HERMENEVS - Tresoar

HERMENEVS
24 e JAARGANG, AFL. 5 — 15 Januari 1953
Een vertaling van Sophokles’ Antigone
Puzzlen is een amusant en leerzaam tijdverdrijf voor jong en
oud. Maar is eenmaal de oplossing gevonden: de prullemand is
goed voor het geestesproduct van opsteller en speurder. Er is
echter één soort puzzie, waarvan de opgave althans nooit zijn waarde
kwijtraakt, terwijl iedere oplossing vér beneden de waarde van
de opgave blijft: het vertalen van een gedicht. Als men zich ééns
de taak heeft gesteld, vorm en inhoud van een kunstwerk-in-taal
te begrijpen en te ondergaan en daarna aan anderen te verklaren
en te doen beleven, dan heeft men een tijdverdrijf zonder einde
en onbeperkt in variatie!
Geen der mij bekende oplossingen voor de weergave van de
Antigone bijvoorbeeld leek mij bevredigend: ziedaar een opgave!
Het kwam mij voor dat: ten eerste de vertaling begrijpelijk
moet zijn voor iemand die het origineel niet kan lezen en maar
weinig kennis heeft van Griekse mythen en historie; ten tweede
de taal evenmin al te huiselijk mag worden, want het onderwerp
en het origineel zijn verheven boven het alledaagse; ten derde de
taal klankrijk en muzikaal dient te zijn en voor het toneel geschapen,
zoals het origineel.
Ik vermeed dus alle on-Nederlandse wendingen en alle woordenboek-woorden;
de meeste toespelingen op oude mythen verving
ik door meer algemene termen (b.v. „een Koningszoon” i. p. v.
Lycurgus de zoon van Dryas; „een land van barbaren” i. p. v.
het ongastvrije Salmydessos der Thraciërs, e. d.). Ik concentreerde
me op de betekenis der verzen en de gevoelswaarde der woorden,
klanken en beelden, en zo ontstond een vrije vertaling in een soort
rhythmisch proza, in versregels verdeeld. Deze regels zijn inderdaad
als verzen bedoeld: ze zijn geschreven om voorgedragen te
worden met de vereiste pauze’s, versnellingen en vertragingen in
tempo, en voor het gehoor moeten ze de indruk maken even lang
te zijn, al variëren ze sterk in aantal lettergrepen en heffingen.
Door dit systeem vermeed ik eentonigheid, gewrongenheid en stop-

woorden. Ook in de liederen van koor en acteurs is het rhythme
geheel vrij; ik zorgde alleen voor nauwkeurige correspondentie van
strophe en antistrophe, in de hoop dat iemand daar nog eens een
paar melodieën bij bedenkt.
Ter illustratie volgen hierbij enige fragmenten: de prologos
(vs. 1—99), het eerste koorlied (332—375), het tweede koorlied
(583—625), en het eerste deel van het vierde bedrijf (801—882).
PROLOGOS.
Nacht. Twee jonge vrouwen in rouwgewaad komen uit de
paleispoort.
Antigone.
— Ismene,
o mijn eigen lieve zusterhart,
wat heeft Zeus — na vaders ondergang —
wat heeft Hij ons bespaard, zolang we leven?
Geen smart, geen ramp, geen schande, geen hoon
die ik niet zag — voor jou en mij . . . .
Wat heeft de Koning deze nacht verordineerd
voor ’t hele volk? Weet je dat niet?
Merk je niet het kwaad — dat beminden
bedreigt van vijands kant?
Ismene.
Geen vreugde — Antigone — geen smart
raakte mij — van beminden — na het uur
waarop wij beiden beide broers verloren,
in tweegevecht, terzelfder stond . . . .
En nu vannacht de vijand vóór de stad
is weggevlucht — weet ik geen groter
geluk — en geen groter verdriet . . . .
Ant. Ik dacht het wel, en daarom: luister,
hier buiten, zonder andren, naar mij!
Ism. Wat is ‘t ? het klinkt zo angstaanjagend . . . .
Ant. Heeft Kreon niet de ziel van onze beide
broers — neen: van één — vervloekt!?
Eteokles heeft hij met alle eer
besteld zoals de doden wensen.
82

83
Maar arme Polyneikes, hem verordineerde hij
niet te begraven en niet te bewenen,
hem te laten ongeëerd ongedekt, voor de gieren
een zoete schat, die loeren op prooi!
Dit beveelt de edele Kreon dus aan jou
en mij, ja ook aan mij — en straks
zal hij dat aan het volk verklaren
als een zaak van het hoogste staatsbelang:
want alwie doet wat hij verbiedt,
zal aan de schandpaal sterven!
Dit heb jij te doen — tonen zal je nu
dat jij van adel bent, óf — ontaard!
Ism. Maar, arme kind, in zo’n geval
kan ik toch niets beginnen?!
Ant. Zeg — of jij samen met mij gaat . . . .
Ism. Wat wil je? Waar is je verstand?
Ant. . . . . de dode dragen — saam met mij.
Ism. En hem begraven, tegen het verbod!
Ant. Hij is van mij en jou, al verraad je hem!
Ism. Je kunt het niet! Kreon wil het niet!
Ant. Hij mag me niet weerhouden van mijn plicht.
Ism. O — kom toch tot jezelf mijn lief:
Ons beider vader stierf in schande,
hij heeft met eigen handen,
bewust van eigen zonden,
zichzelf van ’t licht beroofd ....
Zijn vrouw, die ook zijn moeder was —
verhing zich — walgend van haar lot....
Toen hebben onze arme broers
op éne dag elkander eigenhandig
in de dood gejaagd ....
En wij ? die nu alleen nog over zijn,
hoe zullen wij ellendig sterven,
als wij de Wet vertreden, de wil der Heersers?!
Je moet bedenken, dat een vrouw
niet vechten kan met mannen;
dat de heersers in het land
de burgers dwingen — tot dit en erger!

84
Ik smeek de Goden van het Dodenrijk
vergiffenis voor mijn gedwongen fout:
de Overheid moet je gedwee zijn,
je moet niet meer doen dan je kan . . . .
Ant. Ik dwing je niet! Ook al wilde je nog,
met mij deel jij geen vreugde meer —
Wijs ben jij — maar hem zal ik
begraven —! Schoon zal de Dood me zijn!
bemind zal ik liggen naast mijn beminde!
vroom is het misdrijf! langer vreugde
schenk ik de Doden dan een levende,
want ginds verblijf ik eeuwig! — en jij?
de eer der Goden ont-eer jij!!
Ism. Neen, dat niet .... Ik heb geen kracht
het staatsgezag te trotseren —
Ant. Uitvlucht! — Maar, om het graf te delven
van ons liefste broer, ga ik . . . .
Ism. Och arme, hoe zorg ik voor jou . . . .
Ant. Laat mij! Richt jij je eigen weg.
Ism. Verraad aan niemand dan je plan,
verberg het: ik kan zwijgen . . . .
Ant. Nee, zeg het voort! Nog meer zal ik
jou haten, als je dit niet uitbazuint!
Ism. Hart van vuur, verstand van steen . . . .
Ant. Ik ken de wil van hoger macht.
Ism. Te hoog voor jouw geringe kracht.
Ant. Ontbreekt de kracht — het einde wacht.
Ism. Begin dan niet — vergeefse jacht!
Ant. Jouw woorden zijn bij mij veracht,
veracht zal jij de dode zijn!
Laat mij en mijn eigen onverstand
dan lijden wat je denkt: nooit
lijd ik de dood in schande . . . . (zij snelt weg)
Ism. . . . . Nu ga dan, ga, in onverstand —
Onthoud, mijn lief, ik blijf je trouw . . . . (zij gaat het paleis in)

85
STASIMON 1.
Rei 1. Wonderbaarlijk Heelal . . . .
Wonderbaarlijke Mens!
die zelfs de ziedende zee
bevaart in loeiende storm
op schuimende golven,
die Godlijke Moeder Aarde,
nooit moede, bedwingt
in eindloze voren
met ploegende paarden . . . .
Rei 2. . . . . vlug gevogelte vangt,
wild gedierte verstrikt,
jazelfs de peilloze zee
berooft van spartlende vis:
het vindingrijk Mensdom
vindt list om de Leeuw te tergen,
de nek van het Paard,
de Stier in zijn kluisters,
de Monsters der Bergen!
Rei 1. De wondere Taal, het windsnelle
Denken, de Wetten van Staat
leerde de Mens!
Hij schut zich voor vrieskou
en striemende regen,
tot alles in staat, voor niets
bevreesd; kan hij de Dood
niet ontkomen:
ongeneeslijke ziekten
kan hij genezen!
Rei 2. Die Kunsten, dat vreemd Vernuftige,
leiden hem soms tot het Kwaad!
soms — tot het Goed:
met eerbied voor Wetten
en Godlijke Banden,
een Roem voor de Staat; wie niets
ontziet. Wet noch Gebod,
vér zij die van mijn haardstee,
buiten Gemeenschap!

STASIMON 2.
Rei 1. Zalig hij, die geen kwaad ooit proefde:
heeft ééns een duivel een huis bezocht,
geen kind, geen kindskind blijft onbeproefd!
— Als de deining
door noordenwind gaat zwellen,
de groene diepten overgolvend,
wolken zand omhoogwoelt,
golven rollen golven —
een luide donder slaat de rotskust!
86
Rei 2. Oude sproken van Thebe’s Vorsten
verhalen gruwel op gruweldaad,
hoe kind en kindskind tegronde gaat,
zonder einde ,—
Een lieflijk licht scheen over
de laatste bloem des ouden Konings:
neergemaaid nu, bloedig !
Daemon, boze daemon —
verloren zinnen, blinde trotsheid . . . .
Rei 1. ’t Is Uw Macht, o Zeus.
Welk mens kan zich verzetten?
Slaap, die alle leven stremt,
noch Tijd, die rustloos rent,
kan U begrenzen.
Ontheven Heerser,
gezeten in glans
aan ’s werelds trans,
heden, verleden en toekomst luistert
naar Uw Wet — de mens
streeft op — naar nederlaag . . . .
Rei 2. En zie: Hoop verlicht
nog vaak het hart der zoekers —
leugen, vluchtig nagejaagd!
Zij lokt . . . . en argloos brandt
de mot zijn vleugels.

87
O oude wijsheid,
hoe waar is Uw woord:
soms schijnt het Kwaad
schoon aan een mens, die de Daemon blinddoekt
met waanzin: de mens
lijdt steeds de nederlaag . . . .
EPEISODION 4.
Antigone wordt uit het paleis gevoerd ter voltrekking van het
vonnis.
Rei. Ik vergeet ook mezelf te beheersen,
nu ik zie wat gebeurt; ja ik kan
niet weerhouden een stortvloed van tranen,
nu ik zie mijn Antigone gaan
naar de eeuwige slaapstee van allen . . . .
Ant. (str. 1) Ziet mij, o burgers van mijn land:
ik ga de laatste weg,
ik zie voor ’t laatst het licht
der Zon, en nimmer meer . . . .
De Dood die allen
grijpt, voert mij
— levend — naar het Schimmenmeer . . . .
’t Is geen vrolijk bruiloftslied!
Voor mij klinkt nooit het bruiloftslied:
het Dodenmeer is mijn bruidsbed . . . .
Rei. . . . . Maar geroemd en geprezen
gaat ge heen in het duister:
niet door ziekte geslagen,
niet door moordenaarshanden,
maar door eigen besluiten,
en bewust, zult ge sterven!
Ant. (antistr. 1) Ja, zó vond gruwelijk de dood
de trotse Niobe,
op rotsen hoog getroond:

88
de kille steen bekroop
haar lichaam — wurgend,
wrong het stijf!
— Wenend — smolt de regen neer ....
’t Is een oud en droef verhaal.
Door sneeuw en water staart zij heen:
gelijk gespreid is mijn doodsbed ....
Rei. . . . . Zij was dochter van Goden:
wij zijn kind van de mensen.
‘t Is een troost voor verdrukten
op de Goden te lijken,
tijdens leven en sterven!
Ant. (str. 2) Zwijg! bij de God van ons allen!
Ge hoont niet een dode,
maar een levende ziel!
O volk, o land,
met Uw machtige mannen,
o rivieren en bossen,
mijn heilig land: tot U roep ik!
Zie toch, hoe eenzaam, hoe wetteloos,
ik ga tot de zerken groef
van een zinloos graf!
O armzalige,
door mens noch ziel,
door leven noch dood begroet....
Rei. . . . . Ge hebt het uiterste gewaagd,
mijn kind: de hoge troon des Rechts
heeft deerlijk U doen vallen . . . .
. . . . Is dit de zonde van Uw vader . . . .?
Ant. (antistr. 2) Ja, die gedachte verscheurt me:
de vloek van mijn vader,
waarvan iedereen spreekt;
die lang gelee
onze voorvaders strafte!
O met blindheid geslagen,
verdwaalde ouders: man en zoon,

89
moeder en vrouw, Ge had mij tot kind!
Tot U ga ’k: zonder man;
zoals Gij: gevloekt!
O arm broederhart,
ook jij: gehuwd
gedood, heb je mij gedood . . . .
Rei. . . . . De vroomheid is bij tijden vroom,
maar Macht, en Eigenaar van Macht,
mag niemand ooit verachten!
Uw eigen drift heeft U verdorven . . . .
Ant. Geen traan, geen vriend, geen hymne,
brengt mij langs deze weg. En nooit
komt weer voor mij het recht
dit heilig Licht op aarde te zien . . . .
en niemand weent om mijn tranenloos leed . . . .
(Kreon komt uit het paleis)
Apeldoorn. E. J. KUIPER.
Het sterven van de rode bloem
III
NA VERGILIUS
Slechts twee van de misschien talrijke dichters zijn mij bekend
die het sneuvelen van Euryalus, zoals Vergilius dat schildert, verwerkt
hebben tot een eigen klaproosbeeld. De oudste is Ovidius,
van wie K. H. E. de Jong mij het eerst heeft doen opmerken, hoe
dikwijls hij zijn grote voorganger tracht te verbeteren of te bespotten.
In het tiende boek van de Metamorphosen vertelt hij, dat een
door Apollo geworpen discus, bij het neervallen terugspringend,
diens lieveling, de jonge Hyacinthus, dodelijk in het gelaat getroffen
heeft, en gaat dan verder met vers 190:
Ut, si quis violas riguove papavera in horto
liliaque infringat fulvis haerentia linguis,
marcida demittant subito caput illa gravatum
nec se sustineant, spectentque cacumine terram,
sic vultus moriens iacet et defecta vigore
ipsa sibi est oneri cervix umeroque recumbit.

90
Zoals wanneer in welbesproeide tuin
men violieren of papavers knakt
of lelies met hun bruine meeldraadbos,
die plotseling verwelkt hun moede kroon
ter aarde buigen, zo ligt zijn gelaat
stervend terneer, zo neigt zijn moede hals,
zichzelf tot last, zich naar de schouder toe.
Het is te begrijpen, dat Merkel van deze zes regels de helft verwerpt,
beginnend met fulvis en eindigend met moriens; want de
hele passage is vol van aanstoot en overladenheid, vooral in de
gegeven omlijsting. Er gaat nl. aan vooraf Apollo’s vergeefse poging
tot genezing, die eindigt met het nuchtere vers 189:
Nil prosunt artes, erat inmedicabile vulnus.
Geen kunst baat, ongeneeslijk was de wonde.
En er volgt de wijdlopige rhetoriek van dezelfde godheid, die
begint met de woorden:
Laberis, Oebalide, prima fraudate iuventa!
Gij valt, van jeugd beroofde Oibalstelg!
Maar voor de bezwaren die men terecht kan aanvoeren tegen het
einde van 191 en het begin van 194 komen dan nieuwe in de plaats,
die ik niet zal uitspinnen, en de tussenliggende twee regels zijn
Ovidius geenszins onwaardig.
De factor tuin was voor Vergilius waardeloos als toevallige realiteit
op de wijze van Homerus (Ilias VIII, 306), onbruikbaar als
beveiligend element op de wijze van Catullus’ beurtzang (LXII),
en onverenigbaar met de ploeg van Catullus’ Sapphische ode (XI),
waarvan hij de scherpe wreedheid niet wilde missen. Maar Ovidius
heeft aan het herstel van, wat hem een tekortkoming leek, de
ploeg gaarne opgeofferd en het ontbreken daarvan enigszins gecompenseerd
door het plukken van Catullus’ beurtzang in knakken
te veranderen, dat een plotseling neerhangen van bloemen kan
veroorzaken. Van de regen, die bij Homerus en Vergelius bezwarend,
bij Catullus heilzaam was, heeft hij een spoor bewaard in riguo, dat
sommigen door ongeoorloofde conjecturen willen wegwerken.
Even ongeoorloofd is het voor linguis met een enkel handschrift
lignis te lezen. Want de stengels der lelies zijn noch hout, noch
bruin; en hun opvallend bruine meeldraden kunnen heel goed met
tongen vergeleken worden.

91
Tegen vultus moriens kan men bezwaar hebben, vooral als men
bedenkt, dat het gelaat van de stervende jongen door de wond
bebloed en wellicht misvormd was. In geen geval zal men het
verkiezen boven languescit moriens, waarvan bij Vergilius de door
de ploeg getroffen bloem het onderwerp was. Evenzo staat het
gemanireerde defecta vigore, dat op cervix betrokken moet worden,
verre achter bij het tedere lasso collo, wat Vergilius van de regenbezwaarde
papavers zegt.
Veel beter geslaagd is het-volgende vers (195), waarin het een
aardig bedenksel is de nek zichzelf tot last te noemen, al is in werkelijkheid
het hoofd de nek of hals tot last. De singularis umero
herstelt met blijkbaar opzet het zijwaarts zinken (τέρωσε) van
de Ilias (VIII, 302) tegenover de pluralis in umeros van Vergilius
bij hetzelfde cervix recumbit, Homerus echter laat onmedogend
het hoofd belachelijk waggelen met de zware helm, terwijl in de
Aeneis (IX, 434) de nek pathetisch neerknakt ten dode:
It cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit.
Het vers van Ovidius moge zoeter vloeien, bij Vergilius gutst
het bloed en snikt een hartstochtelijke smart, die Ovidius òf niet
gevoeld, òf niet verdragen heeft.
In de onjuiste mening, dat de purperen bloem van de Aeneis
iets anders moet zijn dan de papavers die daarna genoemd worden,
heeft Ovidius aan papavera doen voorafgaan violas, waarmee hij
rouw-violen bedoeld kan hebben of bloedrode violieren. Daarna
noemt hij nog witte lelies om te herinneren aan de bleekheid van
de gewonde en van zijn minnaar (185) en om te praeluderen op de
metamorphose die met deze woorden (210—214) geschilderd wordt:
Ecce cruor, qui fusus humo signaverat herbas,
desinit esse cruor, Tyrioque nitentior ostro
flos pritur, formamque capit quam lilia, si non
purpureus color his, argenteus esset in illis.
En zie: het bloed, dat op de grond gestort
het gras geverfd had, blijft niet langer bloed.
Een purperrode bloem ontspruit, die op
een zilverlelie in het purper lijkt.
Hiermee wordt ongetwijfeld de purperen bloem bedoeld die bij
Sappho (fr. 94) άκινθς heet en door herders vertrapt wordt.

92
Zij zal bij die als feminmum gebezigde bloemuaam, die haar
Aeolisch dialect niet adspireerde, geen ogenblik aan Appollo’s
manlijke lieveling gedacht hebben, evenmin als Ovidius aan háár.
Wel moet hij gedacht hebben aan Homerus, aan Catullus en aan
Vergilius. Maar bij zijn poging de laatste met behulp van de twee
anderen te verbeteren heeft hij zich vergrepen aan waarden die
hem te hoog lagen, en daardoor het tekort van zijn schitterend
talent jammerlijk onthuld.
Heel anders Herman Gorter. Zoals velen reeds bemerkt zullen
hebben voordat Brinkgreve in de Hermeneus van October 1931
(IV p. 23) met gevoelige woorden zeer treffend er op wees, heeft
die zonder enig opzet zijn congeniale en nauwelijks bewuste reminiscentie
aan Vergilius verwerkt tot een aangrijpend beeld van
verkwijnende levenswarmte, van tedere jeugdbloei en van kortstondige
lenteweelde, waarvan Mei geen individuele realiteit is als de
Trojaanse prins in de Ilias en de jonge Euryalus in de Aeneis,
maar samenvattend symbool als de zongeslagen Hyakinthos in de
Griekse mythe die Ovidius neerhaalde tot een fantastisch en pikant
gevalletje.
Gorter vergelijkt de stervende Mei eerst met een toren die
’s avonds door het licht van de dalende zon wordt verlaten, daarna
met een brandende boom die door regen wordt geblust, en dan
volgen deze woorden:
Zóó als die bloem van zomerrood, papaver,
rimpelt zijn rood, verwelkend, en zijn staaf er,
zijn teeren stengel, langzaam buigt omlaag —
zoo boog ook Mei langzaam haar hoofd omlaag.
Dit treft te meer, omdat veertig regels eerder haar rechtop staan
in het volle daglicht geschilderd is door deze woorden:
Zóó als een bloem van zomerrood, papaver,
rustig vol rood staat midden in gedaver
van zonnevuur dat valt den grond in stuk
en smoort en schroeit het gras, maar zijn geluk
blijft even groot: hij laat zijn roode vaan
wappren op wind of in de zon stilstaan —

93
En tot besluit komt later de derde phase van de rode bloem:
Zóó als een kind dat in het leven was,
zóó als een bloem van zomerrood in ’t gras,
roode papaver die nu nederligt,
zoo lag zij, en der zonne laatste licht
scheen op haar, maakte haar een weinig rood
en goud voor ’t laatst — en ging toen met haar dood.
Hierbij kan men denken aan het genoemde fragment van Sappho
waarin een rode bloem op de grond ligt. Het is echter onwaarschijnlijk
dat de Nederlandse dichter daaraan gedacht heeft, niet omdat
die bloem geen papaver is, maar wel omdat zij, door herders vertrapt,
een andere gevoelswaarde vertegenwoordigt, en omdat een
diepgaand verschil in richting en gesteldheid van geest onze Herman
Gorter, nog verder dan de zuiver Romeinse Vergilius, van de
Griekse dichteres gescheiden houdt.
Den Haag. A. RUTGERS VAN DER LOEFF.
Verhouding Dido en Aeneas 1
Hoe steden gesticht zijn en waarom twisten ontstaan, daarover
vertellen ons de oude sagen en mythen. Onder alle volkeren leven
zij, overgeleverd op lange winteravonden en rondspelend in dromen
van kinderen. Zolang totdat een dichter geboren wordt. Hij ziet
dit oude, onbewerkte materiaal, verwondert zich erover en maakt
het met zijn dicliterlijke inspiratie tot een kunstwerk. Dat deed
Goethe eens met een oud volksliedje: das Heidenröslein. Hij legde
er zijn herinneringen en gedachten in en gaf het een diepere zin;
maar het bleef voor de mensen van zijn volk omdat ook Goethe
zelf uit hen geboren was.
Zo ging het eigenlijk ook met de Aeneas-verhalen. Het is moeilijk
uit te maken wanneer ze precies zijn ontstaan. Zij hebben hun
bestaan aan allerlei te danken o.a. aan een uitgebreide Aphroditecultus
— Aeneas is immers de zoon van Aphrodite en Anchises —
waarbij Aphrodite niet alleen als de godin van de vruchtbaarheid
1 Opstel bekroond in de opstel-wedstrijd voor Gymnasiasten en Lyceïsten
gehouden in 1951/52.

94
werd vereerd, maar ook als de beschermster van de zeevaart. Tengevolge
daarvan werden ook de Aeneas-verhalen meegevoerd over
zee en kwamen overal aan land. Gedurende de Punische oorlogen
denkt men zich het ontstaan van de sage, die het Carthaagse avontuur
van Aeneas beschrijft: de uiteindelijke overwinning van Rome
op Carthago. In de loop der tijden hadden de verhalen zich uitgebreid
en waren door dichters en geschiedschrijvers opgetekend.
Het was Vergilius, die tenslotte uit de brokstukken Aeneas-verhalen
het nationale epos schiep, naar het voorbeeld van de zozeer
door hem bewonderde Homerus. Vergilius had allang het plan
opgevat keizer Augustus in een groots opgezet gedicht te eren.
Bovendien voelde hij het als een gemis, dat de Romeinse mythologie
geen nationaal epos bezat. Deze mythologie was in het algemeen
weinig uitgebreid, omdat de Romein nu eenmaal anders geaard
is dan de Griek. Hij is niet de fantiist rende, idealiserende mens. Hij
is geneigd de dingen realistisch op te vatten en hij zoekt niet
glaag naar het onzichtbare en het verhevene — zie slechts de beeldhouwkunst
—. Hij staat liever niet beide benen op de grond.
Daarom verdiept hij zich niet in een wereld, waar de droom, het
onwerkelijke, meester is. Daarom ook is zijn godsdienst meer een
cultus en vindt de Romein zichzelf godsdienstig, wanneer hij
strikt de rite navolgt. Het woord „pms” immers duidt niet op
een mystieke vroomheid, maar betekent slechts plichtsgetrouw
tegenover de goden (in dit verband tenminste). Dit ene woord laat
ons weer een stukje Romeins karakter zien, een stukje Romeins
denken.
Als Vergilius dan voor het epos de Aeneas-verhalen kiest —en
welk een gelukkige keuze — moet men er zich dan nog over verwonderen,
dat de held van het verhaal de „pius Aeneas” wordt
genoemd. Zoals Odysseus de „geslepen” en „geniale” Griek is, zo
is Aeneas wel het type van de Romein. Naast zijn vroomheid, is
hij dapper en niet gauw uit het veld geslagen. De moderne psychologie
zou hem misschien een niet emotioneel actief type noemen.
Aeneas doet wat de goden van hem verlangen. Hij heeft niet het
temperament en de neiging zich er tegen te verzetten. Natuurlijk
staat het Fatum wel aan zijn kant, uit menselijk oogpunt gezien.
Bovendien weet hij iets van zijn bestemming. Telkens waanneer
de omstandigheden het vereisen wordt hem iets over zijn toekomst
verteld. Hoeveel moed en vertrouwen is er echter nodig om zomaar

95
jarenlang rond te zwerven met een vaag genoemd doel: Italia.
Hoe en wanneer hij er ooit zal komen, Aeneas weet het niet. Het
Fatum heeft beschikt en ieder zijn deel gegeven. De één heeft wel
wat meer macht dan de ander, doch allen, zelfs de goden zijn eraan
onderworpen. Jupiter heeft slechts als „Eerste minister” zijn privileges
: hij kan het Fatum uitstellen en verzachten, maar het vetorecht
heeft hij niet.
Ook over Dido is beschikt. Het lot is haar niet gunstig gezind.
Eerst al had zij moeten vluchten voor haar wrede broer, die haar
geliefde Sychaeus vermoordde. Dan sticht zij Carthago en wanneer
Aeneas bij haar, de Carthaagse konigin zijn toevlucht zoekt, dan is
dat weer een nieuwe bron van ellende voor haar. Haar hele emotionele
en hartstochtelijke aard echter komt tegen dat bittere lot
in opstand. Zij kan alles niet zomaar slikken als een marionnet, die
aan een paar onnozele touwtjes bungelt en wel zal zien wat ze boven
doen. Ze heeft er te veel geest en te veel vurigheid voor. In de
eerste vier boeken van de Aeneïs vertelt Vergilius ons het verhaal
van Dido en Aeneas.
Aeneas zwerft rond over zee en wordt door storm overvallen.
Hij kan echter nog behouden landen op de Noordafrikaanse kust.
De jonge Carthaagse koningin, die tevoren op de hoogte gebracht
is van zijn komst — Aeneas mag niet slecht ontvangen worden;
hij is immers de held van het verhaal — ontvangt hem gastvrij
met zijn vrienden. (Ie boek van de Aeneïs). Aeneas vertelt zijn
lotgevallen. (He en IIIe boek). Hij geraakt onder haar bekoring.
Ook zij is verliefd geworden op Aeneas, doch zij voelt haar liefde
als een verraad aan Sychaeus. ‘s Nachts achtervolgen haar afschuwelijke
dromen. Teneinde raad bekent zij haar liefde aan Anna,
haar zuster:
Agnosco veteris vestigia flammae. (Aen. IV, 23).
Vergilius schakelt het godenapparaat in en spreekt van het complot,
dat Juno en Venus smeden om Aeneas in Carthago te houden.
Zij doen een onweer losbarsten tijdens een jachtpartij in Carthago,
waarbij Dido en Aeneas in een grot een schuilplaats zoeken. Buiten
is het noodweer:
Fulsere ignes et conscius aether
conubiïs, summoque ulularunt vertice nymphae.
(Aen. IV, 167 en 168).

96
Als bij een expressionistische schilderij is alles bij deze passage erop
gericht, de bedoeling van de kunstenaar te accentueren: de noodlottige
liefde waaraan Dido en Aeneas zich overgaven. Dido laat
zich door haar vurige en temperamentvolle aard meeslepen en
Aeneas, bedwelmd door Dido, vergeet alles, zelfs zijn plicht, die
hem deze liefde niet zou toestaan. De vage voorspellingen over
zijn toekomst begrijpt hij niet en ontevreden heeft hij ze weg laten
glijden. Had hij zijn lot beter begrepen, hij zou zich nooit zover
hebben laten gaan, want hij was er te rechtschapen voor. Toch is
hij tot een liefde, zoals Dido voor hem koestert, niet in staat.
Zijn hele aard druist er tegen in. Hij houdt zich liever op de vlakte,
waar Dido ons meesleept in haar vervoering. Zij is een vrouw die
„geweldig” kan liefhebben maar ook „geweldig” kan haten. De
praatjes over hun liefde doen de ronde. Ook Jarbas, de koning
der Gaetuli, komt het te weten en in zijn afgunstigheid bidt hij
tot Jupiter. Jupiter is boos en stuurt Mercurius om Aeneas aan zijn
plichten te herinneren. De bode van Jupiter vindt Aeneas bij het
bouwen van de nieuwe stad Carthago. Aeneas dacht eindelijk een
vaste woonplaats gevonden te hebben. Nu komt echter het bevel
van Jupiter: als ge dan zelf niet om het beloofde koninkrijk geeft,
denk dan tenminste nog aan uw zoon. De pijl is raak. De „pius
Aeneas” wordt wakker geschud. Het is de grote dichter Vergilius,
die het ook zonder het ingrijpen der goden psychologisch aannemelijk
maakt, dat Aeneas op een gegeven ogenblik de wroeging
voelt knagen en zich vaag de godssp raken herinnert. Jupiter is
niet de deus ex machina, door het eerste het beste dichtertje gebruikt.
De moeilijkheid voor Aeneas is echter hoe hij het ooit
de koningin moet vertellen. Hij voelt zich schuldig en draagt
dan maar op, de vloot in alle stilte klaar te maken. Zelf zal hij
wel een gunstig ogenblikje uitzoeken om bet Dido te vertellen, Zijn
plicht is sterker dan zijn liefde en hij beseft niet wat hij bij Dido
door zijn daad zal veroorzaken. Hij beoordeelt ieder naar zijn
eigen manier van denken en begrijpt niet dat er mensen anders
kunnen zijn. De koningin echter bespeurt met haar fijne intuïtie
onraad:
At regina dolos — quis fallere possit amantem -—
praesentit . . . . . (Aen. IV, 296).
Het was al zo verdacht geweest, haar grote geluk in haar ongelukkig
leven. Nu ineens verschijnt weer dat noodlot. Zij hoort de ge-

97
luchten en gaat Aeneas opzoeken; zij houdt het niet langer uit. Zij
noemt hem een verrader, die er stilletjes vandoor probeert te gaan.
Zij vraagt Aeneas of niets hem dan weerhouden kan: alles heeft zij
voor hem opgeofferd. Als echter Aeneas zijn antwoord gegeven
heeft, dooft het laatste vonkje liefde in haar hart. Haat is haar
liefde geworden. „. . . . Hij zal het nooit vergeten en ook was hij
heus niet in alle stilte vertrokken, maar zijn plicht roept hem nu
eenmaal. Befehl ist Befehl. Jupiter zelf zond zijn bode, al klaagt hij:
„Me si fata meis paterentur ducere vitam
auspiciis et sponte mea componere curas . . . .”
(Aen. IV. 340—341).
Schamper had zij zich al omgedraaid en haar verwijten klinken
bitter: „Gij hebt een hart van steen en uw moeder is een tijgerin.
Had ge iets om mij gegeven, ge zoudt wel wat meer gevoel getoond
hebben. Geen traan liet ge om mij”. Steeds meer windt zij
zich op. „En nu zijn het natuurlijk Apollo en Jupiter, die zelf in
hun zalige hemel wonen. Allemaal makkelijk gezegd. Maar ga, ga
maar. Wee u, eeuwig zal ik u achtervolgen in uw dromen . . .”
Dienaressen dragen haar weg. Toch kan Dido een laatste poging
niet laten. Het is de haat en tegelijk de liefde. Zij kent geen schaamte
meer en haar eer heeft zij verspild. Zij zendt Anna uit: „Laat hij
dan tenminste nog wat wachten, het is winter op zee”. Aeneas
blijft onbewogen. De plicht heeft zijn liefde verdrongen. Niets
heeft Dido geholpen, haar smeekbeden niet, noch haar verwijten.
Wat blijft haar anders over dan zelfmoord te plegen, nu toch al
haar hart gestorven is? In de nacht pijnigen dromen haar. Zij
raadpleegt een tovenares en richt in de hoftuin een brandstapel
op onder het voorwendsel, alles wat Aeneas achter liet te willen
verbranden. Aeneas verhaast zijn vertrek, door Jupiter er toe aangezet.
Bij het aanbreken van de dageraad ziet Dido de vloot uitvaren.
Machteloos spreekt zij haar vervloekingen. — De oorsprong
van de haat tussen de Romeinen en Carthagers. — Zij stuurt
Barce Sychaeus’ min, onder een vals voorwendsel weg. Zelf zet
zij zich op de brandstapel en zij geeft zich nog eenmaal over aan al
haar liefde en haat. Dan stoot zij zich het zwaard, haar door Aeneas
geschonken, door de borst. Op haar geschrei komen verschrikt de
mensen aanlopen, ook Anna, in wier armen zij haar laatste strijd
voert. Zij kan nog niet sterven omdat zij voor haar tijd zich van
het leven wil beroven. Juno echter heeft medelijden met Dido,

98
die zij zo graag had beschermd, wanneer het haar geoorloofd was
geweest. Zij stuurt Iris, die een einde maakt aan Dido’s doodstrijd.
Ziehier in het kort de geschiedenis van Dido en Aeneas. Aeneas
beschouwde zijn liefde als plichtsverwaarlozing en liet Dido in de
steek omdat zijn plicht hem zwaarder woog dan zijn liefde. Dido
blijft bedrogen achter en naar haar gaat ongetwijfeld onze sympathie.
Wij kunnen de oplossing van het verhaal eigenlijk maar matig
waarderen. Het gaat ten koste van Aeneas’ karakter, terwijl Aeneas
toch de held is van het epos, het nationale epos. Hierin ligt voor
ons het zwakke punt. Wij moderne mensen met onze Westeuropese
manier van denken stellen voor alles de liefde, het mede-leven en
het mede-lijden, wat de erfenis is van het Christendom. Vergilius
legt de nadruk op de goddelijke taak van Aeneas. Hij stelt deze
hoge plicht boven alles. Aeneas treedt harteloos op; hij moet gehoorzamen.
Hij wordt min of meer een speelbal van de goden, die
echter op hun beurt gebonden zijn aan het Fatum. De gedachte
komt dan wel eens op, hoe Vergilius het buiten dat fabriekje had
moeten stellen, waaruit aan de lopende band verschijningen, boden
en dromen neerdalen, voorzien van een etiketje „Made in heaven”.
Vergilius verklaart echter, meer dan wij op het eerste gezicht
denken, uit de menselijke psyche zelf. Aeneas’ houding strookt
met zijn karakter en Dido is een vrouw, die van een hartstochtelijk
minnende kan veranderen in een furie. Beiden worden weliswaar
gedreven. Dat is echter niet een typisch Romeinse gedachte. Ook
volgens onze begrippen wordt een mens meer geleefd dan hij zelf
leeft. Wanneer Vergilius de godenwereld in zijn verhaal betrekt, dan
is dat omdat de hele Aeneïs nu eenmaal zuiver mythologisch is.
Bovendien maakt de fantasie van een dichterlijk genie er gaarne
gebruik van. Hij heeft de goden echter niet nodig als deos en deas
ex machina. Daarvoor is Vergilius te groot.
Vergilius schiep uit de onsamenhangende Aeneas-verhalen het
nationale epos; een kunstwerk, dat in de allereerste plaats bedoeld
was voor de Romeinen zelf. Wanneer het ons vergund is, dit zuivere,
muzikale en fijngevoelige gedicht te lezen, moeten wij ermee beginnen
ons in de gedachtenwereld van de Romein in te leven.
Onze eigen manier van denken schakelen we uit, in zoverre dat
althans mogelijk is. Vanuit die andere wereld moeten wij alles
proberen te zien. Dan kunnen wij ineens veel begrijpen, van wat
ons niet duidelijk was, ook de verhouding Dido en Aeneas.
Zoeterwoude. LILYAN REYS.