuze identiteit en de sociaaleconomische 

opinie. Hypothese 2 dient bijgevolg verworpen te worden, terwijl hypothese 3 wordt 

ondersteund. 

Met betrekking tot de houding ten aanzien van de multiculturele samenleving vinden we 

het omgekeerde dan wat we op basis van hypothese 5 verwachtten: een sterkere 

religieuze identiteit gaat gepaard met een minder tolerante houding ten aanzien van de 

multiculturele samenleving. Een eerste mogelijke verklaring voor dit verband vinden we 

in de sociale psychologie. Volgens de sociale identiteitstheorie bezitten individuen naast 

een persoonlijke ook een sociale identiteit (Tajfel 1981). Die construeren ze door zich 

met bepaalde groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de 

eigen groep kennen ze positieve kenmerken toe en aan andere groepen negatieve 

kenmerken. Op basis van deze redenering zou men aan andersgelovigen in de 

126

multiculturele samenleving voornamelijk negatieve eigenschappen toekennen. Enkel 

mensen die het eigen geloof aanhangen, worden als volwaardig lid van de samenleving 

beschouwd. Hierbij aansluitend spreekt Coffé (2002) over het fenomeen van 

‘levensbeschouwelijk etnocentrisme’, verwijzend naar de overtuiging dat voor 

christelijke gelovigen enkel het christendom bestaansrecht heeft. 

Wat de achtergrondvariabelen betreft (stap 1), tonen de analyses aan dat vrouwen van 

Poolse afkomst progressiever zijn op sociaaleconomisch vlak en een moderner 

standpunt innemen met betrekking tot man-vrouwrollen dan mannen van Poolse 

afkomst. Hoog opgeleide respondenten zijn grotere voorstanders van vrijheid op 

sociaaleconomisch vlak, zijn moderner inzake man-vrouwrollen en stellen zich 

toleranter op ten aanzien van de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden. 

Naarmate men langer in België woont, nemen inwoners van Poolse afkomst een 

progressiever standpunt in op ethisch vlak en stellen zij zich toleranter op ten aanzien 

van de multiculturele samenleving. 

Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische opiniedimensie 

– volledige dataset 

* p < .05 

** p < .01 

Stap 1 

R²=0,013 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 2 

R²=0,063 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 3 

R²=0,099 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

(Constante) 0,295 0,307 0,420 

Leeftijd -0,007 0,006 -0,052 0,006 -0,087 0,006 

Geslacht man 

(ref.: vrouw) 

0,005 0,133 0,009 0,130 0,047 0,131 

Opleidingsniveau 0,014 0,026 0,017 0,025 0,047 0,025 

Verblijfsduur in 

België 

Religieuze 

-0,108* 0,009 -0,054 0,009 -0,020 0,009 

praktijk 

(kerkbezoek) 

0,233** 0,039 0,126* 0,044 

Religieuze 

identiteit 

0,229** 0,069 

127

Tabel 56: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de sociaaleconomische 

opiniedimensie – volledige dataset 

128 

* p < .05 

** p < .01 

Stap 1 

R²=0,055 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 2 

R²=0,055 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 3 

R²=0,055 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

(Constante) 0,209 0,223 0,303 

Leeftijd -0,098 0,004 -0,091 0,004 -0,082 0,004 

Geslacht man 

(ref.: vrouw) 

0,189** 0,093 0,187** 0,093 0,187** 0,094 

Opleidingsniveau 0,128* 0,018 0,126* 0,018 0,113* 0,018 


België 

Religieuze 

praktijk 

(kerkbezoek) 

Religieuze 


-0,009 0,006 -0,017 0,007 -0,022 0,007 

-0,024 0,028 0,008 0,032 

-0,043 0,050 

Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. manvrouwrollen 

– volledige dataset 

* p < .05 

** p < .01 

Stap 1 

R²=0,102 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 2 

R²=0,111 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 3 

R²=0,142 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

(Constante) 0,175 0,186 0,250 

Leeftijd -0,047 0,003 -0,042 0,004 -0,018 0,004 

Geslacht 

(ref.: vrouw) 

man 

-0,144** 0,077 -0,147** 0,078 -0,182** 0,078 

Opleidingsniveau 0,250** 0,015 0,251** 0,015 0,224** 0,015 

Verblijfsduur 

België 

in 

0,094 0,005 0,092 0,006 0,057 0,006 

Religieuze praktijk 

(kerkbezoek) 

0,002 0,024 0,098 0,026 

Religieuze 


-0,211** 0,041

Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. de 

multiculturele samenleving 33 - volledige dataset 

* p < .05 

** p < .01 

Stap 1 

R²=0,037 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 2 

R²=0,038 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

Stap 3 

R²=0,059 

Standardized 

Coefficients 

Std. 

Error 

(Constante) 0,254 0,269 0,368 

Leeftijd 0,013 0,005 0,019 0,005 -0,004 0,005 

Geslacht man 

(ref.: vrouw) 

-0,002 0,112 -0,004 0,113 0,025 0,114 

Opleidingsniveau -0,141** 0,022 -0,143** 0,022 -0,115* 0,022 


België 

Religieuze 

praktijk 

(kerkbezoek) 

Religieuze 


7.5. Besluit 

-0,134* 0,008 -0,139* 0,008 -0,104 0,008 

-0,003 0,034 -0,089 0,039 

0,189** 0,061 

In dit hoofdstuk hielden we het geloof en de waardeoriëntaties van inwoners van Poolse 

afkomst uit Antwerpen tegen het licht. Concreet focusten we op de religieuze 

zelftoewijzing, de religieuze praktijk en de religieuze identiteit, onderzochten we de 

opinie van personen van Poolse afkomst over ethische kwesties, sociaaleconomische 

gelijkheid, man-vrouwrollen en de multiculturele samenleving en gingen we na of 

religiositeit een verklarende factor is van die opinies. 

Wat het geloof betreft, rekent het overgrote deel van de inwoners van Poolse afkomst 

in Antwerpen zichzelf tot de katholieke godsdienst (92%). De geïnterviewden 

praktiseren hun geloof in sterke mate via het bidden: maar liefst 37,5% van de 

bevraagden geeft aan dagelijks te bidden. Slechts ongeveer 7% bidt nooit. Het 

percentage voor wekelijks kerkbezoek is met 14% veel lager dan wat cijfers over 

kerkbezoek in Polen aangeven. Wellicht neemt het belang van deze vorm van religieuze 

praktijk af in een context van migratie. Wat de religieuze identiteitsbeleving betreft, 

tonen de analyses een eerder sterke religieuze identiteit bij mensen van Poolse afkomst 

in Antwerpen. Deze identiteit is het sterkst bij vrouwen, ouderen en lager opgeleiden. 

Met betrekking tot de waardeoriëntaties tonen de resultaten dat inwoners van Poolse 

afkomst inzake ethische kwesties (i.c. abortus en euthanasie) een eerder progressief 

dan conservatief standpunt innemen. Ook op de sociaaleconomische opiniedimensie 

situeert de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich eerder aan de progressieve zijde en 

33 Item: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (cf. tabel 53). 

129

ten aanzien van man-vrouwrollen hebben de respondenten relatief moderne 

opvattingen. Over de multiculturele samenleving zijn de meningen verdeeld: de groep 

die vindt dat het goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat, 

is ongeveer even groot als de groep die hierover geen uitgesproken mening heeft en de 

groep die er een intolerante opvatting op nahoudt. Maar liefst 82% van de 

respondenten vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de 

gebruiken van het land waar zij zich vestigen. 

Religiositeit heeft een invloed op de positie die mensen van Poolse afkomst innemen op 

de verschillende opiniedimensies. Regressieanalyses toonden aan dat leden van de 

Poolse gemeenschap een conservatiever standpunt innemen op ethisch vlak naarmate 

ze vaker naar de kerk gaan en naarmate hun religieuze identiteit sterker is. Een 

sterkere religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting 

over man-vrouwrollen. In tegenstelling tot wat we veronderstelden, hebben personen 

van Poolse afkomst een minder tolerante houding ten aanzien van de multiculturele 

samenleving naarmate hun religieuze identiteit sterker is. 

Andere factoren die samenhangen met de waardeoriëntaties van leden van de Poolse 

gemeenschap, zijn: geslacht (vrouwen zijn progressiever op sociaaleconomisch vlak en 

moderner inzake sekserolopvattingen dan mannen), opleidingsniveau (hoog opgeleiden 

zijn sociaaleconomisch conservatiever, hebben modernere sekserolopvattingen en 

stellen zich toleranter op t.a.v. de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden) en 

verblijfsduur (naarmate men langer in België woont, is men ethisch progressiever en 

toleranter t.a.v. de multiculturele samenleving). 

130

8. Beeldvorming 


Het beeld dat de Belgische media ophangen van Polen is niet zo positief. Recent 

onderzoek toont aan dat Vlaamse dagbladen Polen in belangrijke mate associëren met 

criminaliteit, zwartwerk en illegaliteit. Sterker nog: als journalisten over Polen schrijven, 

gebruiken ze de term ‘illegaal’ vijf keer vaker dan het woord ‘legaal’ (Wolny et al. 

2007). Ook op televisie wordt vaak een clichématig beeld opgehangen van Polen. Op 

basis van onderzoek naar het imago van de Pool op de Vlaamse televisie concludeert 

Van Heuckelom (2008, p. 18): ‘men creëre een onbegrijpelijk taaltje (liefst met zo 

weinig mogelijk klinkers), een bijbehorend vreemd lettertype (een allegaartje van 

cyrillisch, Grieks en nog wat diakritische tekens) en men laat vervolgens wodka 

aanrukken en kippen slachten, dat alles op de tonen van een Slavische melodie, of nog 

beter: zigeunermuziek met koperblazers’. 

Deze stereotiepe mediaberichtgeving heeft mogelijk niet alleen een impact op het beeld 

van de Vlaming over personen van Poolse afkomst, maar kan ook binnen de Poolse 

gemeenschap tot wantrouwen en terughoudendheid leiden ten aanzien van autochtonen 

en zo contacten tussen beide groepen bemoeilijken. De eerste vraag die we ons in het 

volgende hoofdstuk stellen is dan ook: welke houding nemen mensen van Poolse 

afkomst aan ten opzichte van autochtonen? Het belang van deze vraag kan moeilijk 

onderschat worden: terwijl negatieve percepties tot maatschappelijke spanningen of 

gevoelens van discriminatie kunnen leiden, stimuleert een positieve beeldvorming 

solidariteit, toenadering en samenwerking. 

Daarnaast onderzoeken we welke gevoelens leden van de Poolse gemeenschap 

koesteren ten opzichte van andere minderheidsgroepen in de samenleving. Poolse 

migranten die naar Antwerpen migreren, komen vaak voor het eerst in een 

multiculturele omgeving terecht. Het contrast met de relatief homogene Poolse 

samenleving is groot. Volgens Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 163) is het 

migratieproces voor mensen van Poolse afkomst een belangrijke les in 

verdraagzaamheid: ‘They have to tolerate other lifestyles, norms and patterns of 

attitudes and behaviour which are even really strange for them. If not, the migration 

process may be unsuccessful and may force migrants to return to Poland’. 

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de houding van de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen ten aanzien van andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de eerste 

plaats belichten we verschillende theoretische verklaringsmodellen voor etnocentrisme. 

Vervolgens bespreken we de resultaten van enkele voorgaande studies naar de 

beeldvorming van mensen van Poolse afkomst. In een laatste paragraaf lichten we de 

resultaten van de survey toe: we geven een algemeen overzicht van het beeld dat de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen heeft over andere minderheidsgroepen en 

bestuderen hun houding ten aanzien van autochtonen. Tot slot gaan we op zoek naar 

factoren die samenhangen met de beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over 

mensen van Belgische afkomst. 

131


8.2.1. Etnocentrisme 

Om de beeldvorming van en over etnisch-culturele groepen te verklaren, wordt in de 

literatuur vaak verwezen naar het concept ‘etnocentrisme’ of de neiging van individuen 

om de eigen sociale groep positief en andere bevolkingsgroepen negatief te evalueren 

(Sumner 1906). De afgelopen decennia hebben heel wat auteurs psychologische en 

sociologische verklaringsmodellen voor etnocentrisme ontwikkeld. 

Vanuit de sociale psychologie levert de sociale identiteitstheorie van Tajfel (1981) een 

belangrijke bijdrage aan de theorievorming rond etnocentrisme. Volgens deze theorie 

hebben individuen naast een persoonlijke identiteit ook behoefte aan een sociale 

identiteit. Die construeren ze door zich met bepaalde groepen te identificeren en zich 

van andere te onderscheiden. In dit proces kennen ze aan de eigen groep (ingroup) 

positieve kenmerken toe en aan andere groepen (outgroups) negatieve eigenschappen. 

Eisinga & Scheepers (1989) spreken van ‘sociale identificatie’ en ‘sociale contraidentificatie’. 

Terwijl sociale identificatie verwijst naar een selectieve perceptie van 

vooral positieve eigenschappen van de ingroup, refereert sociale contra-identificatie 

naar een selectieve perceptie van vooral negatieve kenmerken van outgroups. 

Andere psychologische theorieën linken etnocentrisme aan gevoelens van frustratie. 

Volgens de frustratie-agressie-verplaatsingstheorie ontstaat frustratie wanneer 

instanties verhinderen dat mensen bepaalde doelen bereiken. Hoewel individuen 

proberen om de agressie die daaruit voortvloeit, te uiten tegenover de belemmerende 

instellingen, is dat niet vanzelfsprekend noch aangewezen. Daarom verplaatst de focus 

van hun frustratie zich naar weerloze outgroups van wie men niets hoeft te vrezen. Na 

verloop van tijd worden deze outgroups als de eigenlijke zondebok en de oorzaak van 

de frustratie beschouwd (Dollard et al. 1939). 

De relatieve deprivatietheorie benadrukt dat frustratiegevoelens niet het gevolg zijn van 

de objectieve situatie waarin iemand zich bevindt, maar wel van de relatieve positie ten 

opzichte van de mensen met wie men zich vergelijkt. Frustratie ontstaat bijgevolg 

wanneer men als lid van een groep niet de doelen bereikt die andere leden van de 

groep wel bereiken (Merton 1957). Ook in de theorie van de autoritaire persoonlijkheid 

speelt frustratie een belangrijke rol: volgens deze theorie ontstaat frustratie wanneer 

bepaalde impulsen tijdens de kindertijd worden onderdrukt. Door deze onderdrukking 

wordt de natuurlijke agressie van het kind ten opzichte van de ouders verplaatst naar 

andere, zwakkere doelwitten wat mogelijk leidt tot een etnocentrische houding (Adorno 

et al. 1950). 

Een derde groep (sociaal-)psychologische theorieën verklaart stereotiepe opvattingen 

en etnocentrisme vanuit individuele cognitieve processen. Volgens deze theorieën is het 

cognitieve vermogen van individuen beperkt waardoor ze de informatie die ze 

waarnemen over sociale groepen, categoriseren. Deze categoriseringsprocessen leiden, 

aldus Allport (1954), tot ingroup favoritism: individuen bevoordelen systematisch leden 

uit hun eigen groep en kennen hen positievere eigenschappen toe. Tot slot stellen 

Rokeach, Smith & Evans (1960) in hun belief congruence theory dat individuen 

spontaan vooral categorieën vormen op basis van het al dan niet overeenkomen van 

opvattingen. Het verlangen naar een belief congruence leidt ertoe dat leden van de 

132

ingroup negatiever staan tegenover outgroups met afwijkende meningen dan tegenover 

outgroups met gelijklopende opvattingen. 

De zogenaamde socialisatietheorieën vormen een eerste groep van sociologische 

verklaringsmodellen. Deze theorieën stellen de verschillende socialisatie-instanties 

verantwoordelijk voor de ontwikkeling van etnocentrische houdingen. Verschillende 

auteurs tonen aan dat de dominante ideologie van onze samenleving een kern van 

etnocentrisme bevat. Zo wijst van Dijk (1993) op de alomtegenwoordigheid van 

positieve zelfpresentaties en negatieve voorstellingen van de ‘ander’ in het discours van 

de politieke wereld, de academische wereld, het bedrijfsleven, het onderwijs en de 

media (van Dijk 1993; Jacobs et al. 2001; Meuleman & Billiet 2003). 

Een tweede sociologische traditie legt de oorzaken van etnocentrisme bij de competitie 

tussen groepen. Etnisch-culturele groepen treden, aldus de etnische 

competitietheorieën, met elkaar in competitie om schaarse goederen zoals woningen, 

werk of sociale zekerheid. Als gevolg van deze tegengestelde belangen en de daaruit 

voortvloeiende concurrentie zijn individuen geneigd een sterke solidariteit te vertonen 

met de eigen groep en een vijandige houding aan te nemen tegenover andere groepen 

(Castles 1987; Olzak 1993). 

Een andere factor die in de theorievorming rond etnocentrisme een belangrijke plaats 

inneemt is contact. De contacthypothese stelt dat veelvuldige contacten tussen 

individuen van verschillende etnisch-culturele groepen leiden tot een verbetering van de 

interetnische relaties en – onder de juiste omstandigheden - tot een afname van 

vooroordelen (Allport 1954). Meer diverse sociale contacten verminderen met andere 

woorden etnocentrische attitudes en stimuleren vertrouwen in en solidariteit met de 

zogenaamde outgroup (Putnam 2007). 

8.2.2. Beeldvorming in de Poolse gemeenschap 

De afgelopen jaren hebben verschillende onderzoekers aandacht besteed aan de Poolse 

gemeenschap in België. Deze hoofdzakelijk kwalitatieve studies onderzochten niet 

alleen welk beeld mensen van Poolse afkomst hebben van autochtonen, maar ook welke 

houding ze aannemen tegenover leden van andere minderheidsgroepen en tegenover 

andere mensen van Poolse afkomst. 

Het onderzoek van Grzymała-Kazłowska (2005) bij Poolse migranten zonder papieren in 

Brussel vormt een eerste aanknopingspunt. De onderzoekster wijst op een 

tegenstrijdigheid in het beeld dat Poolse migranten van zichzelf hebben: ‘On the one 

hand, they complain about a lack of ethnic solidarity and social trust, and about the 

strong rivalry and frequent violation of social norms (…). But on the other hand Polish 

migrants perceive themselves as model employees: hard-working, professional, honest 

and loyal towards employers’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 680). Ook ten aanzien van 

autochtone werkgevers lijken personen van Poolse afkomst een eerder positieve 

houding aan te nemen: ze prijzen hen voor hun aandacht, hulp, geschenken en 

bonussen. Werkgevers van Marokkaanse afkomst worden daarentegen beschuldigd van 

agressie en bedrog. Dit negatieve imago is mogelijk een gevolg van de situatie op de 

arbeidsmarkt. Enerzijds is er sprake van een zekere concurrentie tussen de 

gemeenschappen. Anderzijds stelt Grzymała-Kazłowska dat mensen van Marokkaanse 

afkomst die, gezien hun grotere aantal en langere wettelijke aanwezigheid in België, 

133

een stapje voor hebben op de arbeidsmarkt, soms mensen van Poolse afkomst uitbuiten 

of agressief benaderen. 

Tot slot stelt de onderzoekster vast dat mensen van Poolse afkomst niet erg positief 

staan tegenover personen van andere Oost-Europese landen zoals Roemenië en de 

voormalige Sovjet-Unie. Inwoners uit deze landen kwamen vanaf het einde van de 

jaren negentig naar België om in sectoren te werken die tot dan door mensen van 

Poolse afkomst gedomineerd werden: ‘In the opinion of Polish workers, the newcomers 

are dangerous rivals due to their higher motivation to work and acceptance of lower 

wage rates’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 692). 

Studies die uitgevoerd werden na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, komen 

tot gelijkaardige resultaten. In hun onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven 

bevestigen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) het positieve imago van mensen 

van Belgische afkomst. Mensen van Poolse afkomst zouden hen als tolerant en geduldig 

beschouwen en graag de gelijkenissen tussen beide bevolkingsgroepen benadrukken: 

‘Our respondents often emphasize that Poles are the same type of Europeans as the 

Belgians, if they differ it is only in certain specifics, different traditions or the level of 

economic development’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 101). Verder blijkt 

uit het onderzoek dat de Poolse gemeenschap een onderscheid maakt tussen Vlamingen 

en Walen: ‘One can also observe the general reflection that the Flemish are more 

distant in comparison with others (…) Walloons are found to be more open towards 

other people, which often means that they are more similar to Poles in the migrants’ 

opinion’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 159). 

Over personen van Marokkaanse en Turkse afkomst stelt het onderzoek van Galent, 

Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 100): ‘These two groups are decidedly inferior to 

others because of their attitudes and behaviour. A portion of those interviewed, and 

especially Polish women with experience of living in Brussels, emphasize the 

unacceptable behaviour, pushiness bordering on aggressiveness, of Turkish and 

Moroccan men. Our respondents often accused the members of these two groups of 

laziness, slovenliness, filth and lack of conscientiousness’. Ook personen van Russische 

afkomst kunnen op weinig sympathie rekenen van de Leuvense respondenten. Zij 

zouden hen omschrijven als ‘the worst category of workers within Slavic ethnic groups’ 

(Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 160). 

Semigestructureerde interviews met sleutelpersonen van de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen tonen aan dat mensen van Poolse afkomst geen fundamentele verschillen 

ervaren tussen hen en de autochtonen, maar daarentegen graag de nadruk leggen op 

de gemeenschappelijke Europese geschiedenis, de katholieke godsdienst, de blanke 

huidskleur en de werkmentaliteit van beide etnisch-culturele groepen. Bovendien 

suggereert het onderzoek dat België voor mensen van Poolse afkomst een open en 

tolerant land is waar ze van een betere levensstandaard en meer sociale zekerheid 

kunnen genieten (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). 

Uit de studie blijkt verder dat personen van Marokkaanse en Turkse origine een minder 

gunstig imago hebben binnen de Poolse gemeenschap. Mensen van Poolse afkomst 

durven Turken en Marokkanen als luidruchtig, patriarchaal, minder gedisciplineerd en 

lui omschrijven. Bovendien suggereert het onderzoek dat mensen van Poolse afkomst 

van mening zijn dat ze zich, in vergelijking met de Turkse en Marokkaanse groep, beter 

aanpassen aan de Belgische samenleving en dat hun cultuur beter te verzoenen is met 

134

de westerse waarden en opvattingen. Bovendien zouden heel wat mensen van Poolse 

origine van oordeel zijn dat de aanwezigheid van deze gemeenschappen op school het 

algemeen niveau en de discipline naar omlaag haalt. Deze negatieve perceptie is 

mogelijk een gevolg van de sterke verschillen in godsdienst en cultuur. Bovendien kent 

Polen geen immigratie van moslims zodat heel wat mensen van Poolse afkomst pas in 

België voor de eerste keer met hen in contact komen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 

2011). 

Tot slot bevestigt het onderzoek dat personen met een andere Oost-Europese 

achtergrond weinig geliefd zijn bij mensen van Poolse afkomst. Zo zouden er 

spanningen zijn tussen mensen van Poolse en mensen van Russische afkomst. Deze 

moeilijke relatie zou historische wortels hebben en mogelijk een gevolg zijn van de 

lange bezetting van Polen door Rusland (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). 


8.3.1. Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen 

Om te achterhalen welk beeld personen van Poolse origine hebben van verschillende 

etnisch-culturele groepen, werd de respondenten een zogeheten gevoelsthermometer 

voorgelegd (zie o.m. Abelson et al. 1982; Dijker 1987; Verkuyten 2006). Op een 

denkbeeldige thermometer dienden zij een temperatuur aan te geven die het best hun 

gevoel tegenover de genoemde groep weerspiegelt. Een temperatuur van nul graden 

staat hierbij voor zeer koude of zeer negatieve gevoelens ten aanzien van de 

bevolkingsgroep in kwestie, een temperatuur van 100 graden stelt zeer warme of zeer 

positieve gevoelens voor. Concreet werd in de enquête gepeild naar de houding van de 

respondenten ten aanzien van mensen van Belgische, Marokkaanse, Turkse, 

Roemeense, Russische en Poolse afkomst. Daarnaast werd de respondenten gevraagd 

hoe positief of negatief hun gevoelens zijn voor moslims en mensen van Roma-afkomst. 

Figuur 22 toont een overzicht van de gemiddelde temperaturen die personen van Poolse 

origine toekennen aan andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. Met een gemiddelde 

waardering van 68 op een schaal van 0 tot 100, hebben personen van Poolse origine 

een relatief positief beeld van leden van de eigen gemeenschap. Ook mensen van 

Belgische afkomst lijken een eerder gunstig imago te hebben bij mensen van Poolse 

afkomst: de respondenten kennen hen een gemiddelde score van 65 toe op een schaal 

van 0 tot 100. Daarmee verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van 

Belgische afkomst nauwelijks van de houding die men heeft over de eigen groep. In lijn 

met voorgaand onderzoek (cf. supra) stellen we vast dat mensen van Russische 

afkomst met een score van 44 op de gevoelsthermometer op minder sympathie kunnen 

rekenen. Personen van Turkse en Marokkaanse origine en moslims lijken, met 

respectievelijke scores van 29, 24 en 27, geen al te positief imago te hebben bij 

mensen van Poolse afkomst. 

135

Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele 

bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde schaalscores thermometervraag) – 


Gemiddelde temperatuur 

Ook mensen van Roemeense afkomst kunnen op relatief weinig sympathie van de 

respondenten rekenen. Gemiddeld geven de ondervraagden hen een score van 28 op 

een schaal van 0 tot 100. Het minst positieve beeld hebben personen van Poolse origine 

echter van mensen van Roma-afkomst. De lage score van iets minder dan 23 op een 

schaal van 0 tot 100 vindt mogelijk haar oorsprong in de moeilijke verhoudingen met 

de Romagemeenschap in Polen: onderzoek suggereert dat mensen van Roma-afkomst 

er gediscrimineerd worden en geïsoleerd leven van de rest van de bevolking (European 

Roma Rights Center 2002). 

8.3.2. Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep 

Tot nog toe is een algemeen beeld geschetst van de opvattingen van mensen van 

Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de volgende 

paragraaf wordt meer in detail onderzocht welk beeld de respondenten hebben van de 

autochtone bevolking. De analyses zijn gebaseerd op tien stellingen met betrekking tot 

mensen van Belgische afkomst. Respondenten konden zich helemaal eens, eerder eens, 

noch eens noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens verklaren met de volgende 

uitspraken: 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn vriendelijk 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn netjes 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn criminelen 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn hulpvaardig 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn racisten 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn eerlijk 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn sociaal 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn verdraagzaam 

- De meeste mensen van Belgische afkomst zijn harde werkers 

136 

100 

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

65,17 

24,27 

29,05 26,58 27,50 

44,26 

22,82 

68,41

- De meeste mensen van Belgische afkomst veroorzaken overlast 

Tabel 59 geeft weer hoe de respondenten mensen van Belgische afkomst percipiëren. 

Wat de positieve eigenschappen betreft, zijn vriendelijk en sociaal de kenmerken 

waarover in de Poolse gemeenschap de grootste eensgezindheid bestaat. 

Respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens met 

de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel sociaal 

zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat mensen van 

Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Telkens iets meer dan de helft 

van de bevraagden vindt dat mensen van Belgische afkomst netjes en eerlijk zijn. Bijna 

vier op tien respondenten nemen over dit laatste kenmerk een neutraal standpunt in. 

Ook over de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische afkomst harde werkers 

zijn, lopen de meningen uiteen: terwijl bijna 40% van de bevraagden met de stelling 

akkoord gaat, is een vijfde van de respondenten het (eerder of helemaal) oneens met 

deze uitspraak. 

Met stellingen die negatieve eigenschappen naar voor schuiven, zijn weinig 

respondenten het (helemaal of eerder) eens. Zo verklaart amper 1% van de mensen 

van Poolse afkomst zich akkoord met de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische 

afkomst criminelen zijn. Maar liefst 92% van de respondenten is het (eerder of 

helemaal) oneens met deze stelling. Ook de uitspraak dat de meeste autochtonen 

overlastbezorgers zijn, wordt voornamelijk negatief beantwoord: 78% van de 

respondenten is het hier (helemaal of eerder) mee oneens. Tot slot is een vijfde van de 

ondervraagden van mening dat mensen van Belgische afkomst racisten zijn. Iets meer 

dan 40% van de respondenten verklaart zich (helemaal of eerder) oneens met deze 

stelling. 

137

Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) – volledige dataset 

138 

Vriendelijk Netjes Hulpvaardig 

n % n % n % 

Helemaal eens 92 22,1 57 13,7 40 9,7 

Eerder eens 219 52,6 159 38,3 202 49,1 

Noch eens, noch oneens 95 22,8 130 31,3 149 36,3 

Eerder oneens 9 2,2 63 15,2 18 4,4 

Helemaal oneens 1 0,2 6 1,4 2 0,5 

Totaal 416 100,0 415 100,0 411 100,0 

Criminelen Eerlijk Sociaal 

n % n % n % 

Helemaal eens 0 0,0 34 8,3 70 17,2 





Totaal 389 100,0 409 100,0 408 100,0 

Racisten Verdraagzaam Harde werkers 

n % n % n % 

Helemaal eens 16 4,0 48 11,7 37 9,1 





Totaal 404 100,0 410 100,0 408 100,0 

Overlastbezorgers 

n % 






Totaal 405 100,0

8.3.3. Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep 

Welke factoren kunnen verschillen in beeldvorming over de meerderheidsgroep bij 

personen van Poolse afkomst verklaren? Dat is de vraag die we trachten te 

beantwoorden in de volgende paragraaf. Hiertoe voeren we een multiple 

regressieanalyse uit. Als afhankelijke variabele kiezen we voor de variabele die aangeeft 

hoe positief of negatief personen van Poolse afkomst staan ten aanzien van 

autochtonen (thermometervraag). Een hogere score op deze variabele betekent 

positievere gevoelens jegens mensen van Belgische afkomst. Aan de hand van enkele 

theoretische kaders gaan we op zoek naar factoren die het imago van mensen van 

Belgische afkomst in de hand werken dan wel bemoeilijken. 

Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse nemen we de 

achtergrondkenmerken geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau, 

verblijfsduur in België en etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van 1=bijna 

alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van Belgische 

afkomst) op. Voorgaand onderzoek toont aan dat deze kenmerken kunnen 

samenhangen met het beeld dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen 

hebben van de meerderheid (Gijsberts en Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & 

Ackaert 2009; Korte 2011). 

Etnische competitietheorie. De etnische competitietheorie suggereert dat een negatieve 

beeldvorming het gevolg is van competitie tussen groepen om schaarse goederen zoals 

woningen, werk of sociale zekerheid. Om na te gaan of deze theorie van toepassing is 

op de Poolse gemeenschap wordt de variabele beroepssituatie opgenomen in de 

analyse. De respondenten worden onderverdeeld in vier categorieën: mensen met een 

vaste job, mensen die een job zoeken (werklozen en werkzoekenden), niet-actieven 

(studenten, leerlingen, huisvrouwen, huismannen, gepensioneerden en mensen die 

invalide of arbeidsongeschikt zijn) en een restcategorie waarin mensen worden 

opgenomen die hun beroepssituatie niet kunnen onderbrengen in de aangeboden 

categorieën. We verwachten dat personen van Poolse afkomst met een vaste job en 

personen die op zoek zijn naar een vaste job, een negatiever beeld hebben van 

autochtonen dan de niet-actieve respondenten. Dit scepticisme zou te wijten zijn aan 

een mogelijk ongelijke behandeling op het werk of in de zoektocht naar werk. 

Contacthypothese. Een factor die in verschillende theoretische modellen rond 

etnocentrisme terugkeert, is het contact tussen leden van etnisch-culturele groepen. 

Persoonlijke ontmoetingen zouden leiden tot een verbetering van de interetnische 

relaties en wederzijds begrip (Allport 1954). Om deze hypothese te testen, voegen we 

in een derde stap een variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van 

Poolse afkomst een praatje slaan met autochtone buren (van 1=nooit tot en met 

6=elke dag). Op basis van de contacthypothese verwachten we dat mensen van Poolse 

afkomst een positiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze vaker een praatje 

slaan met hen. 

Media. Verschillende recente studies tonen aan dat de Vlaamse media een weinig 

genuanceerd en negatief beeld ophangen van personen van Poolse afkomst (Wolny et 

al. 2007; Van Heuckelom 2008). Mogelijk ontwikkelen mensen van Poolse afkomst die 

regelmatiger Nederlandstalige media consumeren, als reactie hierop negatievere 

gevoelens tegenover autochtonen. Om deze hypothese te testen nemen we een 

139

variabele op die ons een beeld geeft van de frequentie waarmee men naar 

Nederlandstalige televisiezenders kijkt (van 1=nooit tot en met 5=elke dag). 

Discriminatie-ervaringen. Twee theoretische modellen zien discriminatie als een cruciale 

factor in de ontwikkeling van een negatieve beeldvorming: terwijl de etnische 

competitietheorie focust op discriminatie door medeburgers, benadrukt het 

empowermentmodel discriminatie door beleidsmakers. Volgens dit laatste model zijn 

cynisme en wantrouwen een rechtstreeks gevolg van een minder gunstige behandeling 

door politieke leiders en een beperktere toegang tot de politieke macht (Abramson 

1972; 1983; Gilliam 1996). Om het verband tussen discriminatie-ervaringen en het 

beeldvormingsproces te onderzoeken, voegen we in een volgende stap de variabele toe 

die aangeeft hoe vaak de respondent zich de afgelopen 12 maanden gediscrimineerd 

heeft gevoeld (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls). We verwachten dat 

personen van Poolse afkomst een negatiever beeld hebben van autochtonen naarmate 

ze zich het voorbije jaar vaker gediscrimineerd hebben gevoeld. 

Sociale identiteitstheorie. Volgens de sociale identiteitstheorie wordt de sociale identiteit 

van mensen in sterke mate bepaald door de sociale groep(en) waartoe zij behoren 

(Tajfel 1981). Op basis van deze theorie stelt Brown (2000) dat individuen een 

positieve sociale identiteit willen bewerkstelligen en daardoor geneigd zijn om zich aan 

te sluiten bij groepen die ze als positief beschouwen. Om na te gaan of dit van 

toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen wordt een schaal met drie items 

rond identificatie (Cronbach’s alpha=0,757) opgenomen. 34 Een hogere score op deze 

schaal wijst op een sterkere identificatie met België en mensen van Belgische afkomst. 

We verwachten dat respondenten die zich sterker met België identificeren, een 

positiever beeld hebben van de autochtone bevolking. 

34 Een eerste item peilt naar de mate waarin men zich met Belgen identificeert, het tweede item meet hoe 

sterk men zichzelf Belg voelt en een derde item geeft tot slot weer hoe sterk de respondent zich verbonden 

voelt met België. De antwoordcategorieën liepen van ‘helemaal oneens’ tot ‘helemaal eens’ 

140

Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische afkomst – volledige dataset 

141

Tabel 60 geeft een overzicht van de verschillende stappen van de regressie. Voor de 

achtergrondkenmerken stellen we vast dat hoogopgeleiden over het algemeen een 

positiever beeld hebben van autochtonen dan laagopgeleide mensen van Poolse 

afkomst. Deze bevinding gaat in tegen resultaten van onderzoek bij andere etnischculturele 

minderheden (Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 

2009). Sterker nog, meestal wordt dit verzachtende effect van opleidingsniveau 

vastgesteld in studies die de houding van autochtone groepen ten aanzien van 

minderheden onderzoeken (Coenders & Scheepers 1998; Jacobs et al. 2001; Meuleman 

& Billiet 2003; Gijsberts & Lubbers 2009). 

Met betrekking tot de verblijfsduur in België stellen we vast dat mensen van Poolse 

afkomst positievere gevoelens koesteren tegenover personen van Belgische afkomst 

naarmate ze langer in België verblijven. Deze vaststelling gaat in tegen aanwijzingen uit 

een studie van Michelson (2001). Volgens de onderzoekster brokkelen de ideaalbeelden 

van migranten af naarmate ze langer in het migratieland verblijven omdat beperkte 

kansen en discriminatie ertoe leiden dat de hoge verwachtingen die ze koesterden op 

het moment van migratie, niet uitkomen. Wat de Poolse gemeenschap in Antwerpen 

betreft, suggereren onze cijfers dat een groot deel van de respondenten hun 

migratiedoelstellingen, die in de eerste plaats economisch van aard waren, heeft 

kunnen waarmaken. Amper 8% van de respondenten is (heel) ontevreden over zijn of 

haar job en slechts een kleine minderheid van 10% is van mening dat ze (heel) moeilijk 

kan rondkomen met het totale inkomen van het huishouden (zie paragraaf 1.3.2). 

Mogelijk denken mensen van Poolse afkomst om die reden positiever over autochtonen 

naarmate ze langer in België verblijven. Tot slot merken we op dat de variabelen 

geslacht, leeftijd en perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet 

significant samenhangen met het imago van autochtonen binnen de Poolse 

gemeenschap. 

Stap 2 bevestigt de etnische competitietheorie niet: onder controle van de andere 

variabelen vinden we geen significante verschillen tussen de beeldvorming van 

werkende of werkzoekende mensen van Poolse afkomst en niet-actieve mensen van 

Poolse afkomst. Bovendien is de verklaringskracht van het tweede model (R 2 =0,028) 

nauwelijks toegenomen ten opzichte van de eerste stap van de analyse (R 2 =0,022). 

Mogelijk is deze vaststelling een gevolg van de situatie op de Belgische arbeidsmarkt: 

heel wat mensen van Poolse afkomst werken in zogenaamde knelpuntberoepen 

(Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011) waardoor de kans dat ze competitie ervaren met 

autochtonen minder groot is. Onder controle van de beroepssituatie is de relatie met 

verblijfsduur net niet significant op het 0,05-niveau. 

Contacten met mensen van Belgische afkomst stimuleren een positievere beeldvorming 

over autochtonen, zo blijkt uit stap 3. Voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen 

kunnen we de contacthypothese dan ook bevestigen: naarmate mensen van Poolse 

afkomst frequenter een praatje slaan met autochtonen uit de buurt, hebben ze een 

positievere perceptie van de meerderheidsgroep. Verder blijkt dat het verband met 

opleidingsniveau slechts onrechtstreeks geldt via de contactvariabele. Deze bevinding 

suggereert dat hoogopgeleide mensen van Poolse afkomst warmere gevoelens hebben 

tegenover autochtonen omdat ze vaker met hen in contact komen. 

Uit stap 4 blijkt dat de consumptie van Nederlandstalige televisiezenders samenhangt 

met een positief beeld van de autochtonen. De vijfde stap bevestigt de discriminatiehypothese: 

mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen hebben een negatievere 

142

perceptie van autochtonen naarmate ze vaker het gevoel hebben gediscrimineerd te 

worden. Zoals verwacht stellen we in de laatste stap vast dat een sterkere identificatie 

met België gepaard gaat met een positievere beeldvorming over autochtonen. 

8.4. Besluit 

In dit hoofdstuk stonden we stil bij twee onderzoeksvragen: (1) welk beeld hebben 

mensen van Poolse afkomst van andere etnisch-culturele groepen in het algemeen en 

van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder? en (2) welke factoren verklaren 

verschillen in de beeldvorming over autochtonen binnen de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen? 

Met betrekking tot de eerste vraag tonen onze analyses dat de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen relatief warme gevoelens koestert ten aanzien van de autochtone bevolking: 

op een schaal van 0 tot 100 kennen ze hen een gemiddelde score van 65 toe. Daarmee 

verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van Belgische afkomst 

nauwelijks van de houding tegenover de eigen gemeenschap. Bovendien schrijven de 

respondenten leden van de meerderheidsgroep voornamelijk positieve eigenschappen 

toe: respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens 

met de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel 

sociaal zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat 

mensen van Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Ter vergelijking: 

amper 1% van de ondervraagden is het (helemaal of eerder) eens met de uitspraak dat 

de meeste mensen van Belgische afkomst criminelen zijn en minder dan 5% verklaart 

zich akkoord met de stelling dat de meeste mensen van Belgische afkomst 

overlastbezorgers zijn. 

Andere etnisch-culturele groepen lijken een minder positief imago te hebben bij de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooral mensen van Roma-afkomst kunnen op 

weinig sympathie rekenen: op een schaal van 0 tot 100 kennen de respondenten hen 

een gemiddelde score van 23 toe. Verder suggereren onze bevindingen dat binnen de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen een minder positieve perceptie bestaat over mensen 

van Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Zij scoren op een schaal van 0 

tot 100 respectievelijk 29, 24 en 27. Mensen van Roemeense afkomst scoren gemiddeld 

28 op de gevoelsthermometer. Personen van Russische afkomst doen het, met een 

score van 44 op een schaal van 0 tot 100, iets beter. 

Om een antwoord te formuleren op de tweede onderzoeksvraag, voerden we een 

multiple regressieanalyse uit. We stellen vast dat verschillende factoren samenhangen 

met het positieve imago dat mensen van Poolse afkomst hebben over de 

meerderheidsgroep. In de eerste plaats bevestigen onze resultaten de contacthypothese: 

naarmate mensen van Poolse afkomst vaker een babbeltje slaan met 

autochtone buren, hebben ze een positiever beeld van de meerderheidsgroep. Ook 

mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren met autochtonen, dragen hen 

een warmer hart toe. Tot slot hebben mensen van Poolse afkomst een minder positieve 

perceptie van mensen van Belgische afkomst naarmate ze zich vaker gediscrimineerd 

voelen. 

143

144

9. Discriminatiegevoelens 


In dit hoofdstuk staan we stil bij gevoelens van discriminatie in de Poolse gemeenschap. 

Discriminatie kan omschreven worden als ‘een proces waarbij een lid van een 

maatschappelijk gedefinieerde groep verschillend (in het bijzonder ongelijk) wordt 

behandeld omwille van haar/zijn lidmaatschap van die groep’ (Brüss 2008, p. 877). Een 

gevoel van discriminatie verwijst naar de subjectieve perceptie van discriminatie, niet 

naar feitelijke, juridisch bepaalde discriminatie. Dit impliceert dat in bepaalde gevallen 

discriminatie onterecht naar voren wordt geschoven als het motief voor één of andere 

afwijzing. Omgekeerd kunnen personen in andere situaties ongemerkt het slachtoffer 

zijn van (feitelijke) discriminatie. Toch mogen we subjectieve discriminatie-ervaringen 

niet minimaliseren, want zoals de Amerikaanse socioloog Thomas (1928) stelt, 

stemmen mensen hun handelen af op de situatie zoals zij die ervaren: ‘if men define 

their situations as real, then they are real in their consequences’. 

In het verleden hebben tal van studies de impact van discriminatie-ervaringen 

onderzocht. Internationale studies wezen op de individuele gevolgen en brachten 

discriminatie-ervaringen onder meer in verband met de mentale en fysieke gezondheid. 

Personen die discriminatie ervaren, hebben meer last van stress, angst, depressie, 

verlies van vertrouwen en gevoelens van machteloosheid (zie o.m. Williams, Neighbors 

& Jackson 2003; Paradies 2006; Schulz et al. 2006; Kelaher et al. 2008). In Vlaanderen 

toonde een studie bij personen van Turkse en Marokkaanse origine uit Houthalen- 

Helchteren en Genk een positieve samenhang tussen discriminatie-ervaringen en 

gevoelens van eenzaamheid (Vancluysen & Van Craen 2010). Ook de maatschappelijke 

kost van discriminatie valt niet te onderschatten: analyses op data van de Survey 

Integratie 2008 – een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse 

afkomst in Antwerpen, Genk en Gent – toonden aan dat naarmate leden van de 

etnisch-culturele minderheidsgroepen meer discriminatie ervaren, ze een negatiever 

beeld ontwikkelen van de Vlaamse meerderheidsgroep en minder vertrouwen stellen in 

de lokale overheid en de politie (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; Van Craen 

2010). 

Een vaak terugkerend onderscheid in onderzoek naar subjectieve discriminatie bij 

etnisch-culturele minderheidsgroepen is dat tussen persoonlijke discriminatieervaringen 

en collectieve discriminatie of de perceptie van de manier waarop de hele 

etnisch-culturele groep wordt behandeld, (zie bvb. Dion 2001; Estrada, Tsai & Chandler 

2008). Persoonlijke discriminatie-ervaringen hebben te maken met wat mensen zelf 

hebben meegemaakt. De perceptie van collectieve discriminatie wordt gevormd op 

basis van de ervaringen en meningen van anderen, los van de eigen, persoonlijke 

ervaringen. Het is relevant om dit onderscheid te maken. Onderzoek heeft immers 

aangetoond dat personen meer vinden dat hun groep als geheel wordt gediscrimineerd 

dan dat ze als individu ongelijk worden behandeld. Dit verschil staat beter bekend als 

de ‘personal/group discrimination discrepancy’ (zie o.m.: Taylor et al. 1990; Dion 

2001). 

Dit hoofdstuk start met een korte bespreking van studies over discriminatie(ervaringen) 

in de Poolse gemeenschap. Vervolgens brengen we de persoonlijke en 

145

collectieve discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen in 

kaart en zoeken we voor beide vormen van subjectieve discriminatie naar verklarende 

factoren. 


De meeste studies naar discriminatie-ervaringen van etnisch-culturele minderheden in 

België focusten de voorbije jaren op de zogenaamde gevestigde migrantengroepen 

en/of hun nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse en Turkse afkomst (zie 

o.m. De Rycke, Swyngedouw & Phalet 1999; Lesthaeghe, Surkyn & Van Craenem 2000; 

Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vandezande et al. 2009). Ook de Survey 

Integratie 2008 nam de Marokkaanse en Turkse gemeenschap onder de loep 

(Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). De bevraging in Antwerpen, Genk en Gent 

toonde aan dat ongeveer 48% van de respondenten van Marokkaanse afkomst en 44% 

van de respondenten van Turkse afkomst persoonlijk discriminatie heeft ervaren. De 

verschillen tussen de twee groepen waren niet significant, maar de antwoordverdeling 

verschilde wel significant van die van de autochtone meerderheidsgroep. Ter 

vergelijking: ongeveer 33% van de autochtonen gaf aan zich wel eens ongelijk 

behandeld gevoeld te hebben. Situaties die personen van Turkse afkomst het vaakst 

vermeldden, hadden te maken met werkrelaties en (het optreden van) de politie. 

Omstandigheden die personen van Marokkaanse afkomst het meest opnoemden, 

situeerden zich op het domein van het openbaar vervoer en het zoeken van werk. 

Verder vonden leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschap dat de eigen groep 

in sterke mate ongelijk behandeld werd door de media, dancinguitbaters en 

huiseigenaars. 

Over (de perceptie van) discriminatie in de Poolse gemeenschap zijn in Vlaanderen 

geen cijfers beschikbaar. Wel leveren een beperkt aantal kwalitatieve studies indicaties 

waaruit blijkt dat discriminatie ten aanzien van Polen relatief beperkt voorkomt. 

Onderzoek bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die in de periode vóór de 

EU-toetreding in België verbleven, toonde het belang aan van sociale netwerken binnen 

de Poolse gemeenschap. Poolse vrienden of familieleden die het migratieproces al 

vroeger doorlopen hadden, hielpen nieuwe migranten met het zoeken van werk en 

huisvesting (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). De Poolse gemeenschap 

was sterk zelfvoorzienend. In Brussel, bijvoorbeeld, vond men onder meer financiële 

ondernemingen (verzekeraars, boekhouders, financieel adviseurs, kredietverleners), 

transportbedrijven die reizen van en naar Polen organiseerden, voedingswinkels, cafés 

en restaurants, boekhandels, autohandelaars, kapsalons en tal van andere 

gespecialiseerde kleinhandelszaken speciaal gericht op de Poolse gemeenschap 

(Paspalanova 2006). De specifieke, vaak clandestiene context waarin de Poolse 

arbeidsmigranten in die periode leefden, suggereert dat van (gepercipieerde) 

discriminatie vanwege de meerderheid relatief weinig sprake was. Naarmate de illegale 

arbeidsmarkt verzadigd raakte, groeiden echter gevoelens van wantrouwen en 

bedreiging, vooral ten aanzien van leden van de eigen gemeenschap en andere Oost- 

Europese migrantengroepen (Grzymała-Kazłowska 2005). Ook spreken een aantal 

bronnen van uitbuiting bij gedetacheerde Poolse werknemers of arbeidsmigranten die 

afhankelijk waren van malafide arbeidsbemiddelaars (Matthysen 2009; Van Overmeiren 

2009). 

146

Een aantal studies wijzen op de tevredenheid van Vlaamse werkgevers over 

werknemers van Poolse afkomst. Op basis van een reeks diepte-interviews met Poolse 

migranten uit Leuven die actief zijn in de sector van het huishoudelijk werk en een 

aantal van hun Belgische werkgevers stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) 

dat Poolse poetsvrouwen door hun werkgevers als vriendelijk, betrouwbaar, 

gemotiveerd en beleefd worden beschouwd. Werkgevers zien het bovendien als een 

groot voordeel dat Poolse poetsvrouwen meestal zelf instaan voor hun eigen 

vervanging. Vele Poolse thuishelpers keren regelmatig terug naar Polen. Tijdens die 

periode van afwezigheid worden ze vervangen door een familielid die het werk 

overneemt. Ondanks de taalbarrière en de beperkte tijd die ze samen doorbrengen, 

groeit er tussen Poolse werknemers en hun Belgische werkgever in vele gevallen na 

verloop van tijd een bijzondere relatie van respect en vertrouwen. In sommige gevallen 

ontstaat er zelfs een hechte vriendschapsband. Ook in andere sectoren bestaat er een 

grote tevredenheid over (het arbeidsethos van) Poolse werknemers. Zo blijkt uit een 

kwalitatieve studie van Loose & Lamberts (2010) dat werkgevers in de tuinbouwsector 

de hoge mate van gedrevenheid en flexibiliteit die Poolse werknemers aan de dag 

leggen appreciëren. Met andere, in België gevestigde allochtonen zeggen heel wat 

werkgevers in de tuinbouw minder positieve ervaringen te hebben. De algemene 

tevredenheid van werkgevers over Poolse werknemers suggereert dat in bepaalde 

arbeidsmarktsectoren nauwelijks sprake is van discriminatie van Polen. 

Recente informatie over discriminatie(-ervaringen) in de Poolse gemeenschap vinden 

we terug in een kwalitatieve studie van Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011). Op basis 

van semigestructureerde interviews met een aantal sleutelfiguren binnen de Poolse 

gemeenschap suggereert dit onderzoek dat mensen van Poolse afkomst in België over 

het algemeen weinig het slachtoffer zijn van discriminatie of racisme. Dit zou te wijten 

zijn aan het feit dat Polen zich relatief gemakkelijk aanpassen en aanvaard voelen in 

België. Eén sleutelfiguur uit de interviews van Levrau en collega’s (2011) merkt wel op 

dat bedienden in openbare instellingen vaak het gevoel geven dat men niet welkom is 

en zich onvriendelijk uiten ten aanzien van personen van Poolse afkomst die het 

Nederlands niet goed beheersen. Sinds de vrijmaking van de arbeidsmarkt in 2009 

laten steeds meer Poolse migranten zich officieel registreren in Vlaanderen. Het is onder 

meer op deze manier dat Polen (vaak voor het eerst) in contact komen met openbare 

diensten. 

9.3. Beschrijvende analyses 

9.3.1. Persoonlijke discriminatie-ervaringen 

Om een zicht te krijgen op de mate en de situatie waarin personen van Poolse afkomst 

uit Antwerpen persoonlijke discriminatie ervaren, vroegen we hen hoeveel keer ze de 

voorbije twaalf maanden het gevoel hebben gehad dat ze werden gediscrimineerd en 

welke ervaring of ervaringen (maximum twee) hen het sterkst hebben aangegrepen. Op 

de eerste vraag konden de respondenten antwoorden met nooit, één keer, enkele 

keren, meerdere keren, dikwijls of zeer dikwijls. De tweede vraag gaat dieper in op de 

situatie die aanleiding gaf tot (gevoelens van) discriminatie. Deze vraag werd alleen 

gesteld aan de respondenten die minstens één keer discriminatie ervaren hebben het 

jaar voorafgaand aan het interview. 

147

Ongeveer 45% van de respondenten heeft tijdens de twaalf maanden die aan het 

interview voorafgingen minstens één keer het gevoel gehad dat hij of zij werd 

gediscrimineerd (zie figuur 23). Ongeveer één op tien respondenten geeft aan het 

voorbije jaar één keer discriminatie ervaren te hebben, een kwart enkele keren en bijna 

10% meerdere keren tot zeer dikwijls. 

Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld 

(in procenten) – volledige dataset 

60,0% 

50,0% 

40,0% 

30,0% 

20,0% 

10,0% 

We vergelijken vervolgens het percentage respondenten dat minstens één keer 

discriminatie heeft ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur 

(tabel 61). Een chikwadraatanalyse toont enkel verschillen naargelang de leeftijd en de 

verblijfsduur in België. Het aandeel respondenten dat persoonlijke discriminatie heeft 

ervaren is het grootst in de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) en het kleinst in de 

oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar). Personen van Poolse afkomst die vijftien jaar of 

langer in België wonen, zeggen minder vaak discriminatie te hebben ervaren dan zij die 

minder dan vijftien jaar in België verblijven. 

148 

0,0% 

55,2% 

10,3% 

24,9% 

1,7% 

Nooit Eén keer Enkele keren Meerdere 

keren 

6,0% 

1,9% 

Dikwijls Zeer dikwijls

Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en 

verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset 

Heeft persoonlijk discriminatie ervaren 

n % 

Totaal 187 44,8 

Geslacht 

Mannen 76 47,5 

Vrouwen 111 43,2 

Leeftijd** 

18-30 jaar 63 54,3 

31-50 jaar 103 44,6 

51-70 jaar 21 30,0 


Max. lager onderwijs 7 31,8 

Lager middelbaar onderwijs 110 44,9 

Hoger middelbaar onderwijs 38 42,2 



0-4 jaar 48 48,0 

5-9 jaar 58 48,7 

10-14 jaar 58 52,3 


Chi²: ** p < .01; * p < .05 

We zoomen vervolgens in op de omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst 

discriminatie hebben ervaren. De spontane antwoorden op de open vraag groepeerden 

we in een aantal categorieën. We maakten daarvoor gebruik van de multiple response 

techniek. Deze manier van werken laat toe dat het aantal vermeldingen van elke 

categorie bij de eerste deelvraag (eerste voorval) en het aantal vermeldingen bij de 

tweede deelvraag (tweede voorval) kunnen worden samengeteld. Om het aantal 

categorieën te beperken, hanteerden we als regel dat een situatie door ongeveer 1% 

van de respondenten vermeld moest zijn om als aparte categorie weerhouden te 

worden. De situaties die maar één of enkele keren werden vermeld, belandden in de 

restcategorie ‘andere’. Het resultaat van deze analyse presenteren we in tabel 62. 35 

Vooraleer we de inhoud van de tabel bespreken, geven we enkele algemene cijfers 

mee: ongeveer 45% van de respondenten geeft bij de gesloten vraag aan het voorbije 

jaar slachtoffer geweest te zijn van discriminatie (zie tabel 61) en 40,7% vermeldt één 

of twee omstandigheden waarin ze persoonlijk discriminatie hebben ervaren. 36 

Het vaakst genoemd zijn ervaringen van discriminatie die zich voordeden bij een 

overheidsdienst. Ongeveer 13% van de respondenten van Poolse afkomst vermeldt 

feiten die zich voordeden in het stad- of districthuis, het OCMW of de VDAB (bvb. 

onbeleefdheid personeel, negatieve reacties over gesproken taal). Op de tweede plaats 

35 

Indien een respondent twee gelijkaardige omstandigheden vermeldde, werden deze slechts één keer 

meegeteld. 

36 

Beide percentages werden berekend op N=417 (dus zonder de respondent die geen antwoord gaf op de 

gesloten vraag mee in rekening te brengen). 

149

komen gebeurtenissen die plaatsvonden op het werk: bijna 11% van de geïnterviewden 

zegt de voorbije twaalf maanden ongelijk behandeld te zijn door collega’s of 

leidinggevenden (bvb. harder werken, zwaarder werk). Andere, relatief vaak 

voorkomende situaties waarin mensen van Poolse afkomst zich het voorbije jaar 

ongelijk behandeld voelden, hebben te maken met winkels of banken (7,2% verwijst 

hiernaar), de politie (3,1% verwijst hiernaar) en het zoeken naar werk (2,4% verwijst 

hiernaar). 

Uit de open vragen blijkt dat, los van de context of plaats, heel wat ervaringen van 

discriminatie te maken hebben met taal. Ongeveer 7% van de bevraagden sprak over 

negatieve reacties naar aanleiding van hun taalgebruik of -beheersing. Zo voelden heel 

wat respondenten zich gediscrimineerd omdat ambtenaren hen “niet wilden verder 

helpen in het Frans of het Engels”, wanneer ze zelf het Nederlands onvoldoende 

beheersten. Ook voorvallen in winkels hadden vaak te maken met taal. 

Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen – volledige 

dataset 

150 

Omstandigheid n antwoorden % respondenten 

Overheidsdienst 54 12,9 

Werkrelaties 45 10,8 

Wantrouwen in winkel/bank/postkantoor 30 7,2 

Politie(optreden) 13 3,1 

Bij het zoeken van werk 10 2,4 

School/onderwijs 9 2,2 

Ziekenhuis/arts 9 2,2 

Openbaar vervoer 8 1,9 

Op openbare plaatsen (straat) 7 1,7 

Huren van een woning 6 1,4 

Houding van buren 6 1,4 

“omwille van taal” algemeen 37 6 1,4 

“dagelijks leven” algemeen 38 5 1,2 


9.3.2. Collectieve discriminatie-ervaringen 

N=417 

Om de invloed van discriminatie-ervaringen volledig te kunnen inschatten, is het nodig 

om verder te kijken dan wat de respondenten zelf meemaken en ook gevoelens van 

37 In de antwoorden wordt niet gespecificeerd in welke omstandigheden. 

38 In de antwoorden worden geen specifieke situaties omschreven.

collectieve discriminatie in rekening te brengen. Naast persoonlijke discriminatieervaringen 

kunnen mensen zich immers ook op basis van ervaringen en meningen van 

opinieleiders (familie, vrienden, sleutelfiguren uit de omgeving, de media …) een 

mening vormen over de manier waarop de eigen etnisch-culturele groep in de 

samenleving wordt behandeld. Ook die mening kan hun gedrag beïnvloeden. We 

hebben gepercipieerde groepsdiscriminatie gemeten door de respondenten te vragen 

hoe vaak mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie. 

Respondenten konden antwoorden met nooit, bijna nooit, soms, dikwijls of zeer 

dikwijls. 

Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van discriminatie (in 

procenten) – volledige dataset 

60,0% 

50,0% 

40,0% 

30,0% 

20,0% 

10,0% 

0,0% 

9,1% 

15,0% 

51,0% 

19,4% 

5,6% 

Nooit Bijna nooit Soms Dikwijls Zeer dikwijls 

Hoewel 45% van de respondenten persoonlijk discriminatie heeft ervaren, geloven ruim 

negen van de tien respondenten dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het 

slachtoffer zijn van discriminatie (zie figuur 24). Ruim de helft van de ondervraagden is 

van mening dat mensen van Poolse afkomst soms worden gediscrimineerd en precies 

een kwart gelooft dat leden van de Poolse gemeenschap (zeer) dikwijls het slachtoffer 

zijn van ongelijke behandeling. 

Er is een duidelijk verschil merkbaar tussen persoonlijke en collectieve discriminatieervaringen: 

personen van Poolse afkomst vinden meer dat hun etnisch-culturele groep 

wordt gediscrimineerd dan dat zij zelf (persoonlijk) discriminatie hebben ervaren. Deze 

discrepantie tussen persoonlijke discriminatie-ervaringen en gepercipieerde 

groepsdiscriminatie sluit aan bij bevindingen van andere studies (cf. supra). 

Wanneer we de respondenten die van mening zijn dat mensen van Poolse afkomst wel 

eens (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer zijn van discriminatie, uitsplitsen 

naar geslacht, leeftijd, studieniveau en verblijfsduur, dan stellen we – net als bij 

persoonlijke discriminatie-ervaringen – een significante samenhang vast met leeftijd en 

verblijfsduur (zie tabel 63). Het gevoel collectief gediscrimineerd te worden, komt 

151

minder voor in de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) en in de groep die al vijftien 

jaar of langer in België woont. 

Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer 

van discriminatie (in procenten) – volledige dataset 

152 

Mensen van Poolse afkomst zijn in België 

slachtoffer van discriminatie 

n % 

Totaal 371 90,9 

Geslacht 

Mannen 143 91,1 

Vrouwen 228 90,8 

Leeftijd* 

18-30 jaar 110 94,8 

31-50 jaar 204 91,5 

51-70 jaar 57 82,6 


Max. lager onderwijs 19 86,4 

Lager middelbaar onderwijs 217 90,4 

Hoger middelbaar onderwijs 80 92,0 



0-4 jaar 91 92,9 

5-9 jaar 108 93,1 

10-14 jaar 102 94,4 


Chi²: ** p < .01; * p < .05 

Naast een algemene vraag, hebben we via een aantal gesloten vragen gemeten in 

welke mate bepaalde actoren volgens de respondenten discriminerend handelen. Het 

ging om de politie, de overheid, bedrijven, collega’s op het werk, scholen, dancings, 

media en huiseigenaars. Concreet vroegen we aan de respondenten of mensen van 

Poolse afkomst worden benadeeld/bevoordeeld ten opzichte van mensen van Belgische 

afkomst. De antwoordverdelingen van de acht gesloten vragen geven we weer in tabel 

64. 

Uit de resultaten blijkt dat van de acht genoemde actoren er drie zijn van wie meer dan 

de helft van de respondenten vindt dat ze mensen van Poolse afkomst ongelijk 

behandelen ten opzichte van mensen van Belgische afkomst. De media wekken het 

sterkst gevoelens van collectieve discriminatie op. Maar liefst 67% van de respondenten 

(met een mening) vindt dat mensen uit hun gemeenschap op televisie en in kranten 

negatiever worden voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst. 39 Ongeveer 61% 

van de bevraagden (met een mening) vindt dat huiseigenaars mensen van de eigen 

etnisch-culturele gemeenschap vaker afwijzen wanneer ze een woning willen huren dan 

39 

We wijzen erop dat 9,8% van de respondenten deze vraag niet kan of wil beantwoorden (‘weet niet’ of 

‘geen antwoord’).

mensen van Belgische afkomst. 40 Net een meerderheid van de respondenten ervaart 

collectieve discriminatie op het werk: 50,1% van de geïnterviewden (die zich 

uitspreken) is van mening dat mensen van Poolse afkomst op het werk slechter worden 

behandeld door collega’s dan mensen van Belgische afkomst. 41 

Een aanzienlijke groep personen van Poolse afkomst voelt zich collectief 

gediscrimineerd door de politie, bedrijven en de overheid. Ongeveer 42% van de 

bevraagden (met een mening) is ervan overtuigd dat de politie strenger is voor mensen 

van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische afkomst. 42 Een ongeveer even grote 

groep respondenten (40,7%) geeft aan dat bedrijven negatiever staan tegenover 

arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders van Belgische afkomst. 43 

Opmerkelijk is wel dat ongeveer 13% het tegenovergestelde denkt: bedrijven staan 

positiever tegenover arbeiders van Poolse herkomst dan tegenover arbeiders van 

Belgische herkomst. Een goede 37% van de geïnterviewden (met een mening) vindt dat 

mensen van de eigen gemeenschap langer moeten wachten wanneer zij iets nodig 

hebben van de overheid dan mensen van Belgische afkomst. 44 

Van de genoemde actoren zijn er twee die slechts bij een kleine minderheid van de 

respondenten gevoelens van collectieve discriminatie oproepen. Ongeveer 17% van de 

geïnterviewden (met een mening) vindt dat mensen van Poolse afkomst minder kansen 

hebben om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van 

Belgische afkomst. 45 Ruim 80% spreekt over ‘evenveel’ kansen. Ongeveer 12% van de 

respondenten (die zich uitspreken) is van mening dat jongeren met een Poolse 

achtergrond vaker geweigerd worden aan de ingang van dancings en danscafés dan 

jongeren van Belgische afkomst. 46 Voor ongeveer 86% gebeurt dit noch vaker, noch 

minder vaak. 

Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset 

De politie is … voor mensen van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische 

afkomst. 

n % 

Veel strenger 47 12,3 

Een beetje strenger 114 29,8 

Even streng 213 55,6 

Een beetje minder streng 5 1,3 

Veel minder streng 4 1,0 

Totaal 383 100,0 

40 Exact 3,6% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. 

41 Precies 3,1% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. 

42 We wijzen erop dat 8,4% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag. 


44 Precies 2,9% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. 

45 We wijzen erop dat 10% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag. 


153

Mensen van Poolse afkomst moeten … wachten dan mensen van Belgische afkomst 

wanneer zij iets nodig hebben van de overheid. 

154 

n % 

Veel langer 55 13,5 

Een beetje langer 94 23,2 

Even lang 252 62,1 

Een beetje minder lang 5 1,2 

Veel minder lang 0 0,0 

Totaal 406 100,0 

Bedrijven staan … tegenover arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders 

van Belgische afkomst. 

n % 

Veel positiever 12 3,1 

Een beetje positiever 38 9,8 

Even positief 180 46,4 

Een beetje negatiever 142 36,6 

Veel negatiever 16 4,1 

Totaal 388 100,0 

Mensen van Poolse afkomst worden op het werk … behandeld door collega’s dan 

mensen van Belgische afkomst. 

n % 

Veel beter 2 0,5 

Een beetje beter 19 4,7 

Op dezelfde manier 181 44,7 

Een beetje slechter 181 44,7 

Veel slechter 22 5,4 

Totaal 405 100,0 

Mensen van Poolse afkomst hebben … kansen om hun kinderen in te schrijven in de 

school van hun keuze dan mensen van Belgische afkomst. 

n % 

Veel meer 1 0,3 

Een beetje meer 3 0,8 

Evenveel 308 81,9 

Een beetje minder 48 12,8 

Veel minder 16 4,3 

Totaal 376 100,0

Jongeren met een Poolse achtergrond worden … geweigerd aan de ingang van 

dancings en danscafés dan jongeren van Belgische afkomst. 

n % 

Veel vaker 8 2,5 

Iets vaker 31 9,9 

Noch vaker, noch minder vaak 269 85,7 

Iets minder vaak 4 1,3 

Veel minder vaak 2 0,8 

Totaal 314 100,0 

Mensen met een Poolse achtergrond worden op televisie en in kranten … 

voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst. 

n % 

Veel positiever 0 0,0 

Een beetje positiever 12 3,2 

Op dezelfde manier 112 29,7 

Een beetje negatiever 209 55,4 

Veel negatiever 44 11,7 

Totaal 377 100,0 

Mensen met een Poolse achtergrond worden … afgewezen door huiseigenaars 

wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Belgische afkomst. 

n % 

Veel vaker 92 22,8 

Iets vaker 155 38,5 

Noch vaker, noch minder vaak 134 33,3 

Iets minder vaak 21 5,2 

Veel minder vaak 1 0,2 

Totaal 403 100,0 

9.4. Determinanten van discriminatiegevoelens 

Welke factoren hangen samen met gevoelens van persoonlijke en collectieve 

discriminatie bij mensen van Poolse afkomst? Aan de hand van multivariate analyses 

trachten we deze vraag te beantwoorden. 

Om inzicht te verwerven in de persoonlijke discriminatie-ervaringen, voeren we een 

binaire logistische regressieanalyse uit waarin we het al of niet persoonlijk ervaren 

hebben van ongelijke behandeling (dummyvariabele) als afhankelijke variabele 

opnemen. We voeren de analyse in verschillende stappen uit om eventuele verbanden 

tussen de onafhankelijke variabelen onderling te kunnen blootleggen. 

155

Om de determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie te bepalen, herhalen 

we de analysestappen met een lineaire regressieanalyse (OLS) en nemen we als 

afhankelijke variabele de algemene vraag over gepercipieerde groepsdiscriminatie op 

(zie figuur 23). 

Op basis van theorieën en empirische bevindingen formuleren we een reeks hypothesen 

die we zullen testen op de data van de bevraging in Antwerpen. 

Achtergrondkenmerken. We starten met een analyse waarin we alleen de 

achtergrondvariabelen geslacht, leeftijd, verblijfsduur in België en opleidingsniveau 

opnemen. De beschrijvende analyses in paragraaf 9.3.2 wezen al op een samenhang 

van persoonlijke en collectieve discriminatie-ervaringen met leeftijd en het aantal jaren 

dat men in België verblijft. Door middel van een multivariate analyse kunnen we 

nagaan of deze verbanden blijven bestaan onder controle van andere variabelen en of 

er dus sprake is van een nettosamenhang. 

Etnische competitie op de arbeidsmarkt. Volgens de etnische competitietheorie wordt de 

relatie tussen etnisch-culturele minderheden en de meerderheidsgroep onder druk 

gezet omwille van competitie tussen beide groepen (cf. Olzak 1992). Deze situatie kan 

zich voordoen wanneer etnisch-culturele minderheden met leden van de meerderheidsgroep 

in concurrentie treden voor het verwerven van schaarse goederen, zoals een job 

of een woning. De concurrentie tussen etnisch-culturele groepen kan ervoor zorgen dat 

zij zich door elkaar bedreigd gaan voelen en elkaars handelingen als discriminerend 

gaan beschouwen. Bepaalde categorieën zullen meer dreiging ervaren dan andere. 

Werkzoekenden zullen, omwille van hun kwetsbare positie, wellicht een sterker gevoel 

van concurrentie hebben en dus meer discriminatie ervaren dan personen die geen 

werk zoeken. 

Om deze hypothese te testen, voegen we de variabele ‘werkloos/werkzoekend’ 

(dummyvariabele, referentiecategorie = werken, huisvrouw/-man, student, 

gepensioneerd, arbeidsongeschikt, anders) toe aan de analyse. We verwachten dat de 

kans op het persoonlijk ervaren van discriminatie groter is en gevoelens van collectieve 

discriminatie sterker aanwezig zijn bij werkloze personen van Poolse afkomst dan bij 

mensen van Poolse afkomst die niet werkloos zijn. 

Klassieke assimilatietheorieën. Klassieke assimilatietheorieën, die voortkomen uit 

onderzoek naar migranten die zich begin vorige eeuw in de Verenigde Staten vestigden 

(cf. Park 1928; Gordon 1964), veronderstellen een eenzijdige en graduele aanpassing 

van migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen aan de 

meerderheidsgroep. Volgens deze theorieën verdwijnen (sociaaleconomische en sociaalculturele 

verschillen) tussen groepen na verloop van tijd en worden migranten of 

etnisch-culturele minderheden kopieën van de meerderheidsgroep. Samen met het 

verdwijnen van deze verschillen zou ook (de perceptie van) discriminatie afnemen. 

Om de hypothese van de klassieke assimilatietheorieën te toetsen bij mensen van 

Poolse afkomst, gebruiken we beheersing ven het Nederlands als indicator voor 

assimilatie. In de analyse voegen we een schaal toe die is samengesteld uit twee items: 

een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en 

een item dat nagaat in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen 

aanspreken in het Nederlands (Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat naarmate 

156

de kennis van het Nederlands beter is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen 

afneemt en gevoelens van collectieve ongelijke behandeling minder sterk aanwezig zijn. 

Contacthypothese. Een verklarende factor die in de sociale psychologie veel aandacht 

krijgt, is contact tussen etnisch-culturele groepen. Persoonlijke ontmoetingen en 

contacten tussen leden van verschillende groepen zouden een impact hebben op de 

wederzijdse beeldvorming (cf. paragraaf 8.3.3) en (het ervaren van) discriminatie. 

Volgens de contacthypothese dragen interetnische contacten bij tot wederzijds begrip 

en appreciatie (Allport 1954). 

Om de contacthypothese te onderzoeken, voegen we de variabele ‘aantal vrienden van 

Belgische afkomst’ (continue variabele) toe aan de analyse. We verwachten dat 

naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, 

de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen afneemt en dat respondenten met veel 

vrienden uit de meerderheidsgroep minder het gevoel hebben als groep te worden 

gediscrimineerd dan respondenten met weinig vrienden van Belgische afkomst. 

Veralgemeend vertrouwen. De perceptie van persoonlijke en collectieve discriminatie 

hangt mogelijk ook samen met veralgemeend vertrouwen (generalized trust). 

Veralgemeend vertrouwen verwijst naar de overtuiging dat mensen over het algemeen 

te vertrouwen zijn (Dinesen & Hooghe 2010). Volgens Dinesen & Hooghe (2010) mogen 

we ervan uitgaan dat in een context van migratie intermenselijk vertrouwen gunstige 

gevolgen heeft voor de sociale integratie van migranten. Migranten of etnisch-culturele 

minderheden die mensen vertrouwen, zijn sneller geneigd om contacten te leggen met 

de meerderheidsgroep dan personen die wantrouwig zijn. Mogelijk is er ook een 

samenhang met gepercipieerde discriminatie. Personen met veel veralgemeend 

vertrouwen ervaren wellicht minder (snel) discriminatie dan personen die weinig 

vertrouwen hebben in de medemens. 

Om de samenhang met veralgemeend vertrouwen na te gaan, gebruiken we een 

internationaal gevalideerde schaal (zie: Reeskens & Hooghe 2008). De schaal werd 

geconstrueerd op basis van drie vragen: ‘Denkt u, in het algemeen, dat je niet 

voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met mensen, of dat de meeste mensen te 

vertrouwen zijn?’, ‘Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te 

maken als zij daartoe de kans krijgen, of zouden zij proberen eerlijk te zijn?’, ‘Denkt u 

dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam proberen te 

zijn?’ (cf. paragraaf 10.3.2). Respondenten konden antwoorden op een schaal van 0 tot 

10. De drie items vormen een betrouwbare, intern consistente schaal (Cronbach’s 

alpha=0,759). We verwachten dat naarmate de score voor veralgemeend vertrouwen 

hoger is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen bij mensen van Poolse 

afkomst afneemt en gevoelens van collectieve discriminatie minder aanwezig zijn. 

Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. De houding die leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen hebben ten aanzien van de meerderheid, is mogelijk een 

verklarende factor van gepercipieerde discriminatie. Een positief beeld over de 

meerderheid gaat wellicht gepaard met minder gevoelens van discriminatie. We leiden 

dit af uit een onderzoek van Estrada, Tsai & Chandler (2008) in de Verenigde Staten. 

Bij Hispanics stelden deze onderzoekers vast dat een positieve houding ten aanzien van 

de Amerikaanse samenleving gepaard gaat met minder gevoelens van persoonlijke en 

collectieve discriminatie. 

157

Om na te gaan hoe positief of negatief de gevoelens van mensen van Poolse afkomst 

zijn over mensen van Belgische afkomst vroegen we aan de respondenten om een 

temperatuur tussen 0 en 100 graden te noemen, waarbij 100 graden staat voor zeer 

warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve 

gevoelens. We verwachten dat naarmate de score hoger is, de kans op persoonlijke 

discriminatie-ervaringen afneemt en dat positieve gevoelens ten aanzien van de 

meerderheid gepaard gaan met minder gevoelens van collectieve ongelijke 

behandeling. 

Persoonlijke discriminatie-ervaringen. Voor gepercipieerde groepsdiscriminatie 

onderzoeken we, in een bijkomende stap, het verband met persoonlijke discriminatieervaringen. 

Net als bij personen van Marokkaanse en personen van Turkse afkomst uit 

Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009), verwachten we dat 

naarmate personen van Poolse afkomst meer persoonlijke discriminatie-ervaringen 

meemaken, ze ook meer het gevoel hebben dat de hele Poolse gemeenschap ongelijk 

wordt behandeld. 

158

Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke discriminatie – volledige dataset 

159

Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie – volledige dataset 

160 

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6 

* p < .05 ** p < 

.01 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

Std. Error 

Standardized 

Coefficients 

(Constante) 0,261 0,398 0,440 0,438 0,457 0,464 

Leeftijd -0,055 0,005 -0,057 0,005 -0,073 0,005 -0,070 0,005 -0,070 0,005 -0,033 0,004 

Man (ref.: vrouw) -0,030 0,102 -0,021 0,103 -0,022 0,103 -0,034 0,104 -0,047 0,102 -0,020 0,094 

Verblijfsduur in België -0,110 * 

0,007 -0,107 * 

0,007 -0,077 0,008 -0,076 0,008 -0,069 0,008 -0,079 0,008 

Lager ond. (ref.: 

0,009 0,257 0,007 0,257 -0,006 0,263 0,004 0,264 -0,015 0,257 0,040 0,239 

hoger ond.) 

Lager middelb. (ref.: 

0,053 0,144 0,057 0,144 0,040 0,148 0,046 0,147 0,010 0,146 0,050 0,135 

hoger ond.) 

Hoger middelb. (ref.: 

0,024 0,163 0,029 0,163 0,021 0,164 0,032 0,164 0,018 0,160 0,038 0,149 

hoger ond.) 

Werkloos/-zoekend 

-0,047 0,173 -0,043 0,174 -0,038 0,174 -0,025 0,168 -0,001 0,155 

(ref.: ander) 

Beheersing van het 

-0,059 0,051 -0,031 0,053 0,010 0,052 0,023 0,048 

Nederlands 

Aantal vrienden van 

-0,098 0,037 -0,067 0,036 -0,060 0,033 

Belgische afk. 

Veralgemeend 

-0,133 

vertrouwen 

** 

0,025 -0,017 0,024 

Houding t.a.v. 

-0,212 


** 

0,003 -0,116 ** 

0,003 

Persoonlijke 

0,413 

discriminatie-ervaring 

** 

0,036 

0,022 0,025 0,027 0,036 0,105 0,245 

R²

Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft (tabel 65), vinden we in de eerste 

stap van de analyse een significante samenhang met leeftijd en verblijfsduur. De kans 

op persoonlijke discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst neemt af 

naarmate ze ouder zijn en naarmate ze langer in België wonen. Er zijn geen significante 

verschillen naargelang het geslacht en het opleidingsniveau. 

De twee volgende stappen van de analyse tonen geen significante samenhang tussen 

respectievelijk het persoonlijk ervaren van discriminatie en de beroepssituatie en tussen 

persoonlijke discriminatie-ervaringen en beheersing van het Nederlands. We kunnen de 

hypothesen op basis van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie 

bijgevolg niet bevestigen voor personen van Poolse afkomst. Wel verdwijnt het 

verband met verblijfsduur na toevoegen van taalbeheersing. 

In de vierde analysestap vinden we een significante samenhang tussen het ervaren van 

persoonlijke discriminatie en het aantal vrienden van Belgische afkomst. De kans op het 

ervaren van persoonlijke discriminatie neemt af naarmate personen van Poolse afkomst 

meer vrienden van Belgische afkomst hebben. Deze bevinding is in overeenstemming 

met de contacthypothese. 

De vijfde stap levert een bevestiging voor de hypothesen dat persoonlijke discriminatieervaringen 

samenhangen met de mate van veralgemeend vertrouwen en met de 

houding die leden van de Poolse gemeenschap hebben ten aanzien van de 

meerderheidsgroep. De kans op het persoonlijk ervaren van ongelijke behandeling 

wordt kleiner naarmate de overtuiging dat mensen over het algemeen te vertrouwen 

zijn sterker is en naarmate men een positievere houding heeft ten aanzien van mensen 

van Belgische afkomst. Het vertrouwen in mensen en de houding ten aanzien van de 

meerderheidsgroep is bovendien bepalend voor het al dan niet aangaan van contacten 

met de meerderheid aangezien de significante samenhang met het aantal vrienden van 

Belgische afkomst verdwijnt. 

Met betrekking tot gepercipieerde groepsdiscriminatie (tabel 66), stellen we in de eerste 

stap enkel een verband vast met verblijfsduur in België: naarmate personen van Poolse 

afkomst langer in België wonen, vinden ze minder dat mensen van Poolse afkomst in 

België het slachtoffer zijn van discriminatie. 

Ook voor gevoelens van collectieve discriminatie kunnen we de hypothesen op basis 

van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie niet ondersteunen. 

Noch de beroepssituatie, noch Nederlandse taalbeheersing hangt significant samen met 

gepercipieerde groepsdiscriminatie. Daarnaast kunnen we, in tegenstelling tot wat we 

vaststelden bij persoonlijke gevoelens van discriminatie, ook de contacthypothese bij 

gepercipieerde groepsdiscriminatie niet bevestigen. Er bestaat bij personen van Poolse 

afkomst geen significante relatie tussen gepercipieerde groepsdiscriminatie en het 

aantal vrienden van Belgische afkomst. 

Gevoelens van collectieve discriminatie hangen, net als persoonlijke ervaringen van 

ongelijke behandeling, bij personen van Poolse afkomst significant samen met 

veralgemeend vertrouwen en de houding ten aanzien van de meerderheid. Personen die 

over het algemeen veel vertrouwen hebben in mensen en personen die een positieve 

houding hebben ten aanzien van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder vinden 

minder dat mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie 

161

dan respectievelijk personen met weinig intermenselijk vertrouwen en personen met 

een negatieve houding ten aanzien van de meerderheid. 

Zoals verwacht hangen persoonlijke discriminatie-ervaringen sterk samen met 

gevoelens van collectieve discriminatie. Naarmate personen van Poolse afkomst vaker 

zelf discriminatie hebben ervaren, hebben ze sterker het gevoel dat leden van de Poolse 

gemeenschap het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. De relatie tussen 

veralgemeend vertrouwen en gepercipieerde groepsdiscriminatie verdwijnt na 

toevoeging van persoonlijke discriminatie-ervaringen. Personen met weinig 

intermenselijk vertrouwen lijken dus meer het gevoel te hebben dat mensen van Poolse 

afkomst het slachtoffer zijn van discriminatie omdat ze meer persoonlijk discriminatie 

hebben ervaren. 

9.5. Besluit 

Gevoelens van discriminatie hebben een behoorlijke individuele en maatschappelijke 

kostprijs. In dit hoofdstuk namen we de discriminatie-ervaringen van personen van 

Poolse afkomst uit Antwerpen onder de loep. We onderzochten persoonlijke 

discriminatie-ervaringen en de perceptie van de manier waarop de Poolse gemeenschap 

zich behandeld voelt (gevoelens van collectieve discriminatie). 

De analyses toonden dat ongeveer 45% van de respondenten het jaar voorafgaand aan 

de bevraging minstens één keer persoonlijk discriminatie heeft ervaren. 

Omstandigheden die inwoners van Poolse afkomst uit Antwerpen het meest vermelden, 

hebben te maken met een overheidsdienst: 13% van de respondenten spreekt over een 

discriminatie-ervaring naar aanleiding van een bezoek aan een stedelijke dienst, 

districthuis of OCMW. Op de tweede plaats komen situaties die te maken hebben met 

(relaties op) het werk. Ruim één op tien bevraagden noemt zo een voorval. Los van de 

context waarin discriminatie wordt ervaren, hebben heel wat voorvallen te maken met 

het taalgebruik of de taalbeheersing van de respondenten (negatieve reacties vanwege 

overheidspersoneel of winkelbedienden). 

In overeenstemming met wat in de onderzoeksliteratuur bekend staat onder de noemer 

‘personal/group discrimination discrepancy’ (cf. Taylor et al., 1990) vinden personen 

van Poolse afkomst meer dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld dan dat ze 

persoonlijk discriminatie hebben ervaren. Ruim negen van de tien respondenten van 

Poolse afkomst zijn van mening dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het 

slachtoffer zijn van discriminatie. Precies een kwart vindt zelfs dat mensen van Poolse 

afkomst in België dikwijls het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. 

Maatschappelijke actoren die in de Poolse gemeenschap het sterkst gevoelens van 

collectieve discriminatie ten opzichte van de meerderheidsgroep opwekken, zijn de 

media (67% van de respondenten voelt zich als groep ongelijk behandeld), 

huiseigenaars (61%) en collega’s (50%). 

Een belangrijke determinant van discriminatie-ervaringen is de verblijfsduur. Naarmate 

personen van Poolse afkomst langer in België wonen, neemt de kans op het ervaren 

hebben van persoonlijke discriminatie af en zijn gevoelens van collectieve discriminatie 

minder sterk. Leeftijd hangt enkel samen met persoonlijke ervaringen: hoe ouder de 

respondent, hoe kleiner de kans dat hij of zij persoonlijk discriminatie heeft ervaren. 

Ook de contacthypothese kon enkel worden bevestigd voor persoonlijke discriminatie- 

162

ervaringen: naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van 

Belgische afkomst wordt de kans dat men persoonlijk ongelijke behandeling heeft 

ervaren, kleiner. We onthouden ook dat leden van de Poolse gemeenschap minder 

persoonlijke en collectieve discriminatie hebben ervaren naarmate ze meer vertrouwen 

hebben in mensen in het algemeen en een positievere houding hebben ten aanzien van 

leden van de meerderheidsgroep in het bijzonder. Tussen persoonlijke en collectieve 

gevoelens van discriminatie bestaat er een positief verband. 

163

164

10. Vertrouwen 


Het is niet goed gesteld met het vertrouwen in de politiek: in juli 2010 zei amper 6% 

van de Belgen nog vertrouwen te hebben in de dames en heren politici (Ipsos, Think 

BBDO & VVL BBDO 2011). Ook in andere democratieën daalt het politiek vertrouwen 

sinds enkele decennia (Pharr, Putnam & Dalton 2000; Dalton 2005; Dalton 2006; Keele 

2007). Nochtans is het vertrouwen van de burger essentieel voor de werking van de 

democratie. In zijn boek On nationality schreef de Britse politieke denker David Miller 

(1995, pp. 90-91) hierover: ‘Much state activity involves the furthering of goals which 

cannot be achieved without the voluntary cooperation of citizens. For this activity to be 

successful, the citizens must trust the state and they must trust one another to comply 

with what the state demands of them’. 

Recent onderzoek toont dan ook aan dat een laag vertrouwensniveau belangrijke 

maatschappelijke gevolgen kan hebben. Mensen met weinig vertrouwen in politieke 

instellingen zouden de democratie sneller verwerpen voor autoritaire alternatieven, 

minder respect tonen voor democratische basiswaarden en –idealen en sneller geneigd 

zijn om wetten te overtreden (Rose, Mishler & Haerpfer 1998; Norris 1999; Dalton 

2004; Lindström 2008b; Marien & Hooghe 2011). Bovendien zou een gebrek aan 

vertrouwen een negatieve impact hebben op de politieke betrokkenheid van burgers, de 

implementatie van het beleid bemoeilijken en een voedingsbodem vormen voor 

radicalisering en voor populistisch en extremistisch gedachtegoed (Neustadt 1997; 

Orren 1997; Norris 1999; Putnam 2000; Slootman & Tillie 2006; Pauwels 2010; 

Hooghe, Marien & Pauwels 2011). 

Ook de werking van overheidsdiensten berust in belangrijke mate op het vertrouwen 

van burgers. De kans is klein dat mensen die politie en gerecht wantrouwen, bij hen 

zullen aankloppen voor hulp. En waarom zou men aangifte doen van een misdaad of 

reageren op een opsporingsbericht als men ervan overtuigd is dat deze instellingen niet 

naar behoren functioneren? Het is duidelijk dat een gebrek aan vertrouwen het beeld 

van de overheidsinstellingen sterk kan beschadigen en hun legitimiteit kan 

ondermijnen. Het mag dan ook niet verbazen dat de afgelopen jaren heel wat 

onderzoek verricht werd naar factoren die samenhangen met het vertrouwen van 

burgers in de overheid (Reisig & Parks 2000; Cao 2001; Chanley, Rudolph & Rahn 

2001; Jang, Joo & Zhao 2010). 

Niet alleen vertrouwen in instellingen, maar ook sociaal vertrouwen of het geloof dat de 

meeste mensen te vertrouwen zijn, speelt een belangrijke rol in het functioneren van 

een democratie. Burgers die vertrouwen hebben in hun medeburgers zijn niet alleen 

toleranter, maar ook meer tevreden over de werking van de democratie. Bovendien 

hebben ze meer waardering voor de democratische waarden, zijn ze meer geneigd om 

de rechten van anderen te respecteren en sneller bereid om belastingen te betalen 

(Scholz & Lubell 1998; Putnam 2000; Uslaner 2002; Meikle-Yaw 2008; Zmerli & Newton 

2008). Verder heeft onderzoek een positief verband aangetoond tussen sociaal 

vertrouwen en individueel welzijn (Helliwell 2003; Lindström & Mohseni 2009). 

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op het institutioneel en sociaal vertrouwen van de 

Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooraleer we de resultaten toelichten, zoomen we 

165

in op enkele theoretische modellen rond het vertrouwen van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen. Vervolgens belichten we voorgaande studies over het vertrouwen 

van mensen van Poolse afkomst. 


10.2.1. Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden 

Literatuur rond het vertrouwen van etnisch-culturele minderheidsgroepen in de 

overheid verwijst regelmatig naar het zogenaamde empowermentmodel. Volgens dit 

model, dat Amerikaans van oorsprong is, hebben etnisch-culturele minderheden meer 

vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich sterker integreren in en 

identificeren met de ontvangende samenleving. Door te integreren en bijvoorbeeld de 

taal van de meerderheid te leren, zouden zij het politieke schouwspel beter kunnen 

volgen en hun participatiemogelijkheden vergroten. Dit zorgt er voor dat politieke 

leiders hen gunstiger behandelen, dat zij een betere toegang krijgen tot de politieke 

macht en dat hun politieke vertrouwen toeneemt (Howell & Fagan 1988; Ulbig 2005). 

In tegenstelling tot het empowermentmodel gaat de etnische competitietheorie er van 

uit dat integratie of assimilatie het vertrouwen in de politiek doet afbrokkelen. Door in 

competitie te treden met de autochtone meerderheid worden leden van etnischculturele 

minderheidsgroepen zich bewust van de maatschappelijke mechanismen die 

leiden tot discriminatie en ongelijkheid, zo luidt de theorie, en nemen zij een kritischere 

houding aan ten aanzien van de overheid (Portes, Parker & Cobas 1980). Hierbij 

aansluitend wijst Michelson (2003) op de afbrokkeling van de ideaalbeelden van de 

migrant: personen die (nog) niet (volledig) participeren in de ontvangende 

samenleving, hebben volgens de onderzoekster meer politiek vertrouwen omdat ze 

hoge verwachtingen en ideaalbeelden koesteren en er quasi automatisch van uit gaan 

dat het in de ontvangende samenleving beter is. Geassimileerde migranten nemen 

daarentegen niet de situatie in hun land van herkomst, maar de situatie van de 

autochtonen als referentiepunt. Bijgevolg wordt het, aldus Michelson, mogelijk dat zij 

zich benadeeld voelen ten opzichte van de meerderheid wat kan leiden tot frustraties, 

teleurstelling en een aantasting van het politieke vertrouwen. 

Onderzoek naar het institutioneel vertrouwen van etnisch-culturele minderheden 

focuste zich tot voor kort voornamelijk op de Verenigde Staten. Sinds een aantal jaar 

besteden Europese en Belgische onderzoekers echter steeds meer aandacht aan deze 

problematiek. In hun onderzoek bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst in 

Vlaanderen noteren Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009) dat mensen van 

Marokkaanse afkomst minder vertrouwen hebben in de politiediensten dan autochtone 

respondenten, maar dat ze meer vertrouwen stellen in de Vlaamse en federale regering. 

Bij personen van Turkse afkomst blijkt het vertrouwen in de federale regering, de 

Vlaamse regering en het gerecht groter te zijn dan bij de mensen van Belgische 

afkomst. Hun vertrouwen in de stedelijke diensten is daarentegen lager. Verder stellen 

de onderzoekers een positief verband vast tussen sociaal-culturele integratie en 

vertrouwen in het stadsbestuur. Wonen in een buurt met overwegend autochtonen, 

babbelen met autochtone buren en identificatie met de meerderheidsgroep: het zijn 

allemaal factoren die deze vorm van politiek vertrouwen versterken. 

166

Met betrekking tot sociaal vertrouwen wordt in de literatuur frequent gebruik gemaakt 

van de term ‘veralgemeend vertrouwen’. Volgens Uslaner (2002, ch.3) gaat het om 

vertrouwen in ‘people you don’t know who are likely to be different from yourself’. 

Specifiek voor etnisch-culturele minderheden wordt een belangrijke rol toegedicht aan 

deze vorm van vertrouwen: migranten met meer veralgemeend vertrouwen zouden 

sneller contacten leggen met autochtonen dan wantrouwige personen en zo sneller en 

makkelijker integreren in de ontvangende samenleving (Dinesen & Hooghe 2010). 

10.2.2. Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst 

Verschillende studies suggereren dat het institutioneel en sociaal vertrouwen van 

mensen van Poolse afkomst relatief laag is. Onderzoek bij mensen van Poolse origine 

zonder papieren in Londen in de periode vóór de EU-toetreding toont zelfs een 

algemeen gebrek aan sociaal vertrouwen aan (Jordan 2002). Ook na de toetreding van 

Polen tot de Europese Unie stellen onderzoekers in het Verenigd Koninkrijk een sterk 

wantrouwen vast binnen de Poolse gemeenschap: ‘Despite the high levels of practical, 

information and emotional support that many respondents received from their Polish 

friends and relatives, there was also a sense of distrust towards the wider Polish 

community. The idea that Poles ‘do not help each other’ emerged frequently in our 

study’ (Ryan et al. 2008, p. 679). Volgens de onderzoekers is deze wantrouwige 

houding een gevolg van de sterke onderlinge competitie tussen Poolse migranten in 

Londen. 

Wanneer we ons toespitsen op de Poolse gemeenschap in België, lopen de bevindingen 

in dezelfde richting. In haar onderzoek bij documentloze Polen in Brussel stelt 

Grzymała-Kazłowska (2005) vast dat op het einde van de jaren negentig een sterk 

wantrouwen heerste ten aanzien van andere Poolse migranten ten gevolge van een 

sterke competitie op de arbeidsmarkt: ‘In general, there prevails a feeling of menace 

and distrust towards other Polish migrants (…) After a few unsuccessful exchanges, 

undocumented workers selected a small number of trusted persons belonging to close 

family and friends for cooperation and companionship, avoiding others’ (Grzymała- 

Kazłowska 2005, p. 692). 

Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) concluderen op basis van interviews met 

Poolse pendelmigranten in Leuven dat het vertrouwen binnen de Belgische samenleving 

relatief nieuw is voor een meerderheid van de ondervraagden: ‘Respondents often 

expressed their surprise that houses are not necessarily surrounded with fences, that 

they are not protected with advanced technology or security companies. Most domestic 

workers were usually shocked that their employers left them keys to their houses 

without undertaking special security measures like copying passports or writing down 

personal details’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 167). Verder wijzen de 

onderzoekers erop dat personen van Poolse afkomst over het algemeen meer 

vertrouwen stellen in autochtone werkgevers dan in werkgevers van Poolse afkomst: 

‘Even those migrants who were sceptical about other dimensions of Belgian society 

acknowledged that the honesty and fairness of their Belgian employers was never in 

doubt’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 169). Werkgevers van Poolse 

afkomst in Leuven worden daarentegen beschuldigd van brutale competitie en 

uitbuiting. 

167

Met betrekking tot het institutioneel vertrouwen stelden de onderzoekers in Leuven vast 

dat publieke instellingen en het staatsapparaat op relatief weinig vertrouwen kunnen 

rekenen van mensen van Poolse afkomst. Zo was de meerderheid van de respondenten 

verrast over de goede relatie tussen burgers en politie en gaven ze aan pas in Leuven 

geleerd te hebben om waarden als zorg voor het gemeenschappelijk goed en respect 

voor de wet en voor gezagsdragers te appreciëren. 

Om het wantrouwen bij mensen van Poolse afkomst te verklaren, wordt vaak verwezen 

naar het gebrek aan legitieme politieke structuren in Polen doorheen de geschiedenis. 

Zo stond de koning ten tijde van het Pools-Litouwse Gemenebest in de 17 de en 18 de 

eeuw in een uitermate zwakke positie en leidde het uiteenvallen van het land in 1795 

tot een verdere afbrokkeling van de macht. Ook tijdens de 20 e eeuw was van een 

legitiem gezag geen sprake: de oorlog met Rusland en de enorme inflatie bemoeilijkten 

de uitbouw van een sterke, democratische Poolse staat tijdens het interbellum. Het 

totalitaire karakter van het communistische staatsbestel en het gebrek aan 

transparantie vormden een volgende hinderpaal voor de opbouw van institutioneel 

vertrouwen. Ook de wijdverbreide corruptie bij bureaucraten en partijvertegenwoordigers 

voedde het wantrouwen ten aanzien van officiële instanties. De veelvuldige 

staatstussenkomsten en het arbitraire machtsgebruik maakten burgers bovendien 

wantrouwig tegenover onbekenden (Chloupkova, Svendsen & Svendsen 2003; 

Kochanowicz 2004). 

Omwille van de tekortkomingen van de overheid en de markt deden heel wat personen 

een beroep op familie en vrienden om te voorzien in hun materiële en emotionele noden 

en om zich te beschermen tegen een repressieve staat (Kochanowicz 2004). Deze vorm 

van sociaal vertrouwen was, in vergelijking met het veralgemeend vertrouwen in het 

Westen, echter beperkt en particularistisch (Delhey & Newton 2002). Rose (1994, p. 

29) verwoordt het als volgt: ‘East Europeans know those whom they trust, and trust 

those whom they know’. 

Recente bevragingen van Eurobarometer (Europese Commissie 2010) tonen aan dat het 

institutioneel vertrouwen van Polen nog steeds relatief laag is. Respectievelijk 66% en 

69% van de Polen gaf in juni 2010 aan geneigd te zijn de regering en het parlement 

niet te vertrouwen. Met betrekking tot sociaal vertrouwen blijkt uit het European Social 

Survey (ESS 2008) van 2008 dat 40% van de ondervraagde Polen van oordeel is dat de 

meeste mensen niet te vertrouwen zijn (score lager of gelijk aan 3 op een schaal van 0 

tot en met 10). 


Hoe staan mensen van Poolse afkomst tegenover verschillende publieke instellingen? En 

in welke mate hebben ze vertrouwen in hun medemens? Dat zijn de vragen die we in de 

volgende paragraaf beantwoorden. Allereerst schetsen we een beeld van het 

institutioneel vertrouwen van personen van Poolse afkomst. Daarna nemen we het 

vertrouwen in de medemens onder de loep om tot slot op zoek te gaan naar factoren 

die samenhangen met het vertrouwensniveau van mensen van Poolse afkomst. 

168

10.3.1. Institutioneel vertrouwen 

Om inzicht te krijgen in het vertrouwen dat personen van Poolse afkomst stellen in 

publieke instellingen, werden aan de respondenten tien stellingen voorgelegd. Er werd 

hen gevraagd of zij heel veel, veel, noch veel noch weinig, weinig of heel weinig 

vertrouwen hebben in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, justitie/het 

gerecht, werkgevers, interimkantoren, de Vlaamse regering, de Belgische regering, de 

Poolse regering en de Kerk. Tabel 67 geeft de antwoordverdelingen van de tien 

stellingen weer. 

In de tabel zijn alleen die respondenten opgenomen die zich konden of wilden 

uitspreken over de betrokken instelling of dienst. Personen die ‘weet niet’ antwoordden 

of geen antwoord gaven, worden in de analyse buiten beschouwing gelaten. 

Desondanks valt op dat een groot aandeel van de respondenten zich in de 

middencategorie ‘noch veel noch weinig vertrouwen’ bevindt: 57% van de 

respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in het stadsbestuur. 

Voor de Vlaamse regering en het gerecht bedraagt dit percentage respectievelijk 52% 

en 44%. Heel wat respondenten lijken met andere woorden geen uitgesproken mening 

te hebben over de bevraagde instellingen. 

Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset 

Stadsbestuur Stedelijke diensten Politie 

n % n % n % 

Heel veel 12 3,6 24 6,1 56 13,9 

Veel 80 24,1 170 43,5 188 46,7 

Noch veel noch weinig 189 56,9 165 42,2 95 23,6 

Weinig 36 10,8 23 5,9 34 8,4 

Heel weinig 15 4,5 9 2,3 30 7,4 

Totaal 332 100,0 391 100,0 403 100,0 

Justitie/gerecht Werkgevers Interimkantoren 

n % n % n % 

Heel veel 18 5,9 54 13,3 15 4,5 

Veel 97 31,8 118 29,1 47 13,9 


Weinig 41 13,4 43 10,6 65 19,3 

Heel weinig 16 5,2 21 5,2 73 21,7 

Totaal 305 100,0 405 100,0 337 100,0 

169

170 

Vlaamse regering Belgische regering Poolse regering 

n % n % n % 

Heel veel 10 3,4 10 3,3 12 3,2 

Veel 50 17,1 56 18,2 29 7,7 


Weinig 59 20,2 71 23,1 104 27,6 

Heel weinig 22 7,5 32 10,4 129 34,2 

Totaal 292 100,0 307 100,0 377 100,0 

Kerk 

n % 

Heel veel 32 8,1 

Veel 77 19,4 

Noch veel noch weinig 160 40,3 

Weinig 68 17,1 

Heel weinig 60 15,1 

Totaal 397 100,0 

Uit tabel 67 blijkt dat van de tien genoemde instellingen de Poolse gemeenschap het 

meest vertrouwen stelt in de politie. Terwijl ongeveer 61% van de respondenten zegt 

(heel) veel vertrouwen te hebben in hen, heeft amper 16% (heel) weinig vertrouwen in 

de politie. Op de tweede plaats komen werkgevers: ongeveer 42% van de 

ondervraagden heeft (heel) veel vertrouwen in hen. Nagenoeg hetzelfde aandeel 

respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in werkgevers. De 

bevraagde instellingen die op het minste vertrouwen kunnen rekenen, zijn de Poolse 

regering en interimkantoren. Respectievelijk 62% en 41% van de respondenten heeft 

(heel) weinig vertrouwen in de Poolse regering en in uitzendkantoren. Bijna 41% van de 

ondervraagden zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in uitzendkantoren. 

We merken wel op dat ongeveer 20% van de respondenten geen mening heeft over 

interimkantoren. Mogelijk hebben deze personen nog geen beroep gedaan op hun 

diensten en/of zijn ze niet vertrouwd met de werking ervan. 

Wanneer we inzoomen op het vertrouwen in lokale instellingen, stellen we vast dat 

leden van de Poolse gemeenschap in Antwerpen de stadsdiensten meer vertrouwen dan 

het stadsbestuur. Terwijl bijna de helft van de respondenten (heel) veel vertrouwen 

heeft in de stedelijke diensten, loopt dit percentage voor het stadsbestuur terug tot 

28%. Bovendien heeft amper 8% van de ondervraagden (heel) weinig vertrouwen in de 

diensten van de stad Antwerpen. Voor de burgemeester en zijn schepenen bedraagt dit 

percentage 15%. Deze resultaten liggen in de lijn met voorgaand onderzoek waarin 

Bouckaert et al. (2004) aantoonden dat de ambtelijke component van de lokale 

overheid (stadsdiensten) op meer vertrouwen kan rekenen van Vlamingen dan de 

politieke component (stadsbestuur).

Mensen van Poolse afkomst lijken weinig vertrouwd te zijn met de Vlaamse en de 

Belgische regering. Respectievelijk 30% en 27% van de ondervraagden heeft geen 

mening over deze instellingen. Van de respondenten met een mening heeft 28% (heel) 

weinig vertrouwen in de Vlaamse regering. Voor de Belgische regering ligt dit cijfer met 

33% iets hoger. Het aandeel respondenten dat (heel) veel vertrouwen heeft, bedraagt 

21% voor de Vlaamse regering en 22% voor de Belgische regering. Onze resultaten 

suggereren dat het vertrouwen in de regionale en federale instellingen lager is dan dat 

in de lokale instellingen. Deze bevindingen sluiten aan bij voorgaand onderzoek van 

Bouckaert et al. (2004). De positievere houding ten aanzien van het lokale bestuur 

wordt doorgaans in verband gebracht met de nabijheid van dit bestuursniveau en de 

grotere zichtbaarheid ervan door de meer concrete vormen van dienstverlening. 

Bovendien zouden de taken van de lokale overheid makkelijker uit te voeren en te 

evalueren zijn (Jennings 1998; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). 

Met betrekking tot het gerecht geeft 38% van de respondenten aan (heel) veel 

vertrouwen te hebben. Opvallend is ook de sterke concentratie in de middencategorie. 

De vaststelling dat 27% van de respondenten geen mening heeft over het gerecht, wijst 

er mogelijk op dat een grote groep respondenten zich geen beeld kan vormen van de 

werking van justitie in België. Tot slot merken we op dat ongeveer een derde van de 

ondervraagden (heel) weinig vertrouwen heeft in de Kerk. Gezien de sterke 

verbondenheid van Polen met de katholieke Kerk (cf. hoofdstuk 7) kan dit resultaat 

eerder verrassend genoemd worden. 

10.3.2. Sociaal vertrouwen 

Sociaal vertrouwen of vertrouwen in de medemens heeft niet alleen op 

maatschappelijk, maar ook op individueel vlak belangrijke gevolgen. Zo zijn mensen die 

meer vertrouwen koesteren ten aanzien van hun medeburgers, niet alleen meer 

tevreden over de werking van de democratie, maar hebben ze ook minder 

gezondheidsproblemen (cf. supra). Om een beeld te krijgen van het sociaal vertrouwen 

bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen schotelden we de respondenten tijdens 

de interviews drie vragen voor: 47 

- Denkt u in het algemeen dat je niet voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met 

mensen of dat de meeste mensen te vertrouwen zijn? 

- Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij 

daartoe de kans krijgen of zouden zij proberen eerlijk te zijn? 

- Denkt u dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam 

proberen te zijn? 

De respondenten dienden hun mening kenbaar te maken aan de hand van een 11puntenschaal 

die liep van 0 (‘Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn in de omgang met 

mensen’ / ‘De meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij daartoe 

de kans krijgen’ / ‘Mensen denken meestal aan zichzelf’) tot en met 10 (‘De meeste 

mensen zijn te vertrouwen’/ ‘De meeste mensen zouden proberen eerlijk te zijn’/ 

‘Mensen proberen meestal behulpzaam te zijn’). Een factoranalyse leert ons dat de drie 

47 De vragen werden overgenomen uit de European Social Survey. 

171

variabelen eenzelfde concept meten. 48 We construeren een schaal (Cronbach’s 

alpha=0,759) die ons een beeld geeft van het veralgemeend vertrouwen van de Poolse 

gemeenschap in Antwerpen. De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10, 

waarbij een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen. 

Figuur 25 geeft een algemeen overzicht van het sociaal vertrouwen van de Poolse 

gemeenschap in Antwerpen. In tabel 68 worden de resultaten opgesplitst naar geslacht, 

leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. 

Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset 

25 

20 

15 

10 

5 

Wanneer we de antwoordverdelingen van figuur 25 onder de loep nemen, stellen we 

vast dat het sociaal vertrouwen van een relatief grote groep mensen van Poolse 

afkomst eerder laag is: 33% van de respondenten heeft een schaalscore die lager ligt of 

gelijk is aan drie. Ter vergelijking: 12% van de mensen van Poolse afkomst heeft een 

score die gelijk is aan of hoger ligt dan zeven. Verder stellen we vast dat de 

antwoordverdelingen sterk geconcentreerd zijn rond de middelste antwoordcategorie: 

ruim een vijfde van de ondervraagden heeft een score van vijf. 

Tabel 68 leert ons dat er wat betreft opleidingsniveau verschillen waarneembaar zijn in 

het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst: personen die maximaal 

basisonderwijs gevolgd hebben, hebben minder vertrouwen in hun medemens dan 

mensen met een hoger diploma. Hoger opgeleiden scoren het hoogst op vlak van 

sociaal vertrouwen. Voor leeftijd, geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante 

verschillen vast tussen de categorieën. 

48 

De ladingen zijn: voorzichtig/vertrouwen (0,831), misbruik/eerlijk (0,849) en egoïstisch/behulpzaam 

(0,782). 

172 

4,1% 4,1% 

0 

Weinig sociaal 

vertrouwen 

9,2% 

16,3% 

18,4% 

20,6% 

15,3% 

8,7% 

2,4% 

0,7% 0,0% 

2 4 6 8 Veel sociaal 

vertrouwen

Tabel 68: Sociaal vertrouwen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België 

(gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset 

Sociaal vertrouwen 

Totaal 4,28 

Geslacht 

Man 4,28 

Vrouw 4,28 

Leeftijd 

18-30 4,33 

31-50 4,31 

51-70 4,10 







0-4 jaar 4,42 

5-9 jaar 4,18 

10-14 jaar 4,05 

≥ 15 jaar 4,52 

ANOVA: ** p

Beroepssituatie. De literatuur rond institutioneel vertrouwen leert ons dat mensen met 

een vaste baan meer vertrouwen hebben in de publieke instellingen dan werklozen. Dit 

zou mogelijk een gevolg zijn van de ontevredenheid over het economisch beleid bij 

mensen zonder job (Silver 1987; Mishler & Rose 2001; Jamal & Nooruddin 2010). Om 

deze relatie te testen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, controleren we in een 

tweede stap voor de variabele beroepssituatie, die wordt gehercodeerd in drie 

categorieën: respondenten met een vaste job, respondenten zonder vaste job 

(werklozen en werkzoekenden) en een restcategorie waarin huismannen, huisvrouwen, 

gepensioneerden, invaliden en studenten worden opgenomen. De groep werkenden 

wordt als referentiecategorie gebruikt. Op basis van de indicaties uit de literatuur 

verwachten we dat werklozen en werkzoekenden minder institutioneel vertrouwen 

hebben dan andere mensen van Poolse afkomst. 

Empowermentmodel / Etnische competitietheorie. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen 

hebben meer vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich 

sterker integreren in en identificeren met de ontvangende samenleving. Dat is de 

centrale stelling van het empowermentmodel. De etnische competitietheorie gaat 

daarentegen uit van een negatieve relatie tussen institutioneel vertrouwen en 

integratie. Volgens deze theorie leidt integratie niet alleen tot een sterkere competitie 

tussen etnisch-culturele minderheden en de autochtone meerderheid, maar ook tot een 

sterkere bewustwording van de maatschappelijke mechanismen van discriminatie en 

ongelijkheid. Dit alles zou uitmonden in een kritische houding ten aanzien van politiek 

en overheidsinstellingen en een lager institutioneel vertrouwen. 

Om na te gaan welke theorie kan bevestigd worden voor de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen, nemen we in de derde stap een schaal op die weergeeft hoe vaak 

respondenten het Nederlands gebruiken (Cronbach’s alpha=0,712). De schaal bestaat 

uit twee items: een item dat weergeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst 

Nederlands spreken in het dagelijks leven en een item dat meet in welke mate ze het 

Nederlands gebruiken om iets op te schrijven. In beide gevallen gaat het om een eigen 

inschatting van de respondent. Daarnaast voegen we een variabele toe die meet hoe 

vaak mensen van Poolse afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt. Tot 

slot nemen we een schaal op die aangeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst 

zich identificeren met België. Deze schaal (Cronbach’s alpha=0,757) bestaat uit drie 

items (‘ik identificeer me met Belgen’, ik voel mezelf Belg’ en ‘ik voel me verbonden 

met België’) waarmee de respondent zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch 

oneens, eerder oneens of helemaal oneens kan verklaren. Een hogere score op de 

schaal wijst op een sterkere identificatie met België. Tot slot kunnen we ook aan de 

hand van de variabele ‘verblijfsduur in België’, die reeds in de eerste stap aan de 

analyse werd toegevoegd, nagaan of het empowermentmodel dan wel de etnische 

competitietheorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen. 

Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat het institutioneel vertrouwen 

hoger is bij mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, het Nederlands 

regelmatiger gebruiken, vaker een praatje slaan met autochtonen uit de buurt en zich 

sterker identificeren met België. Indien de etnische competitietheorie van toepassing 

zou zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen, zou deze groep mensen minder 

vertrouwen hebben in publieke instellingen. 

Discriminatie-ervaringen. Studies hebben aangetoond dat leden van etnisch-culturele 

minderheidsgroepen die discriminatie hebben ervaren, minder vertrouwen hebben in de 

174

egering en in instellingen dan personen die zich niet gediscrimineerd gevoeld hebben 

(Michelson 2003; Salentin & Wilkening 2003; Döring 2007; Abrajano & Alvarez 2010; 

Maxwell 2010). Om na te gaan of we deze samenhang kunnen terugvinden bij mensen 

van Poolse afkomst in Antwerpen, nemen we de variabele op die aangeeft hoe vaak 

men de voorbije twaalf maanden het gevoel heeft gehad dat men persoonlijk 

gediscrimineerd werd. De antwoordcategorieën lopen van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls. 

We verwachten dat mensen van Poolse afkomst die vaker het gevoel hebben gehad dat 

ze gediscrimineerd werden, minder institutioneel vertrouwen hebben. 

Sociaal kapitaal theorie. Het concept vertrouwen neemt een belangrijke plaats in in de 

sociaal kapitaal theorie. Door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘social networks and 

the norms of reciprocity and trustworthiness that arise from them’ (Putnam 2000, p. 

19), beschouwt Putnam vertrouwen als een ‘onderdeel’ van sociaal kapitaal. De theorie 

benadrukt verder de nauwe samenhang en de wederzijdse beïnvloeding tussen sociaal 

en politiek vertrouwen. Enerzijds zou sociaal vertrouwen een belangrijke rol spelen in 

de totstandkoming van een stabiele democratie doordat het onder meer collectief 

gedrag vergemakkelijkt, aandacht voor het algemeen belang stimuleert en zo helpt bij 

de opbouw van een civil society. Anderzijds zouden democratie en goed bestuur zorgen 

voor een klimaat waarin sociaal en politiek vertrouwen kunnen worden opgebouwd 

(Putnam 2000; Uslaner 2002; Zmerli & Newton 2008). 

We gaan na of ook binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen een positief verband 

bestaat tussen sociaal en institutioneel vertrouwen. Dit doen we door een schaal op te 

nemen die het sociaal vertrouwen van deze etnisch-culturele groep meet aan de hand 

van drie items (cf. supra). De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10, waarbij 

een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen. Op basis 

van de sociaal kapitaal theorie verwachten we een positieve samenhang tussen het 

sociaal en institutioneel vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in Antwerpen. 

175

Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige dataset 

176 

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 

* p< .05 ** p< .01 

R 2 = 0,045 R 2 = 0,050 R 2 = 0,126 R 2 = 0,189 R 2 = 0,211 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

(Constant) 0,196 0,198 0,221 0,225 0,243 

Geslacht man (ref.: vrouw) 0,036 0,096 0,036 0,098 0,033 0,094 0,045 0,090 0,030 0,090 

Leeftijd -0,026 0,004 -0,022 0,004 -0,087 0,004 -0,094 0,004 -0,092 0,004 

Opleidingsniveau -0,106 0,018 -0,108 0,018 -0,094 0,018 -0,078 0,018 -0,128 0,018 

0,008 

0,008 -0,191 ** 

0,008 -0,177 * 

0,008 -0,168 * 

0,008 -0,168 * 

Verblijfsduur in België -0,175 * 

Werkloos (ref.: werken) -0,074 0,183 -0,076 0,174 -0,073 0,168 -0,061 0,166 

-0,026 0,165 -0,004 0,159 -0,013 0,153 -0,008 0,156 

Andere beroepssituatie (ref.: 

werken) 

0,045 

0,046 -0,204 ** 

0,047 -0,222 ** 

Gebruik van het Nederlands -0,239 ** 

0,037 0,027 0,053 0,026 0,054 0,026 

Frequentie babbel met 

autochtone buren 

0,053 

0,054 0,228 ** 

0,055 0,239 ** 

Belgische identiteit 0,283 ** 

0,032 

0,031 -0,212 ** 

Pers. discriminatie-ervaringen -0,255 ** 

0,023 

Sociaal vertrouwen 0,167 *

De resultaten van de eerste stap tonen alleen een samenhang aan tussen institutioneel 

vertrouwen en verblijfsduur in België. Naarmate mensen van Poolse afkomst langer in 

België verblijven, hebben ze minder vertrouwen in publieke instellingen. Voor de 

variabelen geslacht, leeftijd en opleidingsniveau stellen we geen verband vast met 

politiek vertrouwen. Ook de beroepssituatie van mensen van Poolse afkomst hangt niet 

samen met het institutioneel vertrouwen, zo blijkt uit de tweede stap van de analyse. 

Wanneer we inzoomen op de derde stap, stellen we een negatieve relatie vast tussen 

het gebruik van het Nederlands en institutioneel vertrouwen: mensen die het 

Nederlands frequenter gebruiken, hebben minder vertrouwen in instellingen. Deze 

bevinding lijkt de etnische competitietheorie te bevestigen. Met betrekking tot de 

identificatie met België merken we echter een positieve samenhang op: mensen van 

Poolse afkomst die zich sterker met België identificeren, hebben een groter vertrouwen 

in de publieke instellingen in ons land. Deze vaststelling lijkt eerder aan te sluiten bij 

het empowermentmodel. Met de variabele ‘frequentie contact met autochtone buren’ is 

er geen samenhang. 

Stap 4 leert ons dat er een negatief verband bestaat tussen het aantal subjectieve 

discriminatie-ervaringen en het institutioneel vertrouwen. Mensen van Poolse origine die 

meer discriminatie hebben ervaren in het afgelopen jaar, hebben minder vertrouwen in 

de verschillende publieke instellingen in België en Antwerpen. Tot slot blijkt uit de 

laatste stap dat personen van Poolse afkomst die veel sociaal vertrouwen hebben, ook 

veel institutioneel vertrouwen hebben. Deze bevinding lijkt in overeenstemming te zijn 

met de sociaal kapitaal theorie. 

10.3.4. Determinanten sociaal vertrouwen 

Welke factoren hangen samen met het vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in 

hun medeburgers? Om die vraag te beantwoorden, voeren we een multiple 

regressieanalyse uit: we stellen de schaal met betrekking tot sociaal vertrouwen (cf. 

supra) afhankelijk van verschillende verklarende variabelen. Op basis van bevindingen 

uit eerdere studies formuleren we eerst een aantal hypotheses. Vervolgens gaan we na 

in welke mate onze resultaten deze hypotheses bevestigen. 

Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse testen we de samenhang 

tussen sociaal vertrouwen en enkele achtergrondkenmerken. We nemen de variabelen 

geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en etnisch-culturele 

samenstelling van de buurt op in ons model. Onderzoek suggereert dat vrouwen lager 

scoren op het gebied van sociaal vertrouwen dan mannen. Als mogelijke verklaring voor 

dit verschil wordt verwezen naar de geslachtsdiscriminatie die vrouwen ervaren. 

Hierdoor zouden ze minder succesvol zijn op sociaal vlak, minder tevreden zijn met hun 

leven en bijgevolg minder sociaal vertrouwen hebben (Patterson 1999; Whiteley 1999; 

Delhey & Newton 2002; Alesina & La Ferrara 2002). 

In navolging van Brehm & Rahn (1997), Putnam (2000), Alesina & La Ferrara (2002), 

Uslaner (2002), Paxton (2007) en Schyns & Koop (2010) verwachten we voor de 

variabelen leeftijd en opleidingsniveau een positief verband met sociaal vertrouwen. 

Volgens Putnam (2000) is de positieve samenhang tussen leeftijd en sociaal vertrouwen 

een generatie-effect: jongere cohortes zouden steeds minder sociaal vertrouwen 

hebben dan de oudere generaties die ze opvolgen. Dit intergenerationeel verschil zou 

een gevolg zijn van hun ervaringen: ‘the social distrust among America’s youth should 

177

e seen not as a character flow, but rather as a mirror held up to social mores of recent 

decades. Our youth are, in effect, telling us that in their experience most people really 

aren’t trustworthy’ (Putnam 2000, pp. 141-142). 

Verder blijkt uit onderzoek dat mensen minder sociaal vertrouwen hebben naarmate ze 

in meer heterogene wijken wonen (Delhey & Newton 2005; Paxton 2007; Putnam 

2007; Stolle, Soroka & Johnston 2008; Dinesen & Hooghe 2010). Als verklaring voor 

deze negatieve relatie grijpen verschillende onderzoekers terug naar psychologische 

modellen die aantonen dat mensen liever geassocieerd worden met en vertrouwen 

stellen in personen met wie ze vertrouwd zijn en die op hen lijken (Rokeach, Smith & 

Evans 1960; Miller 1995; Alesina & La Ferrara 2002; Stolle, Soroka & Johnston 2008). 

Om na te gaan of deze samenhang bestaat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen, 

nemen we de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt’ 

op. Aan de respondenten werd gevraagd om hiervan een inschatting te maken aan de 

hand van een vijfpuntenschaal (1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 

5=bijna alleen mensen van Belgische afkomst) waarbij een hogere score staat voor een 

minder heterogene buurt. We verwachten dat respondenten meer sociaal vertrouwen 

hebben naarmate ze in een minder heterogene buurt wonen. 

Beroepssituatie. Onderzoek toont aan dat werklozen minder vertrouwen hebben in 

andere burgers dan mensen met een vaste job omwille van de minder gunstige positie 

waarin ze zich bevinden (Paxton 2007). Om te onderzoeken of dit verband 

teruggevonden kan worden binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen, worden de 

respondenten op basis van hun beroepssituatie ingedeeld in drie categorieën: personen 

met een vaste job, personen zonder vaste job (werklozen en werkzoekenden) en een 

restcategorie waarin onder meer huismannen, huisvrouwen, gepensioneerden, invaliden 

en studenten worden opgenomen. De groep werkenden wordt als referentiecategorie 

gebruikt. We verwachten dat werkloze personen van Poolse afkomst lager zullen scoren 

op vlak van intermenselijk vertrouwen dan respondenten met een vaste baan. 

Contacthypothese. Volgens de contacthypothese leiden veelvuldige contacten tussen 

personen van verschillende etnisch-culturele groepen tot een afname van 

etnocentrische gevoelens, een verbetering van de interetnische relaties en een toename 

van het vertrouwen in en de solidariteit met de andere groep (Allport 1954; Putnam 

2007). Om na te gaan of deze theorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen, nemen we een variabele op die meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst 

een babbeltje slaan met autochtone buren (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=elke 

dag). We verwachten op basis van de contacthypothese dat mensen die meer contact 

hebben met autochtonen uit de buurt, meer vertrouwen hebben in de medemens. 

Belangrijke levenservaringen. Belangrijke en invloedrijke levenservaringen kunnen 

samenhangen met het veralgemeend vertrouwen van mensen. In de vierde stap van de 

analyse gaan we de relatie na tussen sociaal vertrouwen en twee mogelijk invloedrijke 

levenservaringen: slachtofferschap van misdrijven en discriminatie-ervaringen. 

Verschillende studies tonen aan dat mensen die slachtoffer geweest zijn van een 

misdrijf, minder vertrouwen hebben in hun medemens (Ferraro 1995; Brehm & Rahn 

1997; Putnam 2000; Alesina & La Ferrara 2002). Om slachtofferschap te onderzoeken 

bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, vroegen we de respondenten of ze de 

afgelopen twaalf maanden slachtoffer geweest zijn van één of meerdere misdrijven 

(0=geen slachtoffer geweest, 1=minstens één keer slachtoffer geweest van een 

misdrijf). De misdrijven die bevraagd werden in de survey zijn: diefstal van een wagen 

178

van het gezin, diefstal uit een wagen van het gezin, diefstal van een fiets, diefstal van 

een portefeuille of handtas en beschadiging of vernieling van bezittingen. We 

verwachten dat personen die minstens één keer het slachtoffer geweest zijn van een 

misdrijf, minder sociaal vertrouwen hebben dan personen die het afgelopen jaar geen 

slachtoffer geweest zijn. 

Onderzoek van Lindström (2008a) toont een negatieve samenhang aan tussen 

discriminatie-ervaringen en sociaal vertrouwen. We onderzoeken deze relatie door een 

variabele toe te voegen die aangeeft hoe vaak men het voorbije jaar het gevoel heeft 

gehad dat men persoonlijk gediscrimineerd werd. De respondent kon dit aangeven op 

een zespuntenschaal die liep van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls. We schuiven de 

hypothese naar voor dat mensen van Poolse afkomst die meer discriminatie ervaren 

hebben, minder vertrouwen hebben in de medemens. 

Religie. Verschillende onderzoekers hebben een verband aangetoond tussen religieuze 

betrokkenheid en sociaal vertrouwen (La Porta et al. 1997; Whiteley 1999; Delhey & 

Newton 2002; van Oorschot, Arts & Gelissen 2006). Zo stellen van Oorschot, Arts & 

Gelissen (2006) vast dat mensen die vaker een kerkbezoek brengen meer sociaal 

vertrouwen hebben en besluit Whiteley (1999) dat gelovigen meer vertrouwen hebben 

in hun medeburgers dan atheisten. Volgens Paxton is deze positieve relatie tussen 

religie en sociaal vertrouwen een gevolg van de zekerheid en voorspelbaarheid die 

religie aan gelovigen biedt: ‘A perceived “general order of existence” should produce 

feelings of predictability in individuals and increase their sense of the reliabilty of 

generalized others, thereby increasing levels of trust’ (Paxton 2007, p. 49). Om de 

relatie tussen religie en sociaal vertrouwen te testen, nemen we een variabele op die 

meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst in Antwerpen naar de kerk gaan. De 

antwoordverdelingen lopen van 1=nooit tot 6=elke week. We veronderstellen dat een 

hogere frequentie van het kerkbezoek gepaard gaat met meer sociaal vertrouwen. 

179

In overeenstemming met de bivariate analyses stellen we in tabel 70 een positief 

verband vast tussen opleidingsniveau en sociaal vertrouwen: personen van Poolse 

afkomst hebben meer vertrouwen in andere mensen naarmate ze hoger opgeleid zijn. 

Verder suggereren onze bevindingen dat mensen van Poolse afkomst die in etnisch 

meer diverse buurten wonen, minder vertrouwen hebben in de medemens dan zij die in 

autochtone buurten wonen. Voor geslacht, leeftijd en beroepssituatie kan geen 

significant verband worden vastgesteld. 

Ook sociale contacten van mensen van Poolse afkomst met leden van de 

meerderheidsgroep hangen niet samen met hun veralgemeend vertrouwen. We stellen 

wel vast dat de samenhang tussen de etnisch-culturele samenstelling van de buurt en 

sociaal vertrouwen niet langer significant is na toevoeging van deze variabele. 

Het vierde model van onze analyse maakt duidelijk dat slachtoffers van misdrijven 

beduidend minder vertrouwen hebben in hun medeburgers. Ook met betrekking tot 

discriminatie-ervaringen wordt onze hypothese bevestigd: naarmate mensen van Poolse 

afkomst meer discriminatie ervaren, neemt hun sociaal vertrouwen af. Tussen de 

frequentie van het kerkbezoek en intermenselijk vertrouwen bestaat tot slot geen 

significante samenhang bij mensen van Poolse afkomst. 

10.4. Besluit 

Het belang van vertrouwen voor een stabiele en goedwerkende democratie kan moeilijk 

worden onderschat: burgers moeten er niet alleen op vertrouwen dat politici en 

publieke instellingen het algemeen belang voor ogen houden, maar moeten ook 

vertrouwen koesteren in hun medeburgers. Waarom zouden ze zich immers aan de 

regels van het democratisch bestel houden als ze ervan uitgaan dat anderen dat niet 

doen? In dit hoofdstuk zoomden we daarom in op het institutioneel en sociaal 

vertrouwen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen. 

Met betrekking tot institutioneel vertrouwen stellen we vast dat mensen van Poolse 

afkomst op het lokale niveau meer vertrouwen koesteren ten aanzien van de ambtelijke 

component (stedelijke diensten en politie) dan ten aanzien van de politieke component 

(stadsbestuur). De helft van de respondenten die zich hier over uitspreken, zegt (heel) 

veel vertrouwen te hebben in de stedelijke diensten. De politie kan op nog meer 

vertrouwen rekenen: 61% van de respondenten met een mening geeft aan (heel) veel 

vertrouwen te hebben in de politie. Ter vergelijking: 28% van de respondenten die de 

vraag beantwoord hebben, hebben (heel) veel vertrouwen in het stadsbestuur. 

Daarmee scoort het stadsbestuur echter beter dan de Vlaamse en de Belgische 

regering: telkens ongeveer een vijfde van de ondervraagden die zich hierover 

uitspreekt, zegt (heel) veel vertrouwen te hebben in deze instellingen. Onze resultaten 

suggereren dat mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in lokale dan in 

regionale of federale instellingen. 

De instelling die op het minste vertrouwen kan rekenen van de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen is de Poolse regering. Terwijl ‘slechts’ 11% van de respondenten (heel) veel 

vertrouwen heeft in deze regering, geeft ongeveer 62% aan (heel) weinig vertrouwen 

te hebben in deze instelling. Daarmee scoort de Poolse regering heel wat minder goed 

dan de Belgische en de Vlaamse regering. Andere instellingen die op relatief weinig 

vertrouwen kunnen rekenen zijn uitzendkantoren en de Kerk: respectievelijk 18% en 

181

Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset 

180 

Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 

* p< .05 ** p< .01 

R 2 = 0,043 R 2 = 0,048 R 2 = 0,050 R 2 = 0,153 R 2 = 0,164 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

Std. Error 

Standardized 

coefficients 

(Constant) 0,476 0,477 0,509 0,511 0,528 

Geslacht man (ref.: vrouw) 0,064 0,201 0,079 0,206 0,076 0,206 0,098 0,194 0,092 0,193 

Leeftijd -0,009 0,008 -0,010 0,009 -0,011 0,009 -0,049 0,008 -0,050 0,008 

0,038 

0,038 0,188 ** 

0,040 0,186 ** 

0,040 0,167 ** 

0,040 0,172 ** 

Opleidingsniveau 0,170 ** 

0,085 0,097 0,086 0,088 0,082 0,088 0,081 

0,085 0,104 * 

0,102 * 

Perceptie etnisch-culturele samenstelling 

buurt 

Werkloos (ref.: werken) -0,055 0,333 -0,052 0,334 -0,033 0,318 -0,027 0,316 

Andere beroepssituatie (ref.: werken) 0,035 0,373 0,035 0,373 0,027 0,351 0,021 0,348 

Babbel autochtone buren 0,045 0,057 0,045 0,054 0,046 0,054 

0,183 

0,184 -0,129 ** 

-0,115 * 

Slachtoffer van misdrijven (ref.: geen 

slachtoffer van misdrijven) 

0,068 

0,068 -0,301 ** 

Pers. discriminatie-ervaringen -0,285 ** 

Frequentie kerkbezoek 0,069 0,057

28% van de respondenten heeft er (heel) veel vertrouwen in. Het aandeel 

respondenten dat werkgevers en justitie vertrouwt is hoger, maar is nog steeds een 

minderheid (respectievelijk 42% en 37% heeft er veel of heel veel vertrouwen in). 

Onze resultaten met betrekking tot institutioneel vertrouwen bevestigen het 

empowermentmodel noch de etnische competitietheorie volledig: terwijl een sterkere 

identificatie met België het institutioneel vertrouwen bevordert, hebben mensen die 

vaker Nederlands gebruiken minder vertrouwen in de verschillende instellingen. Verder 

stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, minder 

institutioneel vertrouwen hebben en dat er een negatieve samenhang bestaat tussen 

persoonlijke discriminatie-ervaringen en veralgemeend vertrouwen. 

Wat sociaal of intermenselijk vertrouwen betreft, tonen de analyses dat in de Poolse 

gemeenschap het aandeel respondenten met weinig vertrouwen groter is dan het 

aandeel respondenten met veel vertrouwen in medeburgers. Een factor die samenhangt 

met het niveau van sociaal vertrouwen is het opleidingsniveau: naarmate mensen van 

Poolse afkomst hoger opgeleid zijn, hebben ze meer vertrouwen in hun medemens. Ook 

negatieve ervaringen met andere burgers staan in relatie met sociaal vertrouwen: 

personen van Poolse origine hebben minder sociaal vertrouwen als ze het voorbije jaar 

slachtoffer zijn geweest van een misdrijf. Een ander punt waar aandacht aan 

geschonken moet worden zijn de discriminatie-ervaringen. Net als het institutioneel 

vertrouwen wordt ook het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst 

ondermijnd door deze gevoelens van discriminatie. 

182

Algemeen besluit 

Het voorbije decennium is het aantal Polen dat in Vlaanderen en België is komen wonen 

sterk toegenomen. Vooral sinds de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004), 

de daaropvolgende versoepeling van de arbeidsvoorwaarden (2006) en vrijmaking van 

de arbeidsmarkt (2009) tekenden de bevolkingsstatistieken een sterke stijging op van 

het aantal Polen. In Vlaanderen is de Poolse gemeenschap intussen de derde grootste 

geregistreerde bevolkingsgroep van buiten de EU15. 49 In dit rapport schetsten we een 

uitgebreid profiel van de (geregistreerde) bevolking van Poolse afkomst in de stad 

Antwerpen, de belangrijkste aantrekkingspool van Poolse migranten in Vlaanderen. Aan 

de hand van data van een representatieve face-to-face bevraging van ruim 400 

personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar oud (Survey Poolse Gemeenschap 

2010) focuste deze bijdrage op verschillende thema’s (migratie, taalbeheersing en 

taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten, identiteitsbeleving, geloof en 

waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen en vertrouwen). Dit besluit 

overloopt de belangrijkste bevindingen en wijst op enkele aandachtspunten voor het 

beleid. 

Wat de socio-demografische kenmerken van de Poolse gemeenschap betreft, maakte 

deze studie duidelijk dat in Antwerpen vrouwen, 30 tot 50-jarigen en lager opgeleiden 

het sterkst vertegenwoordigd zijn. Het merendeel van de mannen is actief in de bouw- 

en renovatiesector, vrouwen zijn vooral als huishoudster aan de slag. Vooral 

vrouwelijke respondenten geven aan onder hun studieniveau te werken. De meeste 

mensen van Poolse origine zijn afkomstig uit het landelijke en economisch zwakkere 

oosten van Polen. Bijna twee op drie Poolse migranten halen dan ook economische 

motieven aan als voornaamste migratiereden. Opmerkelijk is dat de Poolse migratie 

geen heel recent fenomeen is: een meerderheid van de Poolse migranten gaf aan al in 

België te wonen vóór de toetreding van Polen tot de EU. Wellicht hebben veel Polen pas 

later hun verblijf officieel kenbaar gemaakt. Bovendien lijkt pendelmigratie af te nemen. 

In tegenstelling tot wat onderzoekers enkele jaren geleden suggereerden, is een verblijf 

in België voor veel Poolse migranten niet langer een project van korte duur. Meer dan 

een kwart van de ondervraagden (geboren in Polen) overweegt langer dan tien jaar in 

België te blijven en ruim één op vijf is van plan zich hier definitief te vestigen. De kans 

op een permanente terugkeer naar Polen is kleiner bij Poolse migranten met een 

partner van Belgische afkomst, personen die werkloos/werkzoekend zijn en mensen die 

een sterke Belgische identiteit hebben ontwikkeld. Ouderen en personen die 

discriminatie hebben ervaren, zijn sneller geneigd voorgoed naar Polen terug te keren. 

Discriminatie-ervaringen komen voor bij een groot aandeel inwoners van Poolse 

afkomst. Ongeveer 45% van de respondenten heeft minstens één keer persoonlijk 

discriminatie ervaren in het jaar voorafgaand aan het interview. Hoewel we uiterst 

voorzichtig moeten zijn met het vergelijken van data die (deels) op een andere plaats 

en ander tijdstip zijn verzameld, lijken er nauwelijks verschillen zijn tussen personen 

van Poolse afkomst uit deze bevraging en leden van de Turkse en Marokkaanse 

gemeenschappen die enkele jaren geleden werden geïnterviewd (Vancluysen, Van 

49 Op basis van nationaliteit. 

183

Craen & Ackaert 2009). 50 De omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst 

discriminatie ervaren zijn wel verschillend. Contacten met een overheidsdienst 

(stadsdienst, districthuis of OCMW) staan bovenaan in de rangschikking van 

omstandigheden, gevolgd door situaties op het werk. Daarnaast is een groot aandeel 

respondenten van oordeel dat de media, huiseigenaars en collega’s op het werk leden 

van de Poolse gemeenschap benadelen ten opzichte van de autochtone meerderheid. 

Een opvallende bevinding was dat, los van de situatie waarin discriminatie wordt 

ervaren, heel wat voorvallen te maken hebben met de taalbeheersing of het taalgebruik 

van de respondenten (bvb. negatieve reacties vanwege overheidspersoneel of 

winkelbedienden). De analyses in verband met taal toonden aan dat 43% van de 

respondenten (heel) veel begrijpt van Nederlandstalige brieven of folders. Iets meer 

dan de helft begrijpt (heel) veel als mensen hen in het Nederlands aanspreken. 

Bovendien wijzen de resultaten op een grote bereidheid om Nederlands te leren. Bijna 

zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd. 

In hun dagelijkse communicatie gebruiken mensen van Poolse afkomst het Nederlands 

echter relatief weinig: bijna de helft van de respondenten geeft aan nooit of soms 

Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor schriftelijke communicatie bedraagt dit 

aandeel ruim 80%. Mensen die in autochtone buurten wonen en/of personen die 

regelmatig contact hebben met mensen van Belgische afkomst, beheersen het 

Nederlands beter en gebruiken het vaker. 

Interetnische contacten zijn niet alleen belangrijk voor de taalsituatie van personen van 

Poolse afkomst, een toename van contacten met de meerderheidsgroep gaat ook 

gepaard met een sterkere identificatie met België, minder discriminatie-ervaringen en 

een positiever beeld over de meerderheidsgroep. Toch bestaat de vriendenkring van 

mensen van Poolse afkomst voornamelijk uit andere leden van de Poolse gemeenschap: 

bijna twee op drie respondenten geven aan dat hun drie beste vrienden of vriendinnen 

allemaal van Poolse afkomst zijn. Wat contact met buren betreft, slaan mensen van 

Poolse afkomst ongeveer even vaak een praatje met autochtone buren als met buren 

van Poolse afkomst. In het verenigingsleven zijn personen van Poolse afkomst dan weer 

beperkt aanwezig: slechts 14% van de bevraagden is in België lid van een vereniging of 

club. Net zoals Vancluysen, Van Craen & Ackaert (2009) enkele jaren geleden 

vaststelden bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst, geldt ook voor de Poolse 

gemeenschap dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten: meer 

contact in de eigen gemeenschap gaat gepaard met meer contact met de 

meerderheidsgroep. 

Contacten van inwoners van Poolse afkomst met leden van de eigen gemeenschap 

blijven niet beperkt tot België alleen. Uit deze studie bleek dat zij ook nauwe relaties 

onderhouden met familieleden en vrienden in hun land van herkomst. Maar liefst twee 

op drie respondenten telefoneren minstens één keer per week met familie of vrienden 

in Polen en meer dan zes op tien ondervraagden keren meerdere keren per jaar terug 

naar hun land van oorsprong. Andere grensoverschrijdende activiteiten waarin mensen 

van Poolse afkomst zich engageren zijn: het opsturen van goederen of geld naar het 

50 Het percentage respondenten dat persoonlijk discriminatie heeft ervaren is in de Poolse gemeenschap 

ongeveer gelijk aan dat van de Turkse (44%) en niet veel kleiner dan dat van de Marokkaanse (48%) 

respondentengroep uit de Survey Integratie 2008. Deze survey bevroeg niet alleen inwoners van 

Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in Antwerpen, maar ook in Genk en Gent. De hier vermelde 

percentages hebben betrekking op de volledige dataset. 

184

land van herkomst, het kijken naar Poolse televisiezenders en de deelname aan Poolse 

verkiezingen. Ook maken heel wat respondenten, vooral jongeren, gebruik van de 

mogelijkheden van internet om contact te houden met hun land van herkomst. 

Een ander thema waar dit rapport uitgebreid bij stil stond is vertrouwen. Historische 

gebeurtenissen zouden aan de basis liggen van een laag vertrouwensniveau bij Polen, 

zo stellen verschillende onderzoekers. Ook onze analyses toonden dat het aandeel 

respondenten met weinig vertrouwen in mensen groter is dan het aandeel 

respondenten met veel vertrouwen. Verder viel het wantrouwen in de Poolse regering 

op: slechts 11% heeft er (heel) veel vertrouwen in. Mensen van Poolse afkomst hebben 

minder vertrouwen in de Poolse regering dan in de Vlaamse en Belgische regering. De 

regionale en federale instellingen moeten op hun beurt onderdoen voor instellingen op 

het lokale niveau waar de ambtelijke component bovendien hoger scoort dan de 

politieke. 

Een relatief laag vertrouwensniveau vonden we ook terug voor de katholieke kerk: 28% 

heeft er (heel) veel vertrouwen in. Nochtans speelt geloof een belangrijke rol in het 

leven van veel mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen. De overgrote meerderheid 

(92%) noemt zichzelf katholiek. Deze gelovigen praktiseren hun geloof in sterke mate 

via het gebed en minder via kerkbezoek: terwijl ruim één op drie respondenten 

dagelijks bidt, gaat ‘slechts’ 14% wekelijks naar de kerk. Daarmee ligt het kerkbezoek 

bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen veel lager dan wat cijfers over kerkbezoek 

in Polen suggereren. Het geloof hangt in sterke mate samen met de positie die de 

respondenten innemen op een aantal waardeoriëntaties: naarmate leden van de Poolse 

gemeenschap vaker naar de kerk gaan en zich sterker identificeren met hun geloof, 

nemen ze een conservatiever standpunt in rond ethische thema’s. Een sterkere 

religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting over manvrouwrollen. 

Maar over het algemeen hebben de respondenten ten aanzien van manvrouwrollen 

relatief moderne opvattingen. Met betrekking tot ethische en 

sociaaleconomische thema’s nemen inwoners van Poolse afkomst een relatief 

progressief standpunt in. 

Migratie naar West-Europa betekent voor heel wat Polen het eerste contact met een 

diverse, pluralistische samenleving. Het contrast met de eerder homogene Poolse 

samenleving is groot. Deze studie schonk aandacht aan de houding van mensen van 

Poolse afkomst ten aanzien van de multiculturele samenleving en de beeldvorming over 

andere etnisch-culturele en religieuze groepen. Over de multiculturele samenleving zijn 

de meningen verdeeld: terwijl een derde van de respondenten van oordeel is dat het 

goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat, is een nagenoeg 

even grote groep het oneens met deze stelling. Maar liefst 82% van de respondenten 

vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van 

het land waar zij zich vestigen. Resultaten suggereren dat er binnen de Poolse 

gemeenschap in Antwerpen een weinig positieve perceptie leeft over mensen van 

Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Ook mensen van Roemeense 

afkomst kunnen op relatief weinig sympathie rekenen. Dat is mogelijk een gevolg van 

de competitie op de arbeidsmarkt: personen van Roemeense afkomst werken vaak in 

dezelfde sectoren en soms tegen een lager loon. De houding ten aanzien van mensen 

van Belgische afkomst is veel positiever en verschilt nauwelijks van het beeld dat men 

heeft van de eigen gemeenschap. Bovendien vindt een meerderheid van de Poolse 

gemeenschap mensen van Belgische afkomst sociaal, vriendelijk en hulpvaardig. 

185

Ondanks deze positieve beeldvorming voelt slechts een kleine minderheid van de 

respondenten zich (heel) sterk Belg (6%) of Vlaming (5%). De identificatie met de stad 

Antwerpen en haar inwoners is sterker (39% sterk of heel sterk). Toch blijven de 

respondenten zich in de eerste plaats Pool voelen (84% sterk of heel sterk). Daarna 

voelen mensen van Poolse afkomst zich Europeaan (81% sterk of heel sterk). 

Dit onderzoek maakte ook duidelijk dat, net als bij andere etnisch-culturele groepen, 

ook de Poolse gemeenschap een heterogene groep is. Er zijn verschillen tussen de 

geslachten, leeftijdsgroepen en met betrekking tot het opleidingsniveau. Mannen 

hebben meer vrienden van Belgische afkomst, voelen zich sterker Belg, hebben minder 

moderne opvattingen over man-vrouwrollen en zijn minder progressief op 

sociaaleconomisch vlak dan vrouwen. Ouderen ervaren minder persoonlijke 

discriminatie dan jongeren, voelen zich sterker Belg en vertonen een grotere 

transnationale betrokkenheid. Jongeren hebben op hun beurt een beter begrip van het 

Nederlands en gebruiken de taal frequenter. Wat opleidingsniveau betreft, toont de 

studie dat hoger opgeleide mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in hun 

medemens, het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken, een positiever beeld 

hebben van autochtonen en meer contact hebben met buren uit de autochtone 

meerderheidsgroep. Ook hun opvattingen verschillen met die van lager opgeleiden: niet 

alleen hebben ze modernere sekserolopvattingen en stellen ze zich toleranter op ten 

aanzien van de multiculturele samenleving, op sociaaleconomisch vlak zijn ze ook 

conservatiever. 

Ten slotte onthouden we uit deze studie dat er zich na verloop van tijd binnen de Poolse 

gemeenschap een reeks veranderingen voordoen. Naarmate personen van Poolse 

afkomst langer in België wonen, hebben ze het Nederlands beter onder de knie, neemt 

hun transnationale betrokkenheid af en daalt het aantal discriminatie-ervaringen. 

Mensen van Poolse afkomst die hier langer verblijven, blijken ook progressievere ideeën 

te hebben over ethische thema’s en zich toleranter op te stellen ten aanzien van de 

multiculturele samenleving dan zij die recent migreerden. Uit de analyses bleek wel dat 

mensen van Poolse afkomst minder institutioneel vertrouwen hebben naarmate ze 

langer in België verblijven. Dit is mogelijk een gevolg van negatieve ervaringen met 

bepaalde instellingen en de discriminatie door medeburgers, die het ideaalbeeld dat 

leefde op het moment van migratie, hebben doorprikt. 

Voor beleidsmakers is deze studie relevant omdat ze een aantal knelpunten signaleert 

waarop zij een antwoord kunnen bieden. Een belangrijk knelpunt is het relatief groot 

aandeel personen van Poolse afkomst dat discriminatie ervaart. Een doeltreffend 

gelijkekansenbeleid kan bijgevolg niet heen om deze ‘nieuwe’ minderheidsgroep 

waarvan het verblijf niet langer een tijdelijk fenomeen lijkt te zijn. Heel wat 

discriminatie-ervaringen hadden te maken met een openbare dienst, in vele gevallen te 

wijten aan een taalprobleem. Beleidsmakers kunnen hier op anticiperen door 

ambtenaren die veelvuldig in contact komen met nieuwe migranten, ervan bewust te 

maken dat een taal gebruiken die beide partijen begrijpen, in vele gevallen de meest 

pragmatische en klantvriendelijkste oplossing is. Wrevel en discriminatiegevoelens 

zullen afnemen en het vertrouwen in mensen en in overheidsinstellingen zal toenemen. 

Daarnaast is het zeker ook zinvol om nieuwkomers uit de nieuwe EU-lidstaten te 

(blijven) stimuleren om hun Nederlands te verbeteren. Hoewel heel wat personen van 

Poolse afkomst al ooit een cursus Nederlands hebben gevolgd en de beheersing van de 

meerderheidstaal na verloop van tijd duidelijk lijkt te verbeteren, hebben inwoners van 

186

Poolse afkomst vaak nog moeite met de Nederlandse taal. Een gebrek aan Nederlandse 

taalkennis is mogelijk ook de oorzaak van het feit dat heel wat personen van Poolse 

afkomst onder hun studieniveau tewerkgesteld zijn of dat werknemers onvoldoende op 

de hoogte zijn van hun rechten en arbeidsvoorwaarden. Wat dat laatste betreft, namen 

vakverenigingen de voorbije jaren het voortouw om Poolse werknemers, vaak in de 

eigen taal, in te lichten over hun arbeidsstatuut en de hieraan verbonden rechten en 

plichten. Dergelijke initiatieven, die (gevoelens van) discriminatie en misbruik op de 

werkvloer mogelijk temperen, kunnen alleen maar toegejuicht worden. 

Bovendien is kennis van de meerderheidstaal een belangrijke voorwaarde voor contact 

van mensen van Poolse afkomst met de meerderheidsgroep, en dat contact lijkt de 

verbondenheid met die groep te stimuleren. Beleidsmakers dienen bijgevolg te (blijven) 

focussen op initiatieven die een brug slaan tussen etnisch-culturele minderheidsgroepen 

en de meerderheid. Projecten zoals Stadsklap in de stad Antwerpen, een formule 

waarbij inburgeraars en Vlamingen op regelmatige basis over hun dagelijks leven en 

gewoontes praten, zijn dan ook bijzonder zinvol. Maar niet alleen contacten met de 

meerderheid zijn belangrijk. Initiatieven die enkel leden van de minderheidsgroep 

verenigen, dienen geen halt te worden toegeroepen aangezien meer contact in de eigen 

gemeenschap niet gepaard gaat met minder contact met de meerderheidsgroep. Ook 

contacten met andere etnisch-culturele groepen zijn van belang. Poolse migranten zijn 

weinig vertrouwd met een multiculturele en multireligieuze samenleving. Initiatieven die 

mensen van Poolse afkomst in contact brengen met bijvoorbeeld mensen van 

Marokkaanse of Turkse afkomst kunnen de vaak negatieve beeldvorming die in de 

Poolse gemeenschap over deze groepen leeft, mogelijk bijstellen. 

Ten slotte is ook voor de media een niet onbelangrijke taak weggelegd. Dit onderzoek 

wees op sterke gevoelens van onjuiste behandeling vanwege de media. Eerder 

onderzoek toonde al aan dat Polen in Vlaamse dagbladen bijna altijd negatief in beeld 

komen en in sterke mate geassocieerd worden met criminaliteit, slecht betaald 

(zwart)werk en illegaliteit (Wolny et al., 2008). Een genuanceerde en evenwichtige 

representatie van etnisch-culturele minderheidsgroepen blijft dan ook een belangrijk 

aandachtspunt. 

187

188

English summary 

In the past decade, the number of Poles living in Flanders, and in Belgium, has 

increased rapidly. Population statistics have shown a particularly strong growth in the 

number of Poles since Poland’s accession to the European Union (2004), the subsequent 

easing of employment restrictions (2006) and the liberalization of the employment 

market (2009). In Flanders the Polish community is now the third largest registered 

population group from outside the EU15. 51 This report sketched a detailed profile of the 

(registered) population of Polish descent in the city of Antwerp, the main centre 

drawing Polish immigration to Flanders. This study used data from a representative 

face-to-face survey of over 400 people of Polish descent aged between 18 and 70 

(Survey Poolse Gemeenschap 2010) to focus on various themes (migration, language 

proficiency and use, social contacts, transnational activities, sense of identity, faith and 

values, the attitude towards different ethnic-cultural groups, experiences of 

discrimination, and trust). This conclusion will summarize the most important findings. 

With regard to the socio-demographic composition of the Polish community, this study 

made clear that in Antwerp women, those aged between 30 and 50, and those with 

little formal education are most strongly represented. Most of the men work in the 

construction and renovation sector, women are primarily active as housekeepers. 

Women in particular report that they are working in jobs for which they are 

overqualified. Most people of Polish origin come from the rural and economically weaker 

East of Poland. Almost two thirds of Polish immigrants report economic motives as the 

main reason for migration. What is remarkable is that Polish immigration is not a very 

recent phenomenon: most Polish immigrants stated that they were already living in 

Belgium prior to Poland’s accession to the EU. It is likely that many Poles only officially 

registered as resident after spending some time in the country. Furthermore, there 

appears to be a decrease in commuter migration. Contrary to what researchers were 

suggesting a few years ago, a stay in Belgium is not a short-term project for most 

Polish migrants. More than a quarter of those surveyed (born in Poland) was 

considering staying in Belgium for more than ten years and a full fifth intend to settle 

here permanently. The likelihood of permanent return to Poland is smaller among Polish 

immigrants with a partner of Belgian descent, those unemployed or seeking 

employment, and those who have developed a strong sense of Belgian identity. The 

elderly and those who have experienced discrimination are more inclined to return to 

Poland forever. 

A large proportion of those of Polish origin experience discrimination. About 45% of 

those surveyed reported at least one experience of discrimination in the year prior to 

the interview. Although extreme caution is necessary in comparing data collected in 

(partially) different places at different times, it is remarkable that there is barely any 

difference between those of Polish descent surveyed on this occasion, and those of 

Turkish and Moroccan descent interviewed a few years previously (Vancluysen, Van 

Craen & Ackaert 2009). 52 The circumstances in which those of Polish descent experience 

51 On the basis of nationality. 

52 The percentage of those in the Polish community surveyed who had personally experienced discrimination 

is about level with the findings for those of Turkish descent (44%) and not much below those of Moroccan 

descent (48%) surveyed in the Survey Integratie 2008. This survey covered members of the Moroccan, 

Turkish and Flemish communities not only in Antwerp, but also in Genk and Ghent. The percentages given 

here relate to the full dataset. 

189

discrimination do differ. Contacts with the authorities (town hall, local civic services, or 

welfare office) head the list of circumstances, followed by situations at work. A large 

number of those surveyed also take the view that media, home owners and colleagues 

favour members of the majority population over members of the Polish community. 

Irrespective of the circumstances in which discrimination was experienced, many cases 

relate to the linguistic situation of those surveyed (e.g. negative reactions from civil 

servants or shop assistants). Analyses regarding language show that 43% of those 

surveyed understand letters and leaflets in Dutch (very) well. A little over half 

understand (very) well when spoken to in Dutch. Although results indicate a readiness 

to learn Dutch, with almost seven out of ten of those surveyed have at one time taken 

a non-compulsory Dutch course, in their daily interactions those of Polish descent use 

Dutch relatively little. Close to half of all the interviewees never or rarely uses Dutch in 

spoken conversation. This rises to 80% for written communication. Those living in 

majority population neighbourhoods and/or in regular contact with people of Belgian 

descent, are more fluent in Dutch and use it more often. 

Inter-ethnic contacts are not only important for the linguistic situation of those of Polish 

descent. Increased contacts with the majority population also correlate with stronger 

identification with Belgium, fewer experiences of discrimination, and a more positive 

image of the majority group. Even so, those of Polish descent have a circle of friends 

primarily consisting of other members of the Polish community: almost two out of three 

respondents indicate that their three best friends are all of Polish descent. With regard 

to contact with neighbours, those of Polish descent are about as likely to chat with 

majority population neighbours as with neighbours of Polish descent. In associational 

life, people of Polish descent are relatively underrepresented: only 14% of those 

surveyed are members of an association or club in Belgium. Just as Vancluysen, Van 

Craen & Ackaert (2009) found a few years ago with regard to people of Moroccan and 

Turkish descent, there is no reason for bonding and bridging social capital to be 

mutually exclusive in the Polish community: more contacts within one’s own community 

often go together with more contacts with the majority group. 

The contacts of those of Polish descent with members of their own community are not 

limited to Belgium. This study showed that they also maintain close relationships with 

relatives and friends in their country of origin. No fewer than two out of three of those 

surveyed phone friends or relatives in Poland at least once a week, and over six out of 

ten return to their land of origin at least once a year. Other cross-border activities 

engaged in by people of Polish origin include: sending goods or money to the country of 

origin, watching Polish television and voting in Polish elections. A considerable number 

of those surveyed, especially the young, make use of the internet to maintain contact 

with their country of origin. 

Another topic that this report dealt with at length is trust. A number of researchers 

have attributed a low level of trust among Poles due to historical reasons. Our own 

analysis shows that among those surveyed, those who have little trust in others 

outnumber those who have considerable trust. Levels of mistrust of the Polish 

government were particularly striking: only 11% reported (very) high trust. 

Furthermore, people of Polish descent have less trust in the Polish government than in 

the Flemish and Belgian governments. The regional and federal institutions are in turn 

less trusted than local institutions, in which administrative personnel were more trusted 

than elected politicians. 

190

We also found a relatively low degree of trust in the Catholic Church, with 28% 

reporting (very) high trust. Nevertheless, religion is important in the lives of those of 

Polish descent in Antwerp. The vast majority (92%) identify themselves as Catholic. 

This faith is expressed more in prayer than in church-going: while over one in three 

interviewees prays every day, only 14% attend church on a weekly basis. This puts 

church-going among those of Polish descent in Antwerp much lower than one might 

expect from the figures for church attendance in Poland. Religious faith correlates 

closely with the attitudes towards a number of values: the more often members of the 

Polish community attend church services and the more strongly they identify with their 

faith, the more conservative their position on a number of ethical issues. Stronger 

religious identity is also linked to a more traditional understanding of gender roles. But 

in general the respondents have relatively modern views of gender roles. On ethical and 

social-economic issues, inhabitants of Polish descent tend to hold more progressive 

views. 

For a lot of Poles, moving to Western Europe is their first experience of a diverse, 

multicultural society. There is a large contrast with Poland’s more homogeneous 

society. This study examined people of Polish descent’s attitude towards multicultural 

society and their perception of other ethnic-cultural and religious groups. With regard to 

multiculturalism, opinions are divided: while a third of the respondents considers it a 

good thing for a society to comprise various cultures, an almost equally large group 

disagrees with this. No fewer than 82% of the interviewees think that foreigners should 

adapt to the culture and habits of a country they move to live in. The results suggest 

that within the Polish community in Antwerp, perceptions of people of Turkish and 

Moroccan descent, and of Muslims, are little positive. Those of Romanian descent also 

elicit little sympathy. This may be due to competition for jobs: people of Romanian 

descent often work in the same sectors, and sometimes for less pay. The attitude 

towards people of Belgian descent is much more positive and barely differs from the 

perception of the Polish community itself. A majority of members of the Polish 

community finds those of Belgian descent to be sociable, friendly and helpful. Despite 

this positive perception, only a small minority of those surveyed has a (very) strong 

sense of Belgian (6%) or Flemish (5%) identity. Identification with the city of Antwerp 

and its inhabitants is stronger (39% strong or very strong). Nevertheless, the 

respondents largely maintain their sense of themselves as Poles in the first place (84% 

strong or very strong) and Europeans in the second place (81% strong or very strong). 

This study also made clear that the Polish community, just as other ethnic-cultural 

groups, is a heterogeneous group. There are measurable differences according to sex, 

age, and educational attainment. Men have more friends of Belgian descent, a stronger 

sense of Belgian identity, less modern views of gender roles, and are less sociallyeconomically 

progressive than women. The older have less personal experience of 

discrimination than the younger, have a stronger Belgian identity, and show greater 

transnational involvement. The younger, in turn, understand more Dutch and use the 

language more often. With regard to level of education, our study shows that more 

highly educated people of Polish descent have greater trust in other people, are more 

fluent in Dutch and use it more often, have a more positive perception of the majority 

population, and have more contact with majority community neighbours. Their views 

are also different from the less educated: not only do they have more modern views of 

gender roles, and are they more tolerant towards a multicultural society, they are also 

more conservative on social-economic issues. 

191

Finally, we should remember that this study has revealed a series of changes over time 

within the Polish community. The longer Polish descendants live in Belgium, the greater 

their fluency in Dutch, the less their transnational involvement, and the less frequently 

they experience discrimination. The longer that people of Polish descent have lived 

here, the more progressive their views on ethical issues and the more tolerant they are 

of a multicultural society. Our analysis did reveal that people of Polish background had 

less trust in institutions the longer they had lived in Belgium. This is perhaps a 

consequence of negative experiences with particular institutions and perceived 

discrimination, shattering the hopeful illusions of the recent immigrant. 

192

Dankwoord 

De eenzame onderzoeker op een donker zolderkamertje: het is een wijdverbreid cliché 

dat ontkracht moet worden. Onderzoeken is immers samenwerken. Van het opstellen 

van het onderzoeksplan tot het invoeren van de gegevens: altijd hebben 

wetenschappers hulp en ondersteuning nodig van verschillende partners. Graag zetten 

we hier dan ook enkele mensen in de kijker die de survey bij de Poolse gemeenschap in 

Antwerpen mee mogelijk hebben gemaakt. 

Een eerste woord van dank gaat uit naar Vlaams minister van Inburgering Geert 

Bourgeois die ons, in het kader van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, de kans heeft 

geboden om dit onderzoek uit te voeren. Ook zonder hulp vanuit de stad Antwerpen 

waren we nooit in ons onderzoeksopzet geslaagd. We danken Joost Schouppe van de 

Studiedienst Stadsobservatie voor zijn raadgevingen en voor het aanleveren van de 

steekproef. 

Voor de verbetering van de Poolstalige brieven en vragenlijsten konden we in de loop 

van het onderzoek rekenen op Marzena Jusza, Julita Jarmuz en Lilianna Gruca. Hun 

feedback en bijsturingen hebben de kwaliteit van de Poolse vertalingen aanzienlijk 

verbeterd. Dank u wel! Verder waarderen we de inbreng van leden van de 

projectstuurgroep. Annemie Degroote, Ann Trappers, Sadia Choukri, François Levrau, 

Idesbald Goddeeris, Edith Piqueray, Nico Steegmans, Anissa Akhandaf en Maarten Van 

Craen: bedankt voor de constructieve commentaren en interessante suggesties. 

Onmisbaar waren ook de talrijke enquêteurs die weer en wind trotseerden om 

voldoende mensen te interviewen. Dankzij hun inzet, enthousiasme en 

overtuigingskracht zijn we erin geslaagd 418 enquêtes af te nemen. 

Ook Nico Steegmans verdient een welgemeende dank u wel. Als coördinator van het 

Steunpunt Gelijkekansenbeleid was zij gedurende het hele onderzoek nauw betrokken 

bij onze werkzaamheden. Door het overzicht te bewaren over de projecten van de 

Vlaamse Integratiekaart hielp zij bovendien om de verschillende onderzoeken op 

mekaar af te stemmen. 

Daarnaast zetten we graag Sabine Heulsen in de kijker. Door meer dan 400 enquêtes in 

te voeren en tal van ondersteunende taken op zich te nemen, speelde zij een 

belangrijke rol in het slagen van dit onderzoek. Ook André Jacobs, Rita Moonen en 

Mona Nonneman verdienen een woord van dank voor de administratieve hulp en 

ondersteuning. Ann Verlinden bedanken we voor de lay-out van dit rapport. Allemaal 

van harte bedankt! Dziękuję bardzo! 

193

194

Bijlagen 

Bijlage 1 

Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset 

Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de 

patiënt beëindigen. 

n % 






Totaal 401 100,0 

Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de beginfase 

afbreken. 

n % 






Totaal 398 100,0 

195

Bijlage 2 

Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset 

196 

De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn. 

n % 






Totaal 394 100,0 

Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen. 

n % 






Totaal 408 100,0 

De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. 

n % 






Totaal 402 100,0

Bijlage 3 

Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige dataset 

De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de 

kinderen. 

n % 






Totaal 416 100,0 

Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken. 

n % 






Totaal 417 100,0 

Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens. 

n % 






Totaal 410 100,0 

197

198 

Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. 

n % 






Totaal 415 100,0

Bibliografie 

Abelson, R.P., Kinder, D.R., Peters, M.D. & Fiske, S.T. (1982), 'Affective and semantic 

components in political person perception', Journal of Personality and Social Psychology, 

vol 42, no. 4, pp. 619-630. 

Abrajano, M.A. & Alvarez, R.M. (2010), 'Assessing the causes and effects of political 

trust among U.S. Latinos', American Politics Research, vol 38, no. 1, pp. 110-141. 

Abramson, P.R. (1972), 'Political efficacy and political trust among black schoolchildren: 

two explanations', Journal of Politics, vol 34, no. 4, pp. 1243-1269. 

Abramson, P.R. (1983), Political attitudes in America, Freeman and Co, San Francisco. 

Ackaert, L. & Deschouwer, K. (1999), 'De relatie tussen taal en identiteit bij de 

Brusselse migranten', in M Swyngedouw, K Phalet, K Deschouwer (eds.), Minderheden 

in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel. 

Adams, R.G., Blieszner, R. & de Vries, B. (2000), 'Definitions of friendship in the third 

age: age, gender, and study location effects', Journal of Aging Studies, vol 14, no. 1, 

pp. 117-133. 

Adler, P.S. & Kwon, S.-W. (2000), 'Social capital: the good, the bad and the ugly', in EL 

Lesser (ed.), Knowledge and social capital: foundations and applications, Butterworth- 

Heinemann, Boston. 

Adorno, T.W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D.J. & Sanford, R.N. (1950), The 

authoritarian personality, Harper, New York. 

Agirdag, O., Van Houtte, M. & Van Avermaet, P. (2011), 'Ethnic school context and the 

national and sub-national identifications of pupils', Ethnic and Racial Studies, vol 34, no. 

2, pp. 357-378. 

Aguilera, M.B. (2002), 'The impact of social capital on labor force participation: 

evidence from the 2000 social capital benchmark survey', Social Science Quarterly, vol 

83, no. 3, pp. 853-874. 

Aguilera, M.B. (2003), 'The impact of the worker. How social capital and human capital 

influence the job tenure of formerly undocumented Mexican immigrants', Sociological 

Inquiry, vol 73, no. 1, pp. 52-83. 

Aguilera, M.B. (2005), 'The impact of social capital on the earnings of Puerto Rican 

migrants', The Sociological Quarterly, vol 46, no. 4, pp. 569-592. 

Aguilera, M.B. & Massey, D.S. (2003), 'Social capital and the wages of Mexican 

migrants: new hypotheses and tests', Social Forces, vol 82, no. 2, pp. 671-701. 

Al-Ali, N., Black, R. & Koser, K. (2001), 'Refugees and transnationalism: the experience 

of Bosnians and Eritreans in Europe', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 27, 

no. 4, pp. 615-634. 

199

Aldashev, A., Gernandt, J. & Thomsen, S.L. (2009), 'Language usage, participation, 

employment and earnings. Evidence for foreigners in West-Germany with multiple 

sources of selection', Labour Economics, vol 16, no. 3, pp. 330-341. 

Alesina, A. & La Ferrara, E. (2002), 'Who trusts others?', Journal of Public Economics, 

vol 85, no. 2, pp. 207-234. 

Algemene Directie Werkgelegenheid en Arbeidsmarkt (2009), 'De immigratie in België. 

Aantallen, stromen en arbeidsmarkt', Bietlot, Brussel. 

Allport, G.W. (1954), The nature of prejudice, Addison-Wesley, Cambridge. 

Amuedo-Dorantes, C. & Mundra, K. (2007), 'Social networks and their impact on the 

earnings of Mexican migrants', Demography, vol 44, no. 4, pp. 849-863. 

Bach, R.L. & Carroll-Seguin, R. (1986), 'Labor force participation, household 

composition and sponsorship among Southeast Asian refugees', International Migration 

Review, vol 20, no. 2, pp. 381-404. 

Beenstock, M., Chiswick, B.R. & Repetto, G.L. (2001), 'The effect of linguistic distance 

and country of origin on immigrant language skills. Application to Israel', International 

Migration, vol 39, no. 3, pp. 33-60. 

Berkman, L.F. & Glass, T (2000), 'Social integration, social networks, social support and 

health', in LF Berkman, I Kawachi (eds.), Social epidemiology, Oxford University Press, 

New York. 

Billiet, J. (1995), 'Church involvement, individualism, and ethnic prejudice among 

Flemish Roman Catholics. New evidence of a moderating effect', Journal for the 

Scientific Study of Religion, vol 34, no. 2, pp. 224-233. 

Billiet, J. & Carton, A. (1991), 'Etnocentrisme en Kerkelijke betrokkenheid bij Vlamingen 

en franstaligen in België', SOI/Departement Sociologie, Katholieke Universiteit Leuven. 

Billiet, J., Carton, A. & Eisinga, R. (1995), 'Contrasting effects of church involvement on 

the dimensions of ethnocentrism: an empirical study among Flemish Catholics', Social 

Compass, vol 42, no. 1, pp. 97-107. 

Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990), Onbekend of onbemind? Een sociologisch 

onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten, K.U.Leuven, 

Sociologisch Onderzoeksinstituut, Leuven. 

Bircan, T. & Hooghe, M. (2010), 'Diversity, perception and ethnocentrism. A multilevel 

analysis of ethnocentrism in Belgian communities', ISA XVII World Congress of 

Sociology, Göteborg (Sweden), 11-17 July. 

Borowik, I. (2010), 'Why has religiosity in Poland not changed since 1989? Five 

hypotheses', Politics and Religion, vol 3, no. 2, pp. 262-275. 

Bouckaert, G., Maddens, B., Kampen, J. & Van de Walle, S. (2004), 'Vertrouwen in de 

overheid! Living apart together?', in Reynaert, H., Steyvers, K., Verlet, D. (eds.), 

Vertrouwen en betrokkenheid op lokaal en provinciaal vlak, Vanden Broele, Brugge. 

200

Bourdieu, P. (1985), 'The forms of capital', in J Richardson (ed.), Handbook of theory 

and research for the sociology of education, Greenwood, New York. 

Bourdieu, P. (1991), Language and symbolic power, Polity Press, Cambridge. 

Bourgeois, G. (2009), 'Beleidsnota inburgering en integratie 2009-2014', Vlaamse 

overheid, Brussel. 

Bowles, S. & Gintis, H. (2002), 'Social capital and community governance', The 

Economic Journal, vol 112, no. 483, pp. 419-436. 

Boyd, M. (1989), 'Family and personal networks in international migration: recent 

developments and new agendas', International Migration Review, vol 23, no. 3, pp. 

638-670. 

Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-instrument voor de Vlaamse 

overheid, viewed 15 December 2008, 

. 

Brehm, J. & Rahn, W. (1997), 'Individual-level evidence for the causes and 

consequences of social capital', American Journal of Political Science, vol 41, no. 3, pp. 

999-1023. 

Broughton, W. (1978), 'Religiosity and opposition to church social action: a test of a 

Weberian hypothesis', Review of Religious Research, vol 19, pp. 154-166. 

Brown, R. (2000), 'Social identity theory: past achievements, current problems and 

future challenges', European Journal of Social Psychology, vol 30, no. 6, pp. 745-778. 

Brüss, J. (2008), 'Experiences of discrimination reported by Turkish, Moroccan and 

Bangladeshi Muslims in three European cities', Journal of Ethnic and Migration Studies, 

vol 34, no. 6, pp. 875-894. 

Burrell, K. (2003), 'Small-scale transnationalism: homeland connections and the Polish 

'community' in Leicester', International Journal of Population Geography, vol 9, no. 4, 

pp. 323-335. 

Burt, R.S. (2004), 'Structural holes and good ideas', American Journal of Sociology, vol 

110, no. 2, pp. 349-399. 

Cao, L. (2001), 'A problem in no-problem policing in Germany: confidence in the police 

in Germany and U.S.A', European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 

vol 9, no. 3, pp. 167-179. 

Castles, S. (1987), Migration und rassismus in Westeuropa, Express Edition, Berlijn. 

Castles, S. (2002), 'Migration and community formation under conditions of 

globalization', International Migration Review, vol 36, no. 4, pp. 1143-1168. 

CGKR (2006), 'Analyserapport. Migratiestromen uit de nieuwe lidstaten van de 

Europese Unie naar België. Trends en vooruitzichten.', CGKR, Brussel. 

201

Chanley, V., Rudolph, T. & Rahn, W. (2001), 'The origins and consequences of public 

trust in government: a time series analysis', Public Opinion Quarterly, vol 64, no. 3, pp. 

239-256. 

Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (1998), 'English language fluency among immigrants in the 

United States', Research in Labor Economics, vol 17, no. 9, pp. 151-200. 

Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2001), 'A model of destination language acquisition: 

application to male immigrants in Canada', Demography, vol 38, no. 3, pp. 391-409. 

Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2003), 'The complementarity of language and other 

human capital: immigrant earnings in Canada', Economic of Education Review, vol 22, 

no. 5, pp. 469-480. 

Chloupkova, J., Svendsen, G.L. & Svendsen, G.T. (2003), 'Building and destroying 

social capital: the case of cooperative movements in Denmark and Poland', Agriculture 

and Human Values, vol 20, no. 3, pp. 241-252. 

Ciŝkowicz, P., Holda, M. & Sowal, U. (2007), The new wave of Polish migration after EU 

enlargement. Current state, determinants and outlook, viewed 07 July 2011, 

. 

Coenders, M. & Scheepers, P. (1998), 'Support for ethnic discrimination in the 

Netherlands 1979-1993: effects of period, cohort, and individual characteristics', 

European Sociological Review, vol 14, no. 4, pp. 405-422. 

Coffé, H. (2002), 'De invloed van levensbeschouwelijke en maatschappelijke 

betrokkenheid op een positieve beoordeling van het Vlaams Blok', Tijdschrift voor 

Sociologie, vol 23, no. 2, pp. 161-169. 

CRONEM (2006), Polish migrants survey results, viewed 19 July 2011, 

. 

Dagevos, J. (2008), 'Dubbele nationaliteit en integratie', Sociaal en Cultureel 

Planbureau, Den Haag. 

Dagevos, J. & Odé, A. (2011), 'Inburgering en taal', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.), 

Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse 

en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003), 'Sociaal-culturele integratie: contacten, 

cultuur en oriëntatie op de eigen groep', in J Dagevos, M Gijsberts, C van Praag (eds.), 

Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie, 

Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007), 'Sociaal-culturele integratie en 

religie', in J Dagevos, M Gijsberts (eds.), Jaarboek integratie 2007, Sociaal en Cultureel 


Dalton, R. (2004), Democratic challenges, democratic choices: the erosion of political 

support in advanced industrial democracies, Oxford University Press, Oxford. 

Dalton, R. (2005), 'The social transformation of trust in government', International 

Review of Sociology / Revue Internationale de Sociologie, vol 15, no. 1, pp. 133-154. 

202

Dalton, R.L. (2006), Citizen politics: public opinion and political parties in advanced 

industrial democracies, Congressional Quarterly Press, Washington D.C. 

De Graaf, N.D. & Flap, H.D. (1988), 'With a little help from my friends: social resources 

as an explanation of occupational status and income in West Germany, the Netherlands 

and the United States', Social Forces, vol 67, no. 2, pp. 452-472. 

de Koster, W. & van der Waal, J. (2007), 'Moreel conservatisme en autoritarisme 

theoretisch en methodisch ontward', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 2, pp. 121-141. 

De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999), 'De subjectieve ervaring van 

discriminatie: een comparatieve studie bij Turken, Marokkanen en laagopgeleide Belgen 

in Brussel', in Swyngedouw, M., Phalet, K., Deschouwer, K. (eds.), Minderheden in 

Brussel, VUBPress, Brussels. 

de Vroome, T. & van Tubergen, F. (2010), 'The employment experience of refugees in 

the Netherlands', International Migration Review, vol 44, no. 2, pp. 376-403. 

Delhey, J. & Newton, K. (2002), 'Who trusts? The origins of social trust in seven 

nations', Social Structure and Social Reporting, Social Science Research Center Berlin, 

Berlijn. 

Delhey, J. & Newton, K. (2005), 'Predicting cross-national levels of social trust. Global 

pattern or Nordic exceptionalism?', European Sociological Review, vol 21, no. 4, pp. 

311-327. 

Deschamps, L. (2005), 'De internationalisering van de 'Vlaamse' huwelijksmarkt, een 

oriënterende schets', in Caestecker, F. (ed.), Huwelijksmigratie, een zaak voor de 

overheid?, Acco, Leuven. 

Dhoest, A. (2004), De verbeelde gemeenschap. 50 jaar Vlaamse tv-fictie en de 

constructie van een nationale identiteit., Universitaire Pers , Leuven. 

Dijker, A.J.M. (1987), 'Emotional reactions to ethnic minorities', European Journal of 

Social Psychology, vol 17, no. 3, pp. 305-325. 

Dinesen, P.T. & Hooghe, M. (2010), 'When in Rome, do as the Romans do: the 

acculturation of generalized trust among immigrants in Western Europe', International 

Migration Review, vol 44, no. 3, pp. 697-727. 

Dion, K.L. (2001), 'Immigrants' perceptions of housing discrimination in Toronto: the 

housing new Canadians project', Journal of Social Issues, vol 57, no. 3, pp. 523-539. 

Dollard, J., Doob, L.W., Miller, N.E., Mowrer, O.H. & Sears, R.R. (1939), Frustration and 

agression, Yale University Press, New Haven. 

Döring, J. (2007), 'Influences of discriminatory incidents on immigrant's attitudes 

toward German society', International Journal of Conflict and Violence, vol 1, no. 1, pp. 

19-31. 

Drever, A.I. & Hoffmeister, O. (2008), 'Immigrants and social networks in a job-scarce 

environment: the case of Germany', International Migration Review, vol 42, no. 2, pp. 

425-448. 

203

Dunn, K. (2010), 'Embodied transnationalism: bodies in transnational spaces', 

Population, Space and Place, vol 16, no. 1, pp. 1-9. 

Duriez, B. (2003), 'Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity 

measure to the two main conservative political ideologies', Psychological Reports, vol 

92, no. 2, pp. 533-539. 

Dustmann, C. & Fabbri, F. (2003), 'Language proficiency and labour market 

performance of immigrants in the UK', The Economic Journal, vol 113, no. 489, pp. 

695-717. 

Eisinga, R., Felling, A. & Peters, J. (1990), 'Religious Belief, Church Involvement and 

Ethnocentrism in The Netherlands', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 29, 

no. 1, pp. 54-75. 

Eisinga, R. & Scheepers, P. (1989), Etnocentrisme in Nederland, theoretische en 

empirische modellen, I.T.S. , Nijmegen. 

Elliott, J.R. & Sims, M. (2001), 'Ghettos and barrios: the impact of neighborhood 

poverty and race on job matching', Social Problems, vol 48, no. 3, pp. 341-361. 

Emerson, M.O., Kimbro, R.T. & Yancey, G. (2002), 'Contact theory extended. The 

effects of prior racial contact on current social ties', Social Science Quarterly, vol 83, no. 

3, pp. 745-760. 

Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2006), De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in 

een multi-etnische stad, Van Gorcum, Assen. 

ERR Center (2002), 'The limits of solidarity: Roma in Poland after 1989', Country Report 

Series, European Roma Rights Center, 11, Boedapest. 

ESS (2008), ESS Data Dataset: ESS4-2008 ed. 4.0, viewed 30 August 2011, 

. 

Esser, H. (2006), 'Migration, language and integration', Programme on Intercultural 

Conflicts and Societal Integration, Social Science Research Center (AKI), Berlin. 

Estrada, E.P., Tsai, Y.-M. & Chandler, C.R. (2008), 'Assimilation and discriminatory 

perceptions and experiences: The case of Hispanics in the United States', The Social 

Science Journal, vol 45, no. 4, pp. 673-681. 

Europese Commissie 2010, Eurobarometer interactive search system, viewed 31 August 

2011, . 

Faist, T. (2000), The volume and dynamics of international migration and transnational 

social spaces, Oxford University Press, Oxford. 

Federale Overheidsdienst Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische 

Informatie 2008, Nationaliteit van de bevolking per gemeente, viewed January 2011, < 

http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/bevolking/nationalite_actuell 

e_de_la_population_par_commune.jsp>. 

Felling, A. & Peters, J. (1984), 'Conservatisme in Nederland nader bekeken', Mens en 

Maatschappij, vol 59, no. 4, pp. 339-662. 

204

Felling, A.J., Peters, J. & Schreuder, O. (1991), Dutch religion: the religious 

consciousness of the Netherlands after the cultural revolution, Instituut voor 

Toegepaste Sociale Wetenschappen, Nijmegen. 

Fennelly, K. & Palasz, N. (2003), 'English language proficiency of immigrants and 

refugees in the twin cities metropolitan area', International Migration, vol 41, no. 5, pp. 

93-125. 

Fernandez, R.M. & Castilla, E.J. (2001), 'How much is that social network worth?', in 

Lin, N., Cook, K., Hawthorne, R.S.B. (eds.), Social Capital in Employee Referral 

Networks., Aldine de Gruyter, New York. 

Ferraro, K.F. (1995), Fear of crime, State University Press of New York, New York. 

Fischer, C.S. (1977), 'Network analysis and urban studies', in CS Fischer (ed.), Network 

and places: social relations in the urban setting, Free Press, New York. 

Fishman, J.A. (2001), Handbook of language and ethnic identity, Oxford University 

Press, New York. 

Foner, N. (1997), 'What's new about transnationalism? New York immigrants today and 

at the turn of the century', Diaspora: A Journal of Transnational Studies, vol 6, no. 3, 

pp. 355-375. 

Fong, E., Cao, X. & Chan, E. (2010), 'Out of sight, out of mind? Patterns of 

transnational contact among Chinese and Indian immigrants in Toronto', Sociological 

Forum, vol 25, no. 3, pp. 428-449. 

Fong, E. & Isajiw, W.W. (2000), 'Determinants of friendship choices in multiethnic 

society', Sociological Forum, vol 15, no. 2, pp. 249-271. 

Gaertner, S.L., Dovidio, J.F. & Bachman, B.A. (1996), 'Revisiting the contact 

hypothesis: the induction of a common ingroup identity', International Journal of 

Intercultural Relations, vol 20, no. 3/4, pp. 271-290. 

Galent, M., Goddeeris, I. & Niedźwiedzki, D. (2009), Migration and Europeanisation. 

Changing identities and values among Polish pendulum migrants and their Belgian 

employers, Nomos, Krakau. 

Garcia, C. (2005), 'Buscando Trabajo: social networking among immigrants from Mexico 

to the United States', Hispanic Journal of Behavioral Sciences, vol 27, no. 1, pp. 3-22. 

Geets, J. (2009), 'Vragenlijst arbeidsmarktpositie (hoog)geschoolde immigranten', 

Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek. 

Ghorashi, H. & Boersma, K. (2009), 'The 'Iranian diaspora' and the new media: from 

political action to humanitarian help', Development and Change, vol 40, no. 4, pp. 667- 

691. 

Gijsberts, M. (2011a), 'Opleidingsniveau en taalbeheersing', in J Dagevos (ed.), Poolse 

migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, Sociaal 

en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

205

Gijsberts, M. (2011b), 'Sociale contacten, het geloof en culturele opvattingen', in J 

Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn 

komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005), Uit elkaars buurt. De invloed van etnische 

concentratie op integratie en beeldvorming , Sociaal en Cultureel Planbureau, Den 

Haag. 

Gijsberts, M. & Lubbers, M. (2009), 'Wederzijdse beeldvorming', in Gijsberts, M., 

Dagevos, J. (eds.), Jaarrapport integratie 2009, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den 

Haag. 

Gilliam, F. (1996), 'Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing 

coalitions and traces of political style in Los Angeles', American Journal of Political 

Science, vol 40, no. 1, pp. 56-81. 

Glazer, N. (1954), 'Ethnic groups in America', in M Berger, T Abel, C Page (eds.), 

Freedom and control in modern society, Van Nostrand, New York. 

Glick Schiller, N., Basch, L. & Blanc-Szanton, C. (1992), 'Transnationalism: a new 

analytic framework for understanding migration', in N Glick Schiller, L Basch, C Blanc- 

Szanton (eds.), Towards a transnational perspective on migration: race, class, ethnicity, 

and nationalism reconsidered, New York Academy of Sciences, New York. 

Goddeeris, I. (2005), De Poolse migratie in België 1945-1950. Politieke mobilisatie en 

sociale differentiatie, Aksant, Amsterdam. 

Golash-Boza, T. & Darity, W. (2008), 'Latino racial choices: The effects of skin colour 

and discrimination on Latinos' and Latinas' racial self-identifications', Ethnic and Racial 

Studies, vol 31, no. 5, pp. 899-934. 

Gordon, M. (1964), Assimilation in American life. The role of race, religion, and national 

origins, Oxford University Press, New York. 

Granovetter, M.S. (1974), Getting a job: a study of contacts and careers, Harvard 

University Press, Cambridge. 

Granovetter, M. (1995), Getting a job: a study of contacts and careers, 2nd ed., 

Harvard University Press, Cambridge. 

Groenman, S. (1960), 'Het discontinue wereldbeeld', Mens en Maatschappij, vol 35, no. 

6, pp. 401-411. 

Grzymała-Kazłowska, A. (2005), 'From ethnic cooperation to in-group competition: 

undocumented Polish workers in Brussels', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 

31, no. 4, pp. 675-697. 

Guarnizo, L.E. (2003), 'The economics of transnational living', International Migration 


Guarnizo, L.E., Portes, A. & Haller, W. (2003), 'Assimilation and transnationalism: 

determinants of transnational political action among contemporary migrants', American 

Journal of Sociology, vol 108, no. 6, pp. 1211-1248. 

206

Gudykunst, W.B. & Schmidt, K.L. (1987), 'Language and ethnic identity: an overview 

and prologue', Journal of Language and Social Psychology, vol 6, no. 3-4, pp. 157-170. 

Hall, S. (1997), Representation: cultural representations and signifying practices, Sage, 

London. 

Haug, S. (2007), 'Soziales kapital als ressource im kontext von migration und 

integration', in Ludicke, J., Diewald, M. (eds.), Soziale netzwerke und soziale 

ungleichheit. Zyr rolle von sozialkapital in modernen gesellschaften, VS Verlag für 

Sozial-wissenschaften, Wiesbaden. 

Heath, A.F. & Yu, S. (2005), 'Explaining ethnic minority disadvantage', in Heath, A.F., 

Ermisch, J., Gallie, D. (eds.), Understanding social change, Oxford University Press, 

Oxford. 

Heckmann, F. (2006), 'Integration and integration policies. IMISCOE network feasability 

study', University of Bamberg, European Forum for Migration Studies, Bamberg. 

Helliwell, J. (2003), 'How's life? Combining individual and national variables to explain 

subjective well-being', Economic Modelling, vol 20, no. 2, pp. 331-360. 

Hernández, B., Hidalgo, M.C., Salazar-Laplace, M.E. & Hess, S. (2007), 'Place 

attachment and place identity in natives and non-natives', Journal of Environmental 

Psychology, vol 27, no. 4, pp. 310-319. 

Himmelstein, J.L. (1986), 'The social basis of antifeminism: religious networks and 

culture', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 25, no. 1, pp. 1-15. 

Holzer, H.J. (1988), 'Search method use by unemployed youth', Journal of Labor 

Economics, vol 6, no. 1, pp. 1-20. 

Hooghe, M., Marien, S. & Pauwels, T. (2011), 'Where do distrusting voters turn if there 

is no viable exit or voice option? The impact of political trust on electoral behaviour in 

the Belgian regional elections of June 2009', Government and Opposition, vol 46, no. 2, 

pp. 245-273. 

House, J.S., Landis, K.R. & Umberson, D. (1988), 'Social relationships and health', 


Howell, S.E. & Fagan, D. (1988), 'Race and trust in government: testing the political 

reality model', Public Opinion Quarterly, vol 52, no. 3, pp. 343-350. 

Hubers, G. (1997), Religie, conservatisme en de invloed van lokalisme, Katholieke 

Universiteit Nijmegen, Nijmegen. 

Hutnik, N. (1991), Ethnic minority identity: a social psychological perspective, Oxford 

University Press, Oxford. 

Ipsos, Think BBDO & VVL BBDO (2011), The consumer of 2011. What do consumers 

believe and what do they expect from 2011? A collaborative study from IPSOS, Think 

BBDO and VVL BBDO, viewed 22 June 2011, . 

Itzigsohn, J. & Giorguli Saucedo, S. (2002), 'Immigrant incorporation and sociocultural 

transnationalism', International Migration Review, vol 36, no. 3, pp. 766-798. 

207

Jacobs, D., Abts, K., Phalet, K. & Swyngedouw, M. (2001), 'Verklaringen voor 

etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale 

integratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning.', in APS (ed.), Vlaanderen 

gepeild!, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Brussel. 

Jamal, A. & Nooruddin, I. (2010), 'The democratic utility of trust: a cross-national 

analysis', The Journal of Politics, vol 72, no. 1, pp. 45-59. 

Jang, H., Joo, H.-J. & Zhao, J. (2010), 'Determinants of public confidence in police: an 

international perspective', Journal of Criminal Justice, vol 38, no. 1, pp. 57-68. 

Jayaweera, H. & Choudhury, T. (2008), 'Immigration, faith and cohesion. Evidence from 

local areas with significant Muslim populations', University of Oxford, Joseph Rowntree 

Foundation, Oxford. 

Jennings, M.K. (1998), 'Political trust and the roots of devolution', in V Braithwaite, M 

Levi (eds.), Trust and Governance, Russell Sage Foundation, New York. 

Jordan, B. (2002), 'Migrant Polish workers in London. Mobility, labour markets and the 

prospects for democratic development', Paper presented at conference Beyond 

Transition: Development Perspectives and Dilemmas, Warschau, 12-13 april. 

Kanas, A. & van Tubergen, F. (2009), 'The impact of origin- and host-country schooling 

on the economic performance of immigrants', Social Forces, vol 88, no. 2, pp. 893-915. 

Kanas, A., van Tubergen, F. & Van der Lippe, T. (2011), 'The role of social contacts in 

the employment status of immigrants in Germany', International Sociology, vol 26, no. 

1, pp. 95-122. 

Karpov, V. (2002), 'Religiosity and tolerance in the United States and Poland', Journal of 

the Scientific Study of Religion, vol 41, no. 2, pp. 267-288. 

Keele, L. (2007), 'Social capital and the dynamics of trust in government', American 

Journal of Political Science, vol 51, no. 2, pp. 241-254. 

Kelaher, M., Paul, S., Lambert, H., Ahmad, W., Paradies, Y. & Smith, G. (2008), 

'Discrimination and health in an English study', Social Science & Medecine, vol 66, no. 

7, pp. 1627-1636. 

Kiang, L., Yip, T., Gonzales-Backen, M., Witkow, M. & Fuligni, A.J. (2006), 'Ethnic 

identity and the daily psychological well-being of adolescents from Mexican and Chinese 

backgrounds', Child Development, vol 77, no. 5, pp. 1338-1350. 

Kochanowicz, J. (2004), 'Trust, confidence and social capital in Poland: a historical 

perspective', in I Markova (ed.), Trust and democratic transition in post-communist 

Europe, Oxford University Press, Oxford. 

Korf, D.J. (2008), Polen in Nederland, Uitgeverij Ger Guijs, Rotterdam. 

Korte, K. (2011), 'Binding met Polen en met Nederland: blijven of terugkeren?', in J 

Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn 

komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

208

Kosic, A. (2006), 'Migrant identities', in A Triandafyllidou (ed.), Contemporary Polish 

migration in Europe: complex patterns of movement and settlement, The Edwin Mellen 

Press, New York. 

Kuzma, E. (2004), 'Polish immigrants in Brussels: the emergence of a new social 

phenomenon', Paper presented at the 2nd Conference of the EAPS Working Group ond 

International Migration, Rome (Italy), 25-27 november. 

La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A. & Vishny, R.W. (1997), 'Trust in large 

organizations', American Economic Review, vol 87, no. 2, pp. 333-338. 

Lancee, B. (2010), 'The economic returns of immigrants' bonding and bridging social 

capital', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 202-226. 

Leman, J. (1997), 'Undocumented migrants in Brussels: Diversity and the anthropology 

of illegality', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 23, no. 1, pp. 25-41. 

Leonard, R. & Onyx, J. (2003), 'Networking through loose and strong ties: an Australian 

qualitative study', Voluntas, vol 14, no. 2, pp. 191-205. 

Lesthaeghe, R. (1997), Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse 

vrouwen in België, VUBPress, Brussel. 

Lesthaeghe, R. (2000), Communities and generations. Turkish and Moroccan 

populations in Belgium, VUBPress, Brussels. 

Lesthaeghe, R., Surkyn, J. & Van Craenem, I.J. (2000), 'Dimensions and determinants 

of integration-related attitudes among Turkish and Moroccan men in Belgium', in R 

Lesthaeghe (ed.), Communities and generations. Turkish and Moroccan populations in 

Belgium, VIBPress, Brussels. 

Levitt, P. (2003), 'Keeping feet in both worlds: transnational practices and immigrant 

incorporation in the United States', in Joppke, J., Morawska E. (eds.), Toward 

assimilation and citizenship: immigrants in liberal nation-states, Palgrave Macmillan, 

Basingstoke/ New York. 

Levitt, P. & Glick Schiller, N. (2004), 'Conceptualizing simultaneity: a transnational 

social field perspective on society', International Migration Review, vol 38, no. 3, pp. 

1002-1039. 

Levitt, P. & Jaworsky, B.N. (2007), 'Transnational migration studies: past developments 

and future trends', Annual Review of Sociology, vol 33, no. 1, pp. 129-156. 

Levrau, F., Loobuyck, P. & Timmerman, C. (2011), 'Pluriforme integratie. Een 

verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en 

Turkse minderheidsgroep in Antwerpen', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen / 

Diepenbeek. 

Levrau, F., Piqueray, E. & Vancluysen, K. (2011), 'Een verkenning van de migratie, 

integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroep in Antwerpen', in F Levrau, P 

Loobuyck, C Timmerman (eds.), Pluriforme integratie. Een verkenning van de migratie, 

integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep in 

Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek. 

209

Lindström, M. (2008a), 'Social capital, anticipated ethnic discrimination and selfreported 

psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol 

66, no. 1, pp. 1-13. 

Lindström, M. (2008b), 'Social capital, political trust and purchase of illegal liquor: a 

population-based study in Southern Sweden', Health Policy, vol 86, no. 2-3, pp. 266- 

275. 

Lindström, M. & Mohseni, M. (2009), 'Social capital, political trust and self-reported 

psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol 68, no. 

3, pp. 436-443. 

Loose, M. & Lamberts, M. (2010), 'De tewerkstelling van allochtonen in de landen 

tuinbouw. Een kwantitatieve en kwalitatieve omschrijving van de huidige situatie', 

Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie/HIVA-KULeuven, 

Brussel/Leuven. 

Marcelli, E.A. & Lowell, B.L. (2005), 'Transnational twist: pecuniary remittances and the 

socioeconomic integration of authorised Mexican immigrants in Los Angeles county', 

International Migration Review, vol 39, no. 1, pp. 69-102. 

Marien, S. & Hooghe, M. (2011), 'Does political trust matter? An empirical investigation 

into the relation between political trust and support for law compliance', European 

Journal of Political Research, vol 50, no. 2, pp. 267-291. 

Martinovic, B., van Tubergen, F. & Maas, I. (2009), 'Changes in immigrants’ social 

integration during the stay in the host country. The case of non-western immigrants in 

the Netherlands', Social Science Research, vol 38, no. 4, pp. 870-882. 

Massey, D.S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A. & Edward, T. (1993), 

'Theories of international migration: a review and appraisal', Population and 

Development Review, vol 19, no. 3, pp. 431-466. 

Matthysen, R. (2009), 'Poolshoogte: arbeidsmigranten uit Polen in de Belgische 

bouwsector', De gids op maatschappelijk gebied, vol 100, no. 8, pp. 21-26. 

Maxwell, R. (2010), 'Evaluating migrant integration: political attitudes across 

generations in Europe', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 25-52. 

McManus-Czubińska, C., Miller, W.L., Markowski, R. & Wasilewski, J. (2003), 

'Understanding dual identities in Poland', Political Studies, vol 51, no. 1, pp. 121-143. 

Meersseman, E, Billiet, J, Depickere, A & Swyngedouw, M 1999, 'General election study 

(Flanders, Belgium). Codebook: questions and frequency tables', ISPO, Leuven. 

Meeus, W. (1986), 'De twee gezichten van jeugdig conservatisme', in Matthijssen, M., 

Meeus, W. (eds.), Beelden van jeugd. Leefwereld, beleid, onderzoek, Wolters- 

Noordhoff, Groningen. 

Meier, P. (2011), 'Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Jaarplan 2011', Universiteit Hasselt / 

Universiteit Antwerpen, Diepenbeek/Antwerpen. 

Meikle-Yaw, P. (2008), 'Democracy satisfaction: the role of interpersonal trust', Journal 

of the Community Development Society, vol 39, no. 2, pp. 36-51. 

210

Merton, R.K. (1957), Social theory and social structure, Free Press, New York. 

Metykova, M. (2010), 'Only a mouse click away from home: transnational practices of 

Eastern European migrants in the United Kingdom', Social Identities, vol 16, no. 3, pp. 

325-338. 

Meuleman, B. & Billiet, J. (2003), 'De houding van Vlamingen tegenover 'oude' en 

'nieuwe' migranten: diffuus of specifiek?', in APS (ed.), Vlaanderen gepeild!, Ministerie 

van de Vlaamse gemeenschap, Brussel. 

Michelson, M.R. (2001), 'Political trust among Chicago Latinos', Journal of Urban Affairs, 

vol 23, no. 3-4, pp. 323-334. 

Michelson, M.R. (2003), 'The corrosive effect of acculturation: how Mexican Americans 

lose political trust', Social Science Quarterly, vol 84, no. 4, pp. 918-933. 

Middendorp, C. (1979), Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en 

conservatisme in de jaren '60 en '70, Boom, Meppel/Amsterdam. 

Miller, D. (1995), On nationality, Oxford University Press, New York. 

Mishler, W. & Rose, R. (2001), 'What are the origins of political trust? Testing 

institutional and cultural theories in post-communist societies', Comparative Political 

Studies, vol 34, no. 1, pp. 30-62. 

Mossakowski, K.N. (2003), 'Coping with perceived discrimination: does ethnic identity 

protect mental health?', Journal of Health and Social Behavior, vol 44, no. 3, pp. 318- 

331. 

Mostowska, M. (2009), 'Polish homeless in Brussels', European Network for Housing 

Research Conference, Prague (Czech Republic), 28.06-01-07. 

Muller, P. (2011), 'Band met het land van herkomst', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.), 

Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse 

en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

Munshi, K. (2003), 'Networks in the modern economy: Mexican migrants in the U.S. 

labor market', The Quarterly Journal of Economics, vol 118, no. 2, pp. 549-599. 

Nannestad, P., Svendsen, G.L.H. & Svendsen, G.T. (2008), 'Bridge over troubled water? 

Migration and social capital', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 34, no. 4, pp. 

607-631. 

Nesdale, D. (2002), 'Acculturation attitudes and the ethnic and host-country 

identification of immigrants', Journal of Applied Social Psychology, vol 32, no. 7, pp. 

1488-1507. 

Nesdale, D. & Mak, A.S. (2000), 'Immigrant acculturation attitudes and host country 

identification', Journal of Community & Applied Social Psychology, vol 10, no. 6, pp. 

483-495. 

Nesdale, A.R., Rooney, R. & Smith, L. (1997), 'Migrant ethnic identity and psychological 

distress', Journal of Cross-Cultural Psychology, vol 28, no. 5, pp. 569-588. 

211

Neustadt, R.E. (1997), 'The politics of mistrust', in Zelikow, P.D., King, D.C., Nye, J.S. 

(eds.), Why people don't trust government, Harvard University Press, Massachusetts. 

Nicolaas, H. (2011), Ruim helft Poolse immigranten vertrekt weer, viewed 25 August 

2011, . 

Norris, P. (1999), 'Introduction: the growth of critical citizens', in Norris, P. (ed.), 

Critical citizens: global support for democratic government, Oxford University Press, 

New York. 

Olzak, S. (1992), The dynamics of ethnic competition and conflict, Stanford University 

Press, Stanford. 

Ooka, E. & Wellman, B. (2003), Does social capital pay off more within of between 

ethnic groups? Analyzing job searches in five Toronto ethnic groups, University of 

Toronto Press, Toronto, viewed 26 September 2011, . 

Orren, G. (1997), 'Fall from grace: the public's loss of faith in government', in Zelikow, 

P.D., King, D.C., Nye, J.S. (eds.), Why people don't trust government, Harvard 

University Press, Massachusetts. 

Østergaard-Nielsen, E. (2003), 'The politics of migrants' transnational political 

practices', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 760-786. 

Pankowski, K. (2006), '"Emigrować i wracać" Analiza treści dyskusji internetowych na 

temat najnowszej fali emigracji z Polski', Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. 

Paradies, Y. (2006), 'A systematic review of empirical research on self-reported racism 

and health', International Journal of Epidimiology, vol 35, no. 4, pp. 888-901. 

Park, R. (1928), 'Human migration and the marginal man', American Journal of 

Sociology, vol 33, no. 6, pp. 881-893. 

Park, J.H. (1999), 'The earnings of immigrants in the United States: the effect of 

English-speaking ability', American Journal of Economics and Sociology, vol 58, no. 1, 

pp. 43-56. 

Parker, S. & de Vries, B. (1993), 'Patterns of friendship for women and men in same 

and cross-sex relationships', Journal of Social and Personal Relationships, vol 10, pp. 

617-626. 

Paspalanova, M. (2006), Undocumented and legal Eastern European Immigrants in 

Brussels, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven. 

Patterson, O 1999, 'Liberty against the democratic state: on the historical and 

contemporary sources of American distrust', in M Warren (ed.), Democracy and Trust, 

Cambridge University Press, Cambridge. 

Pauwels, T. (2010), 'Explaining the success of neoliberal populist parties: the case of 

Lijst Dedecker in Belgium', Political Studies, vol 58, no. 5, pp. 1009-1029. 

Paxton, P. (2007), 'Association memberships and generalized trust: a multilevel model 

across 31 countries', Social Forces, vol 86, no. 1, pp. 47-76. 

212

Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2006), 'A meta-analytic test of intergroup contact theory', 

Journal of Personality and Social Psychology, vol 90, no. 5, pp. 751-783. 

Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2008), 'How does intergroup contact reduce prejudice? 

Meta-analytic tests of three mediators', European Journal of Social Psychology, vol 38, 

no. 6, pp. 922-934. 

Phalet, K. & ter Wal, J. (2004), 'Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, etnische 

relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam', Sociaal en Cultureel 


Pharr, S.J., Putnam, R.D. & Dalton, R.J. (2000), 'Trouble in the advanced democracies? 

A quarter-century of declining confidence', Journal of Democracy, vol 11, no. 2, pp. 5- 

25. 

Phinney, J.S., Cantu, C. & Kurtz, D. (1997), 'Ethnic and American identity as predictors 

of self-esteem among African American, Latino, and White adolescents', Journal of 

Youth and Adolescence, vol 26, no. 2, pp. 165-185. 

Phinney, J.S., Romero, I., Nava, M. & Huang, D. (2001), 'The role of language, parents 

and peers in ethnic identity among adolescents in immigrant families', Journal of Youth 

and Adolescence, vol 30, no. 2, pp. 135-153. 

Portes, A. (1998), 'Social capital. Its origins and applications in modern sociology', 

Annual Review of Sociology, vol 24, pp. 1-24. 

Portes, A. (2001), 'Introduction: the debates and significance of immigrant 

transnationalism', Global Networks, vol 1, no. 3, pp. 181-193. 

Portes, A. (2003), 'Conclusion: Theoretical convergencies and empirical evidence in the 

study of immigrant transnationalism', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 

874-892. 

Portes, A. (2007), 'Migration, development and segmented assimilation: a conceptual 

review of the evidence', Annals of The American Academy of Political and Social 


Portes, A., Escobar, C. & Arana, R. (2009), 'Divided or convergent loyalties? The 

political incorporation process of Latin American immigrants in the United States', 

International Journal of Comparative Sociology, vol 50, no. 2, pp. 103-136. 

Portes, A., Guarnizo, L.E. & Landolt, P. (1999), 'The study of transnationalism: pitfalls 

and promise of an emergent research field', Ethnic and Racial Studies, vol 22, no. 2, pp. 

217-237. 

Portes, A., Parker, R.N. & Cobas, J.A. (1980), 'Assimilation or consciousness: 

perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United 

States', Social Forces, vol 59, no. 1, pp. 200-224. 

Portes, A. & Rumbaut, R.G. (2001), Legacies: the story of the second generation, 

University of California Press, Berkeley. 

213

Portes, A. & Sensenbrenner, J. (1993), 'Embeddedness and immigration: notes on the 

social determinants of economic action', American Journal of Sociology, vol 98, no. 6, 

pp. 1320-1350. 

Preston, V., Kobayashi, A. & Man, G. (2006), 'Transnationalism, gender, and civic 

participation: Canadian case studies of Hong Kong immigrants', Environment and 

Planning, vol 38, no. 9, pp. 1633-1651. 

Putnam, R. (2000), Bowling alone. The collapse and revival of American community, 

Simon & Schuster, New York. 

Putnam, R. (2007), 'E pluribus unum: diversity and community in the twenty-first 

century. The 2006 Johan Skytte Prize lecture', Scandinavian Political Studies, vol 30, 

no. 2, pp. 137-174. 

Read, J. (2004), 'Cultural influences on immigrant women's labor force participation: 

the Arab-American case', International Migration Review, vol 38, no. 1, pp. 52-77. 

Reeskens, T. & Hooghe, M. (2008), 'Cross-cultural measurement equivalence of 

generalized trust. Evidence from the European Social Survey (2002 and 2004)', Social 

Indicators Research, vol 85, no. 3, pp. 515-532. 

Reisig, M.D. & Parks, R.B. (2000), 'Experience, quality of life, and neighborhood 

context: a hierarchical analysis of satisfaction with police', Justice Quarterly, vol 17, no. 

3, pp. 607-629. 

Rokeach, M., Smith, P.W. & Evans, R.I. (1960), 'Two kinds of prejudice or one?', in M 

Rokeach (ed.), The open and closed mind: investigations into the nature of belief 

systems and personality systems, Basic Books, New York. 

Rose, R. (1994), 'Postcommunism and the problem of trust', Journal of Democracy, vol 

5, no. 3, pp. 18-30. 

Rose, R., Mishler, W. & Haerpfer, C. (1998), Democracy and its alternatives: 

understanding post-communist societies, John Hopkins University Press, Baltimore. 

Ryan, L. (2011), 'Transnational relations: family migration among recent Polish 

migrants in London', International Migration, vol 49, no. 2, pp. 80-103. 

Ryan, L. & Sales, R. (2011), 'Family migration: the role of children and education in 

family decision-making strategies of Polish migrants in London', International Migration, 

Early View January 2011. 

Ryan, L, Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2007), 'Recent Polish migrants in London: social 

networks, transience and settlement', Social Policy Research Centre, Economic & Social 

Research Council, London. 

Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2008), 'Social networks, social support and 

social capital: the experiences of recent Polish migrants in London', Sociology, vol 42, 

no. 4, pp. 672-690. 

Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2009), 'Family strategies and transnational 

migration: recent Polish migrants in London', Journal of Ethnic and Migration Studies, 

vol 35, no. 1, pp. 61-77. 

214

Sabatier, C. (2008), 'Ethnic and national identity among second-generation immigrant 

adolescents in France: the role of social contact and family', Journal of Adolescence, vol 

31, pp. 185-205. 

Salentin, K. & Wilkening, F. (2003), 'Viktimisierung durch fremdenfeindlichkeit und das 

systemvertrauen von migranten: ergebnisse einer standardisierten befragung', Journal 

für Konflikt- und Gewaltforschung, vol 5, no. 1, pp. 88-96. 

Sales, R., Ryan, L., Lopez Rodriguez, M. & D'Angelo, A. (2008), 'Polish pupils in London 

schools: opportunities and challenges', Social Policy Research Centre, Middlesex 

University. 

Sana, M. (2005), 'Buying membership in the transnational community: migrant 

remittances, social status and assimilation', Population Research and Policy Review, vol 

24, no. 3, pp. 231-261. 

Sanders, J., Nee, V. & Sernau, S. (2002), 'Asian Immigrants' Reliance on Social Ties in 

a Multiethnic Labor Market', Social Forces, vol 81, no. 8, pp. 281-314. 

Sannen, L., Lamberts, M., Morissens, A. & Pauwels, F. (2009), 'De Vlaamse 

Integratiekaart Deel III: Naar een Vlaamse Integratiemonitor', Steunpunt 

Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Hasselt/Leuven. 

Scholz, J. & Lubell, M. (1998), 'Trust and taxpaying: testing the heuristic approach of 

collective action', American Journal of Political Science, vol 42, no. 2, pp. 398-417. 

Schulz, A., Gravlee, C., Williams, D., Israel, B., Mentz, G. & Rowe, Z. (2006), 

'Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American 

Women in Detroit: Results from a Longitudinal Analysis', American Journal of Public 

Health, vol 96, no. 7, pp. 1265-1270. 

Schyns, P. & Koop, C. (2010), 'Political distrust and social capital in Europe and the 

USA', Social Indicators Research, vol 96, no. 1, pp. 145-167. 

Seeman, T.E. (1996), 'Social ties and health: the benefits of social integration', Annals 

of Epidemiology, vol 6, no. 5, pp. 442-451. 

Shields, M. & Price, S.W. (2002), 'The English language fluency and occupational 

success of ethnic minority immigrant men living in English metropolitan areas', Journal 

of Population Economics, vol 15, no. 1, pp. 137-160. 

Siewiera, B. (1995), 'Immigrés 'sans documents' polonais à Bruxelles', in Immigrés 

'sans documents' polonais et latino-américains à Bruxelles, KULeuven Press, Leuven. 

Silver, B. (1987), 'Political beliefs of Soviet citizens: sources of support for regime 

norms', in Millar, J.R. (ed.), Politics, work and daily life in the USSR: a survey of former 

citizens, Cambridge University Press, Cambridge. 

Simon, C.J. & Warner, J.T. (1992), 'Matchmaker, matchmaker: the effect of old boy 

networks on job match quality, earnings and tenure', Journal of Labor Economics, vol 

10, no. 3, pp. 306-330. 

215

Skrobanek, J. (2009), 'Perceived discrimination, ethnic identity and the (re-) 

ethnicisation of youth with a Turkish ethnic background in Germany', Journal of Ethnic 

and Migration Studies, vol 35, no. 4, pp. 535-554. 

Slootman, M. & Tillie, J. (2006), Processen van radicalisering. Waarom sommige 

Amsterdamse moslims radicaal worden, Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, 

Amsterdam. 

Smith, R. (2003), 'Diasporic membership in historical perspective: comparative insights 

from the Mexican, Italian and Polish cases', International Migration Review, vol 37, no. 

3, pp. 724-759. 

Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2004), 'Voorbij landsgrenzen. Transnationale 

betrokkenheid als belemmering voor integratie?', Sociologische Gids, vol 51, no. 2, pp. 

75-100. 

Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2006), 'Transnational involvement and social 

integration', Global Networks, vol 6, no. 3, pp. 285-308. 

Staiger, D. (1990), 'The effect of connections on the wages and mobility of young 

workers'. 

Stolle, D., Soroka, S. & Johnston, R. (2008), 'When does diversity erode trust? 

Neighborhood diversity, interpersonal trust and the mediating effect of social 

interaction', Political Studies, vol 56, no. 1, pp. 57-75. 

Stoop, I. (2005), The hunt for the last respondent. Nonresponse in sample surveys, 

Social and Cultural Planning Office, Den Haag. 

Sumner, W.G. (1906), Folkways: a study of the sociological importance of usages, 

manners, customs, mores, and morals, Ginn & Co, Boston. 

Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999), 'Sociaal-politieke oriëntaties van 

Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en 

cultureel conservatisme versus progressiviteit', in Minderheden in Brussel. 

Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel. 

Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (1999), Minderheden in Brussel, 

VUBPress, Brussel. 

Tajfel, H. (1981), Human groups and social categories, Cambridge University Press, 

Cambridge. 

Taylor, D.M., Wright, S.C., Moghaddam, F.M. & Lalonde, R.N. (1990), 'The 

personal/group discrimination discrepancy: Perceiving my group, but not myself, to be 

a target for discrimination', Personality and Social Psychology Bulletin, vol 16, no. 2, pp. 

254-262. 

Temple, B. (1999), 'Diaspora, diaspora space and Polish women', Women's Studies 

International Forum , vol 22, no. 1, pp. 17-24. 

Thomas, W. (1928), The child in America, Knopf, New York. 

216

Thomas, W.I. & Znaniecki, F. (1918), The Polish peasant in Europe and America: 

monograph of an immigrant group, The Gorham Press, Boston. 

Trzebiatowska, M. (2010), 'The advent of the 'EasyJet Priest': Dilemma's of Polish 

Catholic integration in the UK', Sociology, vol 44, no. 6, pp. 1055-1072. 

Ulbig, S.G. (2005), 'Political realities and political trust: descriptive representation in 

municipal government', Paper presented at the annual meeting of the Southwestern 

Political Science Association, New Orleans, 23 maart. 

Uslaner, E. (2002), The moral foundations of trust, Cambridge University Press, 

Cambridge. 

Van Craen, M. (2010), Meer kleur op straat. Diversiteit en veiligheid in België en 

Nederland, Vanden Broele, Brugge. 

Van Craen, M. in druk, 'Determinants of ethnic minority confidence in the police', 

Journal of Ethnic and Migration Studies. 

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006), De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal 

veiligheids- en leefbaarheidsbeleid, Maklu, Antwerpen. 

Van Craen, M. & Vancluysen, K. (2009), 'Beyond national identities: the discontinuous 

sense of identity in immigrant communities', XXVI IUSSP International Population 

Conference, Marrakech (Morocco), 27.09 - 02.10. 

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007), Voorbij wij en zij? De sociaalculturele 

afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat, Vanden Broele, 

Brugge. 

Van den Bulck, H. (2001), 'Public service television and national identity as a project of 

Modernity: The example of Flemish television', Media, Culture and Society, vol 23, no. 

1, pp. 53-69. 

Van der Gaag, M.P.J. & Snijders, T.A.B. (2004), 'Proposals for the measurement of 

individual social capital', in Flap, H.D., Volker, B. (eds.), Creation and returns of social 

capital, Routledge, London. 

Van der Laan Bouma Doff, W. (2004), 'Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke 

segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen', Mens & 

Maatschappij, vol 79, no. 4, pp. 348-366. 

Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997), Paradoxen van modernisering, Coutinho, 

Bussum. 

van Dijk, T.A. (1993), Elite discourse and racism, Sage, Newbury Park. 

van Doorn, M. (2011), 'Sociaal-culturele positie en religie', in Dourleijn, E., Dagevos, J. 

(eds.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, 

Iraanse en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 

Van Heuckelom, K. (2008), 'Meiden from Polen, van 'Flikken' tot 'Katarakt'', De Morgen 

, 14 March 2008, p. 18. 

217

van Oorschot, W., Arts, W. & Gelissen, J. (2006), 'Social capital in Europe: 

measurement and social and regional distribution of a multifaceted phenomenon', Acta 

Sociologica, vol 49, no. 2, pp. 149-167. 

Van Overmeiren, F. (2009), Buitenlandse arbeidskrachten op de Belgische 

arbeidsmarkt, Uitgeverij Larcier, Gent. 

van Tubergen, F. (2010), 'Determinants of second language proficiency among refugees 

in the Netherlands', Social Forces, vol 89, no. 2, pp. 515-534. 

van Tubergen, F. & Kalmijn, M. (2009), 'Language proficiency and usage among 

immigrants in the Netherlands: incentives or opportunities?', European Sociological 


Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003), 

'Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse 

jongeren in België', in Cornelis, E., Foblets, M.-C. (eds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? 

Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren, Acco, Leuven. 

Vancluysen, K. & Van Craen, M. (2010), 'Predictors of loneliness among Moroccan and 

Turkish minorities living in Belgium', 2nd Equal is not enough Conference, Antwerp 

(Belgium), 1-3 December. 

Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2009), Gekleurde steden. Autochtonen en 

allochtonen over samenleven, Vanden Broele, Brugge. 

Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2010), 'Taalbeheersing en -gebruik van 

Marokkaanse en Turkse allochtonen. Resultaten van de Survey Integratie 2008', 

Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek. 

Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2011), 'The perception of neighborhood 

disorder in Flemish Belgium: differences between ethnic majority and minority group 

members and bearing on fear of crime', Journal of Community Psychology, vol 39, no. 

1, pp. 31-50. 

Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008), 'De 

Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel', 

Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven. 

Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2009), 

'Ongelijke kansen en ervaren discriminatie in de Turkse en Marokkaanse tweede 

generatie. Resultaten van het TIES-onderzoek in Antwerpen en Brussel.', Centrum voor 

Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven. 

Verkuyten, M. (2003), 'Positive and negative self-esteem among ethnic minority early 

adolescents: social and cultural sources and threats', Journal of Youth and Adolescence, 

vol 32, no. 4, pp. 267-277. 

Verkuyten, M. (2006), 'Groepsidentificaties en intergroepsrelaties onder Turkse 

Nederlanders', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 1, pp. 64-84. 

Völker, B., Flap, H. & Mollenhorst, G. (2007), 'The Survey of the Social Networks of the 

Dutch. Second Wave (SSND2). Data and Codebook', Utrecht University, Utrecht. 

218

Vollebergh, W. & Huiberts, A. (1997), 'Stress and ethnic identity in ethnic minority 

youth in the Netherlands', Social Behavior and Personality, vol 25, no. 3, pp. 249-258. 

Waldinger, R. (1994), 'The making of an immigrant niche', International Migration 


Walters, D., Phythian, K. & Anisef, P. (2007), 'The acculturation of Canadian 

immigrants: determinants of ethnic identification with the host society', Canadian 

Review of Sociology, vol 44, no. 1, pp. 37-61. 

Weijters, G. & Scheepers, P. (2003), 'Verschillen in sociale integratie tussen etnische 

groepen: beschrijving en verklaring', Mens & Maatschappij, vol 78, no. 2, pp. 144-157. 

Wenzel, J.P. (2006), 'Acculturation effects on trust in national and local government 

among Mexican Americans', Social Science Quarterly, vol 87, no. 5, pp. 1073-1087. 

Wester-Herber, M. (2004), 'Underlying concerns in land-use conflicts - the role of place 

identity in risk perception', Environmental Science & Policy, vol 7, no. 2, pp. 109-116. 

White, A. (2010), 'Young people and migration from contemporary Poland', Journal of 

Youth Studies, vol 13, no. 5, pp. 565-580. 

Whiteley, P.F. (1999), 'The origins of social capital', in J van Deth, M Maraffi, K Newton, 

P Whiteley (eds.), Social capital and European democracy, Routledge, London. 

Willems, P. (2008), 'Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997- 

2006. SVR-Rapport (2008/2)', Studiedienst van de Vlaamse Regering, Brussel. 

Williams, D., Neighbors, H. & Jackson, J. (2003), 'Racial/ethnic discrimination and 

health: findings from community studies', American Journal of Public Health, vol 93, no. 

2, pp. 200-208. 

Wolny, M., Vanhove, T., Peirs, M. & De Roo, P. (2007), 'Gluren bij de nieuwe buren. Een 

onderzoek naar Poolse immigratie en haar beeld in de Vlaamse dagbladpers. Beknopt 

onderzoeksverslag', Arteveldehogeschool, Gent. 

Yip, T., Gee, G.C. & Takeuchi, D.T. (2008), 'Racial discrimination and psychological 

distress: the impact of ethnic identity and age among immigrant and United Statesborn 

Asian adults.', Developmental Psychology, vol 44, no. 3, pp. 787-800. 

Zmerli, S. & Newton, K. (2008), 'Social trust and attitudes towards democracy', Public 

Opinion Quarterly, vol 72, no. 4, pp. 706-724. 

219

Vanuit Pools perspectief. Een bevraging van de Poolse ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?