wumkes.nl - Tresoar

VOLK IN FRIESLAND BUITEN DE KERK
wumkes.nl

PROMOTOR: MGR PROF. DR A. J. M. MULDERS
wumkes.nl

VOLK IN FRIESLAND
BUITEN DE KERK
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN
DOCTOR IN DE H. GODGELEERDHEID
AAN DE KATHOLIEKE UNIVERSITEIT
VAN NIJMEGEN, OP GEZAG VAN DE
RECTOR MAGNIFICUS PROF. DR L. J.
ROGIER, HOOGLERAAR IN DE FACUL­
TEIT DER LETTEREN EN WIJ S BEGEERTE,
VOLGENS HET BESLUIT VAN DE THEO­
LOGISCHE FACULTEIT OPENBAAR TE
VERDEDIGEN IN DE AULA VAN DE UNI­
VERSITEIT OP VRIJDAG 10 DECEMBER
1954 DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR
RUDOLF JOZEF STAVERMAN
O.F.M.
GEBOREN TE AMSTERDAM
TE ASSEN BIJ
VAN GORCUM & COMP. N. V. - G. A. HAK § DR. H. J. PRAKKE
wumkes.nl

Dit werk zal als Publicatie van het Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut
worden opgenomen in de reeks
BOUWSTENEN VOOR DE KENNIS DER MAATSCHAPPIJ
onder de titel:
BUITENKERKELIJKHEID IN FRIESLAND
wumkes.nl
i

wumkes.nl
Pil Parentis Animae
Matrique Praedihctae

wumkes.nl

Inhoud
INLEIDING 1
HOOFDSTUK I SOCIOGRAFISCHE SCHETS
VAN DE BUITENKERKELIJKHEID IN
FRIESLAND IN VERBAND MET NEDER­
LAND EN HET BUITENLAND 4
PARAGRAAF 1.
KERKELIJK EN NIET-KERKELIJK (ONKERKELIJK, BUITENKERKELIJK)
EN VERWANTE BEGRIPPEN 5
I. Gelovig en niet-gelovig 6
II. Kerkelijk en niet-kerkelijk (onkerkelijk, buitenkerkelijk) ... 7
1. kerk 7
2. het criterium voor kerkelijk en niet-kerkelijk 8
3. de betrekkelijkheid van de begrippen kerkelijk en nietkerkelijk
13
4. de norm van de volkstelling 16
III. Kerks en niet-kerks 17
PARAGRAAF 2.
DE BUITENKERKELIJKHEID IN NEDERLAND EN BIJZONDER IN
FRIESLAND 18
I. De buitenkerkelijkheid in Nederland 18
1. algemeen beeld 18
2. regionale en locale analyse 20
3. sociale analyse 22
II. De buitenkerkelijkheid in Friesland 25
1. godsdienstige structuur 25
2. optreden en ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid ... 28
3. locale analyse 31
a. relatieve ontwikkeling 36
b. absolute ontwikkeling 38
4. sociale analyse 39
PARAGRAAF 3.
VERGELIJKING MET DE SITUATIE IN HET BUITENLAND ALS WEG TOT
BEPALING EN OPLOSSING VAN HET PROBLEEM DER BUITENKERKELIJK­
HEID IN NEDERLAND EN BIJZONDER IN FRIESLAND 41
I. Buitenkerkelijkheid in andere landen 41
wumkes.nl

II. Het probleem van de buitenkerkelijkheid in Nederland en
met name in Friesland 44
III. Mogelijke oplossing 47
HOOFDSTUK II HET ONDERZOEK NAAR DE
OORZAKEN DER BUITENKERKELIJK­
HEID IN FRIESLAND 50
PARAGRAAF 1.
HET ONDERZOEK INGEZET 50
I. Buitenkerkelijkheid het gevolg van maatschappelijke oorzaken 50
II. Buitenkerkelijkheid het gevolg van geestelijke oorzaken . . . 53
1. de buitenkerkelijkheid het gevolg van de vrijzinnigheid in
het algemeen 53
2. de buitenkerkelijkheid het gevolg van de vrijzinnigheid in
de vorm van het Modernisme 57
III. Buitenkerkelijkheid het gevolg van psychologische oorzaken 58
PARAGRAAF 2.
VOORTZETTING VAN HET ONDERZOEK 60
I. Buitenkerkelijkheid en maatschappelijke factoren 62
II. Buitenkerkelijkheid en geestelijke factoren 68
III. Buitenkerkelijkheid en psychologische factoren 71
HOOFDSTUK III DE ONTBINDING DER
VOLKSKERK 77
PARAGRAAF 1.
DE NEDERLANDS-HERVORMDE KERK AAN HET BEGIN VAN DE
19E EEUW 77
PARAGRAAF 2.
DE ORTHODOXIE IN DE SCHADUW VAN EEN VERLICHT CHRISTENDOM 81
I. De heersende richting 81
II. De rechtzinnige minderheid 84
1. binnen de Hervormde Kerk 85
2. in conventikels en oefeningen 88
3. de Afscheiding 90
III. Nabeschouwing 96
PARAGRAAF 3.
NIEUWE KRACHT IN BEIDE STROIMINGEN 98
I. De Groninger richting 98
wumkes.nl

II. Het Fries Réveil 103
1. de Gereformeerde stroming 105
2. De Doperse stroming 111
a. het Baptisme 112
b. de Vrije Evangelische gemeenten 113
3. de mystieke stroming 115
III. Nabeschouwing 116
PARAGRAAF 4.
DE STRIJD TUSSEN HET NIEUWE LICHT EN DE OUDE BELIJDENIS IN
VERSCHILLENDE VORMEN 120
I. Het nieuwe licht 121
1. het nieuwe licht in de Hervormde Kerk 121
2. het nieuwe licht in de vrijdenkerskringen 136
3. het nieuwe licht onder het volk 143
II. De oude belijdenis 156
1. de Christelijk-Gereformeerde Kerk en de secten als toevluchtsoorden
158
2. het verweer binnen de Hervormde Kerk 159
PARAGRAAF 5.
HET VERLIES VAN DE „KLEINE LUYDEN" 165
I. Het plattelandsproletariaat 165
II. De socialistische beweging 173
1. opkomst en ontwikkeling 173
2. godsdienst en kerk 135
3. invloed op het plattelandsproletariaat 192
III. De Doleantie 199
HOOFDSTUK IV BUITENKERKELIJKHEID
EN LEVENSBESCHOUWING VAN DICHTE IJ 206
PARAGRAAF 1.
HET ONDERZOEK EN DE RESPONDENTEN 2"9
I. Opzet en verloop van het onderzoek 219
II. Keuze en bijzonderheden van de respondenten 211
PARAGRAAF 2.
HET VERLEDEN VAN DE RESPONDENTEN MET BETREKKING TOT
GODSDIENST EN KERK 212
I. Godsdienstig-kerkeliik milieu 2 ' 2
1. kerkelijke genealogie . . 2'3
2. godsdienstige practijken in het ouderlijk huis 21u
wumkes.nl

II. Honderd mensen in en om de kerk 218
1. de kerk in hun vroeger leven 218
2. motieven van buitenkerkelijkheid 220
a. de kerk is overbodig 221
b. conflict tussen kerk en persoonlijkheid 221
c. ergernis over de tegenstelling tussen leer en leven . . . 222
d. het verraad aan de arbeiders 223
PARAGRAAF 3.
GEDACHTEN OVER GOD EN CHRISTUS, LEVEN EN DOOD 225
I. God 225
II. Christus 228
III. De zin van het leven 229
IV. De dood 232
PARAGRAAF 4.
GODSDIENST EN KERK IN DENKEN EN DOEN 234
I. Het oordeel over godsdienst en kerk 235
II. Godsdienst en kerk in het leven 238
PARAGRAAF 5.
1. gebed en kerkgang van de respondenten 238
2. godsdienstig-kerkelijke opvoeding van de kinderen . . . 239
BUITENKERKELIJKHEID EN HUMANISTISCH VERBOND 241
NABESCHOUWING 247
SUMMARY 255
LIJST VAN TABELLEN 258
LITERATUURLIJST 260
BIJLAGEN
wumkes.nl

INLEIDING
DE BUITENKERKELIJKHEID blijft een verontrustend verschijnsel.
Want laat het waar zijn, dat buitenkerkelijkheid niet
vlotweg met geloofsafval gelijk gesteld mag worden, dat
ontkerkelijking niet zonder meer identiek is met ontkerstening,
en dat heel het proces der ontkerkelijking toch ook zuiverend
op de kerken gewerkt kan hebben, het is ook waar, dat de massale
uittocht, waaronder de kerken leden en nog lijden, tenslotte een
afscheid van het Christendom kan betekenen, en dat buitenkerkelijkheid
voor talloos velen gelijk staat met een volslagen geestelijke
ontreddering. De kerken weten zich in de wereld verlegen, omdat
zij hun eenheid in Christus naar buiten maar jammerlijk demonstreren
en ook daarom voelen zij zich verlamd in hun apostolaat
onder de buitenkerkelijke massa, maar toch dragen zij de buitenkerkelijkheid
als een grote zorg op het hart en zij niet alleen. Het
Humanistisch Verbond deelt in de bewogenheid en de bezorgdheid
der kerken, omdat het besef heeft van de leegheid en de oppervlakkigheid
binnen buitenkerkelijke groepen en mensen.
Dit geldt ook voor Friesland, waar de buitenkerkelijkheid van
oude datum is, eerder dan overal elders massale afmetingen aannam,
daarna bij iedere volkstelling weer in omvang bleek toegenomen
en tot op de huidige dag in het kerkelijk landschap zo sterk afsteekt.
Wanneer deze buitenkerkelijkheid in Friesland als een zorgwekkend
verschijnsel beschouwd moet worden, niet alleen voor
Christendom en kerken, maar ook voor land en volk van Friesland,
dan moge heel Friesland met een studie over de buitenkerkelijkheid
in dit gewest gediend zijn.
De keuze van dit onderwerp is te verklaren bij iemand, die tien
jaar lang nauw betrokken was bij het „Apostolaat Minderbroeders
Friesland", dat in 1933 uit de verontrusting over de toenemende
buitenkerkelijkheid werd geboren en dat thans onder de auspiciën
van de „Sint Willibrord Vereniging" vanuit Drachten, St. Jacobiparochie,
Bergum en Oosterwolde in Friesland opereert. 1 De dage-
1 Vgl. W. VAN DER MEER O.F.M., Apostolaat Minderbroeders Friesland 1933-1951, in:
Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland, Franeker 1951, 232-239.
1
wumkes.nl

lijkse arbeid leidde als vanzelf tot dit onderwerp en daarom kan
deze studie gelden als een vrucht van het „Apostolaat Minderbroeders
Friesland". Tegelijkertijd is dit een afscheid van ons werk
en vooral een vaarwel aan het onvergetelijke team van medebroeders
en medewerkers, zonder wie deze studie en vooral het laatste gedeelte
niet geschreven had kunnen worden.
Behalve de eigen werkkring was het ook de arbeid van anderen,
die de aandacht richtte op dat deel van het volk van Friesland,
dat buiten de kerk leeft. Het nog altijd klassieke werk van Kruijt 1 ,
dat ook de buitenkerkelijkheid in Friesland behandelt, stimuleerde
tot verdere studie. Niet minder werd de interesse voor dit
onderwerp geprikkeld door de interessante publicaties, die Algra 2
en Sixma van Heemstra 3 aan de buitenkerkelijkheid in dit gewest
wijdden. Tenslotte heeft ook het „Katholiek Sociaal-Kerkelijk
Instituut" (Sociologisch Research Centrum) door de deskundige wijze,
waarop het de problemen der buitenkerkelijkheid aan de orde stelt
en benadert, op bijzondere wijze tot het tot stand komen van deze
studie bijgedragen.
Is de keuze van het onderwerp hierdoor verklaarbaar geworden,
de verantwoording van de keuze ligt tenslotte in het onderwerp
zelf. De buitenkerkelijkheid van Friesland is in sterke mate een
plattelands-buitenkerkelijkheid en als zodanig duidelijk onderscheiden
van gelijksoortige verschijnselen in de stedelijke samenlevingsvormen.
Het is waar, dat ook Noord-Holland en Groningen
een sterke plattelands-buitenkerkelijkheid kennen. Toch is het
gewettigd het verschijnsel in Friesland apart in studie te nemen,
omdat de buitenkerkelijkheid in dit gewest eerder dan elders zich
in massale vorm vertoond heeft.
Deze studie, die deels sociografisch deels historisch werd opgezet,
valt uiteen in drie gedeelten.
Eerst zal het verschijnsel der buitenkerkelijkheid in Friesland
aan de hand van het cijfermateriaal in optreden en verdere ontwikkeling,
locaal en sociaal gedifferentieerd, worden vastgesteld
(Hoofdstuk I).
1 J. P. KRUIJT, De onkerkelikkeid in Nederland, Haar verbreiding en oorzaken. Proeve ener
sociografiese verklaring, Groningen-Batavia z.j. (1933).
2 H. ALGRA, De onkerkelijkheid in Friesland, in: Fries Dagblad, 28 en 30 September en
28 October 1949 en 4, 5, 7 , 8 en 10 Juli 1950. Vgl. ook H. ALGRA, Modernisme in Friesland,
in: Fries Dagblad, 29 Februari en 1, 3, 7, 8, 11, 12 en 13 Maart 1952. Vgl. literatuurlijst.
3 F. S. SIXMA VAN HEEMSTRA, De Onkerkelijkheid in Friesland, in: Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis
van Friesland, Franeker 1951, 154-178.
2
wumkes.nl

Het volgende deel is gewijd aan de verklaring van de buitenkerkelijkheid
in Friesland. Eerst zal worden aangegeven, welke
verklaringen tot nu toe door de auteurs zijn gegeven en in welke
richting deze studie het onderzoek voortzet (Hoofdstuk II). Daarna
zal ter verklaring van het optreden der buitenkerkelijkheid een
analyse gegeven worden van het leven der Nederlands-Hervormde
Kerk in Friesland gedurende de 19e eeuw. Nadat dus in het eerste
hoofdstuk de omvang en groei van de buitenkerkelijkheid is vastgesteld,
zal in dit hoofdstuk de eigen aard van het verschijnsel naar
voren treden (Hoofdstuk III).
Tenslotte zal in het derde gedeelte getracht worden enigermate
door te dringen in de levensovertuiging van een aantal buitenkerkelijken
in Friesland. Na de omvang en de eigen aard zal hier
dus de inhoud van de buitenkerkelijkheid benaderd worden (Hoofdstuk
IV).
Het geheel wordt afgesloten door een nabeschouwing, waarin
de sociaal-wetenschappelijke visie op het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
door een theologische reflectie afgerond en verdiept
kan worden.
3
wumkes.nl

Hoofdstuk I
SOCIOGRAFISCHE SCHETS
VAN DE BUITENKERKELIJKHEID IN FRIESLAND
IN VERBAND MET NEDERLAND EN HET
BUITENLAND
DIT HOOFDSTUK wil het verschijnsel der buitenkerkelijkheid in
Friesland met behulp van het materiaal der volkstellingen
vaststellen en enigermate analyseren en zulks in het groter
kader van de buitenkerkelijkheid in Nederland en in het
buitenland.
Na een korte beschouwing over de betekenis der sociografie
volgt eerst een bepaling van de termen kerkelijk en niet-kerkelijk
en van enkele verwante uitdrukkingen; daarna wordt een overzicht
van de buitenkerkelijkheid in Nederland gegeven en tegen deze
achtergrond wordt de buitenkerkelijkheid in Friesland gezet; het
hoofdstuk wordt besloten door een vergelijking met de buitenkerkelijkheid
in andere landen, waardoor de bijzondere positie van
het verschijnsel in Nederland en met name in Friesland vanzelf
naar voren treedt.
Het „volk in Friesland buiten de kerk" wordt hier dus langs sociografische
weg benaderd. De sociografie bestudeert de godsdienstigheid
en de niet-godsdienstigheid, niet van individuen maar van
een groep. Deze groep moet groot genoeg zijn om op statistische
wijze bewerkt te kunnen worden, omdat het anders niet mogelijk
is structuren en wetmatigheden binnen groepsverband vast te
stellen. De godsdienstigheid en niet-godsdienstigheid worden in de
sociografie echter onder een bepaald opzicht beschouwd.
Het aspect, waaronder de sociografie kerk en geloof benadert,
kan het best worden aangeduid als het meetbare of quantificeerbare
aspect. Heel het godsdienstig en niet-godsdienstig leven is
object van de sociografie in zoverre dit in qüantiteit kan worden
uitgedrukt. Practisch kan daarom de sociografische bewerking
gekend worden aan tabellen, grafieken en cartogrammen. Bestudeerd
4
wumkes.nl

worden dus de godsdienstige en niet-godsdienstige formaliteiten,
het formeel-godsdienstige en formeel-niet-godsdienstige. Niet
de eigenlijke inhoud van het godsdienstige, maar de waarneembare
en tot quantitatieve wetmatigheden herleidbare uitingen
worden bestudeerd, niet als uitingen van een persoon maar van een
groep.
Twee onjuiste appreciaties van de sociografie, speciaal toegepast
op godsdienstigheid en niet-godsdienstigheid, moeten hier gesignaleerd
worden.
Vooreerst zou het onjuist zijn uit het voorafgaande de conclusie
te trekken, dat de sociografie alleen maar op de quantiteit en in
het geheel niet op de qualiteit betrekking heeft. De fout is gelegen
in de scheiding, welke gemaakt wordt tussen qualiteit en quantiteit.
Qualiteit betekent een waarde-oordeel, quantiteit veronderstelt
iets, dat geteld kan worden, dus een tel-eenheid. Deze quantiteit
als zodanig sluit geen waarde-oordeel in. Wanneer in een bepaalde
groep 50 kerkelijke en 50 buitenkerkelijke personen worden aangetroffen,
dan zijn deze grootheden, louter quantitatief bezien,
volkomen gelijk. Maar dat, wat geteld wordt, is qualiteit, want
de termen kerkelijk en buitenkerkelijk bevatten een waarde-oordeel.
Daarom is boven de formulering gegeven: het meetbare of quantificeerbare,
en niet: de quantiteit als zodanig.
Het is evenzeer onjuist sociografie te vereenzelvigen met statistiek.
De statistiek is een methode om massale verschijnselen d.i. feiten,
die op een aanzienlijk aantal individuen betrekking hebben, zuiver
quantitatief weer te geven. De statistische methode is, de enige
mogelijkheid om massale verschijnselen vast te stellen en wordt
daarom in de sociale wetenschappen, met name in de sociografie,
gebruikt als onmisbaar hulpmiddel. Maar de statistiek als zodanig
abstraheert van ieder waarde-oordeel en beoogt niet meer dan de
loutere quantiteit. De sociografie daarentegen is niet een methode
maar een wetenschap en tracht dus te komen tot inzicht en verklaring,
hetgeen in het volgende hoofdstuk nader zal worden aangegeven.
PARAGRAAF 1. KERKELIJK EN NIET-KERKELIJK
(ONKERKELIJK, BUITENKERKELIJK)
EN VERWANTE BEGRIPPEN
De termen kerkelijk en niet-kerkelijk en de verwante uitdrukkingen
gelovig en niet-gelovig, kerks en niet-kerks worden in
5
wumkes.nl

deze studie niet in dogmatische zin gebezigd, aangezien dit een
beperking tot de waarheid van de kerk en van het geloof zou betekenen.
Het sociografisch standpunt abstraheert daarvan en
bestudeert de uiterlijke verschijningsvormen van alles, wat als
geloof en als kerk beschouwd kan worden. Genoemde sociografische
begrippen hebben dus geen betrekking op dat, wat als het ware
geloof of de ware kerk zou moeten gelden, doch omvatten alles,
wat als geloof en kerk beschouwd kan worden, terwijl zij anderzijds
de bestaande scheidingslijnen tussen mensen en groepen van mensen
met betrekking tot geloof en kerk zo duidelijk en zo objectief mogelijk
moeten vaststellen.
I. Gelovig en niet-gelovig
In navolging van Steinmetz: „geloof is het geheel van gedachten,
gevoelens en gedragingen omtrent buitennatuurlijke dingen" beschouwt
Kruijt als ongelovigen: „allen, voor wie in hun gevoelsen
gedachtenleven niets buitennatuurliks bestaat, ook niet blijkens
hun gedragingen". 1 Zowel Steinmetz als Kruijt beschouwen dus
het betrokken zijn op een bovenzinnelijke realiteit, hoe vaag dan
ook opgevat, als voorwaarde om van gelovig te kunnen spreken.
Als criterium voor gelovig en niet-gelovig geldt dus de innerlijke
overtuiging, de levensbeschouwing of tenminste de levenshouding
- wanneer van overtuiging nauwelijks gesproken kan worden -
betreffende een bovenzinnelijke realiteit. Deze innerlijke overtuiging
is voor de sociograaf echter alleen toegankelijk, in zoverre
zij zich uiterlijk manifesteert, zodat de duidelijk gemanifesteerde
mening als objectieve maatstaf en bruikbare tel-eenheid kan gelden.
Gelovig is dus degene, die een dergelijke realiteit aanvaardt en
zijn leven dus niet beperkt tot de zinnelijk-waarneembare werkelijkheid.
In zijn leven is een „Jenseits"-element opgenomen. Gelovig,
aldus opgevat, laat zeer veel differentiaties toe, zulks naargelang
de materiële geloofsinhoud van de gelovige. Reeds aanstonds
is een grove indeling te maken door te onderscheiden: gelovig in
enge en in ruime betekenis. Gelovig in de enge betekenis van het
woord is degene, voor wie deze bovenzinnelijke realiteit de persoonlijke,
transcendente God is; gelovig in ruime betekenis is hij, die
het bestaan van een hogere werkelijkheid aanvaardt, maar deze
niet beschouwt als een persoonlijk, transcendent wezen. Theosofie
1 J. P. KRUIJT, De onkerkeUhheid in Nederland, IO-II.
6
wumkes.nl

en Anthroposofie, Spiritisme en Soefisme en dergelijke stromingen
kunnen dus in de ruime zin van het woord als geloof beschouwd
worden. Niet-gelovig is degene, die geen hogere werkelijkheid aanvaardt.
Dit is de volstrekte „Diesseits"-levenshouding.
De vraag kan gesteld worden, of met de overtuiging omtrent het
al of niet bestaan van een hogere werkelijkheid niet steeds samengaat
de overtuiging aangaande het al of niet bestaan van een leven
na de dood, en zelfs of hierin niet het distinctief tussen gelovig en
niet-gelovig gezocht zou moeten worden. Hoe fundamenteel de
vraag omtrent de dingen achter de doodslijn echter ook moge zijn,
het lijkt ons toch niet verantwoord in de overtuiging dienaangaande
het beslissend onderscheid te zoeken tussen gelovig en niet-gelovig.
Bovendien wijst de ervaring uit, dat zelfs het geloof in een persoonlijke,
transcendente God niet steeds vergezeld gaat van het
geloof in een hiernamaals.
Deze onderscheidingen tussen gelovig en niet-gelovig en tussen
gelovig in enge en in ruime betekenis zullen in het vierde hoofdstuk
gevuld worden en daardoor meer reliëf krijgen. Het daar verzamelde
materiaal zal allerlei differentiaties van gelovig en nietgelovig
aan het licht brengen.
II. Kerkelijk en niet-kerkelijk (onkerkelijk, buitenkerkelijk)
Aangezien deze begrippen fundamenteel zijn voor deze studie zal
hieraan bijzondere aandacht geschonken moeten worden. De inhoud
en de waarde van deze uitdrukkingen kan wel het best in
enkele etappes worden behandeld.
1. kerk
Aangezien kerkelijk en niet-kerkelijk duidelijk op het begrip kerk
betrekking hebben, zal hier eerst moeten worden vastgesteld, wat
in dit verband onder kerk verstaan wordt.
Kerk kan bepaald worden als een christelijke gemeenschap, gekenmerkt
door een omschreven belijdenis, een bepaalde eredienst
en een zekere organisatie. Binnen deze omschrijving vallen de
Katholieke Kerk, de Afgescheiden Oosterse Kerken en verschillende
Protestantse Kerken. Daarbuiten vallen echter niet alleen
religieuze genootschappen als het Leger des Heils, maar ook uitgesproken
christelijke gemeenschappen als de Remonstrantse
Broederschap en de Doopsgezinde Broederschap.
De omschrijving moet daarom minstens zoveel ruimer worden
7
wumkes.nl

genomen, dat ook dergelijke christelijke gemeenschappen er onder
komen te ressorteren. Wanneer men nu de voorwaarden voor het
kerk-zijn ruimer neemt en toch op het terrein van het Christendom
blijft, komt men tot de volgende bepaling: kerk is een godsdienstige
gemeenschap van christenen, die een bepaalde erkenning en interpretatie
van Christus en het Evangelie voorstaan. Door deze bepaling
blijven echter de godsdienstige, niet-christelijke gemeenschappen
zoals het Jodendom, de Islam, maar ook de Theosofische
Vereniging nog altijd uitgeschakeld.
Nog ruimer genomen verliest het kerkbegrip zijn specifiek christelijk
karakter en wordt dan omschreven als: een godsdienstige of
- nog vager - een religieuze gemeenschap van personen, die een
bepaalde vorm van godsdienst of religie zijn toegedaan. In de sociografie
wordt de term kerk in deze derde betekenis verstaan, waarvoor
het „Centraal Bureau voor de Statistiek" de uitdrukking „kerkelijke
gezindte" bezigt. Ook bij de achtereenvolgende volkstellingen
is deze ruime omschrijving aangehouden. En feitelijk wordt
het aan de invullers der formulieren zelf overgelaten te bepalen,
of een vereniging of gemeenschap met religieus karakter, waarvan
zij eventueel lid zijn, als een kerkelijke gezindte beschouwd moet
worden.
Deze zeer ruime omschrijving van de term kerk brengt met
zich mee, dat, waar in de sociografie gesproken wordt van kerk,
kerken en kerkelijkheid, een groter of kleiner quantum a-christelijke
godsdienstigheid is inbegrepen. Door de tweede begripsbepaling
te hanteren zou een zuiverder beeld van het Christendom
verkregen worden, terwijl de derde omschrijving de grenzen van
het Christendom overschrijdt. Dit bezwaar is echter door een nadere
differentiatie van „kerkelijke gezindte" ook weer te ondervangen.
2. het criterium voor kerkelijk en niet-kerkelijk
Het is duidelijk, dat de termen kerkelijk en niet-kerkelijk betrekking
hebben op de binding met de kerk d.i. de kerkelijke gezindte.
Maar wat is hier het criterium?
In de vaststelling van het criterium voor de begrippen kerkelijk
en niet-kerkelijk valt duidelijk een ontwikkeling waar te nemen,
een overstappen van het ene criterium naar het andere. In de
opvattingen van Kruijt treedt deze ontwikkeling duidelijk aan
de dag. Op de vraag, wat als criterium moet gelden voor het
onderscheid tussen kerkelijk en niet-kerkelijk, antwoordde Kruijt
8
wumkes.nl

in 1933: „Het kriterium hierbij is geheel uiterlik: men vraagt niet
naar innerlike gezindheid, slechts hiernaar, of men, wel of niet,
door geboorte, doop, belijdenis of besnijdenis lid is ener kerkelike
gezindte of van een godsdienstige gemeenschap . . . Onder kerkeliken
verstaan we dus allen, die tot een of andere kerk behoren, het
woord kerk hierbij in de meest uitgebreide zin genomen . . . Alle
andere personen noemen wij, ons aansluitend bij de Volkstelling,
onkerkelik, hoe ook hun gezindheid ten opzichte van de godsdienst
is". 1 In 1949 echter verklaart dezelfde auteur, schrijvend naar
aanleiding van de volkstelling van 1947: „De volkstelling is ten
aanzien van de vraag naar de kerkelijke gezindte een soort momentopname
in een opinie-onderzoek: in laatste instantie geeft men op
tot welk kerkgenootschap men al of niet gerekend wenst te worden". 2
Terwijl Kruijt dus vroeger geboorte, doop, belijdenis of besnijdenis
als het criterium beschouwde, aanvaardt hij nu en terecht als uiteindelijk
beslissend criterium de uitgesproken wens, m.a.w. de
subjectieve intentie, objectief gemanifesteerd.
Dat de gemanifesteerde wil als beslissend criterium moet gelden
voor het al of niet kerkelijk zijn, was overigens reeds duidelijk aangenomen
bij de volkstelling van 1930. Aan de tellers werd toen
immers de volgende toelichting verstrekt: „Indien het voorkomt,
dat een persoon tot een kerkgenootschap, waartoe hij krachtens
doop enz. zou behoren, niet gerekend wil worden, vult men in „geen
kerkgenootschap". 3 Hier werd dus een duidelijk en consequent
standpunt ingenomen.
Des te opmerkelijker is daarom de toelichting op de vraag naar
de kerkelijke gezindte in de volkstelling van 1947: „Men vermelde
de kerkelijke gezindte, waartoe men krachtens doop, belijdenis,
enz. behoort. Wenst men beslist niet meer tot een kerkelijke gezindte
te worden gerekend, dan vuile men „neen" in. Omgekeerd
vermelde degene, die zich tot een kerkelijke gezindte rekent, hoewel
hij daartoe krachtens doop, enz. niet behoort, de naam dezer gezindte.
De kerkelijke gezindte van een minderjarige wordt geacht
gelijk te zijn aan die van de vader, zolang de minderjarige niet zelf
tot een bepaalde kerkelijke gezindte behoort". 4 De overigens zeker
1 Ibii., 9.
s J. P. KRUIJT, De gegevens betreffende de kerkelijke gezindten van de volkstelling 1947, in:
Sociologisch Bulletin, 3 (1949) 80-87.
3 12e Volkstelling, annex woningtelling, il Mei 1947. Serie B. Voornaamste cijfers per gemeente.
Deel 5. Kerkelijke gezindten, 's-Gravenhage 1950, 68.
4 12e Volkstelling, SI Mei 1947. Serie B, deel 5, 68.
9
wumkes.nl

n iet onbelangrijke vraag, hoe deze wel zeer merkwaardige toelichting
is ontstaan, zal hier buiten beschouwing blijven. De vermelding
van „doop" als blijk van kerkelijke gezindte, maar vooral de inlassing
van de woorden „beslist niet", geven deze toelichting een
sterk tendentieus karakter. Opvallend is echter vooral de tweeslachtigheid:
enerzijds worden doop, belijdenis, enz. als beslissend
criterium gehandhaafd, maar anderzijds wordt ook het standpunt
van 1930, dat de gemanifesteerde intentie als doorslaggevend
criterium beschouwde, aangehouden en toch ook weer sterk afgezwakt
door de inlassing van de woorden „beslist niet". Behalve
tendentieus is deze toelichting daarom tevens inconsequent, en
zij zal bij een volgende volkstelling zeker door een betere vervangen
dienen te worden.
Voor het antwoord op de vraag, of deze toelichting de uitkomsten
van de volkstelling betreffende de kerkelijke gezindte heeft beinvloed,
is het resultaat van een desbetreffend opinie-onderzoek
minstens interessant. Het „Nederlands Instituut voor de Publieke
Opinie" heeft in Juni 1947, dus een maand na de volkstelling, een
opinie-onderzoek ingesteld onder een representatief gedeelte van
het Nederlandse volk van 23 jaar en ouder om na te gaan in hoeverre
hier van beïnvloeding sprake is geweest.
De eerste vraag, die het N.I.P.O. in dit verband stelde, luidde:
Behoort U tot een kerkgenootschap of godsdienstige gemeenschap ?
Zo ja, tot welk(e)? (dus woordelijk de vraag uit de volkstelling).
Het resultaat was:
Nederlands-Hervormd en andere kerkgenootschappen 34.7%
Rooms-Katholiek kerkgenootschap 30.7%
Gereformeerde Kerken 7.6%
Geen kerkgenootschap 27.0%
Later werd de vraag gesteld: Wat hebt U bij de volkstelling opgegeven,
dat U bent? Er werd geantwoord:
Nederlands-Hervormd en andere kerkgenootschappen 37.0%
Rooms-Katholiek kerkgenootschap 31.5%
Gereformeerde Kerken 8.0%
Geen kerkgenootschap 23.5%
Toegegeven, dat een opinie-onderzoek een betrekkelijk zwak instrument
is en daarom onvoldoende houvast biedt om de vraag
omtrent de beïnvloeding beslissend te beantwoorden, moet toch
10
wumkes.nl

erkend worden, dat het verschil tussen de beide uitkomsten zeer
opvallend is. Het N.I.P.O. zelf concludeert, „dat er inderdaad bij
de volkstelling meer mensen zich als „kerkelijk" hebben opgegeven
dan in het normale contact in het dagelijks leven gebruikelijk is".
Het instituut neemt echter tegelijkertijd reserve in acht door te
verklaren: „Dat dit resultaat veroorzaakt is door het gebruik van
de woorden „beslist niet" of „doop" als element van kerkelijkheid
is hier uiteraard niet mee bewezen. De factor, dat bij de volkstelling
dit zwart op wit gezet moet worden, is waarschijnlijk ook
niet zonder betekenis. Vanwege de continuïteit - bij alle voorgaande
„plechtige gelegenheden" heeft men zich steeds als Ned. Hervormd
of Katholiek opgegeven - wijkt men niet zo snel af, ook al „doet
men er niets meer aan". De gewoonte of sleur is een zeer belangrijke
en hardnekkige factor". 1
Het criterium kan nu worden vastgesteld. Het zal moeten bestaan
in een objectief aanwijsbaar gegeven, dat als tel-eenheid kan dienen
bij de sociografische verwerking. Als criterium kan daarom gelden
een duidelijk feit als doop, belijdenis, enz. maar evenzeer de subjectieve
intentie, mits deze, zoals bij de volkstelling, objectief gemanifesteerd
wordt. Deze laatste is weliswaar een merkwaardig
soort objectief criterium, feitelijk bestaande in het antwoord, dat
gegeven wordt op de door een neutrale instantie, in casu de burgerlijke
overheid, gestelde vraag naar de kerkelijke gezindte, maar het
is feitelijk het meest bruikbare criterium.
Aan de hand van dit criterium kan kerkelijk genoemd worden
degene, die beschouwd wil worden te behoren tot de kerk. Dit
behoren-tot kan gebaseerd zijn op doop, belijdenis of besnijdenis,
maar voldoende en uiteindelijk beslissend is voor hen, die daartoe
in staat zijn, de uiterlijke wil. Voor hen, die daartoe niet in staat zijn,
bijvoorbeeld voor kinderen, beslist de uiterlijke wil van degenen,
die met de zorg over hen belast zijn; gewoonlijk beslist in deze
omstandigheden dus de geboorte. Niet-kerkelijk is degene, die niet
beschouwd wil worden te behoren tot een kerk. 2
Behalve de term niet-kerkelijk, hier voorlopig gebruikt als de
voor de hand liggende tegenstelling van de term kerkelijk, bestaan
de uitdrukkingen: zonder kerkelijke gezindte, onkerkelijk en buiten-
1 N.I.P.O.'s Godsdienst-telling. Toenemend aantal niet-kerkelijhen, in: De Publieke Opinie,
14 Juli 1947.
2 Vanuit dogmatisch standpunt zullen de normen enigszins anders gesteld worden, in
zoverre voor het lidmaatschap van de kerk meer noodzakelijk geacht wordt dan de uiterlijke
wil, hoewel deze ook dan verondersteld wordt.
11
wumkes.nl

kerkelijk. Aangezien nu voor het vervolg van deze studie een keuze
gemaakt zal moeten worden uit deze verschillende termen, volgt
hier een korte verhandeling over de terminologie, waarin onderscheid
wordt gemaakt tussen de statistische formulering, de naamgeving
van de groep en de verschillende nuancen binnen de groep.
Al deze termen hebben primair een statistische, sociografische
betekenis en als zodanig dragen zij slechts een constaterend karakter.
Het niet tot een kerkelijke gezindte gerekend willen worden,
wordt door deze termen op volstrekt neutrale wijze vastgesteld,
zonder dat er enige qualificatie in ligt opgesloten. In dit opzicht is
de uitdrukking „zonder kerkelijke gezindte" de meest juiste en
tegelijkertijd de meest neutrale formulering; de termen onkerkelijk
en buitenkerkelijk zijn onder hetzelfde opzicht met de voorgaande
uitdrukking volkomen identiek en hebben tegelijkertijd het voordeel,
dat zij gemakkelijker bruikbaar zijn.
Een andere vraag is, welke van deze termen het meest geschikt
is als benaming van de desbetreffende personen of groep van personen.
Als zodanig wordt tegenwoordig zowel de term onkerkelijk
als de uitdrukking buitenkerkelijk gebruikt; veel minder gebruikelijk
als naamgeving is de term niet-kerkelijk. Nu verdient over het
algemeen die naam de voorkeur, welke in de groep zelf gebruikelijk
is, aangezien iedereen aangesproken verdient te worden met de naam,
die hij voor zich zelf heeft gekozen. In het onderhavige geval stuit
men echter op de moeilijkheid, dat de groep als eenheid (nog) niet
bestaat. Weliswaar legt het Humanistisch Verbond een duidelijke
voorkeur aan de dag voor de term buitenkerkelijk, maar het Humanistisch
Verbond kan niet als representatief voor de hele groep
beschouwd worden. Het feit echter, dat door een bewust gedeelte
van de groep de benaming buitenkerkelijk geprefereerd wordt, kan
een reden zijn om deze benaming voor de hele groep te aanvaarden,
en om die reden zal in deze studie ook bij voorkeur van buitenkerkelijk
gesproken worden. Indien daarnaast een enkele maal de
uitdrukking onkerkelijk gebruikt wordt, gebeurt dit uitsluitend
vanwege het parallelisme met owkerks of ontkerstening.
Tenslotte kan het van belang zijn de zeer heterogene groep van
personen zonder kerkelijke gezindte te differentiëren, naargelang
zij vroeger al dan niet tot een kerk hebben behoord, naargelang
zij nog christelijke waarden en noties meedragen of niet, enz.
In het vierde hoofdstuk van deze studie zal blijken, dat er onder
deze aspecten inderdaad zeer grote verschillen binnen de groep
wumkes.nl

,zonder kerkelijke gezindte" aanwezig zijn. Ter aanduiding van
deze fase- of nuance-verschillen zullen nieuwe termen gezocht of
bestaande uitdrukkingen gereserveerd moeten worden. Vooral dit
gedeelte van de terminologie ligt echter nog allerminst vast. Van
Doornik noemt degenen, die vroeger een band met de kerk hebben
gehad, minstens door het doopsel, onkerkelijk en hen, die er nooit
toe hebben behoord, niet-kerkelijk, om dan beide groepen samen
onder de ene noemer van buitenkerkelijk te brengen. 1 Een geheel
andere terminologie werd geaccepteerd op het Congres over „Het
apostolaat van de christen in de wereld", dat door de Katholieke
Actie in April 1953 in den Bosch werd gehouden. Daar werd het
volgende onderscheid gemaakt: „buitenkerkelijken zijn zij, die
zich bewust - door keuze - buiten de Kerk hebben geplaatst.
Onkerkelijken zijn zij, die automatisch niet tot de Kerk behoren". 2
Uit deze twee voorbeelden blijkt wel, dat er nog geen eenstemmigheid
in dit onderdeel van de terminologie bereikt werd.
3. de betrekkelijkheid van de begrippen kerkelijk
en niet-kerkelijk
Ook al worden de begrippen kerkelijk en niet-kerkelijk bepaald
door een objectief aanwijsbaar criterium, toch blij ken deze begrippen
allerminst constant te zijn. Dit is een gevolg van het feit, reeds
eerder geconstateerd, dat er meer dan één criterium voor kerkelijk
en niet-kerkelijk denkbaar en ook gangbaar is. Bovendien ligt er
een element van wisselvalligheid in het criterium van de gemanifesteerde
wilsbeslissing. Dit criterium is objectief in deze zin, dat hier
een geobjectiveerde intentie voorhanden is, maar dat wil nog niet
zeggen, dat deze intentie steeds dezelfde is. Het tegendeel is vermoedelijk
het geval juist onder de massa, die net over de grens der
kerkelijkheid heen is. Bij bepaalde, min of meer officiële gelegenheden
als geboorte-aangifte en huwelijk, waarbij nog een zekere
traditie doorwerkt, zal men zich wellicht nog als kerkelijk laten
noteren, bij andere gelegenheden niet meer. Het feit, dat er meer
dan één norm bestaat voor kerkelijk en niet-kerkelijk, alsmede de
omstandigheid, dat de onderliggende intentie van tijd tot tijd kan
1
Vgl. N. VAN DOORNIK M.S.C, Terminologie
(1953) 105-113en
apostolaat, in: Binnenlands Apostolaat, 4
2
J.J.M, VAN DER VEN en M. KLOMPÉ, Het apostolaat en de onkerkelijken en ongodsdienstigen,
in: Actio Catholioa, 16 (1953) 198-206.
13
wumkes.nl

wisselen, brengt een zekere betrekkelijkheid in de begrippen kerkelijk
en niet-kerkelijk.
In een statische, gesloten religieuze groep, bijvoorbeeld in een
Katholiek of een Gereformeerd dorp, zal het weinig verschil maken,
welke norm men gebruikt. Maar in een dynamische, open samenleving
kunnen grote verschillen ontstaan, naargelang men het ene
of het andere criterium tot maatstaf neemt.
Deze betrekkelijkheid openbaart zich zeer duidelijk in de verschillen
tussen de gegevens van de kerkelijke en van de burgerlijke
statistiek en tussen de verschillende vormen van de burgerlijke
statistiek onderling.
De kerkelijke statistiek is doorgaans gebaseerd op het objectief
gegeven van geboorte, doop, belijdenis of besnijdenis.
De burgerlijke statistiek daarentegen heeft ten grondslag de
objectief gemanifesteerde subjectieve intentie betreffende de kerkelijke
gezindte. Deze norm is slechts voor een beperkt aantal
landen bruikbaar, want in de meeste landen wordt door de burgerlijke
overheid nooit naar de kerkelijke gezindte gevraagd. In Nederland,
Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en de Scandinavische landen
gebeurt zulks wel. In België, Frankrijk en Engeland wordt echter
niet naar de kerkelijke gezindte geïnformeerd.
In Nederland wordt de geobjectiveerde intentie betreffende de
kerkelijke gezindte op verschillende wijzen vastgelegd:
1 Op de persoonskaarten van de burgerlijke stand; hier bestaat de
mogelijkheid tot wijziging.
2 Verder wordt naar de kerkelijke gezindte geïnformeerd bij bijzondere
gelegenheden als geboorte, huwelijk en sterfte.
3 Tenslotte wordt ook bij de tienjarige volkstelling de vraag gesteld
naar de kerkelijke gezindte.
Naargelang nu de eerste, de tweede of de derde „objectieve" norm
wordt gehanteerd, kunnen er zeer verschillende uitkomsten te voorschijn
komen.
Hoezeer de gegevens van de kerkelijke en de burgerlijke administratie
uiteen kunnen lopen, blijkt uit het volgende overzicht. 1
1 Zuid-Oost-Friesland als kerkelijk noodgebied. Rapport door de Commissie Vormingswerk
in Friesland uitgebracht aan het Breed-M oderamen van de Provinciale Kerkvergadering in
Friesland, 23 Maart 1953. Ook de cijfers van de volkstelling 1947 zijn in dit rapport afgerond
opgenomen.
14
wumkes.nl

TABEL 1
De Nederlands-Hervormden in Friesland, de Zuid- Oosthoek en enkele gemeenten
van Friesland in absolute aantallen volgens de burgerlijke statistiek (volkstelling
31 Mei 1947) en de kerkelijke statistiek (stand 1953)
Gebied
Friesland
Zuid-Oosthoek
Heerenveen en Opsterland
Oost- en Weststellingwerf
Smallingerland
Burgerlijke statistiek
(volkstelling 1947)
183.000
40.000
15.000
17.000
6.700
Kerkelijke statistiek
(stand 1953)
194.000
43.000
21.000
16.000
6.800
De kerkelijke cijfers liggen op één uitzondering na hoger, zelfs
beduidend hoger, dan de burgerlijke, waaruit wel blijkt, dat een
groot aantal personen door de kerkelijke administratie nog als
Hervormd worden aangemerkt, terwijl zij zich bij de volkstelling
toch blijkbaar als buitenkerkelijk hebben laten noteren.
Dat ook de verschillende vormen van de burgerlijke statistiek
onderling belangrijke verschillen kunnen opleveren, blijkt uit het
volgende voorbeeld: in Amsterdam waren er op 1 Mei 1947 volgens
de statistiek, die gebaseerd is op de persoonskaarten, 212.000
Katholieken. Volgens de volkstelling waren er op hetzelfde moment
in Amsterdam 187.458 Katholieken. Het gaat hier dus om een verschil
van niet minder dan 24.542 personen!
Deze sterke verschuivingen vinden plaats aan de periferie van
de kerken, waar de grens tussen Katholiek en niet-Katholiek,
tussen Hervormd en niet-Hervormd, m.a.w. tussen kerkelijk en
niet-kerkelijk, onmogelijk nog scherp getrokken kan worden. De
boven gegeven getallen kunnen allen objectief juist zijn, maar zij
veronderstellen blijkbaar een ander begrip van „Hervormd" en
van „Katholiek", dus een andere tel-eenheid. Uiteraard brengt dit
ook verschuivingen in het aantal buitenkerkelijken.
De sociografische begrippen kerkelijk en niet-kerkelijk of buitenkerkelijk
sluiten dus een grote mate van betrekkelijkheid in. Weliswaar
wordt een objectieve maatstaf gebruikt, maar die objectieve
maatstaf is allerminst een vaste en onveranderlijke grootheid.
Daarom moet in ieder afzonderlijk geval nagegaan worden, welke
deze subjectief-objectieve maatstaf is.
15
wumkes.nl

4. de norm van de volkstelling
In Nederland is als norm voor kerkelijk en niet-kerkelijk het meest
bruikbaar en daarom ook gangbaar de norm van de volkstelling. In
1947 was de vraag naar de kerkelijke gezindte als volgt geredigeerd:
1 Behoort hij tot een kerkgenootschap of godsdienstige gemeenschap?
(ja of neen).
2 Zo ja, tot welk (e) ?
Al is deze norm het best bruikbaar, toch is ook deze eigenlijk nog
te grof om een zuiver beeld van de situatie in zake kerkelijkheid en
niet-kerkelijkheid op te leveren. De betekenis van de volkstelling
ten aanzien van de vraag naar de kerkelijke gezindte kan inderdaad
als een soort van momentopname in een opinie-onderzoek beschouwd
worden. In laatste instantie immers geeft men op tot welke kerkelijke
gezindte men al of niet gerekend wenst te worden. Vandaar
dat de volkstelling een zuiverder graadmeter is dan de kerkelijke
en de andere vormen van de burgerlijke statistiek.
Kruijt 1 constateert dan ook als een algemeen verschijnsel, dat de
volkstelling voor de grote kerkgenootschappen lagere cijfers geeft
dan de kerkelijke administratie en ook lager dan de gemeentelijke
bevolkingsregisters, die eveneens een verouderd beeld opleveren
en de afval vertraagd weergeven.
Van de andere kant signaleert Kruijt ook het feit, dat menigeen
zich bij de volkstelling toch nog blijft rekenen tot het kerkgenootschap,
waarvan hij uiterlijk en innerlijk reeds volkomen vervreemd
is. Ook dit is een algemeen verschijnsel, dat vermoedelijk zal samenhangen
met de huiver om een overigens voldongen feit zwart op
wit te bevestigen.
Kooistra stootte op dit verschijnsel, toen hij bij de volkstelling
van 1947 ergens de buurt van een dorp in Friesland telde. Er woonden
circa 50 mensen, die zich met geen kerk inlieten. Toch was er
maar één, die „geen kerkgenootschap" achter zijn naam wilde
hebben. De anderen wilden allemaal als Hervormd of Gereformeerd
aangeduid worden. Kooistra concludeert daaruit, dat de cijfers
van de volkstelling geen zuiver beeld geven. „Hwant in minske
kin om hwa-wit-hoefolle dingen efter syn namme sette litte fan:
Herf., ensfh. mar as dy minske nea yn in tsjerke komt dan is er
butentsjerklik" en daarom wenst Kooistra de cijfers van de volkstelling
niet te gebruiken en neemt zijn toevlucht tot de uitslagen der
1 J. P. KRUIJT, De gegevens betreffende de kerkelijke gezindten van de volkstelling 1947.
16
wumkes.nl

verkiezingen. 1 Aanstonds kan worden erkend, dat de resultaten van
de volkstelling niet de volle werkelijkheid opleveren. Het zijn,
evenals trouwens de uitslagen van de verkiezingen, slechts benaderende
gegevens van een bepaalde werkelijkheid, die bovendien
slechts betekenis hebben voor zover zij juist geïnterpreteerd worden.
En wanneer de verkiezingsuitslagen gehanteerd worden om de
mate van kerkelijkheid en niet-kerkelijkheid te beoordelen, is wel
zeer veel behoedzaamheid vereist!
Op de merkwaardige uitslag van het opinie-onderzoek, dat door
het N.I.P.O. een maand na de volkstelling van 1947 werd ingesteld,
is boven reeds gewezen. De opvallende verschillen, die werden geconstateerd,
mogen wel als een aanwijzing beschouwd worden, hoezeer
men op het benaderend karakter van de uitslagen der volkstelling
bedacht dient te zijn.
De betrekkelijkheid, die reeds eerder in de sociografische begrippen
kerkelijk en niet-kerkelijk werd aangetroffen, blijft dus ook, hoewel
in mindere mate, bestaan, wanneer deze begrippen genormeerd
worden door de maatstaf van de volkstelling. Zelfs deze norm blijft
het karakter houden van een taxatie, die de kerkelijkheid aan de
hoge en de niet-kerkelijkheid aan de lage kant taxeert.
Deze omstandigheden beïnvloeden in sterke mate het derde paar
begrippen, dat enige omschrijving behoeft: kerks en niet-kerks.
III. Kerks en niet-kerks
Deze termen hebben betrekking op het kerkbezoek, het bijwonen
van kerkelijke oefeningen, het vervullen van kerkelijke plichten,
in het algemeen dus op de deelname aan het uitwendig kerkelijk
leven. Kerks is degene, die trouw en regelmatig aan het kerkelijk
leven deelneemt, terwijl degene, die zulks niet trouw en regelmatig of
zelfs in het geheel niet meer doet,niet-kerks of onkerks genoemdwordt.
Deze distinctie brengt dus een onderverdeling in de groep van
kerkdijken, dus van de personen, die nog gerekend kunnen worden
of zichzelf nog rekenen tot een kerk, naargelang zij kerkelijk meeleven
of niet. Maar reeds is gebleken, dat een groot aantal personen,
die volgens de kerkelijke statistiek nog als kerkelijk, zij het ook
onkerks, beschouwd worden, volgens hun eigen opvatting, welke
op het formulier van de volkstelling is neergelegd, volledig onkerkelijk
zijn.
Onder deze onkerksen treft men meerdere categorieën aan: zij,
1 G. Tsj. KOOISTRA, lerde en Keninkryh, Ljouwert 1954, 4.
17
wumkes.nl

die alleen maar gedoopt zijn en verder geen enkel contact met de
kerk hebben gehad, noch in het gezin, noch op school; zij, die in
hun jeugd wel enig contact hebben gehad, maar verder totaal van
de kerk vervreemd zijn; zij, die op latere leeftijd tot volkomen onverschilligheid
zijn geraakt enz. Bij de Katholieken is er door de
fixering van Paasplicht en Zondagsplicht een duidelijk criterium
voor kerks en niet-kerks. Aangezien een dergelijk criterium bij de
Protestanten ontbreekt, is het voor hen moeilijker de grenzen tussen
kerks en niet-kerks af te bakenen.
PARAGRAAF 2. DE BUITENKERKELIJKHEID IN
NEDERLAND EN BIJZONDER IN FRIESLAND
Ter inleiding op de beschrijving van de buitenkerkelijkheid in
Friesland volgt hier eerst een korte verhandeling over de buitenkerkelijkheid
in Nederland. Het verschijnsel van de buitenkerkelijkheid
wordt hier bepaald naar de maatstaf van de volkstellingen, en
alle cijfermateriaal in deze studie is, tenzij uitdrukkelijk anders
wordt vermeld, aan de uitslagen van de achtereenvolgende tellingen
ontleend.
I. De buitenkerkelijkheid in Nederland
1. algemeen beeld
Ons uitgangspunt is de onderstaande tabel, waarbij in de groep
Protestanten de leden van de volgende Protestantse Kerken zijn
samengebracht: de Nederlands-Hervormde Kerk (in 1947: 31.1%),
de Gereformeerde Kerken (7.0%), de Gereformeerde Kerken art.
31 (0.9%), de Christelijk-Gereformeerde Kerk (0.7%), de Gereformeerde
Gemeenten (0.9%), de Oud-Gereformeerde Gemeenten
(0.2%), de Evangelisch-Lutherse Kerk (0.6%), de Hersteld-Evangelisch-Lutherse
Kerk (0.1%), de Doopsgezinde Broederschap
(0.7%) en de Remonstrantse Broederschap (0.4%).
In een tijdperk van ruim honderd jaar blijkt de samenstelling
van de bevolking van Nederland op zeer ingrijpende wijze veranderd
te zijn. De Katholieken vormen in deze ontwikkeling de meest
stabiele groep, vanaf 1830 tot 1910 dalend, daarna stijgend tot een
percentage, dat bijna gelijk is aan dat van honderd jaar geleden.
De Protestanten zijn gedaald van een flinke meerderheid (bijna
60%) tot een stevige minderheid (ruim 40%).
Merendeels ten koste van de groep Protestanten is een totaal
nieuwe derde groep ontstaan, die in de statistiek wordt aangeduid
als „personen zonder kerkelijke gezindte". Binnen betrekkelijk
18
wumkes.nl
1

TABEL 2
Z)e Katholieken, Protestanten en buitenkerkelijken in Nederland in % van de
totale bevolking volgens de volkstellingen van 1830 tot 1947
Jaar
1830
1840
1849
1859
1869
1879
1889
1899
1909
1920
1930
1947
Katholieken
%
38.8
38.3
38.2
37.1
36.5
35.9
35.4
35.1
35.0
35.6
36.4
38.5
Protestanten
/o
59.1
59.6
59.7
60.6
61.2
61.5
60.4
60.1
56.9
53.3
45.6
42.6
buitenkerkelijken
Absoluut
—
—
—
—
—
12.253
66.085
115.179
290.960
533.714
1.144.578
1.641.291
/o
__—
-._
-.-
-.-
-.—
0.31
1.48
2.26
4.97
7.77
14.43
17.04
korte tijd is deze nieuwe groep van een klein aantal uitgegroeid
tot een flink deel van het Nederlandse volk; momenteel mag het
aantal buitenkerkelijken wel op ongeveer 1.800.000 geschat worden.
Weliswaar wijst een vergelijking van de percentages over de beide
laatste perioden (van 1920 tot 1930 over tien jaar een toename van
6.6%, van 1930 tot 1947 over zestien en een half jaar een toename
van slechts 2.6%) op een vertraagd proces der ontkerkelijking, maar
een nadere beschouwing van de statistische gegevens leidt tot de
conclusie, dat de kerkelijke verschuivingen na 1930 vrijwel onverminderd
in dezelfde richting wijzen als daarvóór en op sommige
punten thans zelfs ernstiger lijken dan ooit tevoren. 1
Het getal 1.800.000 op een bevolking van meer dan 10.000.000,
m.a.w. ruim 17% van het totaal, zegt op zichzelf nog niet veel. Pas
de locale en sociale analyse van dit getal zal het belang van deze
derde groep in de Nederlandse samenleving op overtuigende wijze
in het licht kunnen stellen. De algemene getallen voor geheel Nederland
zijn een nivellering van volkomen ongelijke toestanden in de
verschillende delen van het land en in de onderscheiden sociale
groeperingen. Door deze algemene getallen wordt daarom het verschijnsel
der buitenkerkelijkheid nog slechts op zeer gebrekkige
wijze aangeduid.
1 Vgl. P. SMITS, Kerk en Stad. Een godsdienst-sociologisch onderzoek met inbegrip van een
religiografie van de industrie-stad Enschede, 's-Gravenhage 1952.
19
wumkes.nl

2. regionale en locale analyse
Als voorbeeld van regionale en locale analyse volgt hier de ontwikkeling
van de buitenkerkelijkheid in de provincies en in een aantal
gemeenten (zie tabel 3).
Dit overzicht, waarin naast de provincies en de grote stedelijke
gemeenten ook enkele plattelands-gemeenten met een zeer hoog
percentage buitenkerkelijken in de provincies Groningen, Friesland
en Noord-Holland zijn opgenomen, toont de zeer grote gewestelijke
en plaatselijke verschillen.
1 De situatie in de Katholieke gebieden is totaal anders dan de
situatie in de gebieden, waar de Katholieken een aanzienlijke of
kleine minderheid vormen. Men lette op de grote steden in Noord-
Brabant en Limburg en op de stad Nijmegen in Gelderland. Het
aantal buitenkerkelijken is hier minimaal en wordt bovendien
wellicht voor een groot deel door immigratie verklaard. Het hoogste
percentage levert Brunssum met 6.3%; het percentage Katholieken
is daar betrekkelijk laag nl. 77.1%.
2 In de grote stedelijke gemeenten van de rest van het land is
25-30-35% buitenkerkelijken normaal. Van de bevolking van de
steden is dus één vierde, één derde en in sommige gevallen bijna de
helft buitenkerkelijk. Vergelijking met 1899 en 1909 toont aan, dat
de religieuze structuur in het verloop van enkele decennia totaal
veranderd is.
3 Illustratief is het geval Amsterdam, waar het percentage buitenkerkelijken
van 5.9% in 1899 gestegen is tot 45.2% in 1947.
Het percentage Protestanten daalde in deze periode van ruim 60%
tot 26.7%. In Amsterdam vormen de buitenkerkelijken dus verreweg
de grootste groep. Van het totaal aantal buitenkerkelijken in
Nederland woonde in 1947 niet minder dan 363.355 of 22.2% in
Amsterdam!
4 De hoogste percentages zijn te vinden in enkele kleinere gemeenten
in Groningen, Friesland en Noord-Holland. De buitenkerkelijkheid
is in deze provincies niet een specifiek verschijnsel van de
stedelijke samenleving, maar een zeer eigenaardig sterk agrarisch
verschijnsel, dat, zoals uit de percentages van 1899 blijkt, niet van
recente oorsprong is. In de tweede helft der vorige eeuw, na 1860,
begint deze specifieke buitenkerkelijkheid zich te manifesteren,
hetgeen voor Friesland in het verder verloop zal blijken.
20
wumkes.nl

TABEL 3
Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale bevolking van de provincies en
enkele gemeenten van Nederland van 1899 tot 1947 en de totale bevolking van
Nederland in 1947
provincies en
Gemeenten
Groningen
gem. Groningen
gem. Beerta
gem. Finsterwolde
Friesland
gem. Leeuwarden
gem. Heerenveen
Drente
gem. Assen
Overijsel
gem. Enschede
gem. Hengelo
gem. Deventer
Gelderland
gem. Arnhem
gem. Nijmegen
Utrecht
gem. Utrecht
Noord-Holland
gem. Amsterdam
gem. Haarlem
gem. Zaandam
gem. Zaandijk
gem. Kooga/dZaan
gem. Westzaan
gem. Hilversum
gem. den Helder
gem. Alkmaar
Zuid-Holland
gem. Rotterdam
gem. den Haag
gem. Leiden
gem. Delft
gem. Gouda
Zeeland
gem. Middelburg
gem. Vlissingen
N oord-Brabant
gem. den Bosch
gem. Eindhoven
gem. Tilburg
gem. Breda
Limburg
gem. Maastricht
gem. Heerlen
gem. Brunssum
gem. Hoensbroek
gem. Venlo
gem. Roermond
1899
4.2
7.9
1.9
1.8
6.9
4.3
5.1
1.2
3.0
1.1
1.7
2.0
2.0
0.9
2.6
1.8
0.8
1.0
4.5
5.9
2.8
15.5
19.2
15.6
9.4
2.5
4.5
2.1
1.7
2.2
2.7
2.3
1.8
1.8
1.2
3.3
3.4
0.2
0.2
0.2
0.05
1.2
0.0
0.1
0.0
0.0
0.0
0.2
0.2
1909
8.7
17.0
7.2
0.6
11.8
13.6
17.7
3.6
12.8
3.3
9.2
6.3
6.3
1.8
5.5
2.3
2.4
3.6
9.2
11.8
8.7
26.2
27.0
26.5
16.7
7.2
7.4
5.0
5.3
6.6
10.1
5.5
4.7
3.4
2.2
6.4
6.1
0.3
0.6
0.7
0.2
1.7
0.04
0.2
0.6
0.0
0.2
0.4
0.3
1920
11.2
23.2
21.3
5.4
13.0
22.1
21.2
4.6
11.3
4.8
11.8
10.1
11.2
2.7
8.3
2.8
5.5
8.1
17.0
21.7
17.3
37.3
37.0
38.3
31.6
13.3
20.4
12.6
8.4
10.2
15.8
10.3
11.9
5.8
2.7
9.6
11.7
0.4
0.6
1.2
0.3
1.6
0.1
0.7
2.8
2.4
1.8
0.5
0.4
wumkes.nl
1930
21.5
35.9
41.2
37.8
23.1
38.8
40.4
11.3
24.0
11.7
21.9
19.2
26.7
6.1
17.6
5.4
11.6
16.4
28.5
34.4
31.2
46.3
50.2
50.5
33.0
24.3
39.8
25.1
16.5
22.1
23.3
18.4
19.1
16.8
6.3
20.5
26.3
1.1
1.1
5.0
0.6
3.0
0.6
1.4
4.1
4.7
4.3
0.5
0.7
1947
27.0
43.0
54.4
54.0
23.5
37.0
46.2
13.0
25.0
13.4
26.3
23.5
30.3
7.4
19.6
4.8
13.9
17.7
34.2
45.2
31.7
46.5
50.2
53.5
51.7
27.9
39.2
27.5
21.1
31.3
27.4
22.6
22.4
20.5
6.7
20.5
26.9
1.4
1.4
5.6
1.0
3.4
1.0
1.4
4.0
6.3
4.4
1.0
1.1
Totale bevolking
in 1947
449.862
132.021
3.771
3.195
459.361
76.679
23.634
271.909
22.602
638.797
101.015
45.875
44.089
1.028.127
97.350
106.523
549.566
185.246
1.774.273
803.847
156.856
41.698
4.467
7.184
3.318
85.051
31.583
37.837
2.284.080
646.248
532.998
86.914
62.018
37.283
260.800
20.605
20.217
1.180.133
53.941
134.527
114.312
85.294
684.105
74.449
56.625
18.776
16.042
41.566
21.215

Nadat op deze wijze de regionale en locale spreiding van de
buitenkerkelijken is vastgesteld, zal nu nagegaan worden, in welke
mate zij vertegenwoordigd zijn in de verschillende sociale geledingen.
3. sociale analyse
De globale locale en regionale analyse van de buitenkerkelijkheid
impliceert een verwijzing naar sterke sociale verschillen. De samenlevingsvormen
en beroepswerkzaamheden vertonen een duidelijke
correlatie met de mate van buitenkerkelijkheid. De sociale groepering
is een onmisbaar gegeven voor een beschrijving van de buitenkerkelijkheid,
welke als basis kan dienen voor een verklaring.
Gegevens betreffende de combinatie van buitenkerkelijkheid
met beroep geven de tellingen van 1930 en 1947. In de telling van
1930 werd de buitenkerkelijkheid gedifferentieerd volgens de
bedrij f skiassen.
TABEL 4
Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking per bedrijfsklasse
in Nederland op 31 Dec. 1930
Bedrij f sklasse
I - XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
Industrie
Landbouw
Visserij en jacht
Handel
Verkeer
Crediet- en bankwezen
Verzekeringswezen
Overige bedrijven en vrije beroepen
Onderwijs
Huiselijke diensten
Losse werklieden
Godsdienst
Onbekend
Totale beroepsbevolking
% buitenkerkelijken
17.5
4.1
8.8
17.6
22.5
26.9
23.8
20.0
14.4
11.2
24.4
0.3
20.2
14.9
Deze tabel wordt aangevuld door een tweede, waarin de positie
in het beroep wordt aangegeven. A = Bedrij f shoof den voor eigen
rekening; B = Bedrijfshoofden voor rekening van een ander; C =
Bedrijfsleiders, meesterknechts e.d.; D = gewone arbeiders.
22
wumkes.nl
1

TABEL 5
Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking van Nederland
naar bedrijfsklasse en positie in het beroep 1
Bedrijfsklasse
I-XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
Totaal: i -XXIII
Industrie
Landbouw
Visserij en jacht
Handel
Verkeerswezen
Crediet- en bankwezen
Verzekeringswezen
positie in
het beroep
A + B
C + D
A + B
C + D
A + B
C -f D
A + B
C + D
A -f B
C + D
A -f B
C + D
A + B
C -f D
A + B
C + D
% buitenkerkelijken
12.7
18.3
3.0
4.9
10.4
8.1
13.9
20.2
14.9
24.3
28.7
26.7
24.8
23.7
9.4
16.8
Deze ten dele nog zeer grove indelingen manifesteren toch reeds
een duidelijke structuur. De buitenkerkelijkheid is het hoogst in
het crediet- en bankwezen (26.9%), onder de losse werklieden (24.4
%), in het verzekeringswezen (23.8%), in de bedrijfsklasse „verkeer"
(22.5%) en in de groep „overige bedrijven en vrije beroepen" (20.0%).
Met de nodige voorzichtigheid kunnen hierin twee groepen worden
onderscheiden, nl. de niet-geschoolde arbeiders en degenen, die
werkzaam zijn in een aantal administratieve en semi-intellectuele
beroepen, welke kenmerkend zijn voor onze moderne samenleving.
Voor de eerste groep kunnen als min of meer representatief worden
beschouwd de losse werklieden en de bedrijfsgroep „verkeer".
Tabel 5 toont aan, dat in bedrijfsklasse „verkeer" het bijzonder
hoge percentage buitenkerkelijken gezocht moet worden in de
posities C en D, d.w.z. in hoofdzaak onder de gewone arbeiders.
Tot de tweede groep behoren de bedrij f skiassen crediet- en bankwezen
en verzekeringswezen. In deze beide klassen blijkt er weinig
1 J. P. KRUIJT, Kerkelijkheid en onkerkelijkheid in Nederland, in: Socialistische Gids, 20
(1935). De tabellen zijn door KRUIJT ontleend aan Uitkomsten Beroepstelling 1930, dl VII
en dl VIII.
23
wumkes.nl

verschil te bestaan tussen de posities A -j- B en C -f- D. Dit kan
betekenen, dat de buitenkerkelijkheid hier niet zozeer gezocht
moet worden in de positie in het beroep, maar veeleer in de algemene
sfeer van het beroep.
De tweede tabel toont een grotere buitenkerkelijkheid in de
posities C + D, d.i. onder de ondergeschikte arbeiders voor de
klassen: industrie, handel, verkeerswezen en, op veel lager niveau,
ook landbouw.
TABEL 6
Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking en in het totaal
aantal mannelijke gezinshoofden met beroep per bedrijfsgroep in Nederland op
31 Mei 1947 *
Beroepsklasse
Bedrijfshoofden in de nijverheid met
personeel
Intellectuele-(vrije)- en hogere
beroepen
Nieuwe middenstand
Oude middenstand
Boeren
Landarbeiders
Arbeiders
TOTAAL
% buitenkerkelijken
van totaal aantal
werkenden
16.3
25.1
20.7
16.6
3.3
11.7
21.9
17.5
van mannelijke
gezinshoofden
16.1
27.2
23.4
19.0
4.0
13.0
25.5
20.1
De telling van 1947 geeft meer mogelijkheden voor de sociale
analyse van de buitenkerkelijkheid. Voor een lijst van 38 beroepen
of beroepsklassen worden de kerkelijke gezindten vermeld. Een
moeilijkheid ligt in de groepering van deze 38 gevallen. Men kan
de indeling van het C.B.S. volgen en komt dan tot de driedeling
van bedrijfshoofden, hoofdarbeiders en handarbeiders. Men kan
echter ook trachten uit deze 38 gevallen de algemene sociale structuur
te construeren van:
1 J. P. SUVEREIN, Onderzoek naar de beroepsklassen in het Nederlandse volk en in de verschillende
Kerkgenootschappen, in: Sociologisch Bulletin, 5 (1951) 65-84. De ie kolom is een bewerking
van tabel 15 B. van de Volks- en beroepstelling 31 Mei 1947, „Beroepsbevolking
(exclusief tijdelijk niet-werkenden) naar beroepsgroepen en kerkgenootschap". De 2e
kolom is een bewerking van tabel 15 F. „Mannelijke gezinshoofden met beroep (exclusief
tijdelijk niet-werkenden) naar beroepsgroepen en kerkgenootschap".
24
wumkes.nl
1

1 bedrij fshoof den in de nijverheid met personeel;
2 intellectuele, vrije en hogere beroepen;
3 nieuwe middenstand;
4 oude middenstand;
5 boeren;
6 landarbeiders;
7 arbeiders.
Volgens deze tweede methode komt men tot de nevenstaande resultaten.
(Tabel 6).
Het blijkt dus een aanzienlijk verschil te geven, of men de buitenkerkelijkheid
berekent op de personen met een beroep of op de
mannelijke gezinshoofden met een beroep. In het tweede geval ligt
de buitenkerkelijkheid hoger.
Het is gewenst van deze 7 groepen ook een aantal bijzondere
representanten op te nemen. Dit geschiedt in de volgende tabel
voor de provincies en Nederland (zie tabel 7).
Over de gehele lijn is een duidelijke sociale structuur van de buitenkerkelijkheid
aanwijsbaar, welke echter in sommige gevallen doorkruist
wordt door regionale verschillen. De hoogste percentages
buitenkerkelijken worden gevonden in de groep „intellectuele-,
vrije- en hogere beroepen", in de nieuwe middenstand, waarbij
echter de onderwijzers een uitzondering vormen, en onder de arbeiders.
In de laatste groep staan de sjouwers, haven- en transportarbeiders
(33.2%) en het hotel-, café- en restaurantpersoneel (36.4%)
bovenaan. De regionale en sociale analyse van de buitenkerkelijkheid
stelt een aantal belangrijke problemen, welke echter in het
speciale kader van deze studie niet passen. De bijzondere positie
van Friesland zal nog besproken worden.
II. De buitenkerkelijkheid in Friesland
1. godsdienstige structuur
Sedert de vorige eeuw is de godsdienstige structuur van Friesland
zeer ingrijpend gewijzigd. Een eenvoudige vergelijking van de toestand
aan het begin van de vorige eeuw met de situatie van tegenwoordig
stelt deze wijzigingen duidelijk in het licht. Het godsdienstig
beeld bij de aanvang van de 19e eeuw valt af te lezen uit
de gegevens betreffende de kerkelijke gezindten, welke verschaft
worden door de „Alphabetische Lijst der .Steden en Dorpen van
25
wumkes.nl

pu-ETJapajsf
S-mquijq
^UBqBjg
-paoo^j
pu¾pa¾
pixenoH
-PPZ
pn¾noH
-pjooj^;
W33-CH1
pu-epappg
psffjaAQ
a^ugjQ
puBisai¾
uaSutuojf)
ft
o
bo
m
."2
'S
>
T-i
CO
YH
CO
Ö
CM Hr
t~-
CM
O
CM
co
CM
00 o
co a\
7-1
oó Ö có CD CM
O TH f-; Hr CO O) cq
CM cd T-i in i-i ö o>
CM TH TH TH TH TH
00 ui N f ) Vp CO CO 10
ö cd in in có T^ o oi
CO ¾ J M C O O l H ^ H
CM
CM
O
CM
TQ
o
Ö r-t
o o co
CM T-i O co CM TH
1
CO CM CO CÖ O) O
H H r i CO T-i H
CO CM CO CO CO T-i
có H' o co in 6
in m co T¾ -* co
c> ö co r~i G\ t>-
CM CO CM CO CM CM
"¾ 0> -i; in CM CO
cd có cò ò c^ cd
Tt- Th xh m -i
CM CM CM CO CM CM CM
Y-î
o
CM
l~-
cor^-cqc^r^ThThCM t^- co
c o d a i d o \ c ^ d d r^ CM
THCMTHCMTHCMCMCM TH YH
TJ-CMOOCOCOOSTHCO
ÖThcdcÓHrC^CNcó
CMHrcococoThcOTh
Ol + O H C f l O l O CMr~-CMC0C0C0C*CM
oo oo oo m a¾ co H-
CM CM TH CM CM H>
Ö
ai
a> ü
=5-05 ft P
3
CD
: !? ö
£ ei
Il ^
O CO
-O H
o¾
cl'¾
> o
«3
iï
o
Ö
I
•£
o
.o.
Ö
H 2
o ¾
•'S O
•g-s
cd C
B es
C8 CS
ffl M ¾xiOpqjTa
26
wumkes.nl
COOCMt^aNO-CMCO
CMcOTj-tocninTj-Tr-
i>:
'S
ö
o
CÜ ¾
n3 ft
© -M
'3 fl
u
O
TH
CD
ho
ei 2^
M
D
cS ¾ CD'
>
CD ©
3
ö co çn o 8
O

Vriesland met derzelver bevolking in 1809". 1 Voor wat de huidige
structuur betreft kan gebruik gemaakt worden van het materiaal
van de volkstelling van 1947.
TABEL 8
De bevolking van Friesland naar kerkelijke gezindte in absolute aantallen en
iedere gezindte in % van de totale bevolking op 31 Dec. 1809 en 31 Mei 1947
Gezindte
Rooms-Katholiek
Ned.-Hervormd (incl. Waals-Herv.)
Gereformeerd
w.v. Geref. Kerken
Geref. Kerken Art. 31
Chr. Geref. Kerk
Geref. Gemeenten 2
Oud Geref. Gemeenten
Evangelisch-Luthers
Hersteld Evang. Luthers
Doopsgezind
Israëlitisch
Overigen
Geen
Totaal
ABS.
16.322
143.885
—
—
—
—
—
—
887
13.411
1.032
57
6
175.600
1809
%
9.3
81.9
-.—
_.—
_.—
-,—
-._
_,_
0.51
7.6
0.59
0.03
0.00
100.0
ABS.
33.524
182.370
111.968
98.031
5.387
5.445
3.029
76
77S)656
//0 /119
13.328
168
9.393
107.835
459.361
1947
%
7.3
39.7
24.4
21.3
1.2
1.2
0.66
0.02
0 17* 0 ' 14
u i/
' /0.03
2.9
0.04
2.1
23.5
100.0
In dit overzicht treden de verschuivingen, welke zich sinds de
vorige eeuw hebben voltrokken, duidelijk naar voren:
1 De godsdienstige structuur van vroeger heeft zijn eenvoudig
en overzichtelijk karakter verloren en vertoont nu een sterk genuanceerd
en daardoor zeer gecompliceerd beeld. Dit is het gevolg
1 Vgl. Archief van de Landdrost van Friesland, aanwezig op het Rijksarchief te Leeuwarden,
inventarisnummers 31-34.
* De volkstelling van 1947 stelt het aantal leden van de Gereformeerde Gemeenten in
Friesland op 3029 en hun aandeel in de bevolking op 0,66%. Deze getallen kunnen niet
juist zijn, want volgens het officiële Kerkelijk Jaarboekje 1950 van de Gereformeerde Gemeenten
in Nederland en Noord-Amerika zijn er dat jaar in Friesland slechts drie geïnstitueerde
gemeenten: te Akkrum (67 zielen, waarvan 55 lidmaten), te Lemmer (64 zielen, waarvan 52
lidmaten) en Oudemirdum (135 zielen, waarvan 100 lidmaten). Blijkbaar zijn bij het invullen
van de formulieren voor de volkstelling deze Gereformeerde Gemeenten verwisseld
met een of meer van de andere Gereformeerde kerkelijke gezindten. Vgl. Een vreemde geschiedenis,
in: Fries Dagblad, 29 September 1949 en Gereformeerde Gemeenten in Friesland, in:
Fries Dagblad, 5 October 1949.
27
wumkes.nl

deels van de splitsing (de groep Evangelisch-Luthersen en de groep
Gereformeerden), deels van de relatieve toename (de groep Overigen)
of relatieve afname (Katholieken, Nederlands-Hervormden, Doopsgezinden
en Israëlieten) van bestaande kerkelijke gezindten en
deels van het optreden van een nieuwe formatie (de groep „Geen").
2 De belangrijke kerkelijke gezindten zijn sedert het begin van
de vorige eeuw in mindere of meerdere mate verzwakt. De Katholieken
vertonen een niet geringe relatieve daling, maar hun aantal
heeft zich verdubbeld. De Nederlands-Hervormden zien hun aandeel
in de bevolking tot de helft teruggebracht, maar zijn absoluut
gezien toegenomen, zulks in tegenstelling met de Doopsgezinden,
die niet alleen relatief het sterkst achteruit zijn gegaan, maar zelfs
hun absoluut aantal niet hebben kunnen handhaven.
3 Vooral ten koste van de groep Nederlands-Hervormden is
de groep Overigen, waarin vooral de verschillende secten zijn opgenomen,
sterk toegenomen, is verder de nieuwe groep der Gereformeerden
binnengetreden, die met zijn hoog percentage de nieuwe
structuur sterk beheerst en heeft zich tenslotte de groep „Geen"
van niets ontwikkeld tot een zeer belangrijke groep, die met zijn
23.5%, evenals de groep der Gereformeerden, bijna één vierde van
de bevolking van Friesland omvat. Het is deze groep „Geen", die
hier verder onder de loupe genomen wordt.
2. optreden en ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid
In de situatie rond 1809 werden 6 personen aangetroffen, die als
buitenkerkelijk beschouwd zouden kunnen worden. Een te verwaarlozen
aantal uiteraard. In de uitkomsten van de tienjarige volkstellingen,
welke 1 Jan. 1830 startten, treden de buitenkerkelijken
pas bij de volkstelling van 1879 als een afzonderlijk genoemde
groep naar voren. Voor zover aanwezig, gaan zij vóór die tijd schuil
in de groep „onbekenden, tot geen der genoemde kerkgenootschappen
behorende". Deze groep telde in Friesland in 1859 slechts 468
personen en in 1869 nog maar 670 personen. 1 Wanneer men bedenkt,
dat in deze groep ook de aanhangers van een aantal kleine secten
zijn opgenomen, dan kan het aantal buitenkerkelijken in die
jaren niet groot geweest zijn.
Te beginnen met de volkstelling van 1879 worden de buiten-
1 Exclusief Vlieland en Terschelling.
28
wumkes.nl

kerkelij ken afzonderlijk genoemd. De periode 1879 tot 1947 geeft
dan het volgende beeld.
TABEL 9
De buitenkerkelijken per provincie van Nederland in % van de totale bevolking
per provincie voor de volkstellingsjaren 1879 tot 1947
Provincies
Noord-Brabant
Gelderland
Zuid-Holland
Noord-Holland
Zeeland
Utrecht
Friesland x
Overijsel
Groningen
Drente
Limburg
Nederland
1879
0.0
0.1
0.3
0.4
0.2
0.2
1.0
0.2
0.6
0.4
0.0
0.3
1889
0.1
0.5
0.8
1.8
0.8
0.4
7.0
0.8
3.3
1.3
0.0
1.5
1899
0.2
0.9
1.7
4.5
1.2
0.8
6.9
1.1
4.2
1.3
0.0
2.3
1909
0.3
1.8
5.3
9.2
2.2
2.4
11.8
3.3
8.7
3.6
0.2
5.0
1920
0.4
2.7
8.4
17.0
2.7
5.5
13.0
4.8
11.2
4.6
0.6
7.8
1930
1.1
6.1
16.5
28.5
6.3
11.6
23.1
11.7
21.5
11.3
1.0
14.4
1947
1.5
7.4
21.1
34.2
6.7
13.9
23.5
13.4
27.0
13.0
1.3
17.0
Bij dit eerste afzonderlijke optreden van de buitenkerkelijken in
1879 bereiken zij terstond reeds een absoluut aantal van 3.234,
d.w.z. ongeveer 1% van de Friese bevolking. De ontwikkeling, die
daarna volgt, draagt zowel in vergelijking met Nederland en de
andere provincies als op zichzelf beschouwd een eigen karakter.
Dit moge blijken uit de volgende vaststellingen.
De bijgaande grafiek (zie blz. 30) van de ontwikkeling der buitenkerkelijkheid
in Nederland en Friesland maakt een onderlinge vergelijking
mogelijk. De grootste afwijking wordt aangetroffen in 1889,
waarin Friesland procentueel gezien bijna vijf maal zoveel buitenkerkelijken
telt als Nederland. Na dit jaar kan men in zekere zin spreken
van een naar elkaar toe groeien der percentages. In het j aar 1947
bedraagt het percentage voor Friesland 23.5% en ligt deze provincie
dus ruim 6% boven het gemiddelde percentage voor Nederland
als geheel. Het absolute aantal heeft intussen de honderdduizend
overschreden en bedraagt 107.815. Plaatst men Friesland in de rij
der Nederlandse provincies, dan blijkt deze provincie tot en met
1909 het meest buitenkerkelijk te zijn. Pas in 1920 was het percentage
buitenkerkelijken in vergelijking met de andere provincies
1 Tot en met 1930 exclusief Vlieland en Terschelling, die tot en met dit jaar onder Noord-
Holland zijn gerekend.
29
wumkes.nl

DE ONTWIKKELING VAN HET AANDEEL DER BUITENKERKELIJKEN IN DE
TOTALE BEVOLKING VAN FRIESLAND EN NEDERLAND IN DE PERIODE 1879-1947
TEKENING NO ç70 H.S. I9-IO-54
'SS9 1859 I909 1930 1930
Fig. 1
niet meer het hoogst. Toen nam Noord-Holland de eerste plaats in.
Bij de laatste volkstelling stond Friesland na Noord-Holland en
Groningen op de derde plaats.
De ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid in Friesland op zichzelf
beschouwd, vertoont na elke toename van belangrijke aard een
zekere stabilisatie. Over het geheel genomen vertoont dit periodieke
verschijnsel het volgende beeld: zeer grote toename (1879-1889),
geringe afname (1889-1899), zeer grote toename (1899-1909), matige
toename (1909-1920), zeer grote toename (1920-1930), geringe toename
(1930-1947). Bij de beschrijving van de locale differentiatie
komt deze typische golfbeweging nog even ter sprake.
30
wumkes.nl

De grote sprong, die het percentage buitenkerkelijken tussen
1920 en 1930 vertoonde, heeft zich niet herhaald tussen 1930 en
1947. De relatieve toename van het percentage in deze periode
bedroeg slechts 1.4% tegen een toename van het percentage buitenkerkelijken
in geheel Nederland met 11.8%. Het is onzeker of het
tempo van het proces der buitenkerkelijkheid in Friesland zich
verder zal vertragen en in welke mate dit zal geschieden. Ook
voor Friesland geldt, dat het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
pas door de locale en sociale analyse duidelijker naar voren treedt.
3. locale analyse
Ter benadering van de huidige verspreiding der buitenkerkelijken
in Friesland en van de ontwikkeling, die tot de actuele situatie
geleid heeft, dient onderstaande tabel.
TABEL 10
De buitenkerkelijken per gebied van Friesland in % van de totale bevolking per
gebied voor de volkstellingsjaren 1879 tot 1947
Gebieden
N.O. Friesland
Z.O. Friesland
Z.W. Friesland
N.W. Friesland
Centraal Friesland
Vijf steden
Eilanden l
Friesland
1879
1.8
0.9
0.5
0.5
1.5
0.7
0.7
1.0
1889
4.0
13.7
4.8
8.0
5.0
4.8
1.8
7.0
1899
4.3
9.4
3.8
10.9
8.6
7.1
6.1
6.9
1909
5.1
17.7
6.2
19.4
13.3
13.0
8.2
11.8
1920
4.7
18.0
5.6
17.7
10.2
18.9
8.8
13.0
1930
7.5
33.1
10.2
23.3
24.4
33.6
11.7
23.1
1947
8.2
34.0
9.0
22.1
23.6
33.3
17.7
23.4
In deze tabel is de volgende godsdienst-sociografische indeling toegepast:
2
1 Inclusief Vlieland en Terschelling.
2 De boven gegeven godsdienst-sociografische indeling is samengesteld uit gegevens ontleend
aan de volkstelling van 31 Mei 1947. Van elk van de gebieden zullen nu de voornaamste
kenmerken, op grond waarvan zij zijn samengesteld, worden gegeven:
1 Gebied Noord-Oost. Dit gebied heeft een zeer hoog percentage Gereformeerden en een
betrekkelijk laag percentage buitenkerkelijken. De Nederlands-Hervormden zijn iets sterker
vertegenwoordigd dan in de provincie als geheel. Beide genoemde Protestantse groeperingen
vormen meer dan 85% van de bevolking.
2 Gebied Zuid-Oost. Afgezien van de vijf steden is dit gebied het meest buitenkerkelijke
gedeelte van Friesland. De Katholieken, Nederlands-Hervormden en Gereformeerden zijn
over het geheel in een iets minder sterke mate vertegenwoordigd dan het provinciaal gemiddelde.
(Vervolg op bh. 33).
31
wumkes.nl

nF VERSPREIDING VAN DE BUITENKERKELIJKEN PER GEMEENTE VAN FRIESLAND
tti PROCENTEN VIN DE TOTALE BEVOLKING PER GEMEENTE OP 3. MEI 1947
TEKENING Ho 97* M-S 31-10-54
TERSCHELLINO
VLIELAND
5% EN MINDER
5,1 - 10,0 %
10,1 - 15,0 %
Fig. 2
wumkes.nl
15,1 - 25,0 %
25,1 - 35,0 %
35,1 - 45.0 %
45 % EN MEER
60DSD. SOCIOGR.
INDELING

DE BUITENKERKELIJKEN IN % VAN DE TOTALE BEVOLKING PER BUURT
IN DE GEMEENTE SM ALLINGERLAND OP 31 MEI 1947
5 7o EN MINDER
5.1 !O.Ö°/o
22
IO.I-20.0°/o
rtá&JMS¾
20.I- 30.0 /o
30.l-40.0°/o
40.l-50.0°/o
50°/o EN MEER
BUURTGRENZEN
*%£*&&-
WIJKGRENZEN
wumkes.nl

N.0. Friesland (Ferwerderadeel, West- en Oostdongeradeel,
Dokkum, Dantumadeel, Kollumerland ca., Tietjerksteradeel,
Achtkarspelen).
Z.0. Friesland (Smallingerland, Utingeradeel, Opsterland, Heerenveen,
Haskerland, Lemsterland, West- en Ooststellingwerf).
Z. W. Friesland (Wonseradeel, Hennaarderadeel, Workum, Wymbritseradeel,
IJlst, Doniawerstal, Sloten, Gaasterland, Hindelopen,
Hemelumer-Oldephaert, Stavoren).
N.W. Friesland ('t Bildt, Menaldumadeel, Barradeel, Franekeradeel).
Centraal-Friesland (Baarderadeel, Rauwerderhem, Idaarderadeel).
Steden (Leeuwarden-Leeuwarderadeel, Harlingen, Franeker,
Sneek en Bolsward).
Eilanden (Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog).
De actuele spreiding van de buitenkerkelijken, in bijgaand cartogram
aangegeven (zie blz. 32), wordt gekenmerkt door de betrekkelijk
geringe percentages in het Noord-Oostelijk en Zuid-Westelijk
deel en door de betrekkelijk hoge percentages in de overige delen van
Friesland. Trekt men een lijn vanuit Sint Jacobi-parochie over
Leeuwarden naar Akkrum, dan vormt die lijn de as van de gemeenten
met een sterke buitenkerkelijkheid. Het zijn, behalve Vlieland
(35.3%) en Terschelling (20.2%), de gemeenten 't Bildt (35.3%),
Menaldumadeel (20.2%), Leeuwarden (37.0%), Idaarderadeel (26.5),
Rauwerderhem (24.6%), en Utingeradeel (39.4%,). Bij deze be-
3 Gebied Zuid-W est. Kenmerkendvoorditgebied is het relatief hoge percentage Nederlands-
Hervormden, het eveneens vrij hoge percentage Katholieken en tenslotte het vrij lage percentage
buitenkerkelijken. De Gereformeerden zijn relatief ongeveer even sterk als in de
provincie als geheel.
4 Gebied Noord-West. In dit gebied is een relatief hoog percentage Nederlands-Hervormden.
De buitenkerkelijken, de Katholieken en de Gereformeerden vertonen geen opvallende
afwijkingen.
5 Centraal Friesland. Hier treft men een hoog percentage Nederlands-Hervormden en een
laag percentage Gereformeerden. De buitenkerkelijken en Katholieken wijken betrekkelijk
niet van het provinciaal gemiddelde af.
6 De steden. De vijf steden, die hier genomen zijn, zijn gekozen op grond van demografische
en sociale kenmerken. Het historische elftal telt zes steden, wier karakter niet als „stads"karakter
is aan te merken en verder gerekend zijn bij het gebied waarin zij liggen.
Voor alle steden, met uitzondering van Bolsward, is kenmerkend het hoge percentage
buitenkerkelijken, vooral in Harlingen en Leeuwarden, incl. Leeuwarderadeel. De Nederlands-Hervormden
en Gereformeerden blijven in alle steden behoorlijk bij het provinciaal
gemiddelde ten achter, al is het percentage Gereformeerden in Franeker niet onaanzienlijk.
De Katholieken komen in alle steden, in het bijzonder in Bolsward, boven het provinciaal
gemiddelde uit.
7 De eilanden. De eilanden vertonen wat betreft de godsdienst-sociografische kenmerken
geen overeenkomsten. Zij zijn als een „restgroep" samengevoegd.
33
wumkes.nl

trekkelijk smalle strook, die de overwegend rechtzinnig-Hervormde
Zuid-Westhoek scheidt van de sterk Gereformeerde Noord-Oosthoek,
sluit zich dan als een brede waaier de gehele Zuid-Oosthoek
aan als een gebied met een belangrijk percentage buitenkerkelijkheid:
Smallingerland (22.4%), Opsterland (39.4%), Heerenveen
VERSPREIDING DER BUITENKERKELIJKEN IN DE GEMEENTE 'IBILDT
NAAR BUURT IN % VAN DE TOTALE BEVOLKING PER BUURT
TEKENING N° 972 H.S. 20-IO-'S« SCHAAL IOO.OOO
Fig. 3
(46.2%), Ooststellingwerf (33.3%),Weststellingwerf (32.5%) en
Lemsterland (22.2%). Buiten deze aaneengesloten strook zijn de
buitenkerkelijken nog sterk vertegenwoordigd in Sneek (30.4%),
Harlingen (37.4%) en Franeker (27.7%). Naast de gemeentelijke
verschillen in de concentratiegebieden kan binnen de gemeenten
het beeld van de buurtschappen onderling nog zeer gedifferentieerd
zijn. Vergelijk hiervoor onderstaande tabel, waarin voor twee
willekeurig genomen gemeenten de spreiding der buitenkerkelijken
wordt weergegeven.
34
wumkes.nl

TABEL 11
De buitenkerkelijken in de buurten van de gemeente 't Bildt in absolute aantallen
en in % van de totale bevolking per buurt op 31 Mei 1947
Buurt
St. Anna-parochie
St. Jacobi-parochie
Vrouwen-parochie
Oude Büdtdijk
Oude Bildtzijl
Nieuwe Büdtdijk
Nieuwe Bildtzijl
Zwarte Haan
Hennemabuurt
Verspreide Huizen
Woonwagens, woonschepen
Totaal
Buitenkerkelijk
ABS. | %
834
608
160
836
202
100
21
28
28
428
11
3256
41.0
50.7
25.8
37.2
22.4
16.9
11.4
51.8
29.2
33.1
44.0
35.2
Totaal
2035
1199
620
2244
900
590
185
54
96
1292
25
9240
TABEL 12
De buitenkerkelijken in de buurten van de gemeente Smallingerland in absolute
aantallen en in % van de totale bevolking per buurt op 31 Mei 1947
Buurt
Drachten, incl. Folgeren
Nijega
De Tieke
Opeinde
Rottevalle
Landelijk ged. Zuid (buurt no. 18)
Landelijk ged. Noord (buurt no. 19)
Boornbergum
Smalle Ee
De Wilgen
Kortehemmen
Landelijk ged. (buurt no. 29)
Drachtster Compagnie
Houtigehage
Landelijk ged. (buurt no. 31)
Oudega
Veenhoop
Goëngahuizen
Landelijk ged. (buurt no. 49)
Varende en rijdende bevolking
Totaal
35
wumkes.nl
Buitenkerkelijk
ABS.
2501
36
10
154
124
4
8
99
29
17
40
76
233
359
28
90
67
31
198
74
4168
%
27.0
6.9
2.5
15.9
12.9
4.1
5.4
14.9
25.7
7.9
14.4
17.9
19.5
38.6
25.7
8.1
68.4
36.5
24.3
33.6
22.4
Totaal
9249
519
405
970
961
97
147
665
113
216
277
425
1196
930
109
1113
98
85
816
220
18611

Uit de tabellen komt duidelijk naar voren, dat de gemeentelijke
totalen de belangrijke afwijkingen binnen een gemeente niet doen
uitkomen (vgl. ook fig. 3, blz. 34).
De beschreven spreiding van de buitenkerkelijken in Friesland
naar de situatie van 1947 is het resultaat van een ontwikkeling,
die beschreven zal worden op basis van de relatieve en absolute
cijfers.
a. relatieve ontwikkeling
Deze ontwikkeling valt uit tabel 10 duidelijk af te lezen. Wanneer
men onderscheid maakt tussen de steden en de rest van Friesland
kan omtrent deze relatieve ontwikkeling het volgende worden vastgesteld:
Vooreerst blijkt de relatieve ontwikkeling van de groep buitenkerkelijken
in N.O. en Z.W. Friesland ongeveer gelijk op te gaan.
In het belangrijke concentratiegebied Z.O. Friesland vallen twee
perioden in de ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid op, n.î.
de stijging tussen 1879 en 1889 en tussen 1920 en 1930. Wat deze
laatste periode betreft worden ongeveer even sterke verhogingen
aangetroffen in het gebied Centraal Friesland en in de vijf steden.
De reeds eerder aangeduide stabilisatie tussen 1930 en 1947
kan hier nader genuanceerd worden. De gebieden N.O. Friesland,
Z.O. Friesland en de eilanden vertonen nog een relatieve stijging
- de eilanden zelfs in belangrijke mate - terwijl de overige gebieden
allen een lichte daling laten zien. De gemeentelijke cijfers
wijken binnen een bepaald gebied weer belangrijk van elkaar af.
Tussen 1930 en 1947 stijgt het percentage buitenkerkelijken in
Heerenveen en Haskerland van 35.0% tot 37.4%. In Weststellingwerf
daalde dit percentage echter in dezelfde periode van 33.7%
op 32.4% en in Lemsterland van 25.4% tot 22.0%.
Vervolgens liggen de percentages van de buitenkerkelijken in de
steden tot en met de volkstelling van 1889 beneden het provinciaal
gemiddelde. In 1899 ligt dit percentage iets hoger, terwijl in de volgende
jaren de buitenkerkelijkheid in de steden belangrijk meer
toeneemt dan in de provincie als geheel. De reeds eerder geconstateerde
„golfbeweging" heeft zich blijkbaar beperkt tot de nietstedelijke
gebieden, zoals de grafiek op blz. 37 laat zien. Tot 1930
geeft de ontwikkeling in de vijf steden een regelmatiger beeld. Daarna
treedt ook hier een zekere stabilisatie op. De eilanden gezamenlijk
genomen - uiteraard een zeer heterogeen gezelschap en eigenlijk
36
wumkes.nl

DE ONTWIKKELING VAN HET AANDEEL DER BUITENKERKELIJKEN
IN DE BEVOLKING DER FRIESE STEDEN EN IN DIE VAN HET FRIESE PLATTELAND
1879 1339 1699
TEKENING N«97l H.S 20 • 10-54
IN DE PERIODE 1879-1947
Fig. 4
geen „gebied" - nemen in de totaal-ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid
een tussenpositie in. Van stabilisatie tussen 1930
en 1947 is geen sprake, doch bij nader toezien neemt Vlieland hierbij
wel een heel bijzondere positie in: het percentage steeg van 8.6%
tot 35.3%.
Tenslotte moet hier gewezen worden op het verschil tussen de
Noord-Westhoek en de Zuid-Oosthoek enerzijds en de steden anderzijds.
In de eerste decennia na de opkomst van de buitenkerkelijkheid
blijkt dit verschijnsel in de genoemde gebieden veel sterker
vertegenwoordigd te zijn dan in de steden, zoals tabel 10 aantoont
(zie blz. 31). Nog duidelijker blijkt dit uit een vergelijking van de percentages
van enkele plattelandsgemeenten met die van de steden in
1889: Schoterland 20.5%, Opsterland 19.3%, Ütingeradeel 15.8% en
37
wumkes.nl

'tBildtl5.6% en daarnaast Sneek 13.5%, Harlingen 6.7%, Franeker3.4%,
Bolsward 2.2% en Leeuwarden 1.5%. Het in vergelijking
met de andere steden zeer hoge percentage voor Sneek wordt toch door
alle genoemde plattelandsgemeenten overtroffen. De buitenkerkelijkheid
blijkt dus aanvankelijk overwegend een plattelands-verschijnsel
te zijn geweest. In de jaren na 1889 is het percentage van
de gezamenlijke steden langzamerhand naar dat van de concentratie-gebieden
op het platteland toegegroeid.
b. absolute ontwikkeling
Na dit beeld van de relatieve ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid
in Friesland volgt nu een schets van de absolute ontwikkeling.
Gebruik makend van de periodieke indexcijfers vanaf 1879, waarbij
voor elke periode tussen de volkstellingen het uitgangspunt (het
absolute aantal buitenkerkelijken) op 100 is gesteld (vgl. bijlage 1),
kan de volgende ontwikkeling worden geconstateerd, die in twee
cartogrammen is vastgelegd (vgl. bijlage 2 en bijlage 3):
1879-1889: deze periode geeft een belangrijke stijging van de
buitenkerkelijken voor de gehele provincie te zien. Slechts enkele
gemeenten in het N.O. en de gemeente Sloten in het Z.W. vertonen
een lichte stijging. Bij het trekken van conclusies zij men echter
voorzichtig. In het jaar van uitgang zijn de aantallen buitenkerkelijken
in de verschillende gemeenten nog zeer laag, zodat reeds
bij een niet al te grote absolute stijging een hoog indexcijfer verkregen
wordt.
1889-1899: de sterke absolute toename van de vorige periode
wordt hier gevolgd door een absolute afname. Onderlinge vergelijking
van de gemeenten vertoont een beeld van stijgingen en
dalingen, die elkaar practisch opheffen. In de Zuid-Oosthoek, waar
in 1947 het percentage buitenkerkelijken zeer hoog is, daalde het
aantal buitenkerkelijken aanzienlijk, in enkele gemeenten met meer
dan 35%. Centraal en N.W. Friesland lieten nog een vrij grote stijging
zien.
1899-1909: deze periode kenmerkt zich door een sterke absolute
stijging, welke zich niet beperkt tot eenbepaald gebied. In de Noord-
Oosthoek traden de grootste stijgingen op.
1909-1920: de geringe toename van het aantal buitenkerkelijken
in de provincie als geheel is ook hier weer de resultante van een
aantal stijgingen en dalingen, die globaal genomen het tegengestelde
beeld vertonen van de periode 1889-1899. De toename in Z.O.
38
wumkes.nl

Friesland bedraagt nu ongeveer 5%-50%, terwijl in Centraal en
N.W. Friesland het aantal buitenkerkelijken belangrijk daalt.
1920-1930: in deze periode breidt de buitenkerkelijkheid zich
het sterkst uit. Dit geldt voor alle afzonderlijke gemeenten van
Friesland.
1930-1947: in de jaren na 1930 neemt het absolute aantal buitenkerkelijken
weliswaar toe, echter zonder noemenswaardige invloed
uit te oefenen op het percentage voor de provincie als geheel.
Nadat op deze wijze het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
locaal gedifferentieerd is vastgesteld, zowel naar de actuele situatie
als naar het ontwikkelingsproces, zal nu de doorwerking van de
buitenkerkelijkheid binnen de verschillende sociale geledingen
worden nagegaan.
4. sociale analyse
Een geschikt uitgangspunt voor de beschrijving van de sociale
analyse van de buitenkerkelijkheid in Friesland geeft de boven
opgenomen tabel van het percentage buitenkerkelijken van de
mannelijke gezinshoofden volgens beroep in de provincies (Tabel 7,
blz.26).
In het percentage van het totaal aantal mannelijke gezinshoofden
met beroep wordt Friesland (25.6%) overtroffen door Groningen
(28.9%) en Noord-Holland (39.1%) en op de voet gevolgd door
Zuid-Holland (24.2%). De ontleding van dit totaal maakt echter
duidelijk, dat de vroegere uitzonderlijke positie van Friesland in
de buitenkerkelijkheid ook nu nog in enkele groepen voortleeft.
Het percentage buitenkerkelijke boeren is het hoogst in Friesland,
nl. 15.1% tegenover 9.3% in Groningen en 10.2% in Noord-Holland.
De drie genoemde provincies nemen in vergelijking met de rest
van ons land een volkomen aparte positie in. Het tekent de buitenkerkelijkheid
in Friesland, dat in dit opzicht Groningen en Noord-
Holland nog door Friesland worden overtroffen.
In de groep van de landarbeiders staat Friesland ongeveer gelijk
met Groningen en Noord-Holland (24.4%, 26.0%, 24.7%). Ook
hierin zijn de drie provincies uitzonderlijk in vergelijking met het
landelijk gemiddelde (13.0%) en de overige provincies. Zij worden
het dichtst benaderd door Drente (19.6%) en Overijsel (10.9%).
De onder de titel „landarbeiders" samengebrachte beroepen
blijken echter een zeer verschillend karakter te bezitten. De
buitenkerkelijkheid is het hoogst onder de grondwerkers en de
39
wumkes.nl

veenarbeiders. Bijzonder hoog is de buitenkerkelijkheid onderde
veenarbeiders in Friesland, n.1. 44.2% tegenover 30.7% in Groningen
en 20.7% in Drente. Het gaat hierbij echter, voor zover
het Friesland en Groningen betreft, om kleine absolute getallen. In
Friesland waren 181 veenarbeiders, waarvan er 164 woonden in
de Zuid-Oosthoek, welke sterk buitenkerkelijk is. Onder de grondwerkers
is het percentage buitenkerkelijken in drie provincies
ongeveer gelijk, n.1. 44.5% in Groningen, 43.1%0 in Friesland en
401% in Noord-Holland.
Onder de eigenlijke landarbeiders, samengebracht in de groep
„landbouw-, tuinbouw- en bosarbeiders", is de buitenkerkelijkheid
veel geringer: 23.2% in Groningen, 20.4% in Friesland en 19.0%
in Noord-Holland.
Wanneer gesproken wordt van een specifiek landelijke buitenkerkelijkheid
in Friesland, moet deze bewering toch op genuanceerde
wijze worden verstaan. Het is waar, dat in Friesland de
buitenkerkelijkheid, ook buiten de meer stedelijke samenleving,
in een aantal gemeenten zeer hoog is. Bovendien is waar, dat onder
de meest specifiek landelijke groepen, n.1. de boeren en de landarbeiders,
het percentage buitenkerkelijken hoog is in vergelijking met
het landelijk gemiddelde en de meeste andere provincies. Dit geldt
in het bijzonder voor de boeren in Friesland. Maar dan moet hier
toch aan worden toegevoegd, dat van deze meest specifiek landelijke
groep, zelfs in Friesland, toch nog slechts een betrekkelijk
gering percentage buitenkerkelijk is. 15.1% Buitenkerkelijkheid
onder de boeren en 20.4% onder de landarbeiders betekent, dat in
deze groepen de kerkelijke traditie, tenminste in de vorm van formele
kerkelijkheid, nog altijd overheerst.
De percentages van geheel Friesland betekenen uiteraard een
nivellering van zeer uiteenlopende situaties. Daarom is bovendien
het percentage buitenkerkelijken berekend voor de voornaamste
beroepsgroepen. Een moeilijkheid hierbij was, dat, wanneer de
absolute aantallen te klein worden, de toevalligheid in de berekening
een te grote rol kan gaan spelen. Daarom zijn in de gevallen, waar
het totaal aantal personen in de beroepsgroep minder dan 50 was,
geen percentages berekend (Zie tabel 13).
Slechts in enkele gemeenten is het percentage buitenkerkelijken
abnormaal hoog onder de boeren en landarbeiders: 't Bildt (41.9%
en 34.1%), Heerenveen (39.3% en 51.1%), Ooststellingwerf (23.2%
40
wumkes.nl

J
1
i
û
¾s
co
O
E
O
O
<
*3
i
u
a
ü
o
12 £
2 &
i I 2
n
i J
27.3
1
|
t
c
•E
V
^*
1
1
s
g
cd
C
d
'O u
sj a
fcO ! ;a
is
H
o
o
i
1 -2
'O
Ut
i
-j
rt
E
£
TT
O
• i—•
2
>
*-»
*->
b-H
l
1
%
1
! §
o
1
f
rd
O
UI
3
g
c
C/D
=
1 V>
! £
ui yi
O O
»J •»-
u
<
3
i
o
i tfl
1
o,
i o*
O O
1.2 t 41.4
32.6
! 3.4 23.3
32.S
3.0 34.7
i
Bedrijfshoofden in de nijverheid (met pers.)
„ „ .. (zonder pers).
„ „ landbouw
„ winkeliers
Overigen
22.6
27.1
15.1
19.9
27.0
18.8
11.8
—
3.3
2.4
1.9
1
! —
6.6
—
—^
19.9
•^
42.1
52.5
31.2
42.6
4S.4
r
5.3
4.5
3.6
6.4
•3
•8
ö
c
1
10.8
9.2
9.7
9.8
20.1
34.5
42.1
22.0
32.7
41.9
! -
S.3
13.5
10.9
48.4
38.0
25.7
43.4
35.4
7.7
15.5
! 7.1
3.4
13.5
17.5
15.3
29.4
32.S
23.5
22.8
34.4
14.9
25.5
13.0
16.0
26.5
i —
14.0
35.6
19.1
12.4
23.8
[ 7.0
i 17.9
37.3
33.2 —
i 42.6 —
20.9 18.1
32.6 —
39.2 J 23.9
Totaal aantal bedrij f shoofden
20.2
7.0
2.6
7 - 7
11.9
27.7
9.4
1
34.0
8.6
11.8
13.2
30.6
17.4
6.6
13.8
23.3
36.7
27.0
3.1
1 19.8
20.8
18.4
35.7
! Administratief personeel en ambtenaren
Intellectuele beroepen
Overigen
28.9
21.8
23.8
36.5
—, —- -
26.8
30.2
26.9
21.3
17.1
26.4
40.3
i 23.S
32.7
26.4
25.0
25.7
23.2
21.9
1
7.0
1.5
12.5
14.5
27.9
! -
1
32.1
35.8
39-2
13.6
10.5
12.0
35.9
32.1
30.2
:
Totaal aantal hoofdarbeiders
25.5
1
4.7
9.1
11.9 i
35.5 j
10.9
34.5 i
12.1
25.5
27.7
; 21.4
32.S .
25.9
1 1.8
l
19.0
21.2
22.9
33.5
36.6
44.0
25.4
46.2
41.3
34.4 1
33.1
19.6
42.9
35.2
1
Bo Li w vakarbeiders
I ndu striear beider s
Landbouw-, tuinbouw- en bosarbcidcrs
Transport ar beiders
Overigen
33.6
37.1
20.4
39.9
39.2
19.2
13.4
9.2
5.6;
8.9 |
- — •
—
7.7
6.4
2.5
9.2
3.3
21.1
16.3
20.1
3S.0
54.1
32-5
4S.7
38.0
10.7
10.2
58.2
43.7
22.0
—
43.4
24.1
63.7
59.S
41.2
62.0
53.4
43.7
36.0
45.2
39.4
4S.1
|
5.1
1.6
25.0
32.2
22.7
33.3
25.0
29.0
30.0
10.2
29.5 i
25.1 |
25.7
18.7
•
-
45.7
50.9
30.3
57.1
4.0
5.5
18.3 !
16.7
53.7
30.0
1.5 j
i
52.2 1
i
1
Totaal aantal handarbeiders
31.6
12.9
4.5
19.3 J 6.6
15.0 1 7.3
42.1
11.7
32.2
52.3
11.3
27.1
31.1 42.0 i 13.7
3.3
28.1
52.1
43.8
25.6 i 2.6
i
22.4 2.8
1
• M
49.9 ! 19.1 1 24.9
Totaal aantal mannelijke gezinshoofden met beroe
25.6 |
9.2
3.5
33.6
10.5
30.6
42.4
9.9 i
19.4
23.1 i 34.8 12.S j
4.4
17.9 !
25.1
41.5 j
32.6
41.2 ; 19.0 ! 22.7 |
N.B. Waar het totaal van de beroepsgroep minde
dan 50 is, is geen procent berekend.
wumkes.nl

en 45.2%), Opsterland (31.2% en 41.2%), Utingeradeel (25.7% en
43.7%). Dit zijn dus de gemeenten met de meest extreme specifiek
landelijke buitenkerkelijkheid, één gemeente in N.W. en drie
in Z.O. Friesland. Hoge percentages in de groep „landbouw-, tuinbouw-
en bosarbeiders" zijn er bovendien in Franeker (39.7%),
Harlingen (51.8%), Leeuwarden (30.3%) en Sneek (25.4%), maar
het is twijfelachtig of in deze steden deze groep dezelfde inhoud
heeft als in de meer landelijke gemeenten.
De hoogste percentages buitenkerkelijkheid liggen echter in bijna
alle gevallen niet in de meest specifiek landelijke groepen, maar
bij de industriearbeiders, de transportarbeiders en de bouwvakarbeiders.
In deze groepen worden in een aantal gemeenten: 't
Bildt, Harlingen, Heerenveen, Leeuwarden, Opsterland, Utingeradeel
en Weststellingwerf percentages bereikt tussen de 50 en 60 en
zelfs boven de 60%.
Na de locale analyse, welke door bovenstaande sociale analyse
werd aangevuld en verdiept, kan geconcludeerd worden, dat de
buitenkerkelijkheid in Friesland in beide opzichten een zeer genuanceerd
beeld vertoont. De mentaliteit, welke tot buitenkerkelijkheid
voert, blijkt sterk gebonden te zijn aan bepaalde gebieden
en bepaalde beroepen.
PARAGRAAF 3. VERGELIJKING MET DE SITUATIE IN HET
BUITENLAND ALS WEG TOT BEPALING EN OPLOSSING VAN
HET PROBLEEM DER BUITENKERKELIJKHEID IN NEDER­
LAND EN BIJZONDER IN FRIESLAND
Na de beschrijving van de buitenkerkelijkheid in Nederland en
met name in Friesland zal nu worden nagegaan of en in welke mate
dit verschijnsel ook in het buitenland aan de dag treedt. Dit gebeurt
niet alleen uit belangstelling voor wat zich in andere landen
afspeelt, maar vooral omdat de vergelijking met het buitenland
bij kan dragen tot een duidelijke probleemstelling en wegen kan
wijzen, waarlangs de verklaring van het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
in het eigen land gezocht kan worden.
i". Buitenkerkelijkheid in andere landen
Directe vergelijking van Nederland met het buitenland is in zake
de buitenkerkelijkheid alleen maar mogelijk met die landen, waar
hetzelfde, gegeven t.w. de formele buitenkerkelijkheid, uit de
41
wumkes.nl

volkstellingen bekend is. Dit is het geval met Duitsland, Zwitserland,
de Scandinavische landen, Ierland en ook met Canada. Met België,
Frankrijk, Engeland, Italië en Spanje echter zou vergelijking alleen
maar mogelijk zijn op grond van speciale onderzoekingen.
Indien voor Duitsland 1 de categorie van buitenkerkelijken zo breed
mogelijk genomen wordt, omvattend al degenen, die zich opgaven
als niet behorend tot een Protestantse Kerk, de Katholieke Kerk of
tot een andere christelijke of niet-christelijke godsdienst, ontstaat
het volgende overzicht:
TABEL 14
De buitenkerkelijken in Duitsland in absolute aantallen en in % van de totale
bevolking, 1900 tot 1950
Jaar
1900
1905
1910
1925
1933
1939
1946
1946
1950
Absoluut
.
—
—.
1.550.649
2.646.614
3.572.504
—
(samen met anderegodsdiensten)
1.668.026
In%
0.03
0.03
0.33
2.5
4.1
5.2
5.2
4.0
3.5
(volgens gebied van 1933)
(totaal rest-Duitsland)
(West-Duitse Bondsrepubliek)
( „ „ „ „ )
De buitenkerkelijkheid blijkt in Duitsland dus lang niet die vormen
aangenomen te hebben, welke in Nederland te constateren waren.
Ook het onderstaande overzicht is in dit opzicht wel zeer instructief
(tabel 15, blz. 43).
In Oostenrijk 2 was het percentage buitenkerkelijken in 1910:
0.1%, in 1934: 1.6% (in Weenen 4.0%) en in 1939: 4.0%. De situatie
in Oostenrijk is dus vermoedelijk vrijwel gelijk aan die in Duitsland.
1 Het cij fermateriaal is ontleend aan het: Statistisches Jahrbuch für die Bundesrepublik Deutschland.
Herausgeber: Statistisches Bundesamt, Wiesbaden 1954, 43: Wohnbevölkerung am
13.9.1950 nach Religionszugehörigkeit und Låndem; Wirtschaft und Statistiek, Herausgeber:
Statisches Amt des Vereinigten Wirtschaftsgebietes mit der Führung der Statistik für
Bundeszwecke beauftragt, 1951 Dezember, 1156. H. A. KROSE, Konfessionsstatistik Deutschlands,
1904, 52 vv.; Kirchliches Handbuch für das katholische Deutschland. Herausgegeben
von der amtlichen Zentralstelle für kirchliche Statistik des katholischen Deutschlands,
Köln, Jrg. I-XXIII., passim.
a Vgl. Kirchliches Handbuch, 21 (1939) 203 vv.
42
wumkes.nl

TABEL 15
De buitenkerkelijken in de landen van West-Duitsland en in West-Berlijn in
absolute aantallen en in % van de totale bevolking van die gebieden in 1950
Landenvan West-Duitsland
Sleeswijk-Holstein
Hamburg
Nedersaksen
Noord-Rijnland-Westf alen
Bremen
Hessen
Württemberg-Baden
Beieren
Rijnland-Palts
Baden
Württemberg-Hohenzollern
West-Berlijn
Absoluut
155.307
231.619
262.315
537.550
34.324
150.352
103.697
115.033
43.959
19.074
14.043
326.818
In%
5.9
14.4
3.9
4.0
6.2
3.5
2.7
1.3
1.5
1.4
1.2
15.3
Ook in de Scandinavische landen 1 is het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
maar zeer zwak aanwezig. In Noorwegen wenste bij
de volkstelling van 1930 niet minder dan 96.8% tot de Staatskerk
gerekend te worden en gaven slechts 24.200 personen geen kerkelijke
gezindte op. Wel schijnt deze laatste groep sinds 1930 sterk toegenomen
te zijn, maar de sterke doorwerking van de kerkelijke traditie
is nog altijd een conserverende factor. Zweden vertoont eenzelfde
beeld. Ook daar omvatte de groep buitenkerkelijken in 1930 slechts
24.000 personen, terwijl 94% der bevolking tot de Staatskerk bleek
te behoren. Ook in Denemarken is de buitenkerkelijkheid zeer gering.
In 1921 stonden ruim 67.000 personen buiten de Volkskerk, waarvan
12.700 opgaven tot geen enkele geloofsgemeenschap te behoren,
d.i. slechts 0.4%. Bij de laatste volkstelling was dit percentage
gestegen tot 1.6%. Ook in Finland 2 behoort niet minder dan ruim
96% van de bevolking tot de Evangelisch-Lutherse Kerk, terwijl
verder nog 2% tot de Grieks-Orthodoxe of Grieks-Katholieke
Kerk behoort en de verschillende „vrije kerken" tesamen ook nog
11.000 aanhangers hebben, zodat het aantal buitenkerkelijken
eventueel maar zeer gering kan zijn.
1 Vgl. Denmark, published by the Royal Danish Ministry for foreign affairs and the Danish
statistical Department, Copenhagen 1952, 63 vv.: The Church, SMITS, a.w., 121.
2 R. K. BROERSMA-LUOMAJOKI en Sj. BROERSMA, Finland, voorpost van het Noorden,
Meppel 1952, 242-243.
43
wumkes.nl

Ook de andere landen blijven ver bij Nederland achter. In Zwitserland
is het percentage buitenkerkelijken minimaal en in een halve
eeuw niet noemenswaard gestegen: 0.2% in 1900, 0.9% in 1910,
1.1% in 1920, 1.3% in 1930 en 0.8%0 in 1941. Merkwaardig is verder,
dat de steden slechts weinig boven het landelijk gemiddelde uitkomen:
in 1941 was het percentage voor Zürich 2.2%, voor Basel
2.7%, voor Bern 1.4% en voor Genève 2.5%. 1 Ierland had bij de
laatste volkstelling slechts 0.25% buitenkerkelijken 2 en in Canada
was het percentage 0.20% in 1931 en 0.17% in 1941. 3
II. Het probleem van de buitenkerkelijkheid in Nederland en met
name in Friesland
Wanneer men tegenover al deze landen met zeer lage percentages
buitenkerkelijken Nederland stelt met niet minder dan 17.5%
buitenkerkelijken, dan is het duidelijk, dat ons land temidden van
de andere landen een zeer uitzonderlijke positie inneemt. De
Bosch Kemper formuleerde het aldus: „De geconstateerde toeneming
der erkende onkerkelijkheid is een opvallend verschijnsel in het
Nederlandse godsdienstige leven. Terwijl immers enerzijds in vrijwel
geen enkel land een zo grote invloed der kerken op het maatschappelijk
leven en vooral op de organisatievormen daarvan is
aan te wijzen als in Nederland, is er eveneens hoegenaamd geen
enkel land, waar relatief een zo groot deel der bevolking rondweg
opgeeft niet meer tot een kerkgenootschap te behoren". 4 In 1947
waren er in Nederland ongeveer evenveel buitenkerkelijken als
in het gehele gebied der West-Duitse Bondsrepubliek. Deze uitzonderlijkheid
geldt voor het totaal van de landen zelf en voor de
steden in het bijzonder. Naast Hamburg met 14.4% en West-Berlijn
met 15.3% staat Amsterdam met 45.2% buitenkerkelijken! Nog opvallender
zijn de verschillen met Zwitserland en de Scandinavische
landen.
1 Vgl. Statistisches Jakrbuch der Schweiz, herausgegeben voni Eidgenössischen Statistischen
Amt, 1950, 27: Wohnbevölkerung der Schweiz nach Konfession seit 1900; 1947, 34: Wohnbevölkerung
der Kantone und Siâdte nach Konfession.
2 Vgl. Statistical Abstract of Ireland, eompiled by Central statistics Office, 1950, 31, table 34:
Number of Persons of each Religion at each Census Year from 1861 to 1946.
3 Vgl. Dominion Bureau of Statistics. Ninth Census of Canada, 1951, Vol. I, Population,
Table 37: numerical and percentage distribution of the population by religious denominations
1871-1951. De buitenkerkelijken komen in deze tabel voor onder de titel: Other, 1871:
1.4; 1881: 1.6; 1891: 1.8; 1901: i.x; 1911: 1.3; 1921: 1.2; 1931: 1.0; 1941: 0.9; 1951: 0.9.
4 M. J. DE BOSCH KEMPER, De tegenwoordige staat van Nederland, Utrecht 1950, 57.
44
wumkes.nl

Deze unieke positie van Nederland in het geheel der Europese
samenleving dient nader bekeken te worden. Waarin precies bestaat
de uitzonderingspositie, die Nederland inneemt, m.a.w. wat
is de werkelijke betekenis van de verschillen, die in de vergelijking
van Nederland met de andere landen geconstateerd werden?
Wanneer het gelukt op deze vragen een antwoord te vinden, dan
zal het tevens duidelijk worden, waarin nu juist het probleem
van de buitenkerkelijkheid in Nederland is gelegen en vanuit deze
achtergrond komt dan ook de probleemstelling voor het verschijnsel
in Friesland als vanzelf scherper naar voren.
De uitzonderingspositie van Nederland kan op twee manieren
verkeerd geïnterpreteerd worden en daarom is naar twee zijden
voorzichtigheid geboden.
Enerzijds zou het onjuist zijn de bijzondere situatie, die in Nederland
wordt aangetroffen, volkomen te relativeren, hetgeen geschiedt,
indien men de geconstateerde verschillen niet tot hun recht laat
komen. Zo zou men kunnen menen, dat de geringe percentages in
Duitsland en de nog lagere procenten in de Scandinavische landen
en Zwitserland niet veel te betekenen hebben en wellicht zelfs
iedere werkelijke betekenis missen. Verder gaande komt men er
dan toe om aan de formele buitenkerkelijkheid iedere waarde als
maatstaf voor de buitenkerkelijkheid te ontzeggen.
In zijn algemeenheid is een dergelijke zienswijze onjuist. Als
voorbeeld neme men Duitsland, waarover het meeste cijfermateriaal
voorhanden is. In Duitsland is de kerkelijkheid op veel uitgesprokener
wijze een formeel begrip dan in Nederland. De wettelijke registratie
van de kerkelijkheid brengt wettelijke verplichtingen met
zich mee, met name de „Kirchensteuer", waaraan men zich alleen
door formele „Austritt" kan onttrekken. Vandaar dat in Duitsland
de getallen van bekering en afval betrekkelijk juist bekend zijn.
De kerkelijkheid betekent dus in Duitsland een reële binding met
de kerk, ook al beantwoordt daar in veel gevallen in het geheel
geen kerkelijke observantie en wellicht zelfs geen geloof meer aan.
Anderzijds is het ook niet verantwoord de uitzonderingspositie
van Nederland te verabsoluteren door uit de gesignaleerde verschillen
maar eenvoudigweg te concluderen tot een hogere of lagere
mate van ontkerstening, hier verstaan als de massale vervreemding
en afval van de kerken. Wanneer men de bijzondere positie van
Nederland langs deze weg interpreteert, komt men er toe uit het
bijzonder hoge percentage buitenkerkelijken in Nederland de con-
45
wumkes.nl

clusie te trekken, dat Nederland meer ontkerstend zou zijn dan het
buitenland.
Ook deze opvatting is zo niet te aanvaarden. Het is zeer de vraag
of het proces der ontkerstening in Nederland verder is doorgedrongen
dan in het buitenland. Het is niet onwaarschijnlijk, dat
het tegendeel waar is en dat verondersteld mag worden, dat verschillende
andere landen meer ontkerstend zijn dan Nederland.
De ontkerstening manifesteert zich echter in het buitenland niet
in de vorm van massale onkerkelijkheid, maar wel in de vorm
van een massale en zeer vergaande onkerksheid. Dit geldt voor
Duitsland en wellicht in nog sterker mate voor de Scandinavische
landen, waar kerkelijkheid vanzelfsprekend, maar kerksheid uitzondering
schijnt te zijn.
Nederland verkeert dus wel in een bijzondere positie doch slechts
onder een bepaald aspect. In de Europese samenleving valt duidelijk
als een algemeen verschijnsel de massale vervreemding van de
kerken te constateren. Deze ontkerstening manifesteert zich zeer
duidelijk in onkerksheid en onkerkelijkheid of buitenkerkelijkheid.
Nederland nu onderscheidt zich van de andere landen niet hierin,
dat het meer ontkerstend is, maar dat de ontkerstening zich hier op
bijzondere wijze manifesteert in de vorm van buitenkerkelijkheid.
Terwijl de ontkerstening, die in het buitenland minstens zo sterk
aanwezig geacht moet worden als in Nederland, zich daar wel
openbaart in een verregaande onkerksheid, maar tot nu toe nog
maar nauwelijks of slechts in geringe mate geleid heeft tot onkerkelijkheid,
is dit in Nederland reeds sinds lang het geval en met name
in de niet-katholieke streken.
Van de uitzonderingspositie, welke Nederland in het groter geheel
inneemt, is Friesland de meest sprekende exponent. Men kan rustig
aannemen, dat het proces der ontkerstening in de laatste decennia
der vorige eeuw in het buitenland minstens zo ver op gang was als
in Nederland en in de grote steden van Holland reeds dieper was
doorgedrongen dan in Friesland. Toch was het juist in Friesland,
dat de ontkerstening zich reeds toen op de meest massale wijze in de
vorm van buitenkerkelijkheid manifesteerde. Toen de buitenkerkelijkheid
in Berlijn nog een nauwelijks bekend verschijnsel was en
Amsterdam nog geen 2% buitenkerkelijken telde, lag het percentage
buitenkerkelijken in verschillende plattelandsgemeenten van Friesland
al tussen de 10% en de 20%!
46
wumkes.nl

III. Mogelijke oplossing
Nadat de buitenkerkelijkheid in Nederland, waarvan het verschijnsel
in Friesland een geprononceerd specimen is, via de vergelijking
met de situatie in het buitenland nader gepreciseerd is, kan nu
langs dezelfde weg getracht worden de oorzaken op het spoor
te komen, die het verschijnsel der buitenkerkelijkheid kunnen
verklaren.
Het is wel duidelijk, dat de grote verschillen, welke tussen Nederland
en het buitenland m.b.t. de aanwezigheid van buitenkerkelijkheid
werden vastgesteld, niet volledig verklaard kunnen worden
door de factoren der ontkerstening in het algemeen. Zij bepalen wel
het optreden en de mate van ontkerstening, maar deze factoren
alleen werpen geen licht op de vraag, waarom de ontkerstening
zich in Nederland zo sterk en in Friesland zo vroegtijdig in de vorm
van onkerkelijkheid manifesteerde, terwijl dit proces elders vooral
in de vorm van een ver doorgevoerde onkerksheid aan de dag treedt.
Dit verschil in verschijningsvorm der ontkerstening zal teruggevoerd
moeten worden op een verschil van omstandigheden en milieu in
Nederland en in het buitenland.
Met name zal hier dan gedacht moeten worden aan de verhouding
tussen kerk en volk, die in Nederland anders gestructureerd is
dan in het buitenland. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de vorm,
waarin de ontkerstening aan het licht treedt, in sterke mate bepaald
wordt door de feitelijke verhouding tussen kerk en volksgemeenschap
in het land of het gebied, dat ontkerstend gaat worden.
Waar de kerk het karakter heeft van volkskerk, in sociologische
zin verstaan als het samenvallen van kerk en volksgemeenschap,
is het welhaast even vanzelfsprekend, dat men bij de kerk is aangesloten
als dat men tot het volk behoort. De kerkelijkheid wordt
hier alleen al beschermd door het feit, dat een formele breuk met
de kerk als een breuk met de volksgemeenschap zou worden aangevoeld.
Wanneer deze veronderstelling juist is, dan ligt het voor de
hand, dat de ontkerstening de kerkelijkheid zal ontzien en zich in
de vorm van onkerksheid zal manifesteren, al zal ook hier onkerkelijkheid
stellig het eindpunt zijn. Waar de kerk echter niet het
karakter van volkskerk heeft, zal het behoren tot de kerk niet
vanzelfsprekend geacht worden. De kerkelijkheid is veel meer
kwetsbaar, waar men, ook zonder tot de kerk te behoren, toch als
een volwaardig lid van de volksgemeenschap wordt beschouwd.
Het is niet onwaarschijnlijk, dat de ontkerstening in een dergelijke
47
wumkes.nl

situatie, waarin de kerk geen onaantastbare grootheid meer is, vrij
gemakkelijk tot onkerkelijkheid zal leiden.
Vanuit deze veronderstellingen zouden de verschillen tussen het
buitenland en Nederland verklaard kunnen worden. In de Scandinavische
landen is de gedachte van de volkskerk sterk gerealiseerd,
zelfs in die zin, dat de Lutherse Kerk de officiële staatskerk is.
Ongetwijfeld is dit in veel mindere mate het geval in Duitsland,
maar het feit, dat de kerkelijkheid wettelijk geregistreerd wordt,
moet stellig als een conserverend element in het kerkelijk leven
beschouwd worden. In deze omstandigheden is het wel te begrijpen,
dat de kerkelijkheid nog niet of nauwelijks, maar de kerksheid des
te meer door de ontkerstening wordt aangetast. In Nederland daarentegen
is de band tussen kerk en volksgemeenschap niet bijzonder
nauw. Dit hangt samen met het eigenaardig karakter van de
Nederlandse samenleving, welke sterk bepaald wordt door de aanwezigheid
van een Protestantse meerderheid en een aanzienlijke Katholieke
minderheid. Deze omstandigheid schept veel grotere
mogelijkheden voor het optreden van de ontkerstening in de vorm
van buitenkerkelijkheid. De meeste weerstand wordt aangetroffen
in de Katholieke streken, waar de volkskerk-gedachte nog het
duidelijkst gerealiseerd is. Maar hier dreigt dan ook het gevaar
van een ernstige onkerksheid, die de kerkelijkheid steeds verder
uitholt. Dat de buitenkerkelijkheid juist in de niet-Katholieke
streken en met name ook in Friesland zo ver om zich heen heeft
gegrepen, zal stellig samenhangen met de situatie binnen de Nederlands-Hervormde
Kerk in de 19e eeuw. Haar karakter van volkskerk
is juist in de vorige eeuw sterk aangetast door een complex van
factoren, die binnen de Nederlands-Hervormde Kerk een ontbindingsproces
op gang hebben gebracht, waarvan naar rechts de Afscheiding
in 1834 en de Doleantie in 1886, en naar links het optreden
en de snelle ontwikkeling van de buitenkerkelijkheid de meest
spectaculaire symptomen zijn.
Met deze nog veronderstellenderwijs geuitte verklaring, die in de
verhouding tussen kerk en volksgemeenschap is gelegen, hangt
een ander verschijnsel samen, dat meer de verhouding tussen
kerk en enkeling betreft. Waar, zoals in de Scandinavische landen,
de idee van de volkskerk gerealiseerd is, kan het kerkelij k-zijn mede
een gevolg wezen van de gewenste solidariteit met de volksgemeenschap.
In Nederland echter, waar de structuur van de kerk-volkverhouding
zo geheel anders is, zeker in de niet-Katholieke streken,
48
wumkes.nl

zal het behoren tot de kerk eerder een aangelegenheid van persoonlijke
keuze en eigen overtuiging kunnen worden.
Nederland is voor een dergelijke stellingname tegenover de kerk
sinds lang een zeer gunstige voedingsbodem vanwege het naast
elkaar bestaan van een aantal geloofsovertuigingen: Protestanten,
verdeeld over een aantal kerkformaties, en Katholieken. Vooral
in de niet-Katholieke streken zijn deze gunstige voorwaarden nog
versterkt door de hevige strijd, die binnen het Nederlands Protestantisme
altijd is gevoerd om de orthodoxie. In de 19e eeuw tenslotte
wordt de mentaliteit gevoed, waarin een tot voorwerp van
persoonlijke keuze geworden kerk het karakter krijgt van een instituut,
dat niet meer voor een keuze in aanmerking komt. De Hervormde
Kerk is door de zware crisis van de vorige eeuw, die haar
het karakter van volkskerk ontnam, haar van grote groepen van
het volk vervreemde en haar leven vulde met hevige inwendige
spanningen, voor velen zeer sterk gedevalueerd. In een dergelijke
situatie wordt de bevolking rijp voor een breuk met de „kerk der
vaderen": het malcontente deel schept zich een nieuwe„echte"
kerk, het reeds sterk onkerkse deel zal het verder zonder kerk wel
redden.
Een analyse van het kerkelijk leven in Friesland gedurende de
19e eeuw zal deze algemene beschouwingen zowel moeten toetsen
aan als moeten verdiepen door de beschrijving van het feitelijk
verloop van de ontwikkeling. Maar alvorens daartoe in het derde
hoofdstuk over te gaan, zal nu eerst in het tweede hoofdstuk
worden nagegaan, welke verklaringen van het verschijnsel der
buitenkerkelijkheid in Friesland tot nu toe werden gegeven en
welke perspectieven voor een verder onderzoek hierin vervat liggen.
49
wumkes.nl

Hoofdstuk II
HET ONDERZOEK NAAR DE OORZAKEN DER
BUITENKERKELIJKHEID IN FRIESLAND
De buitenkerkelijkheid in Friesland is uit het vorige hoofdstuk
niet alleen als verschijnsel, maar ook reeds als vraagstuk naar voren
gekomen. Als zodanig, dus als een voorwerp van onderzoek, moet
de buitenkerkelijkheid nu verder behandeld worden. Deze studie
kan dit onderzoek naar de oorzaken der buitenkerkelijkheid in
Friesland alleen maar voortzetten. Van verschillende zijden immers
werd dit vraagstuk reeds in behandeling genomen, zodat nu verder
gebouwd kan worden op het werk, dat door anderen reeds werd
gepresteerd.
In dit hoofdstuk zullen nu eerst de meningen van de verschillende
auteurs behandeld worden; daarna volgt een beschouwing over
de factoren, die het optreden van de buitenkerkelijkheid in Friesland
verklaarbaar maken, waarin zowel de waardering van de
zienswijze van anderen als een aanduiding van het eigen standpunt
verwerkt zijn.
PARAGRAAF 1. HET ONDERZOEK INGEZET
Ter verklaring van de buitenkerkelijkheid in Friesland is gewezen
op de invloed van maatschappelijke, geestelijke en psychologische
oorzaken. In aansluiting bij deze indeling zullen de verschillende
zienswijzen hier worden weergegeven.
i". Buitenkerkelijkheid het gevolg van maatschappelijke oorzaken
Het is Kruijt geweest, die op de invloed van de maatschappelijke
factoren zeer nadrukkelijk het accent heeft laten vallen. Weliswaar
heeft deze auteur ook terdege oog voor de betekenis van andere
factoren, maar de invloed van de maatschappelijke oorzaken weegt
toch stellig het zwaarst. Kruijt poneert het met evenzoveel woorden,
waar hij zegt: „dat de ontkerkeliking van grote groepen in ons land
in hoofdzaak beïnvloed is door maatschappelike oorzaken, minder
50
wumkes.nl

door zuiver-ideële motieven". 1 Deze maatschappelijke oorzaken
zijn dan: de sociale ontevredenheid, de rationalisering van het
economisch leven, de urbanisering, het functie-verlies der kerken.
Met name voor de buitenkerkelijkheid op het platteland van
Friesland geldt bijzonder de sociale ontevredenheid. 2
Kruijt is echter niet blind voor de invloed, welke moet zijn uitgegaan
van de oude socialistische beweging in de laatste decennia
van de vorige eeuw, welke zeer anti-kerkelijk en anti-godsdienstig
was. Hij wijst op de figuur van de leider der oude socialistische
beweging: „Domela Nieuwenhuis, die, als predikant reeds zeer
radikaal, in 1879 met de kerk had gebroken, en tenslotte de godsdienst
geheel verwierp. Deze leider nu heeft een zeer grote invloed
uitgeoefend op de arbeiders en de boeren, wier gedachte- en gevoelsleven
door hem voor het socialisme zijn gewonnen". 3 Nadat
Kruijt de invloed van deze volksleider in de gemeente 't Bildt en in
Z.O. Friesland heeft vastgesteld, besluit hij: „dat déze man nu,
met zulk een invloed op het volk, kerk en godsdienst verwierp en
met hem andere voormannen, was zeker een belangrijke stoot voor
de ontkerkeliking van grote groepen van arbeiders". 4 Kruijt denkt
dan verder ook aan de uitwerking van de anti-kerkelijke en antigodsdienstige
lectuur uit die dagen: de geschriften van Multatuli,
de uitgaven van De Dageraad en van De Roode Bibliotheek en
aan de op grote schaal verspreide vlugschriften als Dominee,
'pastoor of rabbi, Tegenstrijdige teksten uit den Bijbel en De geloofsbelijdenis
van een hedendaagschen natuuronderzoeker. 5
Ook ontgaat het Kruijt niet, dat deze actie tegen kerk en godsdienst
geen succes gehad zou hebben, indien het volk niet reeds eerder
door bepaalde geestelijke factoren rijp gemaakt was voor deze propaganda.
Hij stelt dan ook vast, dat juist 't Bildt door het Modernisme
en Z.O. Friesland door een nog oudere rationalistische
stroming, propaganda-rijp gemaakt waren. 6
Maar beslissend is voor Kruijt toch de maatschappelijke factor
en met name de sociale ontevredenheid: „mondelinge en schriftelike
prediking noch rijpheid zijn voldoende, om het slagen van een
propaganda te verklaren; deze gelukt slechts, indien, naast de vorige
1 J. P. KRUIJT, De onkerkelikheid in Nederland, 172.
' Ibid., 268.
s Ibid., 178.
4 Ibid., 178-179.
5 Ibid., 179.
6 Ibid., 180-181.
51
wumkes.nl

faktoren, ook nog de voornaamste voorwaarde is vervuld, dat er
een behoefte bestaat aan de nieuwe prediking, waardoor deze met
zulk een geestdrift wordt aanvaard, dat de belemmerende omstandigheden
van sleur en tegenwerking worden overwonnen. Die
behoefte was daar aanwezig, waar een grote sociale nood heerste,
die de kerk niet kon of wilde oplossen, maar waarvoor het godsdienstloze
socialisme wel uitkomst wist. Zo zien we dan ook het
socialisme alleen daar inslaan, waar de sociale omstandigheden,
naast de rijpheid van het volk, daarvoor bevorderlik waren. Dit was
o.a. het geval in het Oldambt ..., maar vooral onder de landen
veenarbeiders en kleine boertjes van Friesland, dat in de 80er
en 90er jaren door een akute nood werd geteisterd, die meer dan
een chroniese armoede ontevreden maakte. Door de agrariese
krisis in die tijd, over welker oorzaken we hier niet hoeven uit te
weiden, heerste op het platteland van geheel Nederland een grote
nood, maar in Friesland (en Groningen) wel het allerergst Onder
deze sociale omstandigheden moest de propaganda van de „Friesche
Volkspartij", die overal vergaderingen belegde, wel inslaan. Het
sterkst werd deze beweging in het Z.O. met zijn uitgestrekte veenderijen,
en in de kleistreek in het N.O., Het Bildt, waar de boerenbedrijven
nog al groot waren, en dus tegenover een betrekkelik
klein aantal welgestelde boeren (landbezitters of pachters) een talrijke
klasse van landarbeiders stond". 1
Kruijt vat zelf zijn betoog samen: „één der voornaamste oorzaken
der ontkerkeliking is de sociale nood geweest, en het feit, dat er
vanuit kerkelike kringen niet, of niet voldoende, of te laat, pogingen
tot herstel werden aangewend, terwijl juist omgekeerd de voorstellen,
van socialistiese zijde gedaan, als strijdig met de geest van
het Evangelie werden afgewezen. En datzelfde socialisme werd
nu in de oude beweging voor de arbeiders een nieuw Evangelie,
dat hun een spoedige verlossing beloofde uit hun nood". 2
Kruijt mag dan de maatschappelijke factoren zwaar laten wegen,
zijn visie op de oorzaken der buitenkerkelijkheid in Friesland is
toch wel zodanig genuanceerd, dat hij niet beschouwd mag worden
als voorstander van de populaire stelling, dat de sociale nood of
de socialistische beweging de schuld draagt van het optreden der
1 Ibid., 181-182.
2 Ibid., 189-190.
52
wumkes.nl
•'S?

uitenkerkelijkheid. Na Kruijt hebben anderen zoals van Hinte 1
en de vrijzinnig-Hervormde predikanten Winkel 2 en Moulijn 3
het accent weer bijna uitsluitend op de maatschappelijke ellende
en het socialistische streven laten vallen. In tegenstelling daarmee
heeft Sixma van Heemstra de verhouding socialisme - buitenkerkelijkheid
radicaal omgekeerd: „Dat het socialisme de oorzaak zou
zijn van de grote onkerkelijkheid in Friesland komt mij voor, een
bepaald onjuiste zienswijze te zijn. Het is precies andersom: omdat
het kerkelijk gezag in Friesland zoveel minder in het volksleven
verankerd was dan elders in de Nederlanden, juist daarom kon het
socialisme er zo gemakkelijk ingang vinden". 4 Rogier liet zijn waardering
blijken voor het standpunt van Sixma van Heemstra, omdat
deze auteur „met nadruk opkomt tegen een paar gangbare bêtises,
o.a. de opinie, dat het socialisme de oorzaak zou zijn geweest van
de grote „onkerkelijkheid" in Friesland". 5
II. Buitenkerkelijkheid, het gevolg van geestelijke oorzaken
Deels naast, deels tegenover de opvatting van Kruijt staat de mening
van de auteurs, die de verklaring van de buitenkerkelijkheid in
Friesland vooral in de invloed van geestelijke factoren hebben gezocht.
Als zodanig moeten hier genoemd worden Sixma van Heemstra,
die de buitenkerkelijkheid beschouwt als het logisch gevolg
van vier eeuwen vrijzinnigheid in het algemeen, en Algra, die vooral
een bepaalde vorm van vrijzinnigheid t.w. het Modernisme verantwoordelijk
stelt voor het optreden van de buitenkerkelijkheid
in Friesland.
1. de buitenkerkelijkheid het gevolg van de vrijzinnigheid in het
algemeen
Sixma van Heemstra 6 gaat uit van de stelling, feitelijk de grondstelling
van zijn gehele betoog, dat het Calvinisme van buiten af
met geweld aan het Friese volk is opgelegd. Het gevolg is geweest,
1
E. VAN HINTE, Sociale en economische
256-257geografie
van Harlingen, Harlingen z.j. (1936),
* S. WINKEL, Geestelijke stromingen in de Zuid-Oosthoek van Friesland, II. Onkerkelijkheid,
in: Heerenveense Koerier, 8 Augustus 1947.
3
C. D. MOULIJN, Winst en verlies; goed en kwaad in de kerken van Friesland,
Koerier, 30 Augustus 1948.
4
a.w., 154.
in: Heerenveense
5
L. J. ROGIER, Bijdrage tot de Friese Kerkgeschiedenis, in: De Tijd, 13 September 1951.
6 a.w., 154-178.
53
wumkes.nl

dat de invloed en het aanzien van de Calvinistische beweging in
Friesland veel minder groot kon zijn dan elders in de Nederlanden.
De Calvinistische prediking, die in het Nederlands geschiedde,
is door de massa van de Friese bevolking waarschijnlijk nauwelijks
begrepen: het Calvinisme is langs de massa heengegaan. Bovendien
verzwakte het Calvinisme door het beginsel van het vrije onderzoek
zijn eigen positie en droeg daardoor de kiem van ontbinding in zich.
De geestelijke leiding van de staatskerk en de stadhouder hadden
de macht en het gezag slechts schijnbaar in handen. In werkelijkheid
bleef de macht berusten bij de adellijke en patricische geslachten in
Friesland. Deze waren in de tweede helft van de 16e en in de 17e
eeuw sterk humanistisch georiënteerd en stonden zeer vijandig
tegenover het Calvinisme. In plaats dat zij aan de predikanten medewerking
verleenden bij de vestiging van het kerkelijk gezag, hielden
zij juist de niet-Calvinistische stromingen voortdurend de hand
boven het hoofd.
Daardoor heeft het Socinianisme, dat sterk ontbindend op de
Calvinistische staatskerk inwerkte, grote kansen gekregen in
Friesland. De Universiteit van Franeker, in 1585 opgericht en
bedoeld als een orgaan ter Calv'inisering van Friesland, werd in
de handen van de Friese aanzienlijken het middelpunt van het
Socinianisme en een kweekplaats van opvattingen, die lijnrecht
tegen het Calvinisme ingingen. Tot ver in de 18e eeuw hebben de
Calvinistische predikanten tegen het Socinianisme gevochten. Vooral
in Doopsgezinde kringen maakte het Socinianisme veel opgang.
In de loop van de 17e en 18e eeuw werden door Calvinistische predikanten,
om reden van Sociniaanse sympathieën, klachten ingediend
tegen Doopsgezinde leraren te Harlingen, Grouw, Surhuisterveen,
Leeuwarden, Warns, Knijpe en Heerenveen. Vooral Harlingen,
Leeuwarden en Heerenveen met omgeving - nu sterk onkerkelijk! -
waren brandpunten van Socinianisme. Het Socinianisme is tenslotte
met het vrijzinnig Protestantisme versmolten.
Het was ook aan de invloed van de Friese aanzienlijken te danken,
dat verschillende niet-Calvinistische groeperingen zich in Friesland
konden handhaven. De Remonstrant Camphuysen nam uit Holland
de wijk naar Friesland. Anna Maria Schuurman vestigde te Wiewerd
haar piëtistische gemeenschap. Deze en dergelijke stromingen
hebben de positie van de staatskerk voortdurend verzwakt.
Maar vooral werd het gezag van het Calvinisme verzwakt door
de verschillende filosofische stromingen, waarbij met name gedacht
wumkes.nl
54

moet worden aan de wijsbegeerte van Descartes en die van Spinoza.
Toen Descartes zich in 1628 of 1629 in de Nederlanden vestigde,
trok hij naar Franeker, waar hij zich als student liet inschrijven.
Zijn rationalistische wijsbegeerte, die met het Calvinisme niet te
verenigen was, vond een snelle verbreiding. Zeer bekend is de Cartesiaanse
dominee Balthasar Bekker, aanvankelijk te Oosterlittens
en te Franeker, die tenslotte als predikant werd afgezet. Zijn invloed
in Friesland is bijzonder groot geweest en heeft tot ver in de 19e
eeuw nagewerkt. De curatoren van de Universiteit van Franeker
steunden deze wijsgerige stromingen door Cartesianen als Johannes
Wubbena en H. A. Roëll tot hoogleraren te benoemen. Niettegenstaande
de afkeuring van de Calvinistische kerken werkte het
Cartesianisme door.
Spinoza's opvattingen hebben in Friesland vooral ingang gevonden
bij de talrijke Socinianen. In de ogen van de Calvinistische
leiders stond zijn pantheïstisch inzicht volkomen gelijk met volslagen
goddeloosheid. Met grote felheid reageerden zij op elke zweem
van Spinozistische ketterij. Een van de predikanten, die ernstig
verdacht werd van het koesteren van Spinozistische gevoelens, is
Martinus Duirsma geweest, achtereenvolgens predikant te Gerkesklooster,
Oostermeer, Eestrum en Drachten. De wijsbegeerte van
Spinoza, die vooral bij de 19e-eeuwse liberalen grote invloed kreeg,
heeft mede bijgedragen tot het scheppen van een klimaat, waarin
het opkomen van onkerkelijkheid mogelijk werd.
Grote betekenis moet in dit opzicht ook toegekend worden aan
de Verlichting. Friesland was, voor wat de doorwerking van de
ideeën der Franse Verlichting betreft, niet van Holland afhankelijk.
Het had in zijn Universiteit van Franeker een eigen centrum van
opgewekt intellectueel leven, waaraan door de curatoren en de
Gedeputeerde Staten bij voorkeur hoogleraren benoemd werden,
die alom bekend stonden om hun vrijzinnige en vooruitstrevende
opvattingen. Indrukwekkend is de rij van hoogleraren, die in de
18e en het begin van de 19e eeuw aan de Franeker Universiteit
verbonden w T aren. Vanuit dit centrum werd de Friese aristocratie,
waar een humanistische vorming reeds lang traditie was geworden,
gewonnen voor de denkbeelden van de Verlichting. Op de duur
werd ook de omgeving van de Friese aanzienlijken beïnvloed. Reeds
in de 18e eeuw begonnen de moderne denkbeelden door te dringen
onder de boerenstand en de burgerij.
Zo werden de grondslagen gelegd voor het opkomend liberalisme.
55
wumkes.nl

De verlichte geestesrichting, welke zich in deze tijd deed gelden,
behoefde aanvankelijk geen bezwaar te zijn om de kerk te blijven
steunen. De door de Verlichting beïnvloede oud-liberale theologie,
het gematigd neutrale Protestantisme uit de eerste helft van de
negentiende eeuw, was met een deïstisch Godsgeloof in overeenstemming
te brengen, of wilde daarmee althans genoegen nemen.
De houding van de liberalen in deze tijd is echter niet voor allen
dezelfde. Sommigen dwalen steeds verder van het kerkelijk Christendom
af. Hun nageslacht brak langzaam maar zeker met de kerk.
In latere generaties werden deze liberalen onkerkelijk.
Anderen vreesden, dat hun belangen in gevaar zouden komen,
wanneer de invloed van de kerk op de bevolking zou verzwakken.
Om practische redenen bleven zij en hun nageslacht de kerk trouw
tot in de tegenwoordige tijd.
Tenslotte is er een groep, die de kerk beschouwt als de grote
rem op de vooruitgang en die daarom de macht van de kerk wil
breken. De Dageraad vindt hier zijn lezerskring en uit een dergelijk
milieu stamt Pieter Telles Troelstra. Binnen deze kring ontwikkelt
zich een sterk anti-godsdienstige en vinnig anti-kerkelijke
gezindheid.
Langs allerlei wegen wordt deze anti-kerkelijke geest onder het
volk gebracht, dat op deze wijze buiten de kerk raakt en dan gemakkelijk
gewonnen wordt voor het socialisme, dat tot een verdere
ontkerkelijking zal bijdragen.
Gelijk te verwachten was, is de zienswijze van Sixma van Heemstra
zeer verschillend beoordeeld. Er is gesproken van een „grondige
historiekennis" en van „de gave om ze te hanteren" x , maar ook
is tot uitdrukking gebracht de „geringe ingenomenheid met dit
schrijfsel". 2 Er is van dit stuk gezegd: „It sit groat fol lytse en greate
flaters" 3 , maar ook is opgemerkt, „dat hier een verrassende en
belangrijke visie gegeven wordt op een zaak, die voor het Friese
leven van centrale betekenis is geweest en vermoedelijk zal blijven". 4
Geen eenstemmigheid dus!
1 ROGIER, a.a.
2 P. H. MULLER, Bespreking van Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland, voor de
N.C.R.V. in de rubriek „Onder de N.C.R.V.-leeslamp", 21 Januari 1953.
3 J. J. KALMA, Ta de Fryshe Tsjerkeskiednis, in: Frysk en Fry, 12 October 1951.
4 F. SIERKSMA, De Friezen en de godsdienst, in: Literair Kwartier voor de Regionale Omroep
Noord, 18 April 1952.
56
wumkes.nl
'T^

2. de buitenkerkelijkheid het gevolg van de vrijzinnigheid in de
vorm van het Modernisme
Bleek men in vrijzinnige kringen geneigd de oorzaken van de buitenkerkelijkheid
te zoeken in maatschappelijke oorzaken, in de rechtzinnige
wereld leeft eerder de overtuiging, dat het Modernisme de
schuld draagt van de buitenkerkelijkheid.
Lindeboom heeft destijds gesproken van een oud sprookje, dat
in zijn algemeenheid onwaar is. 1 Eerder is reeds gebleken, dat
Kruijt wel van invloed van het Modernisme op het ontstaan van
de buitenkerkelijkheid wil weten. Naar zijn mening werd door het
Modernisme voorwerk verricht, omdat het geloof in menig dogma
ondermijnd werd, en hij acht het niet toevallig, dat Domela Nieuwenhuis
het meest gevierd werd juist in die gebieden, waar de rechtzinnigheid
reeds had afgedaan. 2 Kruijt meent dan ook, „dat het
Modernisme wel degelijk, én door de aanvallen op het supranaturalisme
en de aantasting van de dogmata, én door de aanvaarding
en verbreiding van de resultaten der moderne wetenschap, een
middel is geweest, om veel traditioneel-kerkelij ken tot onkerksen
en onkerkeliken te maken, al was de bedoeling hun geloof juist te
louteren." 3
Kruijt waarschuwt er echter voor om niet aanstonds uit een positieve
correlatie tussen het overheersen van Modernisme en de
aanwezigheid van buitenkerkelijkheid te besluiten tot een causale
verhouding. Hier en daar was het kerkelijk leven reeds vóór de
opkomst van het Modernisme zwaar aangetast. Kruijt beroept
zich op de rechtzinnige predikant Heijnes, die het Modernisme
niet aansprakelijk stelt voor de buitenkerkelijkheid in zijn streek'.
„Noord-Holland was, kerkelijk en geestelijk gesproken, reeds een
ruïne, toen in ons land de moderne richting door haar geboorte
haar vaders: Kuenen, Scholten, Opzoomer verblijdde. Het is niet
alzoo: het modernisme heeft Noord-Holland verwoest. Maar het
is aldus: het kerkelijk verwoeste Noord-Holland heeft het later
opkomende modernisme in de reeds vernielde gemeenten binnengehaald".
4 Ook in de Zuid-Oosthoek van Friesland waren er on-
1
J. LINDEBOOM, Het eigenaardige der vroomheid in Noord-Holland,
374-376in:
De Hervorming, 1913,
2
J. P. KRUIJT, De onkerkelikhsid
3
Ibid., 249.
in Nederland, 180.
4
H. J. HEIJNES, Uit kerkelijk Noord-Holland, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede, 60
(1923).
57
wumkes.nl

kerkse tendenzen merkbaar, lang voordat het Modernisme er binnen
kwam. 1
Al sprak Lindeboom van een oud sprookje en al toont ook Kruijt
zich zeer gereserveerd, in rechtzinnige kringen laat men het Modernisme
niet met rust. Nog in de laatste jaren heeft Algra de
vrijzinnige prediking, vooral in de extreme vorm van de moderne
richting, aangewezen als de beslissende factor in het ontstaan van
de buitenkerkelijkheid in Friesland. 2 Volgens deze publicist gaat
er reeds in de 18e eeuw een maatschappelijke scheiding parallel
lopen met een godsdienstige. De heren en gezeten boeren worden
eerst rationalistisch, vervolgens aanhangers van de Groninger
richting en tenslotte modern in het godsdienstige en liberaal in de
politiek. En aangezien zij de beslissing hadden in de keuze van de
predikant, kon het gebeuren, dat het ene dorp na het andere een
voorganger kreeg toegewezen, die niet aansloot bij de gezindheid
van de gemeente. De arbeiders, de kleine ambachtslieden en andere
groeperingen onder het gewone volk voelen zich hoe langer hoe
meer vreemd staan tegenover deze officiële ontwikkeling: een deel
van hen zoekt zijn heil in de z.g. „gezelschappen," bij de Afgescheidenen
en de Baptisten, in allerlei secten en diverse conventikelen;
een ander deel blijft thuis uit de officiële kerk en vindt op de duur
nergens compensatie. De slechte maatschappelijke toestanden
doen de rest en er ontstaat een onkerkelijk proletariaat, dat de
kerk voorbij loopt. Zo gaan de wegen van de „kleine luyden"
uiteen: een deel wordt godsdienstig onverschillig, een deel wordt
„fyn". Men kan het misschien het duidelijkst opmerken in het
Oldambt van Groningen, waar de arbeiders tegenwoordig óf
Gereformeerd zijn óf communist. En de bovenlaag, die de ontwikkeling
meemaakte van Rationalisme naar Modernisme, behoudt
nog wel een officiële band met de kerk, maar komt er zelf nauwelijks
en het nageslacht in het geheel niet meer.
III. Buitenkerkelijkheid het gevolg van psychologische oorzaken
De mogelijkheid, dat de buitenkerkelijkheid in dit gewest samen
zou hangen met het karakter van het Friese volk, is meer dan eens
geopperd.
Van der Wielen heeft zich in 1930 reeds afgevraagd, of de zware
1 J. P. KRUIJT, De onkerkelikheid in Nederland, 248-249.
2 H. ALGRA, De oorzaken der onkerkelijkheid.
58
wumkes.nl

uitenkerkelijkheid in enkele dorpen van de grote plattelandsgemeente
Opsterland mogelijk het gevolg zou kunnen zijn van
specifiek Friese karaktereigenschappen. Hij wees deze veronderstelling
echter ook aanstonds weer van de hand door de opmerking,
dat diezelfde eigenschappen toch ook aanwezig zijn binnen die
dorpen, die een uitgesproken kerkelijk karakter vertonen. 1
Drie jaar later wordt de vraag weer aan de orde gesteld door
Kruijt. Na geconstateerd te hebben, dat buitenkerkelijkheid een
typisch grootstads-verschijnsel is, zodat plattelands-buitenkerkelijkheid
als iets bijzonders beschouwd moet worden, stelt hij
voorlopig vast, dat de buitenkerkelijkheid op het platteland
toegeschreven zal moeten worden óf aan zéér slechte sociale omstandigheden
óf aan het volkskarakter. 2 Maar als Kruijt dan later
de mogelijke samenhang tussen volkskarakter en buitenkerkelijkheid
uitdrukkelijk behandelt, acht hij de anthropologische samenstelling
van het Nederlandse volk nog te weinig bekend en het aantal
betrouwbare psychogrammen nog te gering om het volkskarakter
te betrekken in de oorzaken der buitenkerkelijkheid.
De poging in deze richting door Heijnes ondernomen ter verklaring
van de agrarische buitenkerkelijkheid in Noord-Holland wordt
door Kruijt dan ook niet ernstig genomen. 3
Maar de verleiding om de oplossing toch in deze richting te zoeken
blijft leven. Zo werd de mening van Kruijt, dat de plattelandsbuitenkerkelijkheid
aan zeer slechte maatschappelijke toestanden
of aan het volkskarakter te danken zal zijn, overgenomen door
Scholten, maar waar Kruijt het t.a.v. het volkskarakter bij de
mogelijkheid laat, hakt Scholten de kwestie, voor wat de buitenkerkelijkheid
in Friesland betreft, maar door: „It Fryske folk kipt
der út troch in sterk fielen fen persoanlike selsstannigens en ûnôfhinkelikens
en ek, in fielen for konsekwinsjes, ja „Prinzipienreiterei".
Dit fiert ta in prinsipiéle hâlding yn it libben, b.g. tsjerk-
Iikens út begjinsel, mar ek ta prinsipiéle ûntsjerklikens". 4
Kalma is eveneens van mening, dat het volkskarakter een belangrijke
rol speelt in de buitenkerkelijkheid van Friesland 5 en het
1
H. G. W. VAN DER WIELEN, Een Friesche Landbouw-veenkolonie. Bevolkingsstudies van de
gemeente Opsterland, Amsterdam 1930, 69.
2
J. P. KRUIJT, De onkerkelikheii
3
Ibid., 323.
in Nederland, 268.
4
A. R. SCHOLTEN, Posysje en takomst jen de tsjerke yn Fryslân
1941, Assen 1940, 89-103.
in: Frysk Jierboek III,
5
Oebele Stellingwerf,
Snitsz.j.,77noot4.
Frysk, demokratysk en soasialistysk strider, in: Frisia Rige 21-22,
59
wumkes.nl

vraagstuk laat ook Sierksma niet met rust, die het niet goed mogelijk
acht het verschijnsel in Friesland „te verklaren, zonder rekening
te houden met het Friese volkskarakter. Ik ben me er van bewust,
dat men hiermee een grootheid binnenhaalt, die wetenschappelijk
zo goed als ongrijpbaar en dus onverantwoord is, althans schijnt
De Friese vrijheidszin is misschien het enige ding uit het apparaat
van Friese mythologie en propaganda, dat zich historisch laat
aantonen ... De Fries is een waarheidszoeker. En bij zijn speurtocht
wil hij vrij zijn". 1 Tenslotte werd nog onlangs door Smits
het hoge percentage buitenkerkelijken in Leeuwarden in verband
gebracht met de geaardheid der Friezen, met hun neiging tot radicalisme.
2
PARAGRAAF 2. VOORTZETTING VAN HET ONDERZOEK
Indien iets duidelijk is geworden uit het overzicht der meningen,
dan is het stellig dit: het optreden van de buitenkerkelijkheid is
een uiterst gecompliceerd verschijnsel. Men zal immers moeilijk
kunnen beweren, dat de verschillende factoren, die aangevoerd
werden, vreemd zijn aan het ontstaan van de buitenkerkelijkheid.
Het verschijnsel hangt zo nauw samen met het karakter van de
moderne samenleving, dat de achtergronden er van inderdaad op
alle terreinen van deze samenleving gezocht kunnen worden. Voor
zover een vergelijking verantwoord is, kan de stelling worden gelanceerd,
dat het onderzoek naar het optreden van de buitenkerkelijkheid
minstens zo gecompliceerd is als het vraagstuk betreffende
ontstaan en ontwikkeling van het Protestantisme.
Dit gecompliceerd karakter van het probleem veroordeelt iedere
vorm van rechtlijnig denken en eenzijdig oplossen. De verschillende
factoren zijn sterk interdependent en brengen, als resultaat van een
bijzonder ingewikkeld en daarom zeer moeilijk te reconstrueren
samenspel, dit verschijnsel te voorschijn. Het gaat daarom niet
aan de buitenkerkelijkheid eenvoudigweg op rekening van het
socialisme te schuiven, maar het is evenmin verantwoord de verhouding
radicaal om te keren en het socialisme in het kielzog van
de buitenkerkelijkheid te stoten. Om dezelfde reden is reserve geboden
tegenover de visie, die dit verschijnsel met één ruk uit vier
eeuwen Friese geschiedenis weet af te leiden, waarmee niet gezegd
1 a.w.
2 a.w., 108.
60
wumkes.nl

is, dat de invloed van dit verleden geen rol gespeeld zou hebben.
Het Modernisme werd gelukkig niet de enige troef in Gereformeerde
handen, want ook dit zou een al te simpele reconstructie van de
werkelijke ontwikkeling geweest zijn. Een volledige verklaring
tenslotte van de buitenkerkelijkheid in dit gewest vanuit het Friese
volkskarakter, zou wel een buitengewoon hachelijke onderneming
moeten worden.
Krachtens het sociografisch karakter ervan zal het verdere
onderzoek eerder trachten de ontwikkeling te reconstrueren dan
te verklaren. De sociografie beperkt zich niet tot de statistiek,
welke in het eerste hoof dstuk domineerde, doch zoekt als wetenschap
wel degelijk naar begrip en naar verklaring, zoals uit het vervolg
van deze studie zal moeten blijken. Maar deze verklaring zal
grotendeels gelegen zijn in een poging tot analyse en reconstructie
van de ontwikkeling. Het geheel zal zodoende het karakter krijgen
van een probleemstellende beschouwing, welke de feiten en verschijnselen
constateert en zo nauwkeurig mogelijk ontleedt, bepaalde
min of meer duidelijke samenhangen aanwijst en het optreden
van de buitenkerkelijkheid in de loop der ontwikkeling begrijpelijk
en verklaarbaar maakt.
Aan het slot van het eerste hoofdstuk werd reeds een voorlopige,
min of meer schematische analyse voor het verder onderzoek gegeven.
Daar werd onderscheid gemaakt tussen de ontkerstening als
een algemeen verschijnsel en de onkerkelijkheid als een bepaalde
vorm van ontkerstening. Het optreden der ontkerstening werd daar
toegeschreven aan de algemene factoren, die internationaal werkzaam
zijn, terwijl ter verklaring van het ontstaan der ontkerstening, juist
in de vorm van buitenkerkelijkheid, gedacht werd aan de ontbinding
van de volkskerk en daarbij aansluitend aan de vorming van een
mentaliteit, die het breken met - en het leven buiten de kerk als
iets normaals kon accepteren.
Maar ook dit grondschema moet met behoedzaamheid gehanteerd
worden. Het mag geen aanleiding worden tot een constructie als
deze: de ontkerstening in het algemeen is een gevolg van geestelijke
of theologische factoren en de buitenkerkelijkheid, als bepaalde
vormvan ontkerstening, is het resultaat van maatschappelijke of
sociologische en psychologische factoren: de eersten hebben de
volkskerk aangetast, de laatsten zijn verantwoordelijk voor de verandering
van de mentaliteit. Het is zeer wel mogelijk, dat sommige
factoren meer invloed op een bepaald onderdeel van het proces
61
wumkes.nl

hebben gehad dan anderen, maar de onderlinge afhankelijkheid van
de verschillende componenten in het geheel veroordeelt iedere
vorm van simplificatie. Heslinga waarschuwt uitdrukkelijk tegen
iedere overschatting van een bepaald soort factoren, als hij schrijft:
„De sociologen hebben de theologen en kerkhistorici wel eens „verweten",
dat zij voor de sociale achtergronden van de lotgevallen
der N.H. Kerk doorgaans weinig of helemaal geen oog hebben
gehad. De sociologen dienen echter niet in een ander uiterste te
vervallen, door zich aan een eenzijdig sociologische beschouwingswijze
schuldig te maken: door de ontwikkeling van de Kerk alleen
te bezien tegen de achtergrond van de maatschappelijke verschijnselen.
De sociologen dienen ook voortdurend te trachten recht te
doen aan de theologische motieven, die achter de sociale verschijnselen,
waarmee zij zich willen bezighouden, verborgen liggen. Zij
dienen te beseffen, dat het verval der Kerk niet alleen aan sociologische
factoren kan worden toegeschreven, maar soms mede aan het
ingang vinden van zekere theologische voorstellingen welke als
zodanig - los van het sociaal-economisch proces - in wezen kerkontbindend
hebben gewerkt". 1
Verbiedt dus het gecompliceerd karakter van het vraagstuk iedere
simplificatie, uit methodische overwegingen is een zekere schematisering
noodzakelijk en het is daarom, dat hier de verschillende factoren
afzonderlijk besproken zullen worden overeenkomstig de
indeling, die in het eerste gedeelte van dit hoofdstuk gevolgd werd.
/. Buitenkerkelijkheid en maatschappelijke factoren
Bij de sociale analyse van de buitenkerkelijkheid in Nederland en
in Friesland werd er reeds op gewezen, dat de sociale structuur de
omvang van de buitenkerkelijkheid blijkbaar sterk beïnvloedt.
Algra startte zijn betoog dan ook terecht met de verwijzing naar een,
reeds in de 18e eeuw aanwezige, maatschappelijke splitsing, die
parallel loopt met een godsdienstige scheidingslijn, tussen de landadel
en de boeren aan de ene kant en het gewone volk aan de andere
zijde. 2 Greeven geeft eenzelfde beeld voor N.O. Groningen:
„In de vorige eeuw werd de opvoeding der arbeidersbevolking
deerlijk verwaarloosd. Het „volk" hoorde in het achterhuis thuis.
Behoren in de achttiende eeuw de dienstbaren nog tot het huisgezin
1 M. W. HESLINGA, Een sociologische beschouwing van het niveauverlies van de kerk, in:
Sociologisch Bulletin, 5 (1951) 114-123.
3 H. ALGRA, De oorzaken der onkerkelijkheid.
62
wumkes.nl

en delen zij mee in de geestelijke sfeer, waarin de gehele bevolking
leefde - de negentiende eeuw trekt de kloof. De knechten en meiden
aan zichzelf overgelaten, vervallen en raken achterop. De boeren,
die meer en meer aan het culturele leven gaan deelnemen, krijgen
een voorsprong, geraken ook meer onder de ban van „de geest der
eeuw" en zodoende krijgt men de liberale boerengemeenten, waar
de boeren de plaatsen bezetten en verdelen. De arbeiders voor zover
zij zich niet geheel van de kerk afwenden en tot godsdienstloosheid
vervallen, organiseren zich in evangelisaties, waarbij het op enkele
plaatsen gelukt het heft in handen te krijgen, waardoor de boeren
de kerk „uitgewerkt" worden". 1
Evenmin als in Groningen was deze scheidslijn in Friesland overal
even scherp aanwezig. Vanouds neemt Z.W. Friesland, het weidegebied,
een zekere uitzonderingspositie in, aangezien de maatschappelijke
verschillen, die uiteraard altijd tussen boer en arbeider ontstaan,
hier nooit tot massale sociale conflicten zijn uitgegroeid. 2
Veel duidelijker zijn er scheidslijnen te constateren in de kleibouwstreek,
over heel het Noorden van Friesland, en verder ook in sommige
delen van Z.O. Friesland. In deze gebieden zijn de maatschappelijke
tegenstellingen in de loop van de 19e eeuw steeds sterker
geworden en hebben in de laatste decennia van de vorige eeuw,
met name in de Noord-Westhoek ('t Bildt) en in Z.O. Friesland,
geleid tot een verbeten sociale strijd. De verklaring van deze verschillen
moet wel gezocht worden in de verschillende agrarische
bedrijfsvoeringen. Afgezien van de seizoenarbeid, waarvoor werkkrachten
van elders gerequireerd werden, vroeg het veebedrijf
van Z.W. Friesland betrekkelijk weinig handarbeid, zodat het aantal
arbeiders niet bijzonder groot werd. Bovendien werd er veel
gewerkt met eigen volk en ook de andere arbeidskrachten waren
bij de veeboer inwonend. De verhouding tussen de boer en zijn personeel
behield zodoende een zeker patriarchaal karakter, dat mogelijke
sociale spanningen vermocht op te vangen. Veel groter was
de sociale tegenstelling en zodoende de kans op ernstige conflicten
in het Noorden van de provincie alsook in sommige streken van het
Zuid-Oosten. In de akkerbouwbedrijven van het Noorden stonden
tegenover een betrekkelijk klein aantal welgestelde boeren een talrijke
klasse van landarbeiders, waardoor de tegenstelling als vanzelf
1
PH .JAC. GREEVEN, Noord-Oost-Groningen,
(1949) 65-79een
noodgebied!', in: Sociologisch Bulletin, 3
2
Vgl. J. PIEBENGA, It eigen aerd fan de Sudwesthoeke, Snits 1953, 45-47.
63
wumkes.nl

veel meer geaccentueerd werd dan in Z.W. Friesland. In de Zuid-
Oosthoek tenslotte waren de sociale tegenstellingen meer gedifferentieerd,
maar zeker niet minder scherp. De scheidslijnen liepen
daar tussen de oude landadel en de rest van de bevolking, tussen bosbazen
en bosarbeiders, tussen de oude agrarische nederzettingen
en de nieuwe veenkoloniale concentraties en, binnen de wereld
van de verveningen tussen de veenbazen en de veenarbeiders. 1
Reeds in de 18e eeuw aanwezig, is deze scheidslijn in de 19e eeuw
geleidelijk een breuk en tenslotte een diepe kloof geworden, die
de ene samenleving uiteensloeg in twee stukken. De ontwikkeling,
niet alleen van het maatschappelijk maar ook van het kerkelijkgodsdienstig
leven gedurende de 19e eeuw, wordt sterk bepaald
door deze groeiende sociale tegenstelling, die de laatste decennia van
de vorige eeuw tot een fel bewogen periode zal maken. Kruijt heeft
deze factor met reden zwaar laten wegen, maar zijn beschouwingen
over de sociale nood en de sociale ontevredenheid gaan wellicht
nog duidelijker spreken, wanneer men bedenkt, dat de maatschappelijke
ellende geen kwestie was van een tijdelijke ongunstige conjunctuur,
maar dat de nood in de loop van de 19e eeuw structurele
vormen heeft aangenomen. Zowel de landbouwbedrijven als de verveningen
hebben een ontwikkeling doorgemaakt, die met de ontwikkeling
van de industrie te vergelijken is, zodat er van een
agrarisch kapitalisme gesproken zou kunnen worden, waarin de
grote boeren en machtige verveners als de kapitalisten optreden.
Daartegenover ontwikkelt zich dan in Friesland een specifiek
plattelandsproletariaat, bestaande uit land-, veen- en bosarbeiders,
kleine boertjes of gardeniers (tuinbouwers) en arme neringdoenden
in de dorpen. De vorming van dit agrarisch proletariaat is in deze
streken van enorme betekenis geweest zowel voor de opmars van
de orthodoxie, die in de Afscheiding en vooral in de Doleantie een
uitweg vindt, als voor de emancipatie van de linkse groepen, die
buiten de kerk in het socialisme hun heil zoeken.
De nadelige invloed, welke van deze maatschappelijke tegenstellingen
op het welzijn van de kerk moest uitgaan, werd nog versterkt
door het z.g. floreenstelsel. De kerk, die innerlijk en uiterlijk toch
reeds zo verzwakt vanuit de 18e eeuw de 19e eeuw is binnengetrokken 2 ,
1 In het bovenstaande werden een aantal opmerkingen verwerkt, die naar voren kwamen op
een bijeenkomst van de Sosiael-ekonomyske tariedingskemisje fan de Fryske Akademy,
waarin de buitenkerkelijkheid in Friesland werd besproken.
* Vgl. S. D. VAN VEEN, De Gereformeerde Kerk van Friesland in de jaren 1795-1804, Groningen
1888, 8-9.
64
wumkes.nl

werd niet alleen door theologische meningsverschillen tot ontbinding
gebracht, maar ook door deze sociale tegenstellingen, die
vanuit de samenleving tot binnen de kerkmuren doordrongen. Deze
doorwerking van de maatschappelijke scheiding binnen het kerkverband
komt wel zeer duidelijk tot uitdrukking in het merkwaardige
instituut van het z.g. floreenstelsel, dat tot ver in de 19e eeuw
aan de landheren en boeren een vrijwel onbeperkte zeggingsschap in
kerkelijke aangelegenheden toekende, terwijl het gewone kerkvolk
nauwelijks enige invloed op de gang van zaken in het kerkelijk
leven kon uitoefenen. Aangezien het floreenstelsel zulk een belangrijke
rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van de Hervormde Kerk
gedurende de 19e eeuw, kan een korte uiteenzetting omtrent dit
instituut, voor wat de vorige eeuw betreft, hier niet gemist worden. 1
Het Departementaal Bestuur van Friesland trof in 1804 regelingen
met betrekking tot de keuze van kerkvoogden en het toezicht
op het beheer der kerkelijke goederen. Na de omwenteling van 1795
hadden er zich op dit terrein talrijke ongeregeldheden voorgedaan,
met het gevolg, dat er een voor de kerk zeer bedenkelijke rechtsonzekerheid
was ingetreden. In plaats van zich, overeenkomstig
het in 1795 aanvaarde beginsel van scheiding van Kerk en Staat,
in deze materie onbevoegd te verklaren, greep het Departementaal
Bestuur terug naar het vroeger vigerende floreenstelsel en bepaalde
bij publicatie van 27 Juni 1804, dat de keuze van de kerkvoogden,
beiast met het beheer der kerkelijke goederen, en het toezicht op
het door hen gevoerde beheer in iedere kerkelijke gemeente op het
platteland toekwam aan de ingezeten „floreenplichtigen" van de
Hervormde godsdienst. Het oude floreenstelsel, dat ten grondslag
had gelegen aan de belasting over de landerijen en waarvoor het
floreenregister werd bijgehouden, was afgeschaft, maar door deze
1 Vgl. voor het floreenstelsel o.a. S. CUPERUS, Het kerkelijk leven der Hervormden in Friesland
tijdens de Republiek, Dl I: De predikant, Leeuwarden 1916, 110-112; S. S. DE KOE,
De gevangenschap der Friesche Kerk. Overgedrukt uit de Vereeniging Christelijke Stemmen,
Amsterdam 1874; IDEM, De vrijmaking der Friesche Kerk. Onderzoek naar recht en roeping
der Friesche gemeenten tegenover „de floreenpligtigen van den Hervormden Godsdienst" in zake
het beheer der kerkelijke goederen en inkomsten, bevattende rechtskundige adviezen van de hoogleraren
Mr B. J. Gratama en Mr B. J. L. Baron de Geer van Jutphaas, Sneek 1875; J. H.
REDDINGIUS, De oorsprong, geschiedenis en aard van het regt van verkiezing van predikanten,
dat door floreenpligtigen in Friesland wordt uitgeoefend. Een bijdrage tot de kerkelijke geschiedenis
in Friesland, Sneek 1849; B. BOLLEMAN VAN DER VEEN, De Floreenpligtigen en de
Gereformeerde Gemeenten ten platten lande in Friesland in wederzijdsche betrekking, Sneek
1856; IDEM, Het reeds veel te lang gekrenkte regt der Hervormde Gemeenten ten platten lande in
Friesland. Adres aan de Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk, van den Kerkeraad
der Hervormde Gemeente te Eernewoude, Leeuwarden 1874.
65
wumkes.nl

epaling bleef het de basis voor de verkiezingen van de kerkvoogden.
Iedere Hervormde floreenplichtige had in deze aangelegenheid
stemrecht en het aantal stemmen, dat hij uit mocht brengen, was
afhankelijk van de grootte van zijn grondbezit. Als Hervormd gold
degene, die als zodanig gedoopt was en niet tot een ander kerkgenootschap
was overgegaan.
Ongeveer terzelfder tijd kwam de Hervormde Kerk van Friesland
te Heerenveen in Synode bijeen, om na de woelige jaren van de
omwenteling, orde op zaken te stellen. De 17e Juli 1804 maakte zij
genoemd besluit van het burgerlijk bestuur tot het hare en kende
eigener beweging aan de Hervormde floreenplichtigen weer het
recht toe om, evenals dat vóór 1795 het geval was geweest, de
predikanten op het platteland te beroepen en wel volgens het systeem,
dat ook bij de verkiezing van kerkvoogden gevolgd werd.
Alleen in de steden en in die gemeenten, waar vóór 1795 een andere
wijze van beroeping der predikanten had bestaan, zou deze op de
oude voet blijven geschieden. In de steden werd de predikant
meestal door de kerkeraad beroepen uit een door de magistraat
goedgekeurd drietal, waarbij bedacht moet worden, dat de magistraat
doorgaans niet weinig invloed had op de samenstelling van
de kerkeraad. De predikant, die bij de stemming door de floreenplichtigen
het merendeel der stemmen had behaald, gold voor gekozen.
De kerkeraad was dan verplicht deze predikant namens de
gemeente te beroepen en zich vervolgens voor de approbatie van
het beroep tot de classis te wenden. Indien de kerkeraad zich
niet kon verenigen met de keuze van de floreenplichtigen, kon
zij alleen maar in lijdelijk verzet gaan door de beroepingsbrief in
te houden of de approbatie niet aan te vragen. In een dergelijk
geval kon de classis echter doen „wat des kerkeraads is" en op deze
wijze de beroeping toch doorgang laten vinden. Kerkeraad en gemeente
hadden de predikant dan te aanvaarden.
Het besluit van de Synode van Heerenveen werd door het Departementaal
Bestuur van Friesland bij beschikking van 26 Augustus
1805 goedgekeurd. Bij de kerkelijke reorganisatie van 1816 bleven
de rechten van de floreenplichtigen in Friesland gesauveerd. Pas
met ingang van 1 Januari 1875 kwam het recht van de floreenplichtigen
om de predikant te beroepen te vervallen en 20 Mei 1881
kwam er officieel een einde aan hun bevoegdheid om kerkvoogden
te benoemen en toezicht te houden op het beheer der kerkelijke
goederen.
wumkes.nl
66

Volgens van Veen, die de Synode van 1804 overigens tegen onbillijke
verwijten in bescherming neemt, „was de Kerk nagenoeg
geheel aan de floreenplichtigen overgeleverd". 1 Met deze enkele
woorden is de situatie duidelijk gekarakteriseerd. De macht was
gelegd in handen van het grondbezit, dus van de landheren en de
boeren. Landheren met uitgestrekt bezit konden de stemming volkomen
beheersen, niet alleen wanneer het ging om de verkiezing van
kerkvoogden, maar ook wanneer het de beroeping van predikanten
betrof. Kerkeraad en gemeente stonden weerloos tegenover de
overmacht van de floreenplichtigen, want al lieten de laatsten zich
in de praktijk niet zelden leiden door de voorkeur van kerkeraad of
gemeente, in het stelsel als zodanig was de mogelijkheid voor het
tegendeel evenzeer gegeven. Het floreenstelsel betekende een gevaarlijke
identificatie van de Hervormde Kerk in Friesland met
de bovenlaag van de bevolking, hetgeen een aantasting betekende
van haar karakter van volkskerk en vooral in de dagen van de
sociale strijd nadelig zou blijken voor haar aanzien en invloed in
de wereld der arbeiders.
Dank zij het floreenstelsel hadden de boeren vooreerst de keuze
van de kerkvoogden en via hen ook het beheer der kerkelijke goederen
in handen. Het zal tot tegen het einde van de 19e eeuw van de
floreenplichtigen afhangen, in welke mate de inkomsten der kerkelijke
goederen worden besteed voor de opbouw van het kerkelijk
leven en tot uitbreiding van het kerkelijk apparaat. De Algemene
Synode krijgt in deze eeuw herhaaldelijk klachten uit Friesland
op tafel over de wijze, waarop de kerkelijke goederen worden beheerd.
Niet zelden werden de inkomsten uit kerkelijke fondsen besteed
voor zeer profane dorpsbelangen. Intussen zuchten diverse gemeenten
vanwege te lage predikants-tractementen onder chronische
vacaturen, een niet te verwaarlozen factor in het proces, waardoor
talrijke groepen in deze eeuw van de kerk vervreemd raken. Wanneer
men verder bedenkt, dat de nieuwe nederzettingen, die zich tijdens
de 19e eeuw in de veenstreken vormden, van kerk en predikant
verstoken bleven, mede omdat er geen geld voor was, zodat hele
groepen veenarbeiders, toch al ontworteld en losgeslagen, jarenlang
kerkelijk niet werden opgevangen 2 , dan wordt de wijze, waarop de
floreenplichtigen vaak het kerkelijk beheer voerden of lieten voeren,
een nog bedenkelijker verschijnsel.
1 a.w., 217-218.
2 Vgl. VAN DER WIELEN, a.w., 69 en 72.
67
wumkes.nl

Niet minder ingrijpend is de invloed van de landheren en de boeren
op de gang van het kerkelijk leven, doordat zij over de benoeming
van de predikant te beslissen hebben. Was dit in vroeger tijden
misschien een bevoegdheid, die niet al te nadelig behoefde te werken,
in deze eeuw met haar heftige strijd tussen rechtzinnigheid en vrijzinnigheid
ligt in het floreenstelsel de mogelijkheid opgesloten, dat
een gemeente het stempel opgedrukt krijgt, dat de floreenplichtigen
haar wensen te geven. In dit opzicht kan het floreenstelsel niet
beter getypeerd worden dan als een doorwerking van het princiep
uit de nadagen der Reformatie: „cujus regio, illius et religio". Zijn
de floreenplichtigen rechtzinnig, dan beroepen zij een predikant van
hun kleur, die de gemeente in de geest en de letter van de oude
belijdenis zal voorgaan. Maar zijn de boeren overwegend vrijzinnig,
dan bestaat ook voor een in meerderheid rechtzinnige gemeente de
mogelijkheid, dat zij een vrijzinnige predikant krijgt toegeschoven.
Het is duidelijk, dat een predikant, door de boeren beroepen en in
zekere mate van hen afhankelijk, in het systeem van het floreenstelsel
zoveel als de exponent van de bovenlaag kan gaan worden,
hetgeen voor zijn invloed in de benedenlaag niet anders dan funest
kan zijn. Aangezien de werking van het floreenstelsel nauw samenhangt
met de strijd tussen de richtingen binnen de Hervormde Kerk,
is hiermee de overgang naar het volgende punt gegeven.
77. Buitenkerkelijkheid en geestelijke factoren
Sixma van Heemstra heeft de leidende figuren in de steden en op
het platteland getekend als dragers van een vrijzinnige stroming,
die sedert lang door de geschiedenis van dit gewest heenloopt.
Velen van hen raakten steeds verder van kerk en godsdienst verwijderd
en, terwijl een deel zich op de uiterste rand van de kerk
blijkbaar nog thuis kon voelen, voltrokken anderen de breuk om
de voorlopers te worden van de buitenkerkelijken, die tegenwoordig
in de bovenlaag van de bevolking worden aangetroffen. 1
Algra heeft deze ontwikkeling toegespitst op de boeren in Friesland,
die eerst onder de invloed komen van het Oud-Liberalisme, dan
aanhangers worden van de Groninger richting en tenslotte in het
Modernisme belanden om dan verder de band met de kerk slechts
voor de vorm aan te houden of voorgoed van de kerk afscheid te
nemen. 2 Met Greeven, wiens zienswijze reeds eerder werd vermeld,
1 a.w., 166-168.
2 H. ALGRA, De oorzaken der onkerkelijkheid.
68
wumkes.nl

ziet ook Hofstee een zelfde ontwikkeling onder de boeren in N.O.
Groningen: „Reeds aan het einde van de 18e eeuw ontstond
onder deze boeren een grote belangstelling voor de denkbeelden van
de Verlichting. Meer en meer maken zij zich los van de orthodox-
Calvinistische opvattingen en neigen zij naar vrijzinnige religieuze
denkbeelden". 1
Sixma van Heemstra noch Algra laten deze ontwikkelingsschets
gelden voor de hele kring van leidende figuren of voor alle boerenfamilies.
Met name moet een uitzondering gemaakt worden voor Z.W.
Friesland, waar de rechtzinnigheid ook in de kringen van landadel
en boerengeslachten duidelijk werd voorgestaan. De opmars van
de orthodoxie, die in de eerste decennia van de 19e eeuw bescheiden
wordt ingezet en dan met stevige pas verder rukt, werd vooral in
Z.W. Friesland, en ook wel elders, mede door landheren en boeren
gedragen. Maar voor landadel, gezeten burgers in de steden en
boeren op het platteland in de rest van Friesland, en bijzonder in
het Noorden en in sommige delen van het Zuid-Oosten van de
provincie, is de geschetste ontwikkeling in zijn algemeenheid stellig
juist en kan de geleidelijke overgang van Oud-Liberalisme via
Groninger richting naar het Modernisme en vandaar naar sterke
onkerksheid of volslagen onkerkelijkheid, in grote trekken inderdaad
geaccepteerd worden. Het merkwaardig verschil tussen het
Zuid-Westen en de rest van Friesland wordt hier eenvoudig als
een opvallend verschijnsel geconstateerd, zonder dat getracht zal
worden er een verklaring voor te geven.
Anders is de situatie, alsook de verdere ontwikkeling onder het
gewone kerkvolk, met name onder de „kleine luyden". In Z.W.
Friesland, waar de rechtzinnigheid ook onder de boeren bleef leven,
valt er geen verschil van kleur tussen de boeren en het gewone
volk te constateren, maar in de rest van Friesland, en met name in het
Zuid-Oosten en in de Noordelijke streken, is er ook onder godsdienstig-kerkelijk
opzicht een tegenstelling tussen de boeren en het
kleine volk. Terwijl de boeren door de vrijzinnige stroming worden
meegetrokken, blijft de arbeidersbevolking achter en klampt zich
ofwel vast aan de oude belijdenis ofwel raakt vervreemd van de kerk,
waarbij het niet is uitgesloten, dat dit laatste mede veroorzaakt
werd door de nawerking van de vrijzinnige denkbeelden in hun
meest simpele vormen.
1 E. W. HOFSTEE, Levenskunst en levensstijl in stad en platteland, in: Sociologisch Bulletin,
3 (1950) 66-78.
69
wumkes.nl

De tegenstelling tussen rechtzinnig en vrijzinnig heeft een stempel
gedrukt op het kerkelijk leven in de vorige eeuw en is stellig een
van de voornaamste factoren in het ontbindingsproces van de
Hervormde Kerk in Friesland. Ook deze tegenstelling is een erfenis
van vroegere eeuwen, maar zij is in de vorige eeuw en met name in
Friesland ongekend scherp geworden, vooral waar zij mede door
sociale motieven bepaald werd; zij heeft een sterk desintegrerende
invloed op de volkskerk uitgeoefend.
Gezien de invloed, die landheren en boeren dank zij het floreenstelsel
op het kerkelijk leven konden uitoefenen, kan men aannemen,
dat de strijd tussen rechtzinnigheid en vrijzinnigheid, alsook de
uitslag van deze voortdurende krachtmeting, in belangrijke mate
door hen is bepaald. Kon een meerderheid van orthodoxe floreenpiichtigen,
vooral door het beroepen van een voorganger naar hun
kleur, de rechtzinnigheid steunen en begunstigen, bij een overwegend
vrijzinnig college van floreenpîichtigen was het floreenstelsel de
weg, waarlangs de vrijzinnige prediking in de gemeente kon binnenstromen.
Het is niet onwaarschijnlijk, dat de vaak grillige verspreiding
van rechtzinnigheid en vrijzinnigheid over de provincie Friesland
op deze wijze verklaard moet worden. Volgens Algra is het
dan ook een gevolg van het floreenstelsel, dat orthodoxe gemeenten
en dorpen vlak naast vrijzinnige gemeenten en dorpen liggen:
Hennaarderadeel naast Baarderadeel, Menaldum naast Dronrijp,
Spannum naast Winsum, Nijland naast Ysbrechtum, Kimswerd
naast Wons, Oldeboorn naast Akkrum, Tietjerk naast Hardegarijp,
Trynwoude naast Suawoude, Berlikum naast Beetgum en Deersum
naast Scharnegoutum. 1 Dit vraagstuk verdient gedetailleerd locaal
onderzoek, maar in ieder geval zal men rekening moeten houden
met de mogelijkheid, dat menige gemeente meer orthodox en
meer vrijzinnig gemaakt dan geworden is en dit dank zij het floreenstelsel,
waarin het oude beginsel, „cujus regio, illius et religio",
nieuwe kansen kreeg.
Terwijl boven reeds gewezen werd op de nadelige invloed, welke
van de strijd der richtingen in het algemeen op het leven van de
Hervormde Kerk is uitgegaan, zal nu nog aangegeven dienen te
worden, op welke wijze de ene zowel als de andere richting ontbindend
op de volkskerk heeft ingewerkt en daardoor zowel voor
het optreden der buitenkerkelijkheid, alsook voor het ontstaan
van nieuwe kerkformaties de bodem heeft bereid.
1 H. ALGRA, Vrijzinnige gemeenten en Gemeerde voor Gemeente.
70
wumkes.nl

F^
De vrijzinnige en wel vooral de moderne richting heeft in dubbel
opzicht de crisis binnen de Hervormde Kerk bevorderd en daardoor
gunstige voorwaarden geschapen voor het optreden van de buitenkerkelijkheid.
Vooreerst heeft deze richting door de vrijzinnige
prediking het christelijk geloof bij het kerkvolk ondergraven en
tevens door de sterke relativering van kerkelijke observanties en
christelijke gebruiken de binding tussen volk en kerk aangetast.
Ook Kruijt erkent de invloed van de moderne richting op het ontstaan
van de buitenkerkelijkheid en hij acht het niet toevallig, dat
Domela Nieuwenhuis het meest gevierd werd in die gebieden, die
reeds door de vrijzinnigheid waren ingepalmd. 1 Bovendien is de
vrijzinnige prediking, vooral in de gemeenten waar een groot deel
van het kerkvolk niet gediend was van een door de floreenplichtigen
toegeschoven vrijzinnige voorganger, voor de rechtzinnigen
minstens een aanleiding geworden om tijdelijk of voorgoed heen te
gaan, en ook langs deze weg heeft de vrijzinnige richting tot de
ontbinding der Hervormde Kerk althans indirect bijgedragen.
Maar ook de rechtzinnigheid en met name dat deel der rechtzinnigen,
dat de Hervormde Kerk verliet, is in dubbel opzicht verantwoordelijk
voor het kerkelijk ontbindingsproces en daarmee
voor het verschijnsel der buitenkerkelijkheid. Laat het waar zijn,
dat de rechtzinnigen binnen de oude kerkmuren niet langer kónden
leven en dat er geen andere mogelijkheid voor zelfbehoud aanwezig
was dan heen te gaan, het is ook waar, dat iedere uittocht een
verzaking en verzwakking van de volkskerk betekende, die door
de reactie nog verder in de stroom der ontkerstening werd meegesleurd.
Bovendien werd het aanzien der Hervormde Kerk ook
naar buiten door deze voortdurende uittocht van rechtzinnigen
sterk gedevalueerd: het was niet meer vanzelfsprekend, dat men in
Friesland bij de Grote Kerk was!
III. Buitenkerkelijkheid en psychologische factoren
De Friese volksaard is wel zo nadrukkelijk met de buitenkerkelijkheid
in verband gebracht, dat de betekenis van de psychologische
factoren voor het optreden van dit verschijnsel moeilijk onbesproken
kan blijven. Toch moet het Friese volkskarakter in dit
vraagstuk voorlopig maar terzijde gelaten worden, zonder dat daarom
de invloed van andere psychologische factoren wordt uitgesloten.
1 J. P. KRUIJT, De onkerkelikheid, 249 en 180.
71
wumkes.nl

De Friese volksaard en de volksaard in het algemeen is voorlopig
nog een zeer onzeker en daarom slecht bruikbaar gegeven. Het is
niet moeilijk over de aard van de Friezen een goed stuk journalistiek
te schrijven, hetgeen dan ook vaak gebeurd is en nog altijd graag
gedaan wordt, maar het blijkt zeer lastig een wetenschappelijk
verantwoorde typering van het Friese volkskarakter te leveren.
Piebenga heeft in kort bestek een overzicht gegeven van de literatuur
over dit onderwerp, dat evenzeer stimuleert tot verder onderzoek
als tot grote reserve. 1 En al meent Sierksma, dat de buitenkerkelijkheid
in Friesland moeilijk te verklaren is zonder rekening te houden
met de aard van het volk in dit gewest, hij erkent toch tegelijkertijd,
dat men hiermee „een grootheid binnenhaalt, die wetenschappelijk
zo goed als ongrijpbaar en dus onverantwoord is, althans schijnt". 2
De onzekerheid wordt nog groter, wanneer het Friese volkskarakter
in verbinding gebracht moet worden met geloof en kerk,
zoals hier dan met betrekking tot het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
zou dienen te geschieden. Met waardering voor de pogingen,
die door iemand als Ds Kalma zijn ondernomen, om in deze tot
enige zekerheid te geraken 3 , moet toch tevens worden vastgesteld,
dat door anderen meer lyrische ontboezemingen dan wetenschappelijke
resultaten op dit terrein worden rondgestrooid, gelijk er ook
vrolijk rondgehuppeld wordt op het stokpaardje, onlangs nog
door een Fries predikant beklommen, dat „de Friezen als geschapen
schijnen voor het Reformatorisch christendom". 4 Typerend voor
dit genre belletrie over de godsdienstigheid van de Friezen, is de
volgende ontboezeming: „Zij zijn een zeer godsdienstig volk. Want
de Friese aard is zonder enige twijfel godsdienstig en idealistisch
en ik zou zelfs durven beweren, dat voor sommigen hunner hun
ongeloof hun godsdienst is ... Halfheid en z.g. gulden middenwegen
kennen de Friezen niet. Zij zijn iets en wat zij zijn, zijn zij dan ook
geheel. Zij zijn orthodox en dan zijn zij fel orthodox. Zij zijn vrij-
1 a.w., 14-20. Op zeer instructieve wijze wordt het vraagstuk alsook de literatuur dienaangaande
behandeld door J. J. SPAHR VAN DER HOEK in zijn Rapport betreffende de eerste
phase van de sociologische benadering van het volkskarakter van de Woudfriezen door middel van
een onderzoek in Boornbergum en omgeving, Olterterp 1954, 1-12. Dit rapport, bestemd voor
intern gebruik binnen de „Kommisje ta ûndersyk fan it folksaerd yn de Walden, ingesteld
door de Wâldekommisje van de Fryske Akademy", kon voor deze studie niet meer benut
worden.
2 a.w.
3 De Fries en de domineespractijk in: Theologie en Practijk, 2(1939) 107-117.
4 R. BIJL, De Friese protestant, in: Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland, Franeker
1951,146-153-
72
wumkes.nl

zinnig en dan zijn zij bewust vrijzinnig, levend vrijzinnig, óf zij zijn
ongelovig en zij zijn dat dan ook met overtuiging". 1 Koek, die zelf
een proeve van beschrijving der Friese volksaard heeft gegeven 2 ,
moet naar aanleiding van een soortgelijk verhaal van een predikant
eens gezegd hebben: „moai sein domeny, dochs bin ik it noch net
mei jo iens". Na de opmerking over de Friezen: „Zij zijn vrijzinnig
en dan zijn zij bewust vrijzinnig, levend vrijzinnig "kan men het
geluid van een ander Hervormd predikant in Friesland, Moulijn,
beluisteren, die omtrent de vrijzinnige groepen critischer oordeelt:
„Men kan er veel slechts van zeggen: „vrijzinnig" noemen zich ook zij,
die als enige geestelijke bagage met zich mee dragen een anti-orthodoxencomplex
doch die voor het overige van het Evangelie even ver
verwijderd leefden als hun huisdieren. De andere „vrijzinnigen",
wel kerkelijk meelevend, munten dikwijls ook niet uit door een overmaat
van kennis in godsdienstig opzicht. Velen van hen zijn reeds
voldaan als zij 's Zondags een boeiende „rede" hebben aangehoord
en waarderen een dominee vooral om zijn „talent" (d.i. vlot praten,
liefst zonder papier, het doet er niet toe over welk onderwerp).
Betekent het godsdienstig leven overigens werkelijk iets voor hun
ziel, is het Evangelie voor hen het brood des levens waarbuiten men
niet bestaan kan? Hebben zij er zoveel belangstelling voor dat ge
op hun boekenplank ook enige godsdienstige lectuur treft naast
„Merijntje Gijzen" of „Winden waaien om de rotsen"? Wie deze
kringen in Friesland kent, zoals schrijver dezes ,weet dat het antwoord
meestal negatief moet luiden". 3 Nog een ander is er ingeslaagd
vanuit alle hoeken van het godsdienstig leven in Friesland
verbindingen te leggen met de Friese volksziel. Dat de Fries principieel
kerkelijk en principieel buitenkerkelijk, dat hij Rooms en
Protestant, Doopsgezind, Gereformeerd en Hervormd is, dat hij
vrijzinnig is, links-vrij zinnig zowel als rechts-vrij zinnig, en dat hij
rechtzinnig is, maar dan meer in de richting van Barth dan naar
de trant van Brunner, het past allemaal bij de Friese volksaard! 4
Bovendien kan de vraag naar de mogelijke invloed van de Friese
volksaard op de buitenkerkelijkheid in dit gewest alleen dan zuiver
gesteld worden, indien met de locale spreiding van dit verschijnsel
ten volle rekening wordt gehouden. Welnu, de locale analyse van
de buitenkerkelijkheid in Friesland heeft vooreerst bewezen, dat
F. H. BRUINS, De kerk midden in het dorp. Uitzending V.P.R.O. 19 November 1948.
H. C. KOEK, Het volkskarakter der Friezen, Drachten 1951.
" a.a.
" SCHOLTEN, a.w., 89-103.
73
wumkes.nl

dit verschijnsel zeker bij zijn opkomst en trouwens ook nog in zijn
verdere ontwikkeling het sterkst aanwezig was in de Noord-Westhoek
en in Z.O. Friesland. Dit nu zijn de minst Friese gebieden! 't Bildt
is oorspronkelijk een Hollandse kolonisatie, die zich tot op de dag
van vandaag nooit volledig met Friesland heeft geassimileerd 1 ,
en in de Zuid-Oosthoek woont een mengbevolking met vanouds een
meer of minder sterke Saksische inslag. 2 Bovendien is uit de locale
analyse duidelijk gebleken, dat het kerkelijk beeld ook binnen
kleinere eenheden als de gemeenten nog weer zeer gedifferentieerd
is. Van der Wielen werd dan ook door het feit, dat hij binnen de
gemeente Opsterland kerkelijke en onkerkelijke dorpen vlak naast
elkaar zag liggen, weerhouden om de buitenkerkelijkheid aan specifiek
Friese karaktereigenschappen toe te schrijven. 3
Tenslotte ZOU llê t vraagstuk zeker in ruimer verband bekeken
moeten worden en met name ook over Groningen en Noord-Holland
moeten worden uitgestrekt. In verschillende opzichten, zoals in
zake de agrarische structuur, de spreiding van de vrijzinnigheid
en de omvang van de plattelands-buitenkerkelijkheid kunnen bepaalde
gebieden binnen Friesland ongeveer op één lijn gesteld worden
met sommige streken in Groningen en enkele streken in Noord-
Holland, bijzonder in West-Friesland. Het probleem wordt daarom
zeker te eng gesteld, wanneer het tot het z.g. Friese volkskarakter
wordt beperkt. Deze opmerkingen sluiten een mogelijke invloed
van streek- of volkskarakter niet op voorhand uit, maar zullen
toch wel in rekening gebracht moeten worden, indien men voor
het verschijnsel der buitenkerkelijkheid aansluiting zou willen
zoeken bij de Friese volksaard. 4
Blijft de factor van de volksaard dus buiten beschouwing, er
zijn andere sociaal-psychologische factoren, die niet verwaarloosd
kunnen worden, omdat zij de bevolking buitenkerkelij k-
„minded" hebben gemaakt, waarbij dan desnoods de mogelijkheid
open gelaten kan worden, dat in deze factoren van de mentaliteitsvorming
iets van volks- of streekaard verdisconteerd
zit. Sixma van Heemstra heeft juist voor dit deel van het onderzoek
een waardevolle bijdrage geleverd, doordat hij gewezen heeft op
een in Friesland reeds op lange termijn werkende tendens tot rela-
1 Vgl. H. S. BUWALDA, Woun op 'e weagen. It Bildt en syn biwenners, Snits 1946, 10-12.
2 Vgl. B. OOSTEN, Een veenpolderbevolking. Sociografie van de grote veenpolder Weststellingwerf,
Wolvega 1947, 17 en 33.
8 «.ai., 69
4 Vgl. blz. 64, noot 1.
74
wumkes.nl

tivering van het gezag der oude Gereformeerde Kerk, een proces,
waarin de Hogeschool van Franeker zeker een niet onbelangrijke
rol heeft gespeeld. 1 Ook moet hierbij gedacht worden aan de strijd
tussen de richtingen, waardoor het behoren tot de kerk meer dan
voorheen betrekkelijk werd gemaakt. In hoge mate werd het besef
der betrekkelijkheid en de noodzakelijkheid van persoonlijke
stellingname versterkt, zowel door de modernistische opvattingen
over de geringe waarde van doopsel, avondmaal, belijdenis en
kerkgang, als door de rechtzinnige practijken van kerk verzuimen
conventikelzucht, van sectarisme en afsplitsing. Tenslotte moeten
ook de critiek op de kerk, die gedurende de 19e eeuw in allerlei variaties
los gaat komen, en bijzonder de anti-kerkelijke propaganda van de
oude socialistische beweging, genoemd worden onder de factoren,
die de mentaliteit vormden, welke voor het verlaten van de kerk
zowel bevorderlijk als onmisbaar was.
De algemene beschouwing, die hier werd gegeven, zal in een volgend
hoofdstuk verder genuanceerd moeten worden. Dit kan alleen
geschieden door het ontbindingsproces binnen de Hervormde Kerk
van Friesland in de 19e eeuw te analyseren en langs die weg tegelijkertijd
een reconstructie te geven van de kerkelijke ontwikkeling,
waarin het optreden van de buitenkerkelijkheid als resultaat van
het samenspelen van een complex van factoren verklaarbaar v/ordt.
Dit proces zal beschouwd worden binnen het raam van de 19e
eeuw. Ook sociologisch gezien is de buitenkerkelijkheid in Friesland
een probleem van de vorige eeuw. Hiermee is niet beweerd, dat
het ontbindingsproces van de volkskerk pas in de 19e eeuw op
gang zou zijn gekomen. In de loop van dit hoofdstuk is er meer
dan eens op gewezen, dat de kiemen der ontbinding ten dele dieper
liggen dan het jaar 1800. Ook zal geen aandacht geschonken worden
aan de factoren, die de doorwerking van de buitenkerkelijkheid in
de 20e eeuw bepaald hebben. Er zal dus halt gehouden worden aan
het einde van de 19e eeuw, tevens het moment, waarop het socialisme
een wending gaat nemen.
Een andere beperking geldt Friesland zelf. Wanneer in het vervolg
van Friesland sprake zal zijn, wordt bedoeld het vasteland van
Friesland. De ontwikkeling van het kerkelijk leven op de Friese
eilanden zal dus buiten beschouwing blijven.
Bovendien zal deze analyserende reconstructie zich beperken tot
het Protestantisme, en wel met name tot de Hervormde Kerk.
1 a.w., 159-160; 163-166.
75
wumkes.nl

Weliswaar zijn ook de Katholieken van Friesland in de loop van
de vorige eeuw relatief sterk achteruit gegaan, doch dit zal waarschijnlijk
meer aan overmatige emigratie dan aan het proces der
ontkerkelijking te wijten zijn. 1 De buitenkerkelijkheid van Friesland
is tenminste voor de 19e eeuw hoofdzakelijk een aangelegenheid
binnen de Protestantse wereld. De verklaring van dit massaal
verschijnsel behoeft uiteraard niet gezocht te worden bij
de kleine kerkelijke gezindten in Friesland als de Remonstranten 2 ,
Evangelisch-Luthersen 3 , Hersteld Evangelisch-Luthersen 4 en Israëlieten.
5 Anders is het gesteld met de Doopsgezinden, die relatief
zeer sterk gedaald zijn. 6 Het is niet onwaarschijnlijk, dat deze
teruggang, mede door ontkerkelijking langs de weg der vrijzinnigheid,
verklaard moet worden. Maar het massaal karakter van de buitenkerkelijkheid
in Friesland kan alleen vanuit de ontbinding der
Hervormde Kerk begrepen worden.
1
Vgl. ~W. GODDIJN, O.F.M., Sociografische aspecten van de katholieke samenleving in de provincie
Friesland, in:. Sociaal Kompas, i (1953) 3,24-33.
2
Remonstranten zijn alleen van enige betekenis geweest in Dokkum, waar in de 17e eeuw
door de bekende, uit Holland gevluchte, Remonstrantse predikant D.R. Camphuysen een
Remonstrantse gemeente werd gesticht, welke tegen het eind van de 18e eeuw met de Doopsgezinde
gemeente aldaar werd gecombineerd. Dokkum was de enige plaats in den lande,
waar het van Remonstrantse zijde genomen initiatief, om de scheiding tussen de Protestantse
kerkgenootschappen op te heffen, tot concreet resultaat leidde. Vgl. N. VAN DER ZIJPP,
Geschiedenis der Doopsgezinden in Nederland, Arnhem 1952, 190-191; M. W. SCHELTEMA
en P. C. VAN WIJK, Een poging tot verbroedering der Protestantsche Christenen en hare verwezenlijking
in de Vereenigde Christelijke Gemeente te Dockum, Amsterdam 1874.
3
Vgl. tabel 8, blz. 27. Bij de volkstelling van 1859 telde Friesland 843 Evangelisch-Luthersen,
merendeels in Leeuwarden (558) en in Harlingen (114).
4
Bij de volkstelling van 1859 telde Friesland 178 Hersteld Evangelisch-Luthersen, vrijwel
allen in Harlingen (140).
6
Vgl. tabel 8 blz. 27. Bij de volkstelling van 1859 telde Friesland 2136 Israëlieten, overwegend
in Leeuwarden (1196), Harlingen (225), Opsterland (202), Sneek (114), Lemsterland
(99) en Bolsward (93).
6
Vgl. tabel 8, blz. 27. Bij de volkstelling van 1859 telde Friesland 16122 Doopsgezinden.
Vgl. voor de achteruitgang van de Doopsgezinden en de afbrokkeling of verdwijning van
Doopsgezinde gemeenten in Friesland S. BLAUPOT TEN CATE, Geschiedenis der Doopsgezinden
in Friesland, Leeuwarden 1839, 247-253; IDEM, Gedachten over de getalsvermindering bij de
Doopsgezinden in Nederland; naar aanleiding der schets van den Heer J. H. Halbertsma:
Over de Herkomst
noot 10 en 11.
der Doopsgezinden, Amsterdam 1844; VAN DER ZIJPP, a.w. 193 en 253,
76
wumkes.nl

Hoofdstuk III
DE ONTBINDING DER VOLKSKERK
Het ontbindingsproces, dat zich gedurende de 19e eeuw binnen de
Hervormde Kerk in Friesland heeft voltrokken, en waarvan het
optreden van het verschijnsel der buitenkerkelijkheid het meest
sprekend symptoom is geworden, zal behandeld worden in verschillende
etappes. Nadat eerst aandacht is geschonken aan de
situatie van de Hervormde Kerk bij de aanvang van de 19e eeuw,
volgt een behandeling van de periode, waarin het Oud-Liberalisme
domineert en de orthodoxie min of meer verdoken voortleeft; dan
komt de tijd, waarin de vrijzinnige stroming gestalte krijgt in de
Groninger richting, terwijl de rechtzinnige geest zich opricht in
het Fries Réveil; vervolgens zal het veelzijdig conflict tussen het
nieuwe licht en de oude belijdenis aan de orde komen; tenslotte
volgt dan de bewogen periode, waarin machtig veel volk de kerk
verlaat.
PARAGRAAF 1. DE NEDERLANDS-HERVORMDE KERK
AAN HET BEGIN VAN DE 19E EEUW
De Gereformeerde Kerk, die na de reorganisatie van 1816 de
Nederlands-Hervormde Kerk zal heten, verkeerde in Friesland bij
de overgang van de 18e naar de 19e eeuw in een treurige toestand.
Was het met de Gereformeerde Kerk in heel ons land jammerlijk
gesteld, in bijzondere mate gold dit wel voor de Kerk in Friesland.
Naar buiten had de Kerk in dit gewest geleden door de staatkundige
troebelen van het einde der 18e eeuw. De predikanten hadden
zich over het algemeen duidelijk voor Oranje uitgesproken, terwijl
een groot deel van het volk meer aan de zijde van de patriotten
stond. Dit verschil in politieke gezindheid had ook op kerkelijk
terrein storend gewerkt, en was voor de uitwendige bloei van de
Kerk nadelig geworden. Het standpunt van de predikanten had
verzet opgeroepen en bij velen geleid tot verachting en afkeer van
de Kerk. Verder had het aanzien en de arbeid der Gereformeerde Kerk
77
wumkes.nl

ernstig geleden onder het feit, dat zeer veel predikanten vanwege
te lage tractementen een armoedig bestaan leidden.
Ook naar binnen was de toestand verre van rooskleurig. Langzamerhand
waren verlichte ideeën doorgedrongen in de rijen der
predikanten en binnen de wereld van heren en boeren. Het gevolg
was een verdraagzaamheid, die met de oude Calvinistische leer
moeilijk te rijmen viel, en bij velen een geest van onverschilligheid
wakker riep, die weliswaar niet tot een breuk met de Kerk, doch
wel tot een verzwakking van het godsdienstig-kerkeiijk leven leidde.
Daarentegen bleven velen onder het gewone volk sterk gehecht aan
de onverkorte Gereformeerde belijdenis, en waar zij geen vrede
konden hebben met de verlichte prediking van menige voorganger,
zochten zij onderling stichting in oefeningen en conventikels. Dit
betekende een minachting van de officiële prediking en de openbare
eredienst, en veroorzaakte twist en tweedracht binnen vele kerkelijke
gemeenten. Waar deze tegenstelling niet aanwezig was, viel
vaak een grote mate van onverschilligheid en een gemis aan geestelijk
leven te constateren. 1
Wanneer deze situatie-schets juist is, dan volgt daaruit, dat het
ontbindingsproces niet een nieuw verschijnsel is van de 19e eeuw,
doch reeds eerder is begonnen. Wel zet de 19e eeuw het proces voort
en brengt het tot zijn hoogtepunt, maar de wortels er van liggen
veel dieper. Wanneer er bij de aanvang van de 19e eeuw nog van
de Gereformeerde Kerk als van een volkskerk gesproken kan worden,
dan blijkbaar toch alleen met de reserve, dat de innerlijke en ten
dele ook de uiterlijke eenheid door spanningen van allerlei aard
reeds duidelijk worden verstoord. Wanneer deze tegenstellingen in
de 19e eeuw innerlijk sterker worden en zich naar buiten duidelijker
manifesteren, slaan zij de volkskerk uiteen.
De volkskerk-gedachte is echter in zoverre zeker nog aanwezig,
dat kerkelijkheid en zelfs kerksheid in deze tijd nog algemeen
zijn. Buitenkerkelijkheid is aan het begin van de 19e eeuw iets
ongekends en zal dat voorlopig ook nog blijven; het behoren tot
een kerk is nog iets, dat vanzelf spreekt, en al is de Doopsgezinde
Broederschap met name in Friesland als kerkelijke gezindte ook
in deze tijd niet te verwaarlozen, het is toch alleen de Gereformeerde
Kerk, die als volkskerk kan gelden. Van Veen laat duidelijk
uitkomen, dat de kerkelijkheid nog algemeen is, waar hij opmerkt,
1 Vgl. VAN VEEN, a.w., 1-27.
78
wumkes.nl

dat de onverschilligheid toch niet tot een breuk met de Kerk leidde. 1
Verder mag wel worden aangenomen, dat deze kerkelijkheid niet
louter formeel was, doch zich in een vrij algemene trouwe kerkgang
manifesteerde. Behoudens het feit, dat menigeen nu reeds in de
conventikels zocht, wat hij binnen de kerkmuren teveel miste,
tekent van Veen de bevolking als algemeen kerks, al verbindt
hij daaraan de reserve, dat het geestelijk leven vaak ontbrak. 2
Toch zijn er tekenen, die er op schijnen te wijzen, dat de binding
van het volk met de kerk reeds in de eerste decennia van de 19e
eeuw minder sterk was, dan de algemene kerkelijkheid en de trouwe
kerkgang zouden doen vermoeden. Zo wees de kerkvisitatie van
het jaar 1819 uit, dat de kerkelijke huwelijksinzegening in Friesland
bijna geheel in onbruik was geraakt. Ook werd bij die gelegenheid
vastgesteld, dat er sedert de visitatie van 1818 in meer dan 50
TABEL 16.
De Nederlands-Hervormden naar zielen en lidmaten in absolute aantallen en de
lidmaten in % van het aantal zielen per ring van de provincie Friesland in 1819
Ring
Leeuwarden
Stiens
Bergum
Wirdum
Harlingen
Franeker
Dokkum
Kollum
Holwerd
Heerenveen
Lemmer
Wolvega
Bolsward
Makkum
Sneek
IJlst
Workum
Sloten
Totaal
1 Ibid., 2i.
2 Ibid., 24.
zielen
14.997
11.634
10.744
3.783
11.307
6.684
9.082
10.454
10.549
13.428
9.933
7.731
4.454
4.150
6.714
4.140
4.596
3.160
147.545
79
Absoluut
wumkes.nl
lidmaten
4.038
1.627
1.2?9
1.121
2.561
1.586
1.357
837
1.665
2.272
2.313
1.741
1.319
1.193
1.706
1.189
1.572
933
30.259
Lidmaten
in 111 °/ /o
zielen
26.9
14.0
11.4
29.6
22.6
23.7
14.9
8.0
15.8
16.9
23.3
22.5
29.6
28.8
25.4
28.7
34.2
29.5
20.5

gemeenten geen nieuwe lidmaten waren aangenomen. Tenslotte
bleek nog, dat het aantal lidmaten in verschillende gemeenten zeer
laag was. 1 In bovenstaande tabel is het aantal zielen en het aantal
lidmaten, alsmede de onderlinge verhouding per ring en voor de
gehele provincie, opgenomen. 2
Deze cijfers laten zich niet gemakkelijk interpreteren. Immers, in
het getal zielen zijn ook de kinderen opgenomen, die voor het doen
van de belijdenis nog niet in aanmerking komen. Door deze omstandigheid
is het aantal zielen, dat redelijkerwijze lidmaat zou
kunnen zijn, bezwaarlijk vast te stellen. Men mist zodoende een
preciese maatstaf om uit te maken, of de verschillende ringen al
dan niet aan het normale percentage toekomen.
Niettemin leent deze tabel zich wel voor een benaderende beschouwing,
en wanneer men dan ziet naar het provinciaal gemiddelde,
blijkt, dat Z.W. Friesland, nu bekend als het meest rechtzinnig-
Hervormde gedeelte van Friesland, de hoogste percentages heeft.
Voorop gaat de ring Workum (34.2%), gevolgd door ringen met
eveneens hoge percentages als Bolsward (29.6%), Wirdum (29.6%)
en Sloten (29.5%). Binnen deze ringen liggen kerkelijke gemeenten,
welke ver boven het ring-gemiddelde uitkomen, zoals Warns
(45.9% op 270 zielen), Koudum (45.6% op 630 zielen) en Hindeloopen
(40.9% op 908 zielen).
In het N.W. gebied worden ringen aangetroffen, die ver beneden
het provinciaal gemiddelde blijven. Terwijl de ringen Harlingen
(22.6%), Franeker (23.7%) en Leeuwarden (26.9%) er boven uitstijgen,
kunnen de ringen Holwerd (15.8%) en vooral Stiens (14.0%)
het gemiddelde voor de provincie lang niet halen.
Opvallend laag zijn de percentages in N.O. Friesland, tegenwoordig
een sterk Gereformeerde streek. Kollum (8.0%) ligt lager dan
alle andere ringen in Friesland. Ook de ringen Bergum (11.4%) en
Dokkum (14.9%) blijven aanzienlijk beneden het provinciaal
gemiddelde. In dit gebied liggen kerkelijke gemeenten met uiterst
lage percentages, zoals Veenwouden (5.4% op 844 zielen) en Augsbuurt
en Kollumerzwaag (3.2% op 440 zielen).
Z.O. Friesland tenslotte blijft met de ring Heerenveen (16.9%)
1 Vgl. Handelingen van de Algemeene Christelijke Synode der Hervormde Kerk in hei Koninkrijk
der Nederlanden in denjare 1820, 's-Gravenhage 1921, 71.
2 Het cijfermateriaal is ontleend aan de Tabelle van de staat der Hervormde Gemeenten
in Friesland, opgemaakt uit de rapporten van de Kerkvisitatie in 1819, welke tabel berust
in de Archieven van de Nederlandsche Hervormde Kerk te 's-Gravenhage.
80
wumkes.nl

eneden het provinciaal gemiddelde, maar stijgt er met de ring
Wolvega (22.5%) boven uit.
De cijfers brengen dus een sterk gedifferentieerd beeld naar
voren en doen vermoeden, dat het kerkelijk besef, voor zover dit
door het lidmaat-zijn gemeten kan worden, in sommige streken zeer
zwak is.
Samenvattend kan omtrent de Hervormde Kerk in Friesland aan
het begin van de 19e eeuw worden vastgesteld, dat zij naar buiten
zeker nog als de volkskerk beschouwd kan worden, waarvan men
algemeen lid is en waarin ook nog vrij trouw gekerkt wordt, doch,
dat zij naar binnen verzwakt is door tegenstellingen, die leiden
tot een ontbinding, welke in bepaalde opzichten en in bepaalde
gebieden ook uiterlijk reeds zichtbaar wordt.
PARAGRAAF 2. DE ORTHODOXIE IN DE SCHADUW VAN
EEN VERLICHT CHRISTENDOM
De Hervormde Kerk van Friesland wordt in de eerste decennia
van de 19e eeuw gekenmerkt door het overwicht van de vrijzinnige
stroming in de vorm van het Oud-Liberalisme, en door het min of
meer verdoken leven van de rechtzinnige groepen, waarvan een
deel in de Afscheiding naar buiten breekt.
I. De heersende richting
Ook de Hervormde Kerk in Friesland had in 1816 de nieuwe kerkelijke
organisatie van Koning Willem I thuis gestuurd gekregen.
Terwijl eerst van de classis Amsterdam, en later ook nog uit de
voormalige classes van Leiden en Woerden, protesten waren losgekomen
zowel tegen de nieuwe organisatie zelf als tegen de wijze,
waarop deze werd ingevoerd, heeft Friesland de stukken blijkbaar
rustig geaccepteerd.
Mogelijk zou de nieuwe organisatie bij kunnen dragen tot de rust
en de regelmaat, die ook in dit gewest zo vurig werden begeerd.
De voorbije jaren met de omwenteling van 1795, het Frans regiem
en de terugkeer van de Oranjevorst, waren al wisselvallig en wild
genoeg geweest. „Ik heb in de jaren 1811-1813 nagenoeg zonder
traktement gediend", schreef Ds H. Muntingh later vanuit zijn
gemeente Harich in Gaasterland aan Eekhof f. 1 Ds Muntingh was de
1 G. A. WUMKES, Een Friesch Predikantstype uit de eerste helft der 19e eeuw, in: De Vrije
Fries, 26 (1918) 125-137.
81
wumkes.nl

enige niet, die in zorgen had gezeten, en in ieder geval was hij er
beter aan toe dan zijn collega's in Friesland, die tot de bedelstaf
vervallen waren. 1 Geen wonder, dat de behoefte aan een geregeld
leven erg groot was.
Men rekende er op, dat de theologie niet, wat anders al zo vaak
was gebeurd, het verlangen naar rust zou gaan verstoren. Geen
theologie paste dan ook beter bij de stemming van deze jaren dan
het systeem van het Oud-Liberalisme, het merkwaardig compromis
tussen het christelijk geloof en een verlichte geestesrichting, een
supra-naturalisme, dat van rationalistische smetten niet vrij was;
misschien zelfs een getemperd rationalisme met sterk christelijke
inslag. Het geheel was er op gericht een bemiddelende positie in
te nemen tussen de traditionele, Gereformeerde dogmatiek en de
moderne denkbeelden van de Verlichting. Het een en het ander
werd vermeden: men wilde aan een modern geslacht de oude orthodoxe
kerkleer niet meer als dé waarheid opdienen, maar ook
wilde men niet een mager deïsme preken, waarin voor het typerend
christelijk erfgoed geheel geen plaats meer was. 2 Binnen deze wijde
grenzen was alles en iedereen welkom, als men de verschillen maar
niet te sterk wilde accentueren, want tolerantie behoorde tot de
goede vormen van die dagen.
De Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus
en de Canones van de Synode van Dordrecht, bekend als de „Drie
Formulieren van Eenigheid", in vroeger dagen maatstaf en richtsnoer
voor het geloof, stonden nu laag genoteerd. Het Oud-Liberalisme
zag als heersende richting met verwondering toe, hoe menigeen
nog aan deze verouderde stukken gehecht bleef, maar het was
niet ongenegen dit te dulden, zolang alles maar rustig bleef. 3 Een
dergelijk naïef optimisme getuigde overigens wel van een gebrek
aan „feeîing" voor wat er leefde onder het gewone volk, dat binnenkort
de rust zou gaan verstoren. Friesland nam reeds vanouds al
ten opzichte van de Drie Formulieren een uitzonderingspositie in.
Van 1619 tot 1816 zijn de Canones van Dordt vermoedelijk nooit
door de candidaten tot de H. Dienst getekend. 4 Volger meent, dat
1
J. REITSMA, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden,
Vierde herziene druk, Utrecht z.j., 448.
2
K. H. RoEssiNGH, De moderne theologie in Nederland.
Groningen 1914, 13.
Hare voorbereiding en eerste periode,
8
L. KNAPPERT, Geschiedenis der N ederlandsche Hervormde Kerk gedurende de 18e en 19e eeuw,
Amsterdam 1912, 270.
* Vgl. E. J. DIEST LoRGiON, De Nederduitsche Hervormde Kerk in Friesland sedert hare
vestiging tot het jaar 1795, Groningen 1848, 80-88; REITSMA, a.w., 454-456.
82
wumkes.nl
•^1

ze in Friesland wel zijn aangenomen, maar niet zijn ingevoerd en
in latere jaren in ieder geval nooit getekend werden. 1 In de redactie
van het nieuwe kerkelijk reglement van 1816 was rekening gehouden
met de omstandigheid, dat de Leerregels van Dordt niet overal
aanvaard waren. Van de proponenten werd na hun examen de
verklaring van instemming gevraagd met „de leer, welke overeenkomstig
Gods heilig woord in de aangenomen formulieren van eenigheid
is vervat", een formulering, die voor verschillende uitleg vatbaar
zou blijken te zijn. 2
Gelukkig was de deining rond de gezangen ook weer wat geluwd.
De invoering van de bundel Evangelische Gezangen op 1 Januari
1807, was ook in Friesland op veel tegenstand gestuit. In de weegschaal
der rechtzinnigheid gewogen, waren zij te licht bevonden.
Te Drogeham, Surhuisterveen, Dantumawoude en in andere dorpen
van de classis Dokkum had de nieuwigheid groot rumoer verwekt.
Het verzet hield aan, ook toen de Synode voorschreef, dat er dan
iedere Zondag tenminste éénmaal uit de nieuwe bundel gezongen
moest worden. De naleving van deze bepaling moest soms door
tussenkomst van de wereldlijke macht en onder zware straffen
geürgeerd worden. Geleidelijk verflauwde toen de openlijke tegenstand,
maar het vooroordeel bleef bestaan, zoals in de voorgeschiedenis
van de Afscheiding zou blijken. 3
Ook voor Friesland is het waar, dat het merendeel der predikanten
aan het begin van de 19e eeuw werkelijk heterodox was in de verklaring
van de leer van Dordt, en wel geneigd om op bezadigde
wijze een zekere geloofsvrijheid en de ware verlichting te verbreiden.
4 Wumkes laat zeer duidelijk uitkomen, dat de vrijzinnige
prediking in deze tijd algemeen, en het orthodox geluid van de kansel
hoge uitzondering was; of om het met Wumkes' eigen woorden te
zeggen: „as yn Samuel syn tiden wier 't Wird seltsum". 5
De verlichte mentaliteit van de predikanten in Friesland werd
gedeeld door vele patriciërs, welgestelde boeren en gezeten burgers.
Sixma van Heemstra het reeds weten, dat de kring van Friese
1
W. VOLGER, De leer der Nederlandsche
2
REITSMA, a.w., 454-455.
Hervormde Kerk, Franeker 1946, 12-18.
3
Vgl. A. TJOEI.KER, Ds S. van Velzen en zijn betekenis voor de Afscheiding in Friesland.
Een kerk-historiscke
a.w., 440-441.
bijdrage over de jaren 1835-1840, Leeuwarden 1935, 91 noot 76; REITSMA,
4
Vgl. REITSMA, a.w., 445.
5
G. A. WUMKES, It Fryske Réveil yn portretten, Snits 1911, 45, 59, 61 en 206. In het vervolg
afgekort: WUMKES, FR.
83
wumkes.nl

aanzienlijken spoedig gewonnen was voor de denkbeelden der
Verlichting. En omdat er met name in Friesland nog een nauw
contact bestond tussen de voorname geslachten en hun onmiddellijke
omgeving, vooral op het platteland, vonden de moderne gedachten
ook gemakkelijk hun weg naar de boerenstand en de burgerij. 1
Wie werden echter niet door de nieuwere denkbeelden gegrepen?
De mensen uit de eenvoudige kringen, door Knappert aangeduid
als „de turfschippers en keuterboertjes" 2 , nog liever in het algemeen
de „kleine luyden". Zij hebben nauwelijks voedsel gevonden in de
intellectualistisch-moralistische prediking, die vanaf de kansels
over hun hoofden en langs hun harten heenging. Kerk en kansel
stonden teveel in de wereld, die niet hun wereld was: de wereld van
patriciërs, burgers en boeren.
II. De rechtzinnige minderheid
Terwijl de vrijzinnigheid van het Oud-Liberalisme bij de aanloop
van de 19e eeuw in Friesland vrijwel alom regeert, blijft de oude
Gereformeerde religie binnen de provincie voortleven bij enkele
predikanten, vele oefenaars en brede groepen van het volk.
Onaantastbaar zijn voor de rechtzinnigen de Formulieren van
Eenigheid, bevattende de zuivere leer; onwettig en onheilig zijn
het kerkbestuur en de reglementen van 1816; ontrouw aan hun
beloften heten de predikanten, die destijds de Formulieren hebben
ondertekend en nu een afwijkende leer verkondigen, zodat zij niet
als Ds L. Fockens van Sneek konden zeggen: „hwet it ûnderskriuwen
fen 'e formulieren oangiet, dêr haw ik ienkear in eed op dien
en dêr hald ik my oan, oan myn léste siken ta" 3 ; dubbelzinnig
en dus onaanvaardbaar is het nieuwe ondertekeningsformulier
voor de proponenten; groot is de voorliefde voor het zingen van
psalmen, klein de bereidheid om de nieuwe bundel in de kerk te
gebruiken: Wiger Ages Schoonhoven, de boterkoopman van Workum,
is de enige niet, die in „die liedjes" teveel gevoel van eigenwaarde
meent te bespeuren; toen dominee eens een gezang uit
de nieuwe bundel opgaf, dat hem niet lag, trok hij onmiddellijk de
kerk uit en sloeg de deur met een smak achter zich dicht en menigeen
in Friesland deed het hem later na. 4
1 a.w., 166-167.
2 a.w., 2fo.
3 WUMKES, FR, 8.
4 Ibid., 142; vgl. 50, 75, 123, 151, 227; vgl. ook G. A. WUMKES, Paden jen Fryslân, 4 dln,
Bolsward 1932-1943, dl IV, 563.
84
wumkes.nl

Nu reeds zijn in de rechtzinnige wereld drie bewegingen te onderscheiden.
Vooreerst is er nog enig rechtzinnig leven binnen de
Hervormde Kerk, dat zich in deze tijd, niettegenstaande de overheersing
van het Oud-Liberalisme, v/eet te handhaven, later, als
de Groninger richting in Friesland domineert, in het Réveil sterker
zal worden en tenslotte als een machtige rivaal zal staan naast het
Modernisme. Dan is er de orthodoxie van vrome gezelschappen
in de huiskamer, maar ook van de vaak woelige oefeningen in
schuren en keten. Tenslotte is er de stroming, die met de Afscheiding
van 1834 de volkskerk verlaat en zich in de Christelij k-Gereformeerde
Kerk een nieuw kerkverband schept.
1. binnen de Hervormde Kerk
Het aantal uitgesproken orthodoxe predikanten moet bij de start
van de 19e eeuw zeer klein zijn geweest. 1 Als kampioen van de
orthodoxie is bekend gebleven de Leidse predikant N. Schotsman
2 , die in Sloten (1797-1798) en in Sneek (1798-1801) heeft
gestaan, en toen weer naar Leiden is teruggekeerd, waar hij nauwe
relaties met Bilderdijk onderhield. 3 Het was in Sneek, dat hij zich
duidelijk keerde tegen de vrijzinnige en tolerante geest van zijn
tijd: „Men heeft ons zoolang de verdraagzaamheid voorgepredikt
en zoo onbepaald aangeprezen, dat wy eindelijk los en onverschillig
zyn geworden: en nu heeft men eene Godgeleerdheid zonder openbaaring,
eene openbaaring zonder Zaligmaaker, eenen Zaligmaaker
zonder voldoening aan Gods gerechtigheid, of, tenminsten, eene
voldoening zonder derzelver toepassing: nu vindt men eenen Godsdienst
zonder deugd, deugd zonder bekeering en bekeering zonder
vernieuwing van het hart. De nieuwe verlichting ontroofde ons
onze beginzelen, en ongeloof en zedeloosheid waren er de gevolgen
van: verachting van Gods woord, versmading van zyne Gezanten,
verlaating van den waaren eerdienst en verwerping van den Zaligmaaker
waren de redenen, waarom God zyne oude volk verstooten
heeft; en - wat hebben wy te wachten?" 4
Enkele jaren later komt Ds L. Fockens van Twijzel en Kooten
1 WUMKES, FR, 45, 59, 61 en 206.
2 De namen, standplaatsen en jaartallen der predikanten zijn ontleend aan M. W. L. VAN
ALPHEN, Nieuw Kerkdijk Handboek 1911, Gouda 1911, Bijlage S, 138-196: Naamlijsten van
Hervormde Predikanten in âe gemeenten der Provincie Friesland, sedert de Reformatie tot heden.
3 Vgl. REITSMA, a.u\, 432; WUMKES, FR, 59.
4 N. SCHOTSMAN,Herinnering aan de voornaamste lotgevallen van Kerk en V aderland,geduurende
de agttiende eeuw, by derzelver uitgang, in een dank- en hiduur; en de Nieuwe Eeuw geôpent
mei eene leerreede, over onzen thans bedenkelyken toestand, Sneek 1801, 45.
85
wumkes.nl

(1803-1807) naar Sneek en blijft daar tot zijn dood in 1850. Als
Schotsman een voorloper van het Nederlands Réveil genoemd kan
worden 1 , dan mag Fockens de vader van het Friese Réveil heten.
Vrijmoedig getuigde hij van zijn orthodoxie tot grote ergernis van
de vrijzinnige kerkeraad. Een conflict bleef niet uit en het gevolg
was, dat Fockens zich in de Grote Kerk te Sneek moest onderwerpen
aan een straf predikatie, die door de vrijzinnige predikant
van IJsvrechtum, H. Visser, in het bijzijn van gewapende
politie over hem werd uitgesproken. 2 Al waren Schotsman en
Fockens niet de enige rechtzinnige predikanten, er waren toch
maar zeer weinig voorgangers in Friesland, „dy sprieken nei it
herte fen Sion". 3
Was dus de orthodoxie onder de predikanten zwak vertegenwoordigd,
het merendeel van het eenvoudige volk bleef in denken en
voelen aan de oude belijdenis gehecht. De vrijzinnige predikanten
hebben er zich vaak aan geërgerd en van bijgeloof en dweperij gesproken.
Ds Muntingh geeft het aan Eekhoff door: „De zucht tot
dweperij in Gaasterland was ten allen tijde verbazend erg. Bij mijn
aankomst aldaar in 1802 heb ik mij daartegen het eerst verzet. Dit
had hier nog nooit iemand gewaagd. Ik heb er zwaar en lang voor geleden".
4 En Ds van Giffen te Wijckel moet het nog kwijt bij zijn vijftigjarig
jubileum: „Waarlijk, deze oord is geene plaats, waar een predikant
van liberale richting gevierd, veel min vertroeteld en verwend
wordt, reeds van ouds niet. Eene bedorvene orthodoxie zit
hier van oude dagen her in lucht en bodem - eene orthodoxie, die
de letter vergoodt, maar den geest des Evangelies zoekt uit te
blusschen - die met confessionele hardnekkigheid, en de inhumaanste
brutaliteit, leer en formulierdwang drijft, en van geene verdraagzaamheid
wil weten - die de profetie van onzen Heer en
Meester: in de wereld zult gij verdrukking hebben! nog schijnt te
willen volbrengen". Bij zijn komst te Wijckel in 1829 was hij al
gewaarschuwd, dat zijn gemeente „eene vrije en zelfstandige Evangelie-prediking
niet zou willen verdragen, maar met scherpe bitterheid
zich daartegen verzetten zou. De ondervinding bevestigde
dat al spoedig aan mij. Hier en elders werd ik door de geestelijke
keurmeesters en meesteressen al dadelijk gewogen en te licht
1 L. H. WAOENAAR, Het „Réveil" en de „Afscheiding". Bijdrage tot de Nederlandsche Kerkgeschiedenis
van de eerste helft der XIX eeuw, Heerenveen 1880, 58-59.
2 Vgl. WUMKES, FR, 5-7.
3 Ibid., 59.
4 IDEM., Friesch Predikantstype, 134.
86
wumkes.nl

evonden, en bijgevolg verworpen en met allerlei kwade namen
gebrandmerkt, bijzonder uit de hoofdplaats". 1
Waar de vrijzinnigheid zo sterk in de Hervormde Kerk binnen
Friesland domineerde, en menig predikant zijn mening over de orthodoxie
niet onder stoelen of banken stak, voelde het rechtzinnige
volk zich door de volkskerk eerder afgestoten dan opgevangen.
Al eerder werd er op gewezen, dat tegen het einde van de 18e eeuw
„een groot deel van het volk" in Friesland zich niet verenigen kon
met de verlichte denkbeelden van vele predikanten. „Er was nog
altijd eene kern onder het volk, die zich hield aan de oude leer
der vaderen en die de minste afwijking daarvan niet dulden kon.
Waren zij veelal ook eenigszins ziekelijk in hunne opvatting der
goddelijke waarheid en speelde bij menigeen de hoogmoed en
eigengerechtigheid eene groote rol, het kan toch niet ontkend worden,
dat onder hen vele vromen waren, die God in eenvoudigheid wenschten
te dienen en zich daarom niet tevreden konden stellen met de
lichte spijze, die dikwijls in de kerkgebouwen hun, al was 't ook in
Dordsche schotels, werd voorgezet". 2
Het gevolg is geweest, dat de vrijzinnige prediking bij de rechtzinnigen
tot onkerksheid leidde. 3 Vele rechtzinnigen bleven weg
uit de kerk, opdat zij niet naar een verlichte prediking zouden
behoeven te luisteren. Overigens zal het gehalte van de thuisblijvers
door de Wilde wel wat erg geflatteerd worden, als hij beweert,
dat het meest ernstige deel niet meer naar de kerk ging. 4 Ook had
het rechtzinnige volk er bezwaar tegen zijn kinderen door een
vrijzinnige voorganger te laten dopen, ze „aan den Moloch te offeren",
zoals het heette, met het gevolg, dat vele kinderen ongedoopt bleven.
Volgens Wagenaar waren er in de 30-er jaren door heel het land
honderden en honderden kinderen, die tot verdriet van de ouders
ongedoopt opgroeiden. 5
1
L. VAN GIFFEN, Ter gedachtenis van mijne vijftigjarige Evangeliebediening te Wijckel,
Lemmer 1879, 4 en I0 -
2
VAN VEEN, a.w., 22.
3
Vgl. W. J. DE WILDE, Geschiedenis van Afscheiding
bezien, Wageningen z.j. (1935), 38; WUMKES, FR, 83.
4
a.w., 38.
en Doleantie van Hervormd standpunt
5
a.†v., 141. Het is nog de vraag of dit verschijnsel van het niet laten dopen der kinderen
een vorm van verzet der orthodoxie tegen de vrijzinnigheid was. In dit geval zou men het
verschijnsel niet mogen aantreffen in een rechtzinnige gemeente met een predikant van dezelfde
kleur. Toch vindt van Velzen, de vader van de Afscheiding in Friesland, als hij in
1834 in het rechtzinnige Drogeham zijn loopbaan begint daar een groot aantal ongedoopte
kinderen (TJOELKER, a.w., 18), terwijl Drogeham van 1827 tot 1833 een uitgesproken
orthodoxe voorganger had gehad in Ds P. D. Koopman! Het verschijnsel wijst daarom misschien
tevens op een verzwakking van kerkelijk besef.
87
wumkes.nl

2. in conventikels en oefeningen
Wat het rechtzinnige volk in de kerk niet meer kon vinden, ging
het elders zoeken. „Zij hadden aan klanken niet genoeg, maar
wilden waarheid en leven en hadden een woord, hoe eenvoudig ook,
noodig, dat uit het hart kwam en het hart trof. Dat alles meenden
zij nu te vinden in zoogenaamde conventikelen of oefeningen,
waarbij de een of andere broeder voorging en het Woord verklaarde". 1
Dit gebeurde op de eerste plaats in de eenvoudige vorm van vrome
bijeenkomsten in de huiskamer. Men zat gezellig met elkaar aan
tafel en onder het genot van de een of andere versnapering besprak
men samen een gedeelte van de H.Schrift of men haalde een oude
schrijver voor de dag, een preek van Smijtegeld of een werk van
Comrie. Er werd gebeden en gezongen en graag werd door de een
of ander meegedeeld, wat God in zijn ziel had uitgewerkt. Heel
vaak verliepen deze huis-samenkomsten dan ook in het vertellen
van „bevindingen", het geven van raad aan „bekommerde zielen"
en zelfs in het beoordelen van elkanders „staat". 2 Men kan deze
vrome bijeenkomsten beschouwen als de rechtzinnige pendanten van
theekransjes en Nutsavonden in de liberale milieu's. Een rechtzinnige
dominee was in deze conventikels een zeer geziene gast
en zo is het van Ds Fockens en eveneens van Ds J. Becking wel
bekend, dat zij dergelijke avonden frequenteerden. 3
Nadrukkelijker dan in de huis-samenkomsten, leefde de rechtzinnigheid
zich uit in de oefeningen, een typisch reactie-verschijnsel op
de vrijzinnige prediking, gevolg maar tevens oorzaak van de ontbinding
der kerk. Deze oefeningen hadden nagenoeg geheel de
vorm van de openbare prediking. Na de opening volgde een gebed,
dan werd een tekst uit de H. Schrift voorgelezen, welke verklaard
en toegepast ging worden, waarna de bijeenkomst met een dankzegging
werd besloten. Niet alleen predikanten of ouderlingen,
maar ook en zeer dikwijls traden particuliere personen, de z.g.
„oefenaars", op als leiders van deze samenkomsten.
Het instituut was allerminst nieuw en aan spanningen tussen de
officiële kerkdiensten en deze geïmproviseerde godsdienstige oefeningen
had het ook vroeger niet ontbroken. Maar ondanks maatregelen
van kerkeraden, classes en synoden woekerde de practijk
1 VAN VEEN, a.w., 22-23.
2 Vgl. J. C. RULLMAXN, De Afscheiding in de Nederlandsch Hervormde Kerk der XIX eeuw,
Amsterdam 1922, 62-64; TJOELKER, a.w., 11.
3 WUMKES, FR, 9 en 247.
88
wumkes.nl
""1

van het oefenen verder en bleef het volk in deze samenscholingen
opwekking en stichting zoeken. Officieel mochten deze oefeningen
alleen gehouden worden met kennis en goedkeuring van de kerkeraad
ter plaatse en dit op straffe van boete voor oefenaar en toehoorders.
Maar deze bepalingen waren vrijwel in onbruik geraakt en men hield
de oefeningen zelfs min of meer in het openbaar. Soms werd van
de kerkeraad verlof gevraagd of afgedwongen, maar vaak verzamelden
de rondtrekkende oefenaars hun geestverwanten ergens
in het geheim bij elkaar. Toen het aantal oefenaars in Friesland
tegen het einde van de 18e eeuw voortdurend toenam, werden er
opnieuw maatregelen getroffen, maar het mocht niet baten en
menige gemeente kwam niet tot rust. 1
In 1800 ageert Jelle Corvinus, vroeger trekschipper, later catechiseermeester
en oefenaar, tegen de prediking van Ds A. Brink en
zijn ambtgenoten te Leeuwarden, die te licht in de leer geacht
werden. Zijn oefeningen liepen uit op een afscheiding en leidden tot
de vorming van een nieuwe Hervormde Gemeente, die Corvinus tot
predikant aanstelde. Ook Jan de Jong, een bakkersknecht, treedt
er als leraar op; in de week reist hij heel Friesland door om oefeningen
te houden in boerenschuren, en, dank zij het energiek optreden
van zijn geestverwanten, weet hij hier en daar zelfs een kansel
in de kerk te beklimmen om het woord te verkondigen. Maar eind
1802 worden er strenge maatregelen getroffen en de nieuwe gemeente
te Leeuwarden stuift uiteen. Jelle Corvinus ging toen met behoud
van de predikantensteek rustig leven en Jan de Jong, langs de
normale weg nog Hervormd predikant geworden, stond onder veel
toeloop achtereenvolgens te Gaastmeer (1808-1811), Surhuisterveen
(1811-1818) en St. Jansga (1818-1821), waar hij ook gestorven is. 2
Een bekend oefenaar in latere jaren was een zekere Pieter Blauw,
die „wee, wee" riep, wanneer in de kerk een vers uit de nieuwe
bundel voor de zang werd opgegeven. Hij liet zich meestal vergezellen
door Albert van Essen en om een zekere gelijkenis met de
apostolische tochten van Paulus te suggereren, nam hij ook de
zuster van van Essen op zijn oefeningstochten met zich mee! 3
Zelfs kwam Jan Willem Vijgeboom vanuit Zeeland naar Friesland
1 VAN VEEN, a.w., 23-24.
2 Vgl. A. YPEIJ en I. J. DERMOUT, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk, dl IV,
Breda 1827, 225-233; P. BOELES, Over Staatsregt, Hervormd Kerkbestuur en Separatismus,
Groningen 1838, 45-46.
3 Vgl. WAGENAAR, a.w., 128.
89
wumkes.nl

om er oefeningen te leiden. Deze uit Schiedam afkomstige landbouwer
had zich te Axel losgemaakt van de Hervormde Kerk en er
de Herstelde Kerk van Christus gesticht. Hij hield oefeningen door
het hele land en trad ook op te Leeuwarden, Sneek en in vele
dorpen van Friesland, hetgeen met veel verwarring gepaard ging en
een veroordeling door de rechtbank te Leeuwarden op 7 December
ten gevolge had. 1 Vijgeboom sloot zich later aan bij de Af gescheidenenen
bleef als oefenaar optreden, maar heeft het niet tot Afgescheiden
predikant kunnen brengen.
3. de Afscheiding
Rond 1830 openbaart zich in de wereld van oefenaars en nalopers
van oefeningen een onrustig zoeken, dat op afscheiding van de
volkskerk uit gaat lopen. Niet alleen door het Oosten van Friesland
en in de Zuid-Oosthoek van de provincie, waar de oefeningen veel
in zwang waren 2 , maar ook door de Zuid-Westhoek met Sneek als
brandpunt gaat een golf van onrust. Te Sneek verschijnen geschriften
van een scheepstimmerbaas uit IJlst, Jelle Telles Crolis, als
De Wonderbare reiniging eener Melaatsche, ontwikkeld uit Matth.
VIII, 1-4 en Uitboezemingen. 3 De vrijzinnige predikantenwereld
ageert tegen al wat „oefent", op felle wijze bij monde van Ds
M. Laurmans van Oosterlittens in zijn geschrift: De dweeper. 4.
Intussen hoort Friesland van het vrijmoedig optreden van Ds H.
de Cock te Ulrum in Groningen, die zich daar doet kennen als een
geweldig voorvechter van de onbesmette leer, zijn vrijzinnige
ambtsbroeders van ontrouw en meinedigheid beschuldigt, de gezangenbundel
een collectie „hoereliederen" noemt en kinderen uit
andere vrijzinnige gemeenten doopt en catechisatie geeft. Vanuit
Friesland trekt dan rechtzinnig volk in wagens en trekschuiten
naar Ulrum om de Cock te horen. Het smaadschrift Iets over
H. de Cock, zijne liefdebeur ten en zijn stelsel komt ook in Friesland
op de markt. 5 Levendig werd hier gereageerd op deze verwikkelingen.
Het blijkt te Sneek in de herfst van 1834 uit het feit, dat allerlei
1
Vgl. WÜMKES, FR, 15; IDEM, Stads- en dorpskroniek van Friesland II, 1800-1900, Leeuwarden
1934, 7 December 1822. In het vervolg afgekort: WUMKES, SDK.
2
Vgl. IDEM, Een mysticus uit de Friesche Veenen, in: De Vrije
ALGRA, Van onderen op.
3
Vgl. WUMKES, SDK, 26 Augustus 1831 en 23 Februari 1832.
Fries, 24 (1916) 143-158;
4
M. F. LAURMANS, De dweeper, een woord aan allen, die de Waarheid liefhebben, Franeker
1833.
5 WUMKES, SDK, 20 Februari 1834.
90
wumkes.nl

mensen van Sneek zelf en van buiten er druk aan het oefenen slaan.
Als oefenaars treden er op de catechiseermeester J. van der Horst,
die door de vrijzinnige kerkeraad van Sneek was afgezet, omdat hij
nog catechiseerde uit de ouderwetse Hellenbroek; verder N. Borneman
van de lak- en verfwinkel, J. Andriessen uit de bakkerij, Jelle
Jelles Crolis van IJlst, Pier Schaap van Workum, schipper Bovenberg
en ook Vijgeboom. Als dan in Sneek bekend wordt, dat de
Cock zich op 13 October 1834 samen met de kerkeraad heeft afgescheiden
van de Hervormde Kerk, drijven vooral Borneman en
Andriessen het volk ook in die richting. Zij roeren zich vooral onder
de vracht- en beurtschippers, die in Sneek aanleggen en deze brengen
dan de onrust weer verder de provincie in. De 3e October 1835
scheidden Borneman, Andriessen en enige anderen zich af van de
Hervormde Kerk en 31 December volgden er weer acht. 1 Terzelfdertijd
maakte ook in Friesland een predikant zich los van de volkskerk,
S. van Velzen te Drogeham. De kwestie van de gezangen
was voor hem de „casus belli" geworden en daarin was hij ook
versterkt door volk uit Sneek, dat bij hem gekerkt had. 2 Met
27 of 28 gemeenteleden tekende hij 11 December 1835 de Acte van
Afscheiding en vanaf dat moment beschouwde hij zich als leraar
van de Afgescheiden Gereformeerde Gemeente van Drogeham.
Nu breken de woelingen voorgoed los. „Skoenmakkersenskroarren,
skútmakkers en ferversfeinten bigounen wech en wear topreekjen
yn skûrren en keamers. Hja woune yn tsjerkesaken net mear sitte
ûnder it albidril fen kening Willem I, de tsjerkebistjûren en 'e
dominys. Hja wierne dy twingerij om gesangen to sjongen mear as
ba en woene frij wêze yn hjar godstsjinstich libben. Mar dy frijheid
wier der net. Men leaut sims to wezen yn 'e dagen fen 'e Spaenske
Ynkwesysje as men lést it libben fen Fryslân's earste ôfskieden
learaer Ds Simon van Velzen to Drogeham. In âlde bipaling út 'e
tiid fen Bonaparte moast tsjinje om mei soldaten de freedsume
gearkomsten út inoar to jeijen, der 't hy yn foargie. Ta doop en
nachtmiei wier faken gj in gelegenheid. It like sims op in jachtpartij". 3
In 1836 regent het veroordelingen en boeten wegens het optreden
van van Velzen, de oefenaar Tamme Uiterdijk, huisschilder te
1 J. R. WOLPENSBERGER, De Afscheiding te Sneek voor honderd jaar en thans, in: Christelijke
Belangen. Orgaan der Vereniging van Rechtzinnig Hervormden te Sneek, 9 (1935) nrs. 3, 4
en 5; WUMKES, FR, 7-8; 15-16.
2 TJOELKER, a.w., 33.
3 G. A. WUMKES, Bodders yn de Fryshe Striid, Boalsert 1926, 488-489.
91
wumkes.nl

Twijzel, en andere voormannen van de Afscheiding te Harkema-
Opeinde, Burum, Ferwerd, Marrum, Blija, Hallum, Rinsumageest,
Roodkerk, Oenkerk, Giekerk, Lutkewierum, Tj alleberd, Anjum,
Minnertsga, Scharnegoutum, Oudega en Smallinger-Opeinde. 1
Volgens Wumkes was er in die dagen eigenlijk maar één man, die
dit hardhandig optreden tegen de Afgescheidenen niet kon aanzien
en dit was Ds R. Posthumus van Waaxens en Brantgum. „O frjeon"
- schreef hij aan J. Halbertsma van Grouw, toen Doopsgezind
predikant te Deventer - ,,ho leech binnen wy sonken. Men moat
sterk stean om yette leauwe to kinnen oan gerjuchtigens, frijheid
en minskelike wirdichheid. De namme „frije Fries" is in myn eagen
de greatste spot". 3
Uit de beweging van de Afscheiding constitueert zich dan geleidelijk
de Christeîijk-Gereformeerde Kerk. Het voorwerk was gedaan
door de oefeningen en het ligt dan ook voor de hand, dat van
Velzen en andere voormannen zich inspanden om juist de oefenende
groepen nu definitief weg te zuigen uit de Hervormde Kerk en in
het nieuwe kerkverband onder dak te brengen. Van de andere kant
kregen de oefenaars nu ook wat meer achtergrond en konden tot
predikant gepromoveerd worden. Dat niet alle oefenaars deze weg
op gingen, blijkt uit de manier, waarop een oefenaar als Mart en
Jans van Houten van Rottevalle een dergelijk aanbod afslaat:
„Ik wol ljeaver losbandich bliuwe"! 3 Op 1 Januari 1836 blijken er
min of meer officiële gemeenten van Afgescheidenen te bestaan in
Blija, Bolsward, Boornbergum, Burum, Drogeham, Ferwerd,
Harlingen, Leeuwarden, Minnertsga, Marrum, Sneek en Wanswerd.
Vóór 16 April 1836 zijn er verder gemeenten geconstitueerd te
Wolvega, Hallum, Oudega, Ferwoude en Sexbierum, welke laatste
gecombineerd is met de gemeente te Harlingen. 9 November 1837
werden de gemeenten, die inmiddels met Oenkerk, Suawoude,
Tirns en Deersum vermeerderd waren, in de volgende classes opgenomen:
classis Leeuwarden (Leeuwarden, Oenkerk en Suawoude),
classis Drogeham (Oudega, Boornbergum, Burum en Drogeham),
classis Wanswerd (Hallum, Marrum, Wanswerd, Ferwerd en Blija),
classis Sexbierum (Minnertsga, Sexbierum, Harlingen), classis Sneek
(Bolsward, Ferwoude, Sneek, Tirns en Deersum) en classis Wolvega,
1 IDEM, SDK, 23 Januari, 13 en 17 Februari, n en 28 Maart, 1, 4 en 15 October, 12 en
21 November en 31 December 1836.
2 IDEM, Bodders, 489.
3 IDEM, Een Mysticus, 146.
92
wumkes.nl

welke officieel nog gevormd moest worden, omdat, behoudens de
gemeente Wolvega zelf, de concentraties te Joure, Tj alleberd,
Rottum en Katlijk nog als gemeenten geconstitueerd moesten worden.
1 De allereerste groepen waren dus niet in een bepaald gebied
geconcentreerd, maar lagen over heel de provincie verspreid; alleen
valt er een zekere concentratie waar te nemen in de strook tussen
Leeuwarden en Dokkum. Bijna 20 jaar later telde de Christelijk-
Gereformeerde Kerk in Friesland 34 gemeenten met 23 predikanten. 2
De Afscheiding blijkt niet direct „gepakt" te hebben. De Christelijk-
Gereformeerde Kerk telde in 1837 nog maar 2020 zielen. 3 Dit getal
wijst niet op een groot succes, wanneer men bedenkt, dat daarin
ook kinderen begrepen zijn. Het aantal bezwaarden moet, gezien
de grote toeloop, waarin de oefenaars zich mochten verheugen,
veel en veel groter zijn geweest. Wumkes vermeldt, dat er in Sneek
circa 150 man naar Borneman en Andriessen kwamen luisteren, maar
toen het op afscheiden aankwam, kregen deze twee gangmakers
slechts 17 mensen mee. 4 Zelfs van Velzen werd maar door 28 gemeenteleden
gevolgd, waaronder 23 vrouwen en 5 mannen, maar
geen enkele ambtsdrager. 5
Vijftig jaar later spreekt van Velzen er nog zijn teleurstelling over
uit, dat niet alles, wat in die dagen orthodox was, achter het vaandel
van de Afscheiding is opgerukt: „Wat was er dan geworden van
de vroegere Gereformeerden in den lande; van hen, die zich door
prediking, geschriften en belijdenis onmiskenbaar als oprecht geloovigen
tegenover de geest der eeuw bewezen hadden? Waren zij
over het algemeen met de scheiding vereenigd? Helaas neen;
veeleer het tegendeel. Wel toonde menigeen belangstelling, toegenegenheid,
broederlijke liefde jegens de afgescheidenen maar
de afscheiding zelve werd doorgaans door hen veroordeeld. Onbezonnen,
voorbarig, jeugdige lichtvaardigheid noemden zij dit werk.
Met mond en pen werd door de uitnemendste mannen de scheiding
veroordeeld; en leeraren zelfs, van wie vroeger verwacht werd, dat
zij de reformatie der kerk zouden bewerken, ijverden thans van den
predikstoel tegen hetgeen, tengevolge van de afval, waarover zij
zoolang geklaagd hadden, naar Gods woord en in overeenstemming
1 Vgl. TJOELKER, a.w., 47-48; 57, 74, 81 en 115.
2 Vgl. WUMKES, SDK, 8 Juli 1854.
3 Vgl. TJOELKER, a.w., 65.
4 FR, 16; vgl. WOLFENSBERGER, a.w., nr 2.
5 TJOELKER, a.w., 37-38; 45.
93
wumkes.nl

met de belijdenis was daargesteld. Alles had de Christelijke Gereformeerde
Kerk tegen. Niet slechts werd zij door de wereld bestreden,
ook door de erkende godzaligen, die zich met haar vereenigden,
werd haar bestaan veroordeeld". 1
Ter verklaring van het aanvankelijk gering succes heeft Heslinga
gewezen op de in die tijd nog vrij nauwe binding tussen dorpskerk
en dorpsgemeenschap. De geest van critiek en het daarmee samenhangend
proces van individuele bewustwording waren toen nog
niet sterk genoeg ontwikkeld om de geldende traditionalistische
en collectivistische opvattingen en gebruiken te kunnen en durven
doorbreken. „Dat de Afscheiding van 1834 in vele streken zo geringe
weerklank heeft gevonden, is tot op zekere hoogte te verklaren uit
het feit, dat de dorpsgemeenschappen in die tijd nog dermate hecht
en levend waren, dat het veel zedelijke moed vergde om zich door
het afscheiden van de dorpskerk - hetgeen automatisch inhield
een zich buiten de dorpsgemeenschap stellen - van de oude uiterlijke
en innerlijke binding los te maken. Het leven is de Afgescheidenen
in den beginnen dan ook niet alleen zuur gemaakt door de
bekende overheidsmaatregelen, maar soms ook van de zijde der
plaatselijke bevolking! Dit heeft velen van hen bewogen tot emigratie
overzee". 2 Ofschoon men wel moet aannemen, dat de binding
tussen kerk en volksgemeenschap door de verschillende tegenstellingen
binnen de bevolking ook in deze tijd reeds was aangetast,
zodat de Hervormde Kerk niet meer in de volle zin van het woord
als de volkskerk beschouwd kon worden, zal men anderzijds de
invloed van de door Heslinga genoemde factor zeker voor die tijd
niet kunnen onderschatten.
Naast en mede tengevolge van de genoemde factor is er de omstandigheid,
dat de Afscheiding in Friesland bij de start niet kon
beschikken over werkelijk invloedrijke figuren. Friesland telde
inmiddels wel een flink aantal rechtzinnige predikanten, die zich
minstens zo bezwaard voelden over de situatie binnen de volkskerk
als van Velzen, maar geen van hen wilde de weg van de afscheiding
op. Dat een Fockens de bezwaren van zijn neef de Cock in Ulrurn
deelde, staat vast, maar met diens uittocht als oplossing van de
problemen kon hij zich niet verenigen. 3 Van Velzen heeft nog wel
1 S. VAN VELZEN, Gedenkschrift der Christelijke Gereformeerde Kerk bij haar vijftigjarig jubilé
li October 188i, Kampen 1884, 111-112.
3 Een sociolagische beschouwing, 118 -119
3 WUMKES, FR, 8.
94
wumkes.nl
T¾

pogingen ondernomen, om een aantal rechtzinnige predikanten voor
de gedachte van afscheiding te winnen, maar zonder resultaat. 1
S. Hogerzeil, de orthodoxe predikant van Augsbuurt en Kollumerzwaag,
publiceerde een Rondborstige verklaring, waarin hij
zijn aanblijven motiveert. 2 Van Velzen, de enige predikant in
Friesland, die tot de Afscheiding overging, was zeker nog geen
man van betekenis. Hij was nog jong, Drogeham was zijn eerste
standplaats en hij stond er pas een blauwe Maandag: 9 November
1834 deed hij er zijn intrede en 11 December 1835 maakte hij zich los.
Bovendien wekken de kerkeraads-notulen de indruk, dat hij het
conflict van de aanvang af gezocht heeft, terwijl de kerkeraad en
ook de gemeente een veel soepeler standpunt wilde innemen in de
gezangenkwestie. 3 Deze omstandigheden verklaren dan ook wel
het geringe succes van de Afscheiding in Drogeham zelf.
Tenslotte werd het rechtzinnige volk hier en daar door orthodoxe
voorgangers zeker voorlopig nog stevig binnen de Hervormde
Kerk vastgehouden. Predikanten als Fockens, Werumeus Buning,
Becking en van Berkum, die inmiddels in Friesland opgetreden zijn
en samen met anderen het Fries Réveil zullen dragen, trokken
iedere Zondag rechtzinnig volk uit alle delen van Friesland naar hun
kansel en werkten als helmgras in de duinen. De Afscheiding zal
haar successen dan ook vooral hebben moeten boeken in de kringen
van oefenaars en hun groepjes, en zelfs deze schijnen niet allen in de
Christelijk-Gereformeerde Kerk binnengeloodst te zijn. Toch zal
later de Christelijke Gereformeerde kerk voller lopen, als de druk
der vrijzinnigheid, vermoedelijk gecombineerd met de kracht der
sociale tegenstelling, zwaarder wordt.
De vraag kan nog gesteld worden, of en in boeverre de Afscheiding
ook door maatschappelijke factoren bepaald werd. Dat de
eerstelingen vooral onder het gewone volk gewonnen werden, is
minstens waarschijnlijk. In Drogeham waren het mensen „uit de
behoeftige en minst verlichte klasse", die met van Velzen uittrokken.
4 Een aanwijzing voor de geringe ontwikkeling binnen deze
groepen kan gelegen zijn in het feit, dat in deze, evenals trouwens
1 Vgl. TJOELKER, a.w.., 26-27.
2 S. HOGERZEIL, Rondborstige Verklaring waarom ik mij niet afscheidde van de Gevestigde
Hervormde Kerk, Leeuwarden 1836. Deze Verklaring is zó rondborstig, dat onder de motieven
ook genoemd wordt het feit, dat hij bij eventuele afscheiding ter plaatse moeilijk een geschikte
woning voor zich en de zijnen zou kunnen vinden!; ibidem 47.
3 Vgl. TJOELKER, a.w., 20-41.
1 Md., 39.
95
wumkes.nl

i
n heel de rechtzinnige wereld, het bijgeloof welig tierde, duivelbanners
en toverkollen druk geraadpleegd en verhalen over klopgeesten
en duivelverschijningen grif geloofd werden. 1 Van een
eigen klasse-bewustzijn is onder dit verwaarloosde volk nu zeker
nog geen sprake en sociale perspectieven, die aan hun sociale
aspiraties tegemoet kunnen komen, zijn nog niet aan de horizon
verschenen. Wanneer nu een deel van dit volk uit een kerk, waarin
het niet meetelt en zich ook niet thuis voelt, naar buiten breekt om
samen een nieuw kerkverband in het leven te roepen, zal men de
invloed van maatschappelijke onvolwaardigheid, welke zich langs
deze weg kan compenseren, niet uitgesloten mogen achten.
777. Nabeschouwing
De Hervormde Kerk van Friesland wordt in de eerste periode van
de 19e eeuw hierdoor gekenmerkt, dat zij, levend in de wereld van
predikanten, landadel, boeren en burgers, in deze kringen overwegend
vrijzinnig georiënteerd is, en verder hierdoor, dat zij het
contact met het gewone kerkvolk, dat in een andere wereld leeft,
dreigt te verliezen.
Over haar vrijzinnige oriëntatie en over de nadelige gevolgen
daarvan voor het kerkvolk, is later een hard oordeel gevallen: „Aan
het opkomend rationalisme werd de eene concessie na de andere
gedaan. Wat voor de menselijke rede niet meer verdedigbaar was,
werd als een verloren post prijsgegeven. En tenslotte hield de vijand
zijn zegevierende intocht in bijna alle kerken der Hervorming,
zoodat van de kansels de nieuwe leer allerwege verkondigd werd
van God, deugd en onsterfelijkheid, als de kern en het wezen des
Evangelies. Het positieve Christendom werd uit de kerk en de
hoorders uit de kerkgebouwen weggevaagd door die nuchtere
verstandsmannen met hun dorre wiskundige betoogtrant van algemeene
Godsdienstige waarheden, die aan alle heidensche Godsdiensten
gemeenschappelijk eigen zijn. Schuchter trok alles zich in
kleine kringen terug, wat nog vasthield aan het Evangelie van den
Gekruisten. Immers het rationalisme zwaaide onbeperkt den scepter
in school en kerk". 2
Deze zowel in theologisch als in sociaal opzicht eenzijdige oriën-
1
Vgl. de beschrijving van het bijgeloof rond Bergum van Tsj. G. VAN DER MEULEN bij
WUMKES, Paden, II, 205-207.
2
F. W. STUTTERHEIM, Wat is de ethische richting der moderne orthodoxiel, in: Stemmen voor
Waarheiden Vrede, 9 {1872) 1013-1026.
96
wumkes.nl

tatie van de Hervormde Kerk wreekt zich in de beweging der oefeningen
en in het proces van de Afscheiding. Zij bewijzen, dat het
karakter van volkskerk verloren dreigt te gaan, dat de Hervormde
Kerk voor velen geen thuis meer is. Waar de Hervormde Kerk
tegenover het volk tekort schoot, moesten als reactie-verschijnselen
wel nieuwe opvangcentra ontstaan. Het is echter de vraag of zij
allen opvingen!
Maar Afscheiding en oefeningen droegen ook bij tot een verdere
ontbinding. Weliswaar worden deze verschijnselen van bepaalde
zijde vooral gewaardeerd naar hun positief aspect als voorbereiding
op het proces van een godsdienstig-kerkelijk herstel. Zo
zijn, volgens Rullmann, „deze conventikels, ondanks de ernstige
gebreken, die er soms in gevonden werden, voor velen tot zegen
geweest. In deze gezelschappen is, hoe gebrekkig dan ook, deleer
der vrije genade bewaard, toen die op de kansels bijna niet meer
gehoord werd. En uit deze oefeningen is in het begin van de negentiende
eeuw de herleving der Kerk opgekomen". 1 Keizer stelt vast,
dat een deel der bevolking door de oefeningen dichter tot de dienst
van God gebracht werd, maar vermeldt er bij, dat men zich door
diezelfde oefeningen ook losser ging voelen van de kerk. 2 Het is
om deze reden, dat men inderdaad van een ontbindende werking
van de oefeningen op het kerkelijk leven kan spreken. Aan de betekenis
van de kerk voor het godsdienstig leven werd door het
instituut van de oefeningen ernstig tekort gedaan. Verder ging er
ook van het individualisme, dat in deze vrome gezelschappen en
veelsoortige oefeningen zo'n zeldzame kans kreeg, een nadelige
invloed uit op het kerkelijk besef. Het was in deze jaren, dat iemand,
die klaagde over de onrechtzinnigheid van zijn predikant, van een
professor het advies kreeg: „blijf thuis en richt zelf een kerk op" ! 3
Ook Borneman, de lakstoker en oefenaar van Sneek, gaf een duidelijk
advies toen hij schreef: „Niemand is gehouden bij een kerkgenootschap
te blijven, zoodra zijn geweten hem zegt, dat hetgeen,
hetwelk in dat genootschap is vastgesteld, of daarin geleerd wordt,
niet met zijne denkbeelden overeenkomt. Ieder heeft alsdan vrijheid
om zich daarvan af te zonderen, een ander genootschap, naar
eigen goedvinden, te verkiezen, want het is niets meer dan aan zijne
1 a.w., 65.
2 G. KEIZER, De Afscheiding van 1834. Haar aanleiding naar authentieke brieven en bescheiden
beschreven, Kampen 1934, 51.
3 Ibid., 54.
97
wumkes.nl

verpligting getrouw te blijven, indien men, ronde man, zijn ontslag
van dat kerkgenootschap vordert; doet men zulks niet, dan is men
een eedbreker". 1 Dit is duidelijk een geluid, waarin het lid zijn van
een kerk volkomen een kwestie wordt van persoonlijke keuze,
zonder dat de idee van solidariteit met een volkskerk nog enige rol
speelt.
Hoever tenslotte de rechtzinnigen de tegenstelling tussen kerk
en godsdienst soms dreven, blijkt uit wat Keizer meedeelt: „Er zullen
onder de onzen nog wel zijn, die zich herinneren, dat in sommige
delen van ons land als teeken van waarachtige bekering gold,
dat men niet meer naar de kerk ging. Met deze onkerkelijken hebben
de Afgescheidenen in de eerste halve eeuw van het bestaan hunner
kerkgemeenschap het zeer kwaad gehad. Zij konden door de week
met dezulken nog wel spreken over God en zijn dienst, maar des
Zondags lachten dezen om de Afgescheidene kerkgangers, die vaak
zoover moesten loopen en zoozeer zich moesten inspannen om ter
kerke te kunnen gaan; dan werden ze door de lachers geheeten:
menschen die meenden dat ze zelf ook nog wat konden bijbrengen
tot hun zaligheid". 2
PARAGRAAF 3. NIEUWE KRACHT IN BEIDE STROMINGEN
De Hervormde Kerk begint rond 1835 een periode, die beschouwd
kan worden als de stilte, welke aan de storm voorafgaat. In de
Groninger richting kan men een nieuwe vormgeving van de vrijzinnige
stroming onderkennen, terwijl het Fries Réveil de rechtzinnigen
in Friesland met frisse kracht bezielt.
I, De Groninger richting
Terwijl de Afscheiding grote deining in Friesland teweeg brengt,
doet de Groninger richting langzamerhand zijn intrede in stad en
dorp van de provincie, om hier tot verin de 19e eeuw een belangrijke
rol te spelen.
De Groninger richting, later ook wel de Evangelische richting
genoemd, dankt zijn ontstaan aan een kring van theologen en predikanten
in Noord-Nederland. De Groninger Universiteit, waar
1 N. BORNEMAN, Hij maakt te niet de Gedachten der arglistigen, Sneek 1834, 20.
2 a.w., 54.
98
wumkes.nl

P. Hofstede de Groot, J. F. van Oordt en L. G. Pareau in 1831 theologie
doceren, was het centrum van een hecht team, dat de studie
der theologie in een geest van onderlinge vriendschap wist te beoefenen.
Reitsma spreekt dan ook van „het zeldzame schouwspel,
dat een godgeleerde faculteit in vredige overeenstemming te samen
een volledige reeks handboeken voor de verschillende vakken van
hun onderwijs de wereld inzond". 1
Roessingh acht de Groninger theologie een grote winst in vergelijking
met het Oud-Liberalisme; hij constateert een zinvoller
openheid voor de nieuwe stromingen van die dagen, maar meent
overigens, dat de Groningers halverwege zijn blijven staan en daarom
hoogstens als wegbereiders van het Modernisme beschouwd kunnen
worden. 2
Beslissend is geweest, dat de Groninger godgeleerden het intellectualistisch
geloofsbegrip van de oud-liberale theologie, waarbij
het ging om instemming met leerstukken, de rug toekeerden en
zich weer gewend hebben tot de reformatorische geloofsopvatting
met de volle nadruk op overgave en vertrouwen. „Geloof is geen
systeem van dogma's, geen leer, die de christen moet geloven,
niet een aantal definitief vastgelegde stellingen, die van buiten de
mens tot hem komen en die hij onvoorwaardelijk heeft te aanvaarden.
Geloof bloeit op vanuit de innerlijke nood van de mens
als zondaar, uit het schrijnend gevoel van zijn eigen onvolmaaktheid
en de drang naar ontplooiing van al zijn menselijke
krachten en mogelijkheden ... Het is dus de daad van de mens,
die in het bewustzijn van zijn voortdurend tekortschieten afdaalt
in zichzelf om daar te beluisteren de weerklank, die het leven en
het voorbeeld van Christus vindt in zijn hart, zijn gemoed, zijn
wil en verstand Hoe meer hij zich aan dat voorbeeld kan overgeven,
des te meer zal hij op Christus gaan lijken en door Hem
op de Vader, die hij leert kennen en liefhebben in Christus' voorbeeld".
3
Vanuit dit geloofsbegrip, dat het uitgangspunt van het gehele
systeem is geworden, valt er nieuw licht op het wezen van de godsdienst,
op de betekenis van dogma en belijdenisformulieren en op
1 a.w., 481.
2 a.w., 29; 43-44.
3 A. F10LET, o.F.M., Een kerk in onrust om haar belijdenis. Een phaenomenologische studie
over het ontstaan van d*e richtingenstrijd in de Nederlandse Hervormde Kerk, Nijkerk 1953,
42-43-
99
wumkes.nl

het begrip openbaring. De kern van de godsdienst wordt nu gezien
in bet vroom, tot daden inspirerend gevoel. Belijdenisgeschriften
zijn niet langer definitieve leerstukken, voor eens en voor altijd
voltooid, die als eerste voorwaarde ter zaligheid aanvaard moeten
worden, doch wisselende reflecties van het denkend verstand achteraf
en daarom voor het godsdienstig leven van zeer secundaire betekenis.
Openbaring tenslotte is niet meer de som van bijbelse
uitspraken, maar openbaring is alles, wat het godsdienstig leven
van het gemoed kan opwekken. Hiermee is het begrip openbaring
uiteraard in hoge mate bewegelijk geworden: natuur en geschiedenis
worden één groot openbaringsproces, de school van God, waarin
de mensheid wordt opgeleid tot ware humaniteit, met in het
centrum de christelijke openbaring, waarin de christen moet groeien
tot geestelijke zelfstandigheid. 1
In Friesland vooral is de Groninger richting sterk geworden door
zijn talrijke aanhangers onder de predikanten. Van na 1830 tot
ongeveer 1870 is het deze richting, die in de Hervormde Kerk
binnen Friesland domineert en gedragen wordt door figuren van
wetenschappelijke betekenis. 2 Wumkes noemt 28 predikanten,
geboren Friezen en gevormd door de Groninger theologische faculteit,
die allen gedurende langere of kortere tijd een of meer gemeenten
in Friesland als leraar en herder hebben gediend. Verder waren
er de vele niet-Friese predikanten, die in Friesland een standplaats
vonden en er de denkbeelden van de Groninger school verbreidden.
Gemeenten als Toppenhuizen, Hommerts-Jutrijp, Wolvega, Joure,
Goinga-De Broek, later allemaal rechtzinnig, droegen vroeger het
stempel van de Evangelische richting. 3 Meer dan 80% van de predikanten,
die tegen 1870 in Friesland stonden, had zijn licht bij
de Groningers opgestoken. 4
Het bolwerk van de Groninger richting was Leeuwarden, waar een
lange reeks vertegenwoordigers tot in deze tijd hun invloed deden
gelden: S. K. Thoden van Velzen (1846-1883), M. van Staveren
(1847-1881), J. F. Blauw (1848-1850), J. B. Weerman (1863-1882),
E. H. Lasonder (1867-1878), P. A. Jas (1881-1909), E. C. Jungius
(1882-1903), N. Kamp (1883-1891), R. H. Drijber (1888-1903), G. W.
1 Vgl. ROESSINGH, a.w., 29-34; F10LET, a.w., 51.
2 Vgl. REITSMA, a.w., 483; WUMKES, Paden, IV, 561.
3 Paden, IV, 559-561; 611-613.
4 H. J. BusÉ, Het Modernisme in Friesland omstreeks 1870, in: Nederlandsch Archief voor
Kerkgeschiedenis, 17 (1919) 79-114.
100
wumkes.nl

Heesen, (1892-1922), B. Klein Wassink (1903-1926), P. de Buck
(1905-1927), W. Pothoven (1910-1942), G. H. Steyn (1923) en
C. G. Wagenaar (1927-1954). 1
Naast of liever tegenover zich vond de Groninger richting in
Friesland de steeds krachtiger wordende rechtzinnigheid, zoals
deze in het Fries Réveil opleeft en front gaat maken. In de ogen
van de orthodoxe predikanten en van het Gereformeerde kerkvolk
waren deze Groninger predikanten gevaarlijke nieuwlichters. Age
Wigers Schoonhoven, de rechtzinnige boterkoopman van Workum,
die niets van de evangelische gezangen moest hebben, had het al
evenmin op deze Evangelische predikanten begrepen en moet eens
gezegd hebben, dat hij meer respect had voor een schoorsteenveger
dan voor een dominee van het nieuwe soort. 2
Hoe ver juist in Friesland de Groninger richting af stond van
alles, wat op formulierendwang leek, is duidelijk gebleken in de
adresbeweging van de jaren 1835, 1842 en 1843, toen de vragen
over de ondertekening van de Drie Formulieren en over de herziening
van de reglementen bij de Synode aan de orde kwamen.
Bij de Synode van 1835 wordt er door 173 predikanten op aangedrongen,
„dat door de Synode tot geene verandering, of wijziging,
of verklaring van het Formulier van onderteekening voor aankomende
Leeraren moge worden besloten". Van deze 173 predikanten
uit Groningen, Friesland en Drente, waren er 122 uit
Friesland alleen! Dit betekent, dat in ieder geval meer dan de helft
van de predikanten in Friesland vrijzinnig georiënteerd was, want de
Hervormde Kerk had in 1834 binnen Friesland 210 predikantsplaatsen
t.w. de classis Leeuwarden 49, de classis Harlingen 46, de
classis Sneek 40, de classis Dokkum 39 en de classis Heerenveen 36.
De 122 adressanten waren als volgt over de verschillende classes
verdeeld: 35 uit de classis Leeuwarden, 10 uit de classis Harlingen,
25 uit de classis Sneek, 18 uit de classis Dokkum en 36 uit de classis
Heerenveen. 3
Deze cijfers geven meteen een zekere indruk omtrent de vrijzinnige
oriëntatie binnen de predikantenwereld in Friesland, en
1
Vgl. WUMKES, Paden, IV, 617; P. H. HUGENHOLTZ, Indrukken
dam 1904,100.
en herinneringen, Amster­
2
WUMKES, FR, 160.
3
Handelingen Algemene Synode 1S35, 's-Gravenhage 1835, 84-85. De adressen in extenso
bij VOLGER, a.w., 251-262. Voor de predikantsplaatsen van de Hervormde Kerk in Friesland
in 1834: vergelijk Provinciaal
1834, 62-72.
Almanak voor Friesland voor het jaar 1834, Leeuwarden
101
wumkes.nl

het is wel opvallend, dat alle predikanten in de classis Heerenveen
vrijzinnig gericht blijken te zijn.
Als de Synode van 1842 gaat samenkomen, zwijgt de rest van de
vrijzinnige predikantenwereld, met uitzondering van A. Rutgers
van der Loeff te Noordbroek. Maar weer zijn het de vrijzinnige
predikanten van Friesland, die de geringe waardering voor de
belijdenisgeschriften, van de collegebanken in Groningen meegenomen,
tot uitdrukking brengen, en evenals in 1835 met klem protesteren
tegen wederinvoering en herziening. Uit de classes van
Heerenveen, Harlingen, Dokkum en Sneek, en uit heel de provincie
Friesland hebben vrijzinnige predikanten, samen met een aantal
lidmaten van de gemeente te Sneek, hun adressen bij de Synode op
tafel gedeponeerd. 1 Volger geeft een ietwat gekleurde formulering
van de inhoud: „Er werd gesproken over de Friesche Kerk; er
werd gemanipuleerd met het kerkelijk wetboek van Friesland;
de vrije Fries, die nimmer zijn nek had gebogen onder het slavenjuk
van Rome, werd ten tooneele gevoerd; er werd gehandeld over
Friesche predikanten, en de Hervormde Gemeente in Friesland;
er werd opgekomen voor de rechten van die gemeenten en hun
leraars, die oud waren en steeds erkend". 2
De beweging herhaalt zich als de Synode van 1843 bijeen komt.
Nu zijn er ook adressen uit stad en platteland van Groningen,
uit Zeeland, uit Rotterdam en Nijmegen, maar Friesland brengt
weer het hoogste aantal. De ringen van Heerenveen, Franeker,
Bergum, Makkum, Sneek, IJlst en Wirdum zijn door hun predikanten
met nog drie andere groepen van predikanten uit Friesland,
en kerkeraads- alsook gemeenteleden uit Sneek, present om tegen
de eisen van de rechtzinnige groepen te protesteren. 3
De Groninger richting geraakt echter tussen twee vuren, als
straks het Modernisme in Friesland binnentrekt en daar veld gaat
winnen. Voortdurend van rechts bestookt door de orthodoxie,
worden de Groninger mannen dan ook van links aangevallen door
de modernen. Thoden van Velzen zag tijdens zijn bediening in
Wolvega (1838-1842) al met zorg de geest van ontkenning losbreken
aan de universiteiten, en toen later zijn collega in Leeuwarden,
P. H. Hugenholtz daar het Modernisme op de kansel bracht,
ging Thoden van Velzen er recht tegen in. 4 Hugenholtz blijkt het
1
Adressen in extenso bij VOLGER, a.w., 277-283.
2
Ibid., 197.
8
Adressen in extenso ibid., 283-333.
4
WUMKES, Paden, IV, 563-569.
102
wumkes.nl

incident nog niet vergeten te zijn, als hij 40 jaar later zijn memoires
schrijft. Hij vertelt, hoe hij in een preek de wonderen van
Jezus in geestelijke zin had uitgelegd. „Doch zie, toen ik een uur
later de kransvergadering binnentrad, werd ik zoo stroef en koud
mogelijk ontvangen, met een bedenkelijk hoofdschudden en een
medelijdenden glimlach werd ik begroet; ik had in mijn leerrede
het heilig huisje, den wonderdoenden Jezus aangetast. En collega
Thoden van Velzen hield den Zondagavond daarop een preek rechtstreeks
tegen mij gericht om het oude geloof krachtig te handhaven,
die ongelukkig of gelukkig niet door mij werd bijgewoond". 1
Tussen deze twee uitersten konden de Groningers zich niet handhaven
en de leiding is hun ontvallen. Wat eens de leidende en
dominerende stroming was, werd nu weggezogen naar links of
naar rechts. Sommigen gingen voort op de ingeslagen weg en kwamen
tot de moderne richting, maar niet weinigen namen samen
met de orthodoxen stelling tegen deze vrijzinnigheid bij uitstek. 2
II. Het Fries Réveil
Terwijl de Groninger school aan de oude liberale theologie nieuwe
inhoud en scherper omlijning gaf, kwamen de orthodoxe stromingen
in Friesland tot meer bewustwording en deels tot sterker concentratie
in de beweging, die van Wumkes de naam kreeg van het
Fries Réveil.
Wanneer er sprake is van het Réveil in Nederland, denkt men
gewoonlijk aan de leidende figuren in Holland als Bilderdijk, Da
Costa, Capadose, Groen van Prinsterer en anderen, alsook aan de
„soirees religieuses" van Amsterdamse patriciërs en Haagse aristocraten
3 en men vergeet, „dat er ook nog een Friesch Réveil
is geweest, een krachtige vloedgolf, die ging door de harten van
boeren en burgers, schippers en ambachtslieden tussen het Flie
en de Lauwers". 4 Wumkes heeft zich met hart en ziel in deze tijd
verdiept, zeldzame kranten en preken, oude brieven en dagboeken
doorgesnuffeld. „Heel it tiidrek fen 1830-1880, mei in lange rige
treftige, kreftige Christen-Friezen, hwa 't men tank witte moat
1
P. H. HUGENHOLTZ, Indrukken en herinneringen, 102.
2
Vgl. J. HERDERSCHEE, De Modern-Godsdienstige Richting in Nederland, Amsterdam
1904, 68; WUMKES, Paden, IV, 613.
3
Vgl. REITSMA, a.œ., 487; ROESSINGH, a.w., 45 noot 1.
* G. A. WUMKES, Een Friesch Réveilkarahter
zicht 6 Juli 1917, Doetinchem 1917,10.
en zijn leuze. Toespraak, gehouden op Ruim­
103
wumkes.nl

for hjar deugd oan it heitelân dien, kaem foar my to stean. Ik jow
it de namme f en Frysk Réveil, hwent ús sliepend lantsje, sa lang
yn 'e slomme, ûntwekke op it nije lûd, dat Bilderdyk, da Costa,
Capadose, Groen van Prinsterer, Heldring, de Liefde, Kohlbrügge,
hearre lieten. Soe der wol ien provinsje yn Nederlân wêze, der 't
it sa'n wearklank yn 'e herten foun?" 1
Heeft Friesland zijn eigen Réveil gehad, het werd in ieder geval
sterk door de Réveilkringen in Holland gevoed. Ds G. Outhuijs
van Minnertsga heeft 25 jaar lang gecorrespondeerd met Bilderdijk. 2
Ook stond „de puikpoëet" in briefwisseling met Wiger Ages Schoonhoven
te Workum, een trouw lezer van Bilderdijks werken. Als
bewijs van vriendschap ging er ieder jaar een mandje kievietseieren
naar vriend Bilderdijk. Zijn zoon Age Wigers stond in contact met
de meest belangrijke Réveilfiguren in Holland. Niet alleen leverde
hij hen zijn boter, maar in zijn briefwisseling met deze voormannen
behandelde hij ook de belangen van kerk en maatschappij. Het was
ook op zijn verzoek, dat Capadose een gebed samenstelde voor de
opening van de gemeenteraads-vergaderingen van Workum. 3 In
Augustus 1849 bracht Capadose een bezoek aan Ds Felix van Longerhouw
en aan Ds Fockens van Sneek en naderhand was hij nog
meer dan eens de gast van Titia en Henriette Fockens in het moederhuis
van het Fries Réveil te Sneek. Ds de Liefde van Amsterdam
had contacten in Leeuwarden, Workum en op Ameland, en Groen
van Prinsterer correspondeerde met de boterkoopman Tj. van der
Weert uit Sneek en de tabaksfabrikant S. Tromp van Harlingen.
Ook was heel de Réveil-literatuur uit Holland gemeengoed in de
orthodoxe kringen van Friesland. 4
Een eenheid is het Fries Réveil nooit geweest. Het was geen systeem
maar een beweging, niet een richting maar veel meer een
stroming. Zeker in de aanvang domineerde het religieus sentiment
meer dan het theologisch denken. In deze beweging leeft een drang
om mensen te redden uit de poel van de boze wereld en zielen te
brengen aan de voeten van Jezus. Hiermee is tevens te kennen
gegeven, dat het Réveil methodistisch was in het geloofsleven en
piëtistisch in zijn waardering van de wereld.
In deze vloedgolf vallen drie stromingen te onderscheiden.
1 FR, Foarwird.
2 Vgl. IDEM, Paden. IV, 420-424.
s Vgl. IDEM, FR, 143,147 en 164.
* IDEM, FR, 24-26; IDEM, Een Friesch Rêveilharakter, 11.
104
wumkes.nl

Vooreerst de Gereformeerde stroming. Deze vertoont zich in de
Christelijk-Gereformeerde Kerk, en in de Hervormde Kerk. De
Christelijk-Gereformeerde Kerk, die in deze periode een opvallend
snelle groei vertoont, zal hier verder buiten beschouwing blijven.
Het Fries Réveil binnen de Hervormde Kerk is aanvankelijk nog
sterk methodistisch-piëtistisch; de Gereformeerde toon gaat pas
geleidelijk aan domineren en niet zonder dat sterk confessionele
bijgeluiden meeklinken. Verder is er de Doperse stroming in de
secten van Baptisten en Vrije Evangelische gemeenten. Tenslotte
vertoont zich een klein mystiek stroompje in de groep van Marten
Jans van Houten en de zijnen. Deze drie elementen van het Fries
Réveil zullen achtereenvolgens behandeld worden.
1. de Gereformeerde stroming
In de eerste decennia van de 19e eeuw waren mannen als Schotsman
en Fockens de meest bekende vertegenwoordigers van de orthodoxie
in Friesland. Langzamerhand treden meer figuren van deze
richting op de voorgrond. Rond 1835 worden als bekende rechtzinnige
predikanten in Friesland genoemd: A. van Velden te Hallum
(1808-1836), j. Mangel te Hantum (1810-1842), L. van Loon te
Weisrijp (1819-1844), J. W. Becking te Heeg (1825-1845), L. Lamberts
te Surhuisterveen (1827-1840), S. H. Sypkens te Idsegahuizen
(1828-1837), S. S. Tromp te Britsum (1829-1844), T. F. de Haan
te Exmorra en Allingawier (1829-1835), A. Werumeüs Buning
te Oostermeer (1830-1841), P. D. Koopman te Rinsumageest
(1833-1856), S. Hogerzeil te Augsbuurt en Kollumerzwaag (1833-
1837), G. Landweer te Birdaard en Janum (1833-1843), J. R.
de Bruine te Balk (1834-1843) en Th. van Berkum te Oosthem
(1835-1858). Van Berkum blijft ook in de latere jaren een belangrijke
figuur evenals Werumeüs Buning, die van Oostermeer naar
Anjum ging (1841-1844) en Becking, die van Heeg naar Anjum
(1845-1852) en vandaar naar Wons (1852-1857) trok. Verder dienen
bijzonder genoemd te worden: J. J. Knap te Heeg (1845-1853) en
te Woudsend (1862-1865) en J. W. Felix te Longerhouw (1848-1851)
en te Heeg (1853-1860), alsmede W. van den Bijtel te Gaast en
Ferwoude (1855-1857) en te Oosterbierum (1857-1860); N. Warmolts
te Ee (1865-1873) en te Sexbierum (1873-1891) en J. H. Guldenarm
te Engwierum (1849-1857), te Oosthem (1859-1877) en te Nieuwland
(1883-1887). 1
' Vgl. KEIZER, a.w., 30; WUMKES, FR, passim.
105
wumkes.nl

In de lekenwereld omvatte het Fries Réveil zeker meer dan
alleen de „kleine luyden". Wel is er geregeld sprake van de kleine
burgerij, het eenvoudige volk en de kleine ambachtslui 1 , maar
de orthodoxie vond toch ook nog verdedigers bij adellijke geslachten
als de Heemstra's, de van Asbecks en de Botma's. 2 In
het Fries Réveil treden verder welgestelde boeren en burgers op,
als Melle Hanzes van Dijk te Tzum, Jan Piers Eringa, de vooruitstrevende
boer en latere wethouder van Hennaarderadeel, Thomas
Sj olies Sinia, een boer in de buurt van Dokkum, die later wethouder
van Dantumadeel werd en als de orthodoxe leermeester van heel
de Noord-Oosthoek van Friesland kan beschouwd worden, als
ook de boterkoopman en wethouder van Workum Age Wigers
Schoonhoven, en Solco Tromp, de tabaksfabrikant van Hariingen. 3
Als in het eigen dorp een vrijzinnig predikant stond, ondernam
het rechtzinnig kerkvolk 's Zondags hele tochten om uit de mond
van een erkend orthodox leraar het woord Gods te horen. Predikanten
ais Becking, van Berkum, Werumeüs Buning, en in latere
jaren mannen als Knap, Felix, van den Bij tel, Warmolts en Guldenarm
hadden iedere Zondag volle kerken met hoorders uit alle
streken van Friesland.
Kerkvolk van Drachten ging, tot ergernis van de kerkeraad ter
plaatse, 's Zondags naar van Berkum in Garijp of naar Werumeüs
Buning in Oostermeer luisteren. 4 Van de kanten van Sneek en
Lemmer trokken de „heilsbegerigen" 's Zondags naar Heeg om
onder het gehoor van Becking te zitten. Er kwamen zelfs een paar
boerenarbeiders uit Tzum naar Heeg, omdat hun eigen voorganger
„de skerpe kanten fen Gods Wird ôfnaem, sadet de krêft der net
langer fen field waerd". De boer, Melle Hanzes van Fijk, stond
tegen vergoeding paard en wagen voor de tocht af. Op een Zondag
kregen de arbeiders de boer zelf mee en „de Heare iepene ek him
it herte for it Wird en nei in swiere striid rekke er ta folie f rede",
zodat hij later zelfs naar Bedum en Stedum in Groningen trok om
er Werumeüs Buning te horen. 5 Toen op een Zondag in het jaar
1842 de orthodoxe voorganger van Ede, A. Detmar, in Suameer
1 Vgl. WUMKES, FR, 14, 59 en 192.
2 Vgl. ibid., 48 en 94.
3 Vgl. ibid., 46-47,126-140, 141-168; 219-237, 238-246.
1 A. J. G. KLUNDER, De Nederduitsch Hervormde Gemeente te Drachten in Smeïïingeraland,
Proeve van een „geakinde" van de gemeente Smallingerland, Drachten 366-401.
5 Vgl. WUMKES, FR, 46-47.
106
wumkes.nl

zou preken, trokken er 84 wagens door Bergum, op weg daarheen. 1
Van Berkum trok veel volk, toen hij in Wanswerd en Jelsum stond
en, nadat hij het beroep naar Oosthem had aangenomen, kwam het
volk vanuit Kubaard, Burgwerd en Tzum naar hem luisteren. Inde
dagen van Werumeüs Buning borg de kerk van Anjum wel 1200
mensen, die vanuit de Wouden, de Dongeradelen en de Bildthoek,
van de kanten van Leeuwarden en Franeker waren samengestroomd.
Honderden „waarheidszoekers" trokken later naar Heeg om Knap
te horen/s zomers met de boeier of in schuiten, 's winters op de schaats
en ook van den Bij tel in Gaast en Ferwoude trok volk uit alle
oorden. Longerhouw en Heeg stonden 's Zondags vol kapwagens
en sjesen, als Felix er preekte. In Engwierum zette het volk ladders
tegen de muur om Guldenarm door de open vensters te kunnen
horen. 2 Na afloop van de dienst bleef het volk van buiten in koffiehuizen
wachten tot het uur van de middagdienst. Intussen werd
de preek nog eens besproken; een oude vrouw uit Idsega of Pruiksma,
de slachter van Heeg, ging voor in gebed en met stichtelijke gesprekken
of galmende psalmen werd de tijd gekort. 3
Had het Réveil in Holland zijn „cercles" en „réunions", in Friesland
kent het overal zijn vrome samenkomsten in de huiskamer.
Bij Fockens in Sneek, bij van Dijk in Tzum, bij Tromp in Harlingen,
bij Schoonhoven in Workum, bij Gerlof Oudega in Edens, bij de blinde
EvertTines in Makkum, en elders in Friesland werden deze samenkomsten
op een vaste avond in de week gehouden. 4 Hobma heeft later
een dergelijke avond in zijn ouderlijk huis teWorkum beschreven:
„De kamer had zulk een ander aanzien dan gewoonlijk. De eenvoudige
rieten stoelen stonden in een grooten kring geplaatst, op verscheidene
daarvan kerkboekjes, testamentjes, bijbeltjes en een
simpel vurenhouten lessenaartje op een niet te groote tafel wees
de plaats aan, waar straks zou zitten de geestelijke oudste van het
gezelschap, dat men blijkbaar wachtende was ... Het best herinner
ik mij het lange, maar innige gebed o.a. van Radersma, den bakker;
de ernstige bespreking van de Schrift, die volgde onder het gebruik
van koffie met een klontje, was voor ons te zwaar, mogelijk ook wel
de tabaksrook, want van het pijpenrekje was „de lange strie"
1
Tsj. G. V.D. MEULEN, Aan Dr Wagenaar, in: Kanton Bergum, Advertentie- en Nieuwsblad,
29 Mei 1886.
2
Vgl. WUMKES, PR, 59, 74, 95-96, 151, 171, 177, 209, 278.
s
Vgl. ibid., 74, 96,114-115,172.
4
Vgl. ibid., 28-29, 47,133,141-146,193, 245.
107
wumkes.nl

genomen - de namen stonden op de koppen - en 't koperen komfoortje
met het kooltje deed trouw dienst, toen de lucifers nog duur
waren". 1
Er loopt door het Réveil een sterk bevindelijke ader, welke zich
vooral in de eerste tijd sterk liet gelden. Met name het gewone volk
leefde graag bij „bevindingen" en verdiepte zich veel in de „gestalten"
der ziel. Bekeringsverhalen, vooral wanneer de bekering zich als met
geweld voltrokken had, namen in deze bevindelijke vroomheid een
belangrijke plaats in. Menigeen ging „gebukt onder zijn ellende"
en wachtte maar tot de dag, dat „de waarheid smakelijk werd"
of dat er „een opening kwam in de ziel". Een „ongeheiligde zielegestalte"
was oorzaak, dat men niet kon spreken over de dingen van
het Koninkrijk Gods. Wie zich gegrepen voelde in zijn ziel, kon zich
laten gaan in een luid gebed: „O Geest, breek door, breek door!"
Tamme Uiterdijk, de latere Afgescheiden oef enaar en predikant, was
bekeerd na een preek te Wanswerd, waar hij in grote bekommernis
was heen getrokken. Daarna kon hij drie dagen eten noch drinken
noch werken. 2
Met deze bevindelijke vroomheid ging samen een zwaar puriteinse
visie op de wereld en het leven. Het Fries Réveil heeft de wereld
nauwelijks anders gekend dan als een „poel van zonde". Het
kon de fleur van het leven niet aan, heeft het kaarten, zowel als het
zeilen, als zondige vermaken bestempeld en de banvloek geworpen
op harddraverijen en markten; en de invloed van deze geest is nog
merkbaar in de Zuid-Westhoek van Friesland, waar het Fries
Réveil zo sterk heeft geleefd. 3
Het een en het ander was oorzaak, dat de z.g. „onderwerpelijke"
predikanten de lievelingen waren van het volk. Dit waren de
mannen van lange toepassingen, die alle schuilhoeken van de ziel
kenden en aan elke gestalte der ziel aandacht schonken, die de
goddelozen en verharden in het kwaad danig de les lazen, dan de
bekommerden en bezwaarden troostten met warme woorden, om
zich tenslotte te richten tot de wedergeboren kinderen Gods. Werumeüs
Buning was een van dit slag; zwaar zuchtend klom hij de
kansel op na het bemoedigend woord van een ouderling: „Dominy,
it moat dochs mar oangean; wy stille jo stypje yn ús gebet". 4 De
1 J. HOBMA, Het Friesche Réveil, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede, 52 (1915) 808-826
en 889-908.
2 Vgl. WUMKES, FR, IO-II, 61, 92, 210.
3 Vgl. PlEBENGA, a.W., 43-44.
* WUMKES, FR, 97.
108
wumkes.nl

„voorwerpelijke" predikanten daarentegen verdiepten zich niet
zozeer in de zielstoestanden van het gehoor, doch schonken meer
aandacht aan de genade van God en trokken het volk geleidelijk
los uit de vaak ziekelijke zucht naar het bevindelijk ervaren van
de waarheid. Langs deze weg heeft het Fries Réveil een meer Gereformeerde
koers gekregen en het is vooral Ds Felix geweest, die
het in deze richting gestuurd heeft.
Met deze koerswijziging begint ook het proces van bewustwording
der orthodoxie, dat leidt tot concentratie en organisatie van rechtzinnige
groepen in Friesland. Tegenover de macht van het doorwerkend
Oud-Liberalisme en de meerderheidspositie van de Groninger
richting gaat zich binnen de Hervormde Kerk in Friesland
zeer duidelijk het kamp der rechtzinnigen aftekenen en verweren.
In 1841 zijn de eerste tekenen er van te bespeuren. Ds B. Morrees
van Wijk, in het land van Heusden, dringt bij de Synode aan op
wederinvoering van de oude formulieren en herziening van de
reglementen in overeenstemming „met Gods woord en de kerkorde
van Dordrecht". Zijn adres is niet alleen ondertekend door de predikanten
Koopman van Rinsumageest en Landweer van Birdaard 1 ,
maar draagt ook de namen van 8489 rechtzinnigen uit heel het land.
Niet minder dan 2520 daarvan kwamen uit de provincie Friesland! a
Dan is het vooral Ds Felix van Heeg, die de organisatie van de
rechtzinnigen in Friesland binnen de Hervormde Kerk ter hand
neemt. Als het Modernisme vanuit de universiteiten in de gemeenten
gaat binnenlopen en de Synode niet bereid blijkt de stroom te
keren, komt in rechtzinnige kringen de vraag naar voren, of men
Synode en Hervormde Kerk maar niet moet laten, wat zij zijn, om
dan zelf in een vrije kerk verder te leven. Op dat moment kiest
Felix de andere weg: door middel van verenigingen, die voor het
goed recht van de oude kerkleer en de eer van God opkomen, de toestanden
binnen de Hervormde Kerk verbeteren. Hij sticht daarom
in 1854 ,,de Provinciale Vereeniging van Vrienden der Waarheid'' in
Friesland, die zich ten doel stelt aspirant-predikanten te ondersteunen
in hun studie en verder in elke gemeente de rechtzinnigen
te verenigen in ressortbijeenkomsten, waar de Schrift en de belijdenisformulieren
besproken kunnen worden. 3 Het was voor heel
1 Deze heeft in een zeer onderdanig schrijven aan den Minister zijn handtekening terug­
genomen. Zie VOLGER, a.w., 178 noot 28.
2 Vgl. ibid., 271.
3 Vgl. WUMKES, FR, 173-174.
109
wumkes.nl

het land „het eerste sein, dat de orthodoxe opleving in onze Kerk
tot klaarder bewustzijn begon te komen". 1
Binnen een jaar telde de vereniging in Friesland 31 ressorten
en weer een jaar later was het aantal tot 55 gestegen. 2 In datzelfde
jaar 1856 werd begonnen met de uitgave van een eigen Kerkelijk
Maandblad, dat in 1865 door toedoen van Ds Guldenarm een Kerkelijk
Weekblad werd. 3
Het doel van deze vereniging was kerkelijk gericht. Terwijl de
beweging van de predikanten de Cock en van Velzen in 1834 en
volgende jaren de Hervormde Kerk verliet, had het initiatief van
Felix juist ten doel aan de orthodoxie een plaats te verzekeren
binnen de oude volkskerk en op die wijze de Hervormde Kerk te
saneren. Het kerkelijk karakter van de Vereeniging van Vrienden
der Waarheid in Friesland blijkt duidelijk uit het geschrift Scheiden?,
dat in de critieke dagen van 1867 door deze vereniging werd
uitgegeven. 4 De vereniging, die dit geschrift beschouwt „als een
ontvouwing van haar kerkelijk standpunt" constateert „met diep
leedwezen den geest van separatisme en sectarisme, die zich niet
alleen in de dusgenoemde Afscheiding, maar ook in de gemeenten
onder het kruis, Ledeboersgezinden, vrije Evangelische gemeenten,
Darbysme, Anabaptisme, Irvingianisme, als anderszins openbaart". 5
Zij besluit, „dat elk geloovige in deze dagen zondigt tegen de kerkgemeenschap,
waartoe hij naar zijne belijdenis behoort, indien hij
gehoor geeft aan de menigvuldige roepstemmen om ons kerkgenootschap
en mitsdien onze kerk te verlaten". 6 De vereniging ziet de
situatie overigens niet somber in, want de „algemeene geest der
kerkelijke regtzinnigen is, in overeenstemming met den historischen
volksaard, tegen scheiding gestemd. Dit is althans met de
Friesche kerk het geval ... Verder is het blijkbaar, dat het separatisme
het meeste bloeit op die akkers, waar onze predikanten het
woord Gods niet uitstrooijen, en dat het dáár verwelkt, waar de
1
P. J. KROMSIGT, Geschiedenis der Confessioneele Vereeniging, in: Troffel en Zwaard, 3
(1900) 31-39 en 261-280.
2
Een Opgave van dx ressorten der Provinciale Vriesche Vereeniging treft men aan in het
Kerkelijk Maandblad. Uitgegeven door en ten behoeve van de Provinciale Vereeniging van
Vrienden der Waarheid in Friesland r (1856) 84-86.
3
WUMKES, FR, 173-175; 283.
4
Scheidere Een woord van de Vereeniging van Vrienden der Waarheid in Friesland aan allen,
die de Nederkmdsch
1867.
H ervormdx Kerk liefhebben. Eene belijdenis en uitnodiging, Leeuwarden
5
Ibid., IV.
6 Ibid., 25.
110
wumkes.nl

weg der zaligheid door hen gepredikt wordt, zoodat wij mogen
aannemen dat de prediking der waarheid de stevigste dam tegen
het doorbreken der scheiding is". 1 Tenslotte spreekt de vereniging
als haar overtuiging uit, „dat verreweg de grootste meerderheid
in ons kerkgenootschap de oude waarheid, waarvoor de vaderen
goed en bloed opgeofferd hebben, nog aanhangt, al is het dan niet
met helder bewustzijn en uitgebreide kennis. Zelfs nu reeds is het
duidelijk uit de beroepingen, die uitgebracht worden, uit de getrouwe
opkomst bij regtzinnige en uit het bijzonder klein getal
hoorders bij niet-regtzinnige leeraars, uit de dorst van duizenden
naar de levende wateren des heils, dat de menigte nog niet van de
belijdenis onzer kerk afgevallen is". 2
Pas later kwam landelijk de concentratie van orthodoxe predikanten
tot stand. Evangelische en confessionele predikanten vonden
elkaar tegen het optrekkend Modernisme op 30 April 1862 te Utrecht
in de eerste vergadering van „leeraren der Nederlandsche Hervormde
Kerk, die zich op Evangelisch-Confessioneel standpunt
vereenigden, ten einde te beraadslagen over de vraag, wat in den
toestand, waarin die Kerk in dezen tijd verkeert, te doen staat
voor hen, die op grond van het Evangelie met hare belijdenis instemmen".
Toen in deze Evangelisch-Confessioneele Predikantenvereeniging
de Evangelische richting bleek te domineren, werd in
1864 een afzonderlijke Confessioneele Vereeniging gesticht. 3
2. de Doperse stroming
Evenals de Reformatie van de zestiende eeuw heeft ook het Réveil
van de 19e eeuw zijn Doperse stromingen gekend. Het zijn in Friesland
de Baptisten en de met hen nauw verwante Vrije Evangelische
gemeenten. De Baptisten en ook de Vrije Evangelischen, hoewel
deze laatsten in dit opzicht rekkelijker zijn, verwerpen de kinderdoop
en kennen alleen de doop voor persoonlijk bekeerde volwassenen,
welke door onderdompeling wordt toegediend. Alleen de aldus
gedoopten hebben toegang tot het H. Avondmaal, zodat bij hen
van een „gesloten Avondmaal" gesproken wordt. Behalve door dit
streven naar een zuivere gemeente van echte gelovigen en door
hun eis van persoonlijke bekering, kenmerken zij zich door hun
1 Ibid., 35 noot i.
2 Ibid., 40-41.
3 KROMSIGT, a.w., 31-39 en 261-280.
111
wumkes.nl

eslist afwijzen van alle staatsbemoeiing in kerkelijke aangelegenheden,
hun handhaven van absolute zelfregering der gemeente,
hun strijd voor onvoorwaardelijke godsdienstvrijheid, hun innig
gemeenschapsleven en hun levendige evangelisatie-arbeid. 1
a. het Baptisme
Het Baptisme is in Friesland vanuit Oost-Friesland geïmporteerd
door de Baptisten-leraar Peter Joannes de Neui van Hamburg
en zijn vriend Harm Peters Eekhof f, diaken van de Baptistengemeente
te Ihrhove. Toen enkele ledenvan deChristelijk-Gereformeerde
gemeente te Franeker zich tot de Baptisten-gemeente te
Ihren w¾ndden om klaarheid te krijgen inzake het vraagstuk van
de kinderdoop, werden de Neui en Eekhoff naar Franeker gezonden
om daar het standpunt van de Baptisten uiteen te zetten. Woensdag
20 April 1864 arriveerden zij te Franeker en de Zondag daarna
preekte de Neui 's morgens voor 600 mensen en 's avonds voor
een groep van 70. Reeds de volgende dag werden een touwslager
en zijn vrouw, een koopman en een melkslijter in de stadsgracht
te Franeker door de Neui gedoopt. In de weken daarna trad de
Neui nog meer dan eens op voor „opeengepakte massa's mensen".
Het aantal gedoopte leden was in 1865 gegroeid tot 24, in 1867 tot
52 en in 1868 was het getal 60 bereikt. Toen het aantal leden op
20 October 1866 circa 40 bedroeg, werd de eerste Baptisten-gemeente
in Friesland officieel geconstitueerd. Vanuit Franeker evangeliseerde
de Neui in de verre omtrek, stichtte z.g. „predikstations"
van Franeker te Makkum, Workum en Stavoren en bezocht ook
Harlingen, Weisrijp, Winsum, Schalsum, Achlum, Firdgum, Tzummarum,
Oosterbierum en Dokkum. Toen de Neui in Juni 1871
afscheid nam van Franeker, telde de gemeente 91 leden. Hij werd
opgevolgd door Jan de Weerdt, de zoon van een reizend Baptistenprediker
uit Ihrhove. In Mei 1891 telde de gemeente Franeker,
de leden op de predikstations te Makkum, Workum en Stavoren
inbegrepen, in totaal 200 leden. 2
Met Makkum kwam de Neui voor het eerst in contact op 28 Mei
1864. Hij trad daar op in een ressort bij eenkomst van de Vrienden
van de Waarheid, waarvan ook de blinde stoelenmatter Evert
Tines deel uitmaakte. Deze Evert Tines, die voor het orakel van
Makkum doorging en in alle vrome samenkomsten van Stavoren
1 G. A. WUMKES, De opkomst en vestiging van het Baptisme in Nederland, Sneek 1912,
Voorwoord, IX.
2 Ibid., 142-160.
112
wumkes.nl

tot Peasens een bekende figuur was, werd bij die gelegenheid gewonnen
voor het Baptisme en toonde zich vanaf dat moment een
vurig propagandist voor de Baptisten-gedachte. De 7e Juli sprak
de Neui in Makkum voor ongeveer 250 mensen. De blinde Evert
kon zich later niet meer voegen in het Baptisme: het ging hem niet
diep genoeg. In 1898 werd het vroegere predikstation van Franeker
een zelfstandige gemeente Makkum. Workum werd door de Neui
vanuit Franeker gesticht in Augustus 1866. Toen de broederschap
7 Februari 1897 circa 30 leden telde, werd zij zelfstandig. In Stavoren,
het derde station van Franeker, bestond circa 1870 een rechtzinnig
gezelschap, dat evangelisten van elders liet komen, omdat
de Hervormde predikant niet voorzag in veler godsdienstige behoeften.
Een dergelijk conventikel bestond ook in het naburige Warns.
Door toedoen van de Neui en zijn opvolger de Weerdt werd rond
1886 van deze conventikels een Baptisten-gemeente gemaakt. 1
Het Baptisme blijkt zijn eerste steunpunten dus gevonden te
hebben in Franeker en vandaaruit in enkele oude stadjes aan of
bij de zeekust. Veel aanhangers heeft deze secte aanvankelijk niet
gewonnen. Bij de volkstelling van 1879 werden er in Friesland 131
Baptisten aangetroffen.
b. de Vrije Evangelische gemeenten
De Vrije Evangelische gemeenten gaan terug op de arbeid van
Ds J. de Liefde. Deze Doopsgezinde predikant stond tot 1839
te Woudsend in Friesland. Vandaar nam hij een beroep aan naar
Zutphen, waar hij wegens zijn sterk Gereformeerde preken, zijn opvattingen
over de doop, als zou deze alleen aan bekeerden mogen
worden toegediend, en zijn chiliastische gedachten op den duur niet
als Doopsgezind voorganger te handhaven was. Nadat hij toen in
Zutphen een Apostolisch-Christelijk-Afgescheiden Gemeente had
gesticht, vertrok hij via Abcoude naar Amsterdam en liet zich door
de doop opnemen in de Baptisten-gemeente aldaar, maakte er
zich later weer van los, liet zich winnen voor het Darbysme, doch
vond ook daarin geen rust en ging toen op eigen gelegenheid evangeliseren.
Hij stichtte in 1855 de evangelisatie-vereniging„Tot Heil
des Volks", welke o.a. ten doel had evangelisten uit te zenden,
en vooral op het platteland 's avonds het Evangelie te verkondigen
aan degenen, die van de ware prediking verstoken waren. Deze
vereniging telde in Augustus 1856 o.a. afdelingen te Leeuwarden
met 16 en te Workum met 19 leden. De afdeling Workum maakte
1 Ibid., 180-193; IDEM, FR, 190-218.
113
wumkes.nl

zich later, wegens het optreden van Ds de Liefde, uit het groter verband
los en ging eigen wegen. 1
Onder invloed van de Presbyteriaanse kerk in Schotland besloot
Ds de Liefde een gemeente in het leven te roepen, die vrij zou zijn
van alle staatsbemoeiing en van alle ondersteuning uit vaste fondsen
en vaste goederen. Zo kwam hij er toe op 27 Juli 1856 te Amsterdam
de eerste Vrije Evangelische gemeente te vormen.
De uitbreiding van het evangelisatie-werk had Ds de Liefde er toe
gebracht zelf evangelisten op te leiden. De twee eersten waren
W. F. Menkhoff, een Duitser, die reeds in 1852 en 1853 gewerkt
had onder de land- en veenarbeiders in Overijsel, Groningen, Friesland
en Drente en K. Holleman, een bakkersknecht uit Halfweg.
Holleman werd in 1855 door het evangelisatie-bestuur van de vereniging
„Tot Heil des Volks" naar Leeuwarden gezonden en richtte
daar een afdeling op van deze vereniging, die een jaar later 16 leden
telde. Hieruit groeide een Vrije Evangelische gemeente naar het
voorbeeld van die te Amsterdam. Holleman reisde in Friesland
stad en dorp af om te evangeliseren en stichtte te Leeuwarden
„Klein Bethanië", een tehuis voor vorming van evangelisten. 2
Te Sneek kwam een gemeente tot stand door toedoen van de Baptisten-evangelist
F. J. van Meerloo en van de leerlingen van Holleman,
J. Horn en later J. Hart. Toen zij 13 September 1880 uit 42
gedoopte leden bestond, werd zij officieel geconstitueerd naar het
Baptistisch beginsel. 3
Horn evangeliseerde ook te Hommerts, Oppenhuizen, Grouw,
Workum en in het Heidenschap bij Workum, te Bolsward en te
Heeg. Hier in Heeg constitueerde Horn in October 1883 een gemeente
met 23 leden. 4
Te Haulerwijk vormde zich in 1867 een Vrije Evangelische gemeente.
Als evangelist trad daar op N. van Beek, gevormd door D.
de Gilde, een leerling van Ds de Liefde, die een Vrije Evangelische
gemeente leidde te Zuidveen bij Steenwijk. Reeds eerder had van
Beek gewerkt te Oldelamer in Weststellingwerf en te Scherpenzeel.
Vanuit Haulerwijk evangeliseerde hij te Donkerbroek, Driemunt,
Kornhorn en Groninger Opende. De gemeente te Haulerwijk werd
later Baptistisch. In 1880 telde zij 30 leden, welk aantal in 1899 met
twee was vermeerderd. 5
1
IDEM, De opkomst,40-123; IDEM, FR, 153-158.
2
IDEM, De opkomst, 106-110; 194-198.
3
Ibid., 198-212.
4
Ibid., 207-210.
6
Ibid., 212-216; OOSTEN, a.w., 236-238.
114
wumkes.nl

Bij de volkstelling van 1879 telde Friesland 345 leden van Vrije
Evangelische gemeenten. 1
3. de mystieke stroming
Het mystiek element in het Fries Réveil wordt vertegenwoordigd
door Marten Jans van Houten en zijn kring. 2
Het was Waling Dykstra, die het eerst de aandacht vestigde op
deze merkwaardige figuur. 3 Van Houten werd 12 Januari 1801
geboren te Nijega bij Opeinde. Na zijn huwelijk woonde hij eerst
in Houtigehage en daarna in Oudega (Smallingeriand), waar hij
als boerenknecht en veenarbeider de kost verdiende.
Marten Jans kwam al spoedig terecht bij de oefeningen, die in
het Oosten van Friesland druk gehouden werden, las veel in de
Bijbel en in andere stichtelijke lectuur en kerkte alleen bij orthodoxe
predikanten, onder meer bij van Velzen in Drogeham. De
Afscheiding trok ook hem mee en hij werd oefenaar in die kringen,
maar toen hem de kans gegeven werd Afgescheiden predikant te
worden, bedankte hij voor deze promotie. Op den duur voelde hij
zich echter in het Christelijk-Gereformeerd milieu niet thuis. Zijn
geestelijk leven had een andere wending genomen, waarschijnlijk
vooral onder invloed van de werken van Jakob Brill 4 , een pantheïstisch
en rationalistisch mystiek schrijver, die in de Zuid-Oosthoek
van Friesland veel gelezen moet zijn. 5 Brill bleef de lievelingsauteur
van Marten Jans en zijn volgelingen.
In 1843 verhuisde van Houten naar de Wilp (Fr.). Hij preekte daar
iedere Zondag twee maal in een schuur. Zijn faam ging door de
omtrek heen, zodat men ook van elders naar hem kwam luisteren
en hij op menige plaats werd uitgenodigd om te oefenen en begrafenissen
te leiden. In de nacht van 5 op 6 December 1879 gestorven,
werd hij te Siegerswoude begraven. Na zijn dood werd de leiding
door Veenstra overgenomen.
1
Van deze 34.5 wonen er 74 in 't Bildt. Dit aantal betreft de Vrije Evangelische gemeente te
Oude-Leije.
2
Vgi. J. SI. DoMEiA NiEUWESHUis NYEGAARD, De Mystieke Kring van Marten Jans van
Houten te de Wilp en Westerkwartier, in: Stemmenvoor Waarheid enVrede, 59 (1922) 375-380;
WUMKES, Een Mysticus, 143-158.
3
Vgl. WALING DYKSTRA, Uit Frieslands Volksleven, 2 dln, Leeuwarden 1895, dl II, 149.
4
JAKOB BRII-L, Werken van den hoogverlichten Jakob Brill, Klaar en grondig aanwijzende
het pit en merg van de ware, wezenlijke en dadelijke godgeleerdheid, zeer nuttig en dienstig voor
alle gezindheden, Amsterdam 1705.
5
J. WATERINK, Het godsdienstig leven in Frieslands Z. O. hoek, Nijverdal 1917.
115
wumkes.nl

De weinige geschriften, die hij naliet, doen hem kennen als
iemand, die een ietwat pantheïstisch getint mysticisme huldigde.
Maar tegelijkertijd was hij ook een zeer nuchtere natuur. De zoete,
soms zelfs weeë, conventikel-vroomheid uit de eerste dagen van
het Fries Réveil, die teerde op bevindingen en daarvan al te gaarne
sprak, was hem vreemd. Geleerdheid, uiterlijkheid en eigenliefde
waren voor van Houten de drie vijanden van het geestelijk leven.
Groot was zijn afkeer van plicht en gewoonte in de godsdienst. Hij
stond dan ook zeer vrij ten opzichte van Doop en Avondmaal,
waaraan hij niet bijzonder veel waarde hechtte en die in de Wilpster
kring dan ook niet bediend werden. „Zijn prediking is een klaar
getuigenis geweest tegen het verstandelijke, doctrinaire karakter
van de orthodoxie in vele kringen. Hij is geen da Costa, geen Kohlbrügge,
geen de Liefde. Toch blijft hij een eerbiedwekkende figuur,
deze arbeider uit de baggelpetten, die veertig jaar „evangeliedienaar"
zich mocht noemen „uit liefde, om niet". Hij vertegenwoordigt
met zijn kleinen kring, naast de Gereformeerde en Baptistische
lijn een mystieke tak van het Friesche Réveil." 1
III. Nabeschouwing
De Hervormde Kerk in Friesland heeft in de 19e eeuw stellig
donkerder jaren gekend dan die, welke door de Groninger richting
en het Fries Réveil worden beheerst. Maar naast de lichtzijden
zijn er ook schaduwzijden aanwezig geweest. Dit geldt zowel voor
de Groninger richting als voor het Fries Réveil en dan voor deze
laatste beweging zowel in zijn kerkelijke als in zijn sectarische
vormen.
Wat dan vooreerst de Groninger richting betreft, het is niet uitgesloten,
dat de Hervormde Kerk in Friesland hieraan een zekere
opleving te danken had. De Groninger school is geprezen, omdat zij
een heel geslacht van flinke, practische en verlichte predikanten
heeft gevormd 2 en haar Evangelische richting is een zegen genoemd
voor vele gemeenten, omdat het geestelijk leven in menige gemeente
werd opgewekt, wanneer een leerling van de Groninger school haar
voorganger werd. 3 Wanneer dit in het algemeen waar is, dan zou
het wel bijzonder voor Friesland mogen gelden, waar de Groninger
1 WUMKES, Een Mysticus, 143-158.
2 REITSMA, a.w., 481.
3 KNAPPERT, a.w., 67.
116
wumkes.nl

ichting zo sterk vertegenwoordigd is geweest. De gegevens ontbreken
of zijn onvoldoende om deze stelling hier waar te maken.
Wel had Ds Thoden van Velzen in Wolvega steeds tjokvolle kerken 1
en ook in Drachten loopt het bij Ds D. Holwerda van de Groninger
richting zó druk, dat menigeen, die geen vaste plaats had, voor een
paar centen een schooljongen vooruit stuurde om een plaats gereserveerd
te houden. 2 Zelfs in het later zo sterk buitenkerkelijke St.
Jacobi-parochie was de kerk in deze jaren altijd zo goed bezet,
dat de laatkomers zich een plaatsje in de vensterbanken moesten
zien te veroveren. 3 Het zijn slechts enkele aan wijzigingen in de
goede richting, die overigens op zich genomen reeds moeilijk naar
hun werkelijke betekenis beoordeeld kunnen worden en in ieder
geval veel te spaarzaam zijn om een oordeel te kunnen dragen.
Veel duidelijker treden de schaduwzijden aan het licht. Het is
tijdens de dominerende positie van de Groninger richting en zeker
niet buiten haar schuld om, dat de eerste tekenen van een rechtzinnige
front-vorming binnen de Hervormde Kerk aan het licht
komen. Is dus de Groninger richting mede aanleiding geworden
tot een concentratie van sommige orthodoxen binnen de kerk, het
is ook onder haar bewind, dat een verdere emigratie van andere
orthodoxen uit de kerk te constateren valt. De Christelijk-Gereformeerde
Kerk groeit van 4698 (1.89%) in 1849 tot 8515 (3.10%) in
1859 en tot 14.995 (5.12%) leden in 1869, een enorme groei, die
zeker niet alleen door de natuurlijke aanwas verklaard zal kunnen
worden. Ook het optreden der secten wijst op een zeker tekort
binnen de Hervormde Kerk. Wel is het getal volgelingen in deze
tijd nog gering, maar afgezien van het feit, dat de kleine groepjes
vermoedelijk slechts een fractie vormen van veel grotere groepen
malcontenten en bezwaarden, zijn deze secten als symptoom belangrijk.
Zij demonstreren duidelijk een tekort aan bewoonbaarheid
van de Hervormde Kerk en zijn als tekenen van een ontbindingsproces
der volkskerk te beschouwen.
Het Fries Réveil in zijn kerkelijke vorm heeft ongetwijfeld heilzaam
gewerkt. Zowel door zijn diepe religieuze zin en zijn uitgegesproken
christelijk karakter als door zijn bijdragen tot bewust-
1 WUMKES, Paden, IV, 563.
2 KLUSDER, fl.ffi., 366-401.
3 H. SANKES EN L. CANNEGIETER, De Kerk te St. Jacobi-parochie 100 jaar, St. Anna-parochie
1944, 41-42.
117
wumkes.nl

wording en concentratie der rechtzinnige groepen binnen de Hervormde
Kerk, heeft het de eigen groep en daarmee de Hervormde
Kerk verrijkt en versterkt.
Toch heeft het ook meer dan alleen „les défauts de ses qualités".
De vorming van het orthodoxe bloc, eerst tegen de Groninger richting
maar later vooral tegen de moderne richting, betekende ook een
bijdrage tot de strijd der richtingen, die een aantasting van de volkskerk
betekende, naar binnen haar leven uitholde, naar buiten haar
aanzien verduisterde. Maar daarnaast heeft het Fries Réveil,
als geheel genomen en zoals het zich feitelijk aan Friesland vertoonde,
voor het aanzien van geloof, kerk en orthodoxie ook nadelen
opgeleverd, die wel met zijn piëtistisch en methodistisch karakter
samenhangen.
Bedenkelijk en verontrustend was het samentreffen van rechtzinnigheid
en bijgeloof. De bevindelijkheid, die door het Fries
Réveil heenloopt, zal stellig niet vreemd geweest zijn aan de vele
vormen van bijgeloof, die evenals op de Afscheiding ook op bepaalde
groepen van het Fries Réveil een stempel van achterlijkheid drukten,
zodat de vrijzinnige wereld kon lachen om die onnozele halzen van
orthodoxen. Maar bepaald weerzinwekkend zijn de verschijnselen
van geestelijke hoogmoed, die kerkeraadsleden, diakenen en ettelijke
andere kerkgangers deden oprijzen voor het aangezicht van de
gehele gemeente, wanneer de predikant de echte kinderen Gods ging
toespreken! 1
Daarnaast is ook de houding van het Fries Réveil tegenover de
wereld en het leven belastend geworden. Niet, dat predikanten als
Werumeüs Buning en Knap ageerden tegen kaarten en drinken,
tegen de merkwaardige combinatie van bijbelteksten en jeneverkruik
2 , heeft de andere groepen geërgerd, maar dat een Knap zich
keerde tegen hardzeilen en markt houden, dat hij de jaarmarkt in
Heeg afgeschaft wist te krijgen en de hand heeft gehad in het gemeentelijk
besluit, waarbij alle markten in Wymbritseradeel opgedoekt
werden 3 , dàt getuigde van een visie op het leven, die voor
anders georiënteerde groepen on verdragelij k kon zijn. Het heeft het
Fries Réveil ontbroken aan zenuwen, die sterk genoeg waren om de
glans van het leven minstens te aanvaarden.
1 Vgl. Tsj. G. V.D. MEULEN, Aan Dr L. Wagenaar.
% Vgl. WUMKES, FR, 255.
3 Vgl. ibid., 116-117.
118
wumkes.nl

Wat tenslotte het Fries Réveil in zijn sectarische vorm betreft, er
kan worden vastgesteld, dat de secten behalve gevolg ook oorzaak
van ontbinding geweest zijn. Het moge waar zijn, dat de secten
een geestelijk onderdak verschaften aan hen, die anders wellicht
verloren waren gelopen, daarnaast zal ook op de desintegrerende
werking van de secten gewezen moeten worden.
Vooreerst is terecht opgemerkt, dat de godsdienstige prikkels,
welke van secten uitgaan, vaak spoedig zijn uitgewerkt, en dat
menigeen zich weldra weer afwendt en dan doorgaans niet terugkeert
tot de kerk, die hij verliet, maar verder zijn eigen weg wel
gaat. 1 De sectarische wereld is vaak een wereld van overal zoeken
en nergens rust vinden, zoals duidelijk bleek bij een Ds de Liefde
en zoals ook in de wispelturigheid van een Evert Tines klaar aan
het licht kwam. Vanuit de kring Vrienden van de Waarheid raakt
hij verzeild bij de Baptisten, voelt zich daar niet thuis, omdat hij
te Gereformeerd is, maar is bij de Christelij k-Gereformeerden niet
welkom, omdat hij te Baptistisch denkt, besluit dan bij gelegenheid
van een begrafenis om een Christelij k-Gereformeerde gemeente te
stichten, belandt tenslotte bij de Doleantie en komt ook daarmee in
conflict! 2
Bovendien staat ijver voor de orthodoxie nog niet gelijk met
opbouw van de kerk. De Liefde heeft aan georganiseerde godsdienstigheid
misschien net zoveel afgebroken, als hij aan individuele
vroomheid heeft trachten op te bouwen. Wormser schreef 31 Mei
1850 reeds aan Groen van Prinsterer aangaande de evangelisatiearbeid
van Ds de Liefde: „zoo wordt de kerk meer ontbonden; alle
kerkelijke inrichting en instelling meer uit de gemoederen weggenomen
en het verbond der genade, de vastheid en regel voor de
gansche gemeente, uit het oog verloren om plaats te maken voor
individuele opvattingen en beschouwingen". 3 Toen Schoonhoven
uit Workum genoeg kreeg van het gestook van Ds de Liefde tegen de
kerken en hem daarover namens de Workumer kring schreef, kreeg
hij een antwoord, waaruit duidelijk blijkt, wat de kerk voor een Ds
de Liefde betekende: „Wat hebben wij met de Nederlands-Hervormde
Kerk te maken? Hebben wij niet veeleer de opdracht Christus
te verkondigen? Wie is het, die het volk vergif inspuit en zielen
vermoordt? Waarvandaan zoveel narigheid, zoveel ellende om ons
1 SIXMA VAN HEEMSTRA, a.w., 176.
2 Vgl. WuMKES, FR, 190-218.
3 Geciteerd bij WUMKES, De Opkomst, 98.
119
wumkes.nl

heen? Waarom moeten wij het land af zwalken van Zuid tot Noord,
van Oost naar West en dat in koude en in hitte, bezweet en bestoft,
onder laster en vijandschap? Is het niet allemaal om het kwaad,
dat de kerk in de wereld heeft gebracht ? Maar als nu, behalve dat,
ook de ware vromen uit liefde tot die opstookster ons in onze heilige
arbeid tegenwerken, dan is het vanzelfsprekend, dat de geest in
ons losbarst en dat wij het „wee u" uit moeten spreken. Want het
is allemaal afgoderij, kalk- en steendienst, die door geen vrome praat
noch door lange gebeden goedgepraat mag worden. Dit is een en
dezelfde kwade geest, die ook Jezus heeft overgeleverd in de handen
van zijn vijanden. Want daarom alleen hebben de Farizeeën hem
van kant gemaakt, omdat hij een werkelijk gevaar voor hun kerk
betekende. Och, mochten ook jullie ogen daarvoor nog eens opengaan.
Want jullie komen alsmaar weer op de proppen met wat de
kerk vroeger steeds was om op die manier haar vuilheid te bepleisteren.
Maar al had ze vroeger ook uit zuivere engelen bestaan, nu
is het beslist zo, dat de meesten van haar leraren vervloekt zijn,
omdat zij een ander evangelie verkondigen. En de enkelen, die nu
het Evangelie zuiver verkondigen, houden zich achterbaks en zijn
goede maten met die grondvreters. 1 Daarom mag ik de vraag wel
stellen: „Hoe lang denken jullie de zaak nog in de war te sturen?" 2
Zo werd de Hervormde Kerk ontbonden, het kerkvolk verdeeld
en de uittocht in geesten en harten voorbereid.
PARAGRAAF 4. DE STRIJD TUSSEN HET NIEUWE
LICHT EN DE OUDE BELIJDENIS IN
VERSCHILLENDE VORMEN
De Hervormde Kerk is van de tegenstelling tussen de Groninger
richting en het Fries Réveil terecht gekomen in de felle strijd
tussen de moderne en de orthodoxe richting. Maar er was behalve
het Modernisme in de kerk, ook de vrijdenkerij in bepaalde kringen
en bovendien ontstond er mede als resultaat van beiden een meer
moderne mentaliteit in brede lagen van het gewone volk. Zij zijn
alle drie wel degelijk van elkander onderscheiden en toch ook weer
voldoende verwant om gegrepen te worden onder de ene zeer algemene
benaming: het nieuwe licht. Ook de orthodoxe richting
1
De Liefde doelt hier stellig op afhankelijkheid van de predikanten t.o.v. de floreenplichtigen.
2
Geciteerd bij WUMKES, FR, 157-158 en hier uit het Fries vertaald.
120
wumkes.nl

vormt geen eenheid, maar omvat hier zowel de rechtzinnigheid in de
Hervormde Kerk als ook de orthodoxie, die in de doorlopende beweging
van de Afscheiding en in de verschillende secten voortleeft,
maar de onderlinge verwantschap is ook hier groot genoeg om met
één woord te spreken van: de oude belijdenis.
I. Het nieuwe licht
Langs verschillende wegen is het nieuwe licht Friesland binnengestroomd.
Via de moderne richting kwam het in de Hervormde
gemeenten, de vrijdenkersbeweging bracht het in selecte kringen,
terwijl het volk er op bijzondere wijze mee in contact kwam door
de opkomende Friese Beweging.
1. het nieuwe licht in de Hervormde Kerk
In Friesland, waar de moderne richting zoveel opgang maakte, heeft
merkwaardigerwijze de wieg gestaan van de moderne theologie. Deze
immers werd ingezet met de inaugurale rede van Scholten, die in
godgeleerd Nederland de grootste deining teweeg bracht door de
nieuwe christologische gedachten, welke Jezus stempelden tot de
godsdienstige mens bij uitnemendheid. 1 Welnu, het was te Franeker,
dat Scholten deze rede op 17 September 1840 uitsprak bij de aanvaarding
van zijn ambt aan de Friese hogeschool.
De j aren 1840 - 1848 vormen dan de periode, waarin de voormannen
van de moderne theologie een tegenstelling gaan zien tussen het
moderne denken en de gangbare opvatting van het Christendom.
Scholten en Opzoomer, die zich zullen gaan wagen aan een
nieuwe synthese tussen Christendom en cultuur, zoeken in deze
jaren naar de beginselen, waarop zij een nieuwe theologie kunnen
bouwen. Tussen 1848 en 1870 komen de nieuwe stelsels tot stand,
waarin het geheel van wijsgerige en theologische beschouwingen is
samengevat: de eerste periode van de moderne theologie. Rond 1870
begint dan een nieuwe periode met de opkomst van de ethische
theologie, voorbereid door Piersons groeiend agnosticisme. 2
De moderne theologie wordt op de eerste plaats gekenmerkt door
een absolute afwijzing van elk supra-naturalisme. Onder de invloed
van de natuurwetenschappen werd de wet van oorzaak en gevolg
volstrekt algemeen geacht en ieder ingrijpen van een bovennatuurlijke
macht in de wereld van mensen en dingen absoluut uitgesloten.
1 Vgl. ROESSINGH, a.w., 2 en 66.
2 Vgl. ibid., 2-3; 65-69; 106-107.
121
wumkes.nl

Dit anti-supra-naturalisme kan beschouwd worden als het uitgangspunt
en het wezenskenmerk van de moderne theologie en zeker
voor het populair bewustzijn spraken de moderne inzichten zich
nergens duidelijker in uit dan in de verwerping, niet alleen van de
feitelijkheid maar ook van de mogelijkheid van het wonder. Dit
betekende een radicale omwenteling op het terrein van het Christendom:
een andere visie op de persoon, het leven en de betekenis van
Christus, een andere visie op de Bijbel, een andere visie op de Kerk,
een andere visie op de totaliteit van het christelijk denken en leven. 1
Aan dit anti-supra-naturalisme ligt ten grondslag een volstrekt
monisme, waarbij God en heelal twee begrippen worden, die zeer
dicht naast elkaar geplaatst worden en vaak nauwelijks te onderscheiden
zijn. Dit geldt ook voor de verhouding God en mens, voor
de relatie openbaring en menselijke rede. God heeft zich nooit
anders geopenbaard en spreekt ook nooit anders tot de mens dan in
de geest van de mens, in zijn geweten, dat God hem ais enige norm
en toets voor zijn geloof en zijn leven heeft meegegeven. De heteronomie
van weleer maakt plaats voor de autonomie van de moderne
mens en de vrijheid des geestes, eens door Christus geschonken,
maar naderhand door Schrift- en Kerkgezag verdrongen en overwoekerd,
wordt weer in ere hersteld.
Over de mens, het leven en de wereld heeft de moderne theologie
niet anders dan optimistisch gedacht en geoordeeld. De zware
klanken van een door de zonde bedorven natuur en een onder schuld
zuchtend menselijk geslacht, van een plaatsvervangend lijden en
een verzoening door het bloed van een verlosser, zijn volkomen
weggestorven. Wel zal de autonome mens lijden onder de spanning
tussen zijn levensideaal en de werkelijkheid van iedere dag, maar
Christus staat voor hem als een uitnodigend voorbeeld, omdat hij
het ideale type mens is als beeld van God.
In dit anti-supra-naturalistisch, monistisch en optimistisch geheel
is de traditionele Christusfiguur niet meer terug te vinden. Voor
een Godmens is hier geen plaats meer. Dit was de Jezus van het
geloof, de vrucht van de vrome verering der eerste christenen. De
echte, historische Jezus was niets anders dan een mens, de meest
ideale van allen en een voorbeeld voor iedereen, maar niettemin
een mens, en belangrijker dan zijn persoon is voor de moderne mens
zijn geest. 2
1 Vgl. ibid., 187-189; FiOLET, a.w., 81-86.
2 Vgl. RoESSiNGH, a.w., 189-191; FiOLET, a.w., 72-73; 84; 87-88.
122
wumkes.nl

Ook de kerk wordt volkomen anders gewaardeerd. De moderne
mens, die zich op godsdienstig gebied autonoom weet, moet naar
eigen overtuiging zijn godsdienst maken. Met het onderscheid tussen
heilig en profaan is de betekenis van kerk en ambt weggevallen.
De maatschappij zal de functie van de kerk overnemen en wat kan
de kerk anders nog zijn dan een vereniging van gelijkgezinden, die
ter bevrediging van hun religieuze behoeften een predikant aanstellen,
een zedelijk lichaam, gebaseerd op het gemeenschappelijke in
de individuele overtuiging van haar leden, met louter administratieve
betekenis! x
Te beginnen met de jaren 1858 tot 1859 weet de moderne theologie
dan de weg te vinden van de katheders naar de kansels, van de
collegezalen naar de kerkgebouwen. Dan ontstaat in de gemeenten
de moderne richting met al de nasleep van dien: open brieven en
felle polemieken, vlugschriften pro en tractaatjes contra. Op het
platteland van Groningen, Friesland en Noord-Holland vond de
moderne richting snel ingang. In Friesland kreeg de ene gemeente
na de andere van de verlichte grondbezitters en boeren, die als
floreenplichtigen het beroep van de predikanten grotendeels in
handen hadden, een modern predikant toegewezen. 2 Alleen waar
de orthodoxie de meerderheid der stemmen in handen had, was de
toegangsweg naar de gemeenten voor de moderne richting gebarricadeerd.
Ook in de Doopsgezinde gemeenten binnen de provincie
drong de moderne richting over het algemeen vrij snel door. 3 In
de geschiedenis van het Modernisme in Friesland valt er dan ook
een veelvuldig contact te constateren tussen de moderne voorgangers
van de Hervormde Kerk en van de Doopsgezinde Broederschap.
Als kopstukken van de nieuwe richting in Friesland kunnen genoemd
worden: A. A. Deenik, Doopsgezind predikant te Ternaard
(1861-1881), later te Stavoren en Molkwerum (1881-1899); A. S.
Carpentier Alting te Dokkum (1865-1882); P. H. Hugenholtz te
Leeuwarden (1862-1866); M. Niemeijer te Sneek (1866-1907);
J. W. Lieftink te Rauwerd (1876-1890); N. C. Balsem te Langezwaag
(1862-1864); B. W. Colenbrander te Engelum (1861-1866),
te Wijnaldum (1866-1868) en te Drachten (1868-1876); W. Reilingh
1 Vgl. FIOLET, a.w., 89-96.
2 Vgl. ALGRA, De oorzaken; OOSTEN, a.w., 240-241.
3 Vgl. ZIJPP, a.w., 202.
123
wumkes.nl

te Metslawier (1861-1875); H. U. Meyboom te Scherpenzeel (1868-
1872); J. van Loon te Kimswerd (1887-1907); J. A. Bruins te Idaard
(1883-1915)en Ph. E. van den Bergh van Eysinga te Stiens (1892-
1896). i
Dat zij een nieuwe stroming vertegenwoordigden, wisten de eerste
moderne predikanten in Friesland zeer goed, al wisten zij tevens,
dat zij zelf nog lang niet klaar waren met de vele vragen van de
dag. „Welk een opgewekt leven, overal en in alles. Honderde vragen
nog onbeantwoord. Iedere dag bereidde nieuwe verrassingen,
opende nieuwe wegen van studie en nadenken", schreef Alting
van Dokkum later. 2 Hugenholtz, de eerste moderne predikant
in Leeuwarden, vergelijkt de opkomst van het Modernisme met de
beweging van het Réveil. „Na een langdurigen slaap, onder de
bedwelming van kerkdijken traditie en dogmatischen sleur, waren nu
in de godsdienstige wereld, zoowel in de oude als in de nieuwe,
de geesten wakker geworden. Wie waardeert niet het orthodoxe
réveil van Da Costa, Capadose, Willem de Clercq en anderen uitgegaan,
dat Allard Pierson met zulk een meesterhand geteekend
heeft. Maar ook de moderne richting was een réveil, welks jeugdige
frischheid nu is voorbijgegaan, maar dat zijn gezegende nawerking -
blijvend doet gevoelen". 3
Deze baanbrekers waren zo overtuigd van hun zaak, dat menige
voorganger heel de moderne overtuiging maar ineens de gemeente
ingooide, nauwelijks zich afvragend of de kudde het zo maar zou
kunnen verwerken. „En zoo was, wie deze dingen rond en ruiterlijk
uitsprak" - schreef Hugenholtz in latere jaren - „in veler oogen
een gevaarlijk mensch. Welnu, ik deed het in alle naïveteit, omdat
ik 't niet laten kon, en ik ontdekte verbazing en schrik ter eene,
maar ook bijval en sympathie ter andere zijde". 4 Ook Ds D. C.
de Haas van St. Jacobi-parochie verklaart, dat hij zijn gemeente
van het licht, dat hij zelf geleidelijk ontving, meedeelde „met
vrijmoedigheid en openhartigheid". 5 En Alting zei bij zijn afscheid
van Dokkum: „Ik wist, dat ik ergernis zou moeten geven; ik wist, dat
ik in uw midden vuur moest nederwerpen; oudere en mogelijk verstandiger
vrienden gaven mij bij monde en in geschrifte den raad:
1
Vgl. WUMKES, Paden, IV, 559.
2
A. S. CARPENTIER ALTING, Mnemosyne, Leiden 1888, 72.
3
P. H. HUGENHOLTZ, Indrukken
4
Ibid., 99.
en herinneringen, 90.
5
D. C. DE HAAS, Wij wijken niet, maar handhaven onze vrijheid.
van Gal. II, 4-5, St. Anna-parochie 1866, 25.
Toespraak naar aanleiding
124
wumkes.nl

edenk u wel, wees voorzichtig, ga bedaard uw gang, schok niet en
wond niet, laat eerst langzamerhand bemerken, wat gij wilt. Ik
heb daarnaar niet geluisterd, niet kunnen luisteren: ik mocht het
niet doen. Ik heb dadelijk alles uitgesproken wat ik dacht". 1
Ook buiten de kerk propageerden de moderne voorgangers de
nieuwe gedachte. Hugenholtz zegt over zijn werk in Leeuwarden:
„Ik had het voorrecht daar de eerste tolk der moderne richting te
zijn en ik was, in mijn bescheiden mate, een overtuigd apostel en
vurig propagandist". 2 Samen met Colenbrander van Engelum verdedigde
hij de moderne theologie in het Fries Theologisch Gezelschap.
3 De Nutssamenkomsten vroegen vaak een modern predikant
als spreker. 4 „Het lag voor een deel aan den stand der sprekers,
niet minder aan den Frieschen volksgeest, bovenal aan den krachtigen,
plotselingen opbloei en het opgewekte van het moderne leven,
dat de Nutsavonden omstreeks 1870 een beslist godsdienstig karakter
droegen". 5 Colenbrander hield aparte avondbeurten in
Engelum en later in Wijnaldum, waarin hij de beginselen van de
moderne theologie naar voren bracht 6 en Alting leidde eerst in
huis en later, wegens de grote belangstelling, in een ruim lokaal,
vraagavonden, waar de moderne richting werd toegelicht. 7 In
debatingclubs en volksbijeenkomsten, in Nutsvergaderingen en
avondcursussen wisten de moderne predikanten hun standpunt te
verdedigen.
Ook in het geschreven woord liet de moderne richting zich gelden.
Ds Deenik van Ternaard bracht een vertaling van Strausz' Das
alte und das neue Glaube. Hij weet, dat Strausz blijkens dit werk
met de moderne theologie gebroken heeft en samen met zijn moderne
ambtsbroeders betreurt hij het, „dat de groote man, aan wien
wij voor onze moderne opvatting van het Christendom zooveel te
danken hebben, niet meer tot onze gelederen behoort". Hij zou het
echter onbillijk achten Strausz om de verandering van zijn zienswijze
nu links te laten liggen, te meer daar er nog zoveel is, wat bindt.
1
A. S. CARPENTIER ALTING, Afscheidsrede van Dokkum, Dokkum 1882, 9; vgl. IDEM,
Zoo gelooven wij ook, -daarom spreken wij ook. Beoordeling der brochure van Dr R. Kruisinga
Homan, getiteld „Christus of Spinoza? Godsdienst of geen Godsdienst!", Dokkum 1868, 3-4.
2
P. H. HUGENHOLTZ, Indrukken en herinneringen, 97.
3
Ibid., 106-107.
4
Ibid., 107.
5
BvsÉ, Het Modernisme, 111-112..
6
B. W. COLENBRANDER, Geen Fabelen, een boek voor het volk over de wonderen van den Bijbel ,
Harlingen 1868, V.
7 BUSE, Het Modernisme, 109-110.
125
wumkes.nl

„Blijven we niet met hem sympathizeeren ten opzichte van een
paar allerbelangrijkste punten? Is niet de wereldbeschouwing van
Strausz in hoofdzaak ook de onze, en voeren we niet, evenals hij,
strijd tegen het Kerkgeloof ?" Vrienden en geestverwanten mogen er
zich over ergeren, „dat een modern predikant zulk een boek vertaalde",
Deenik zelf oordeelt er anders over en acht „dit boek bij
uitnemendheid geschikt, als opbouwende lektuur, voor hen, die
geheel met de godsdienst gebroken hebben, en aan wie ook onze
moderne theologie geene bevrediging schenkt". 1 Een ander vereerder
van Strausz was Ds Balsem van Langezwaag, een bekend Nutsspreker
en redacteur van de serie Mannen van Beteekenis, waarin
ook Strausz een plaats kreeg. 2 Hugenholtz publiceerde in 1866 zijn
boek Ter Gedachtenis 3 en Colenbrander gaf een uiteenzetting
van de moderne beginselen, vooral aangaande het wonder, in zijn
geschrift Geen Fabelen 4 , waarop G. H. van Borssum Waalkes,
predikant te Joure, in 1868 fel reageerde in drie Open brieven?
De moderne voorganger van Harlingen, Ds H. van Oort, publiceerde
de Stuivers-preeken, populaire uiteenzettingen van de
moderne theologie. 6
Op 1 Januari 1868 werd bij de uitgever Schaafsma te Dokkum
begonnen met de uitgave van het orgaan De nieuwe richting in
het leven. Bladen Ier godsdienstige volksontwikkeling, uitgegeven
door een vereeniging van predikanten. Onder redactie van A. S.
Carpentier Alting, Predikant te Dockum; A. A. Deenik MLz.,
Predikant bij de Doopsgezinden te Ternaard; W. Reilingh Dz.,
Predikant te Metslawier. In dit tijdschrift, waarvan de uitgave
na vier jaargangen gestaakt moest worden, werden de beginselen
der moderne richting op meer eenvoudige wijze voor de gemeenteleden
uiteengezet. 7
Het is alles pur sang Modernisme, wat in woord en geschrift
naar voren komt. Als leuze van de moderne richting wordt genoemd:
„een opvatting van godsdienst en Christendom te geven
1
A. A. DEENIK, Het Oude en het Nieuwe Geloof. Eene belijdenis van David Friedrich
Haarlem 1872, 272-273.
2
Vgl. WUMKES, Paden, IV, 593-594.
Strausz'
3
P. H. HUGENHOLTZ, Ter Gedachtenis. Toespraken tot de Hervormde Gemeente te
Leeuwarden 1866.
4
a.w.
Leeuwarden,
5
Vgl. KLUNDER, a.w., 391.
6
H. VAN OORT, Stuiverspreeken
volgende jaren.
van woordvoerders der Nieuwe Richting, Harlingen 1868 en
7
Vgl. CARPENTIER ALTING, Mnemosyne, 74-78.
126
wumkes.nl

die niet langer in strijd is met de resultaten van ernstig wetenschappelijk
onderzoek. En daarom is zij de rechtmatige erfgename van
de Hervorming. Want zij wil de zegepraal van die beginselen voor
welke onze vaderen gestreden hebben: vrijheid van geweten,
vrijheid van ieder uitwendig gezag, handhaving van de heerschappij
van de getuigenis van Gods geest met onzen geest". 1 Colenbrander
verklaart, dat „de wonderen niet werkelijk gebeurd zijn, maar alleen
de vrucht uitmaken van de vrome verbeelding der ouden". 2
Hugenholtz vraagt vóór alles om een klaar standpunt. „Noem
Jezus God geopenbaard in 't vleesch, zoo gij wilt. Maar zoo niet,
beschouw hem dan als een onzer, als een profeet, machtig in woord
en in werk, maar een mensch van gelijke beweging als wij. Leer
onderscheiden tusschen den historischen Jezus en den idealen
Christus. Zie de grootheid Gods niet in onzekere verhalen van onmogelijke
wonderen, maar in de groote wereld van het heelal en
de kleine wereld van uw eigen zieleleven". 3 En ook voor de modernen
in Friesland is de kerk „de vereeniging van mannen en vrouwen,
die zich ten doel stellen om de beginselen door Jezus gepredikt
te doen zegevieren in de maatschappij". 4 Van de kansel in St Jacobiparochie
wordt stelling genomen tegen het standpunt van de orthodoxen:
„Zoo wil men de vrijheid, die wij hebben in Christus
Jezus, weder aan banden leggen, en tekort doen aan de waarheid
des Evangelies. Of heeft Jezus een nieuwe wet gegeven? heeft hij
twaalf geloofsartikelen afgekondigd of een kerkgenootschap gesticht?
heeft hij ons willen binden aan een boek? Neen! dat alles is
juist lijnregt in strijd met zijn geest en zijnen beginselen. Hij heeft
het willen laten aankomen op den geest der waarheid, die in alle
waarheid leiden zou".
„Wij spreken het dus helder en krachtig uit: Broeders en Zusters!
gij kunt in waarheid godsdienstig zijn, gij kunt broeders van Jezus
en zoonen en dochteren zijn van den hemelschen Vader, al wilt gij
van de wet van Mozes of iedere andere wet buiten u niet weten;
al is Uwe voorstelling van God heel anders dan die Uwer vaderen,
en wijst gij het leerstuk der drieéénheid met beslistheid af; al bidt
gij Jezus niet aan, daar volgens uwe overtuiging Gode alleen de
1
Aan onze lezers bij 't begin van den tweeden jaargang,
leven, 2 (1869) 4.
2
a.w., 8.
in: De nieuwe richting in het
3
hidrukken, 98.
1
A. S. CARPENTIER ALTING, Onkerkelijkheid, in: De nieuwe richting in het leven, 2 (1869) 76.
127
wumkes.nl

hulde der aanbidding toekomt, en zet gij al het bovenmenselijke
en wondere in Jezus' persoon en verschijning ter zijde; al neemt gij
den vrijheid den bijbel als ieder ander boek te lezen en te onderzoeken,
en weigert gij bepaald iedere voorstelling, die indruischt
tegen uwe rede, aan te nemen, alleen omdat zij voorkomt in den
bijbel". 1
Dit alles moest wel deining teweeg brengen in Friesland.
Plantinus, de Doopsgezinde predikant van Holwerd, een fel tegenstander
van de moderne theologie, kon onder zijn preek op de
Bijbel slaan: „Het staat er, het staat er!". 2 Maar de notaris in de
buurt van Ternaard, H. Klaasesz, neemt het geval laconiek op:
„Als het bewezen is, dat die zaken onwaar zijn, is het dan beter aan
die fabelen te blijven gelooven? Ik denk er zoo niet over. Al vallen
de wonderen weg, daarmede behoeft de godsdienst niet verloren
te gaan. Het beste zal wel overblijven". 2 Anderen voelden geen
grond meer onder de voeten en dachten aan de woorden: „Zij
hebben mijn Heer weggenomen, en ik weet niet, waar zij Hem
gelegd hebben". 4 De moderne theologie was het gesprek van de
dag; mannen en vrouwen van elke leeftijd en van elke stand waren
er vol van; er werd door jongelui, door doctoren en advocaten en
door vele anderen tot in het holst van de nacht gedisputeerd over
kwesties als de opstanding van Jezus en de waarde van de Evangelieverhalen.
5
En natuurlijk kwam er verzet, niet alleen van de orthodoxe kant,
maar ook uit de Groninger hoek. Van orthodoxe zijde werden de
moderne predikanten uitgemaakt voor godloochenaars, nieuwlichters,
Satanskinderen en antichrist en in ruil voor deze vriendelijkheden
werden de rechtzinnigen als dompers en dwepers, „fynen"
en nachtuilen betiteld. Toen M. Wijt, de moderne predikant
van Beetsterzwaag (1869-1884), een bezoek bracht aan Berlikum
met het oog op een beroep, werd hij door orthodox volk met stenen
bekogeld. En bedankte voor het beroep! Ook kregen de predikanten
van de nieuwe richting vaak briefjes onder de deur doorgeschoven,
waarin met brandstichting en meer van dergelijke verrassingen
werd gedreigd. 6 Maar ook menige predikant van de Groninger
1 DE HAAS, a.w., 18-19.
2 BUSÉ, Het Modernisme, 101.
3 WUMKES, Paden, IV, 591-592.
4 M. WijT-PosTHUMA, Herinneringen aan de opkomst der Moderne Richting op het platteland
van Friesland, Amsterdam 1905, 6.
5 HUGENHOLTZ, Indrukken, 104.
* BusÉ, Het Modernisme, 105-106.
128
wumkes.nl

ichting verzette zich tegen de moderne beginselen. Hugenholtz
mocht dan de Groninger theologie even benauwend vinden als de
Friese baai en de Groninger predikanten gebrek aan consequentie
verwijten 1 , het weerhield Thoden van Velzen niet om zich in 1875
nog eens met felheid te keren tegen „het alle banden verscheurend
Modernisme, dat Doop en Avondmaal niet telt". 2
De tegenstand bracht de moderne predikanten tot contact en
organisatie. Het begin ligt in Dokkum, waar in 1866 vijf moderne
predikanten voor het eerst bijeenkwamen in de consistorie-kamer
van de Hervormde Kerk, om in het vervolg samen „onze krans" te
vormen. Het waren Carpentier Alting, Reilingh, Deenik, A. F.
Eilerts de Haan, de Hervormde collega van Deenik te Ternaard
(1868-1884) en de voorzitter J. P. Bruinwold Riedel van Waaxens
(1860-1892). Het vijftal werd later een zevental door toetreding
van M. W. Scheltema, Doopsgezind predikant en H. van Veen,
Hervormd predikant te Dokkum (1874-1880). Er bestond wel behoefte
aan onderling contact. „We stonden aan den ingang van de
kampplaats. Ons arbeidsveld lag midden tusschen de dorre akkers
der meest consequente, geestdoodende protestantsche orthodoxie". 3
Twee jaar na de oprichting van „onze krans", besloot deze groep
tot de uitgave van het reeds genoemde tijdschrift De nieuwe richting
in het leven. Ook ging van de Dokkumer krans het initiatief
uit tot de „samenkomsten van moderne predikanten in de Noordelijke
Provinciën", waarvan de eerste gehouden werd te Leeuwarden
op 27 October 1868. Aangezien deze, voor de drie Noordelijke provincies
opgerichte vergaderingen, altijd te Leeuwarden gehouden
werden, bestond het moderamen meestal uit Friezen. In 1870 waren
het Colenbrander, Carpentier Alting, Deenik, Reilingh en B. C. J.
Mosselmans uit Groningen. 4 Tenslotte werd door de Dokkumer
krans en de bijeenkomsten der moderne predikanten de stoot gegeven
tot wat later de Nederlandsche Protestantenbond zou worden.
Er werd behoefte gevoeld aan een bond, waarin het leken-element
op de voorgrond zou treden. Want Alting zag de toekomst somber
in: „Wij gevoelden het: de kerkgenootschappen zouden een
bangen tijd tegemoet gaan; mogelijk zou hun levensavond spoedig
gekomen zijn. Zou zulk een bond dan niet de grondslag kunnen
1 Indrukken, 98.
2 WU¾IKES, Paden, IV, 576.
3 CARPENTIER ALTING. Mnemosyne, 72.
4 A. S. CARPENTIER ALTING, Open brief. Antwoord aan Dr P. Hofstede de Groot, Hoogleeraar
te Groningen, Dokkum 1870,1.
129
wumkes.nl

worden van eene nieuwe vereeniging, eene betere godsdienstige
gemeenschap, eene vriendelijke wijkplaats voor allen die zich niet
langer konden tehuis gevoelen binnen de muren der bestaande kerken".
1 Tevens werd het noodzakelijk geacht front te maken tegen
het opdringen van de orthodoxen en een tegenwicht in het leven te
roepen tegen de in 1862 opgerichte Confessioneele Vereeniging.
Binnen de samenkomsten der moderne predikanten kregen de
plannen vaster vorm door toedoen van Colenbrander, zijn Doopsgezinde
collega in Drachten G. ten Cate en W. Zaalberg, de moderne
Hervormde predikant van Bergum. 2 In de vergadering van 18
Maart 1870 werd de bedoelde vereniging opgericht onder de naam
„Gewetensvrijheid". In een latere bijeenkomst te Utrecht op 15
Juli van datzelfde jaar werd de naam „Nederlandsche Protestantenbond'
' er voor in de plaats gesteld. 3 Friesland had dus de stoot gegeven
tot de oprichting van een vereniging, die in de komende decennia
zou ijveren voor de verbreiding van de moderne beginselen, moderne
minderheden zou steunen en allerlei andere arbeid in vrijzinnige
geest zou verrichten. In Friesland kwamen op verschillende
plaatsen afdelingen van deze N.P.B, tot stand, zoals te Leeuwarden,
Sneek, Drachten, Bergum, Lemmer, Warga, Wijnjeterp, Rauwerd
en Nijland.
Naast bestrijding vond de moderne richting in Friesland ook
belangstelling en instemming. „Het waren in den beginne dagen
van opgewekt leven, onvervaard zelfvertrouwen ... Verheffend
was de belangstelling in den nieuwen ontwikkelingsgang van den
godsdienst; evenals in de dagen der Hervorming openbaarde deze
zich vooral onder den burgerstand". Zo „hadden de predikers der
moderne richting in den eersten tijd van haar ontstaan volle kerken.
Wie onder hen eenigen naam had als spreker, kon zeker zijn van een
grooten toeloop ... Bij sommigen was het de prikkel der nieuwsgierigheid,
of de min edele zucht om getuigen te zijn hoe het oude
gebouw werd afgebroken. Zeer velen echter gingen op, vol begeerte
naar leering en leiding". 4 In Friesland was het stellig niet anders,
want Hugenholtz spreekt van „de groote belangstelling, die onze
denkbeelden vonden in ruimen kring". 5 De avondbeurten van Coienbrander
in Engelum en Wijnaldum werden druk bezocht en trokken
1 Mnemosyne, 78-79.
2 BusÉ, Hei Modernisme, 85-91.
3 H. U. MEIJBOOM, De Nederlandsche Protestanten-bond van 1870-1920, Groningen 1921, 4.
4 HERDERSCHEE, a.w., 119 en 338.
5 Indrukken, 104.
130
wumkes.nl

ook belangstellenden uit de omgeving. 1 Ook Alting had over
gebrek aan interesse niet te klagen 2 , en volgens Klunder viel
er in Drachten bij de opkomst van de moderne richting eveneens
„een verhoogde kerkelijke belangstelling" te constateren. 3
Deze belangstelling schijnt echter niet algemeen geweest te zijn,
doch zich al gauw beperkt te hebben tot de meer gezeten wereld.
De klacht is later vaak gehoord en werd ook uitgesproken op een
vergadering van moderne predikanten in 1887, dat men geen vat
kreeg op de grote massa. 4 Maar iemand als Alting had dit in
Friesland al veel eerder geconstateerd, toen hij schreef: „de liefde
der groote menigte wordt ons onthouden". 5 Dat het Modernisme
geen massa-beweging is geworden, zal ten dele wel gezocht moeten
worden in het karakter der moderne theologie, welke zo weinig
aansloot bij het ontwikkelingspeil der grote massa van die dagen,
en zal vermoedelijk ook gezocht moeten worden in het feit, dat
de afstand tussen de Hervormde Kerk en het gewone volk reeds
groot geworden was. Herderschee troost zich met de gedachte, dat
de moderne beginselen wel ingang vonden bij de burgerij, de spil
van de maatschappij en de kern van het godsdienstig leven 6 ;
ook Busé laat uitkomen, dat de belangstelling voor de moderne
richting in Friesland vooral te vinden was bij de meer ontwikkelden
7 . Daarom is de teleurstelling des te groter als straks een
deel der beschaafden zich, onder invloed van de vrijdenkerij,
voorgoed van kerk en godsdienst afwendt.
Na de periode van grote opgewektheid werd echter al vrij gauw
een duidelijke crisis geconstateerd. „Gij kent de teekenen der tijden",
schrijft Alting van Dokkum in 1868. „Velen ontvlieden de gemeenschap
der kerk; velen achten haar roeping vervuld. Velen - helaas
ook predikanten wier woord honderden bezielde - hebben haar
dienst verlaten". 8 De Doopsgezinde predikant van Dantumawoude,
P. W. Feenstra, laat eenzelfde geluid horen: „O, we weten wel, dat
sommigen het geloof aan God verloren hebben en dat openlijk uitspreken;
we kunnen niet ontkennen, dat vele leeraars der godsdienst
1
COLENBRANDER, a.w., V.
2
BUSÉ, Het Modernisme,
3
a.w., 393.
109.
4
Vgl. W. R. M. NOORDHOFF, Het godsdienstig gemeenschapsleven in het Nederlandsch Vrijzinnig
Protestantisme. Een sociaal-psychologische studie, Lochem 1933.
5
Zoo gelooven wij ook, 112.
6
a.w., 119.
7
a.w., 109.
8
Hervorming, in: De nieuwe richting in het leven, 1 (1868) 30.
131
wumkes.nl

het werk der prediking laten varen om op een ander veld te gaan
arbeiden. We mogen niet loochenen, dat menig bedehuis schaarser
dan vroeger wordt bezocht; maar we ontzeggen aan een ieder het
recht om uit die feiten te besluiten tot ongodsdienstigheid van onzen
tijd". 1 Herderschee heeft het later als volgt geformuleerd: „Er ontstond
verflauwing en verslapping . . . Men had de oude begrippen
prijs gegeven voor redelijke meeningen en was er dankbaar voor;
maar over het algemeen scheen men daarmee tevreden en geen
behoefte te gevoelen zich verder met deze zaken in te laten. Men
was van het wondergeloof afgekomen, en achtte dat voldoende
zonder te beseffen dat men het door het bereiken van een hooger
standpunt moest te boven gekomen zijn. Er werd gevraagd: als
het kerkgaan slechts een der middelen is tot aankweeking van idealistischen
zin, waarom dan juist dat middel op den voorgrond geplaatst?
Als de bijbel geen onfeilbaar Godswoord is, hoe dan nog
vertrouwen te stellen in zijn uitspraken; als wij geen scherp begrensde
leerstukken en juist geformuleerde begrippen bezitten,
hoe dan waarde toe te kennen aan hetgeen over de onzienlijke
dingen geleeraard wordt? Waar zulke vragen rezen moest de belangstelling
dalen". 2 Het klinkt dan ook wel naïef als Hugenholtz
schrijft: „het besef ontwaakte, dat men deze „heilsfeiten" missen
en als symbolen beschouwen kon, zonder eenige schade, neen, met
groote winst voor 't godsdienstig leven". 3
Het scherpst werd de diagnose wel gesteld door Alting in een
beschouwing uit het jaar 1869, welke merkwaardigerwijze tot
titel draagt Onkerkelijkheid. 4 Hij vraagt zich af, of de titel boven
zijn opstel wel een goed Nederlands woord is, maar hij wil er
een kwaal mee aanduiden, die „dagelijks met meer kracht voortkankert
in de hedendaagsche maatschappij", nu er „in onze dagen
telkens meerderen gevonden worden, die een zekere minachting
koesteren voor alles wat kerk heet of met de kerk in verband wordt
gebracht". 5 Deze mensen kunnen het woord „kerk" niet meer
horen; zij zeggen ronduit: „de kerk heeft uitgediend" en zouden
maar liefst zien, dat de kerkgebouwen voor nuttiger doeleinden
werden gebruikt. De moderne predikant mogen ze heel graag,
maar als hij „qualitate qua" gaat optreden, excuseren ze zich.
1 P. W. FEENSTRA, Gruwelijke vroomheid, in: De nieuwe richting in het leven, i (1868) 34.
2 a.w., 120.
3 Indrukken, 105.
4 a.w., 74-80.
6 Ibid., 74.
132
wumkes.nl

Volgens Alting manifesteren deze personen hun vrees voor de kerk:
1. door hun plaatsen in de kerk - als ze die terwille van het fatsoen
nog aanhouden - onbezet te laten of alleen door hun kinderen
te laten gebruiken; 2. door geen lidmaat te worden, omdat ze dit
een verouderde en onbeduidende formaliteit vinden; 3. door telkens
weer te verklaren, dat de maatschappij wel andere behoeften heeft
en dat de kerk mogelijk alleen nog zin heeft voor de onontwikkelden.
Voor hun kinderen achten ze catechisatie misschien onschadelijk,
maar in geen geval nodig. Als de rest van het onderwijs maar uitstekend
is, dan hebben zij aan hun ouderplicht voldaan. Willen de
kinderen later zelf lidmaat worden, dan is dat goed, maar zij zullen
er als ouders niet op aandringen. 1 „En de kerk staat daar in 't
midden der hedendaagsche wereld, eenzaam en verlaten en geduld,
zooals men een oud meubelstuk een rustplaatsje gunt op een afgelegen
hoek van den zolder, wanneer er eenige herinneringen aan
verbonden zijn, en men er toch niet goed toe kan komen om het te
verbranden of - als er nog wat goeds aan is-te verkoopen". Hij
voorziet, dat de orthodoxen zich in deze omstandigheden van de
kerk meester zullen maken met een beleefd verzoek aan de modernen
om consequent te zijn en maar uit de kerk weg te trekken. En dat is
iets waarmee men toch geen vrede kan hebben, „dat de ontwikkelden
zoo langzamerhand de kerk verlaten of haar stillekens laten
uitsterven", terwijl het dan aan de tegenstanders wordt overgelaten
om de kerk aan hun bedoelingen dienstbaar te maken. 2
In deze beschouwing wordt dus door een predikant uit Friesland
een situatie geschetst, die vlak tegen de grens van het verschijnsel
der buitenkerkelijkheid aan ligt. Het is van belang er op te letten,
dat deze beschouwing dateert uit het jaar 1869, en bovendien te
bedenken, dat Alting hier niet het gewone volk van kleine burgers
en vergeten arbeidersgroepen op het oog heeft, maar de ontwikkelden,
elders genoemd „de vrienden en aanhangers der moderne
richting op godsdienstig gebied". 3 Mogelijk kan deze beschouwing
van Alting enig licht werpen op het feit, dat de volkstelling, die
tien jaar later gehouden werd, in Friesland 3234 buitenkerkelijken
aangeeft. Domela Nieuwenhuis had toen zijn breuk met de kerk
nog maar enige weken achter de rug en moest zijn grote propaganda
onder de arbeiders in Friesland nog gaan beginnen.
1 Ibid., 75.
2 Ibid., 76.
3 Ibid., 8o.
133
wumkes.nl

De woordvoerders van de nieuwe richting hebben zelf reeds aangevoeld,
dat de moderne prediking op de een of andere wijze voor
deze ontwikkeling aansprakelijk gesteld kon worden. Door deze
of gene mag de oorzaak gezocht zijn in het gebrek aan tact en prudentie
van sommige predikanten of in de overdrijving en de haarkloverij
van andere voorgangers 1 , Colenbrander heeft gelijk, wanneer
hij zegt: „Ik erken volgaarne, dat onze richting werkelijk schade
berokkent. Niet om de onhandigheid van enkele harer voorstanders,
ook niet omdat wij allen onzen schat in aarden vaten dragen;
maar om het karakter der nieuwe richting zelve. Zij heeft die met
elke hervorming gemeen. Al is het dan ook waar, dat het openbaar
maken van ons gevoelen op enkelen nadelig mag werken, het kan
toch nooit voor het menschdom in zijn geheel schadelijk zijn". 2
Ook het feit, dat verschillende moderne voorgangers hun ambt
hebben neergelegd en de kerk zijn uitgegaan, heeft ongetwijfeld
een ontbindende invloed uitgeoefend 3 , maar als er ergens in de moderne
richting schuld ligt, dan inderdaad in het karakter van die richting
zelf. En dan is het wel duidelijk, dat deze nieuwe stroming het
ontbindingsproces, waarvan het optreden der buitenkerkelijkheid
zulk een sprekend symptoom is, in sterke mate heeft bevorderd.
Het waren ongetwijfeld geen model-gemeenten, die voor de moderne
richting open werden gezet: het uithollingsproces was al sinds lang
op gang en de Hervormde Kerk had als volkskerk reeds zwaar
geleden. Het Modemisme heeft deze ontwikkeling echter niet opgevangen,
laat staan gestuit, doch integendeel alleen maar verhaast.
Op de eerste plaats heeft de moderne richting een levensbeschouwing
verkondigd, die nauwelijks nog als christelijk beschouwd
kan worden. De reactie is dan ook niet uitgebleven: in het verder
verloop van de moderne theologie zijn de christelijke categorieën
van zonde en genade, rechtvaardigmaking en heiliging weer
teruggekeerd. Men kan het Modernisme na het Oud-Liberalisme
en de Groninger theologie beschouwen als de eindphase van een
ontwikkeling; men kan het ook zien als het begin van een totaal
nieuwe wereldbeschouwing. Het allerbelangrijkste is, dat ieder
bovennatuurlijk element, voor het Christendom essentieel, ontbreekt;
of het aan het eind van de ontwikkeling verdwenen is dan
1 Vgl. R. BRINK, Wat dunkt U van de stelling: Het is hetzelfde wat men gelooft, als men maar
wél leeft")_ in: De nieuwe richting in het leven, z (1869) 149.
8 a.w., 171-173.
s O. NOOKDENBOS, Het atheïsme in Nederland in de negentiende eeuw, Rotterdam 1931, 83-84.
134
wumkes.nl

wel bij de start van een nieuw proces niet werd opgenomen, doet
minder ter zake. Dat de Hervormde Kerk in Friesland onder deze
prediking geleden heeft, is duidelijk. De kerkelijke opleving heeft
geduurd, zolang de nieuwe prediking de „cause célèbre" van de
dag was. En juist in deze periode kon er veel neergehaald en afgebroken
worden.
Bovendien heeft de nieuwe richting de elementen van kerksheid
en kerkelijkheid ondergraven. Niemeijer schrijft in het blad voor
het kerkvolk, „dat godsdienst en geloof onafhankelijk zijn van kerkelijke
handelingen en geloofsbelijdenissen". En verder: „Veel zal
er gewonnen zijn, als het onderscheid tussen kerkelijkheid en godsdienst
maar duidelijker wordt ingezien, als beter wordt begrepen,
dat het geloof iets geheel anders is dan het aannemen van een
geloofsbelijdenis". 1 En Alting leverde voor hetzelfde orgaan
de volgende pastorale beschouwing: „Ge zijt tot de overtuiging
gekomen, dat uw kind niets beter wordt, wanneer het in de eerste
levensdagen het teeken des doopsels ontvangt. Voor u is die plechtigheid
overbodig. Niemand mag u om die overtuiging een oogenblik
minder achten, neen ge zijt volkomen in uw recht". Hij geeft nog
een ander voorbeeld: „Voor u is de Zondag volkomen gelijk aan
iederen anderen dag. Ge vindt het dwaas om te meenen, dat die
dag heilig is boven andere dagen. Ge zijt in uw recht, ge doet niets
anders dan wat Jezus en Paulus ook deden". 2 Deze en dergelijke
beschouwingen mogen dan bedoeld zijn om het geloof te zuiveren,
maar er kon bezwaarlijk iets anders van verwacht worden dan een
verslapping van het kerkelijk leven, waarbij het bovendien nog de
vraag is, of het geloof een dergelijke zuivering mag toelaten.
Tenslotte heeft het Modernisme de tegenstelling tussen vrijzinnigheid
en rechtzinnigheid naar een hoogtepunt gejaagd, waardoor
de Hervormde Kerk met nieuwe kracht geworpen werd in
de strijd der richtingen, welke van de ene volkskerk niet veel meer
dan de naam en het geraamte overeind liet staan. Dat de orthodoxie
tegen deze prediking alles in het veld bracht, ligt voor de hand, maar
de gevolgen van de tegenstelling en de strijd waren er niet minder
noodlottig om.
Deze algemene opmerkingen kunnen niet beter geconcretiseerd
worden dan door de beschouwing van Da Klunder, die voor de Her-
1 M. NIEMEIJER, Geloovig of ongeloovig, in: De nieuwe richting in het leven, 2 (1869) 264.
a Ergernis geven, in: De nieuwe richting in het leven, 2 (1869) 109-110.
135
wumkes.nl

vormde gemeente te Drachten een lijn trekt van het optreden der
moderne richting naar de eerste verschijnselen van buitenkerkelijkheid.
Na vermeld te hebben, hoe het Modernisme in de gemeente
binnenkwam, gaat de schrijfster verder: „Aanvankelijk had de
belangwekkende prediking der nieuwe denkbeelden een verhoogde
kerkelijke belangstelling ten gevolge. Levendig interesseerde men
zich voor de bestrijding van wonderverhalen en wondergeloof,
van bijbelse onfeilbaarheid en al dergelijke dingen meer. Maar
juist door die radicale prediking en voorlichting kwam men er toe,
allerlei kerkelijke gebruiken en instellingen te becritiseren en de
waarde van het godsdienstig leven te negeren. En zoo zien we,
dat heel veel gemeenteleden door al de ontkenningen en critische
opmerkingen, hun vanaf den kansel voorgehouden, den band met
de kerk losser voelen worden en tenslotte verbreken". Naast Ds
Colenbrander was het vooral Ds de Koo (1869-1874), die de gemeente
in deze richting beïnvloedde. Hij achtte de z.g. „voorgang"
bij de begrafenissen niet meer nodig. Colenbrander pleitte voor een
gestadige vermindering van het aantal Avondmaal-vieringen.
De kinderdoop werd zo goed als niet meer toegediend en ook de
volwassendoop voor de a.s. lidmaten der gemeente achtte men niet
meer noodzakelijk. Het gevolg was, dat het kerkelijk leven achteruit
ging: er werd een „schromelijke nalatigheid" geconstateerd bij de
catechisaties en het kerkbezoek liep hard terug. De Koo, die de
kerk als een sta-in-de-weg voor de beschaving beschouwde, legde
in 1874 zijn ambt neer en koos een andere werkkring, hetgeen
voor heel veel gemeenteleden een voorbeeld was om ook de band
met de kerk te verbreken. Da Klunder besluit dan: „de belangstelling
voor het godsdienstig leven was, spoedig na de komst van
het modernisme, en stellig met het radicale, dat De Koo verkondigde,
sterk gaan tanen. Bij gelegenheid van een kerkvisitatie in dezen
tijd wordt de een tiental jaren tevoren zoo bloeiende gemeente als
„niet welvarend" gekarakteriseerd". 1
2. het nieuwe licht in de vrijdenkerskringen
Naast de moderne richting kent de 19e eeuw de vrijdenkersbeweging,
een zeer verlichte geestesrichting, welke aanvankelijk nog vaag
godsdienstig was, doch vrij snel alle Christendom en ook alle godsdienst
aan de kant heeft gezet. In de eerste periode van de vrijdenkersbeweging
domineert nog een deïstische levensbeschouwing en
1 a.w., 393-394-
136
wumkes.nl

zijn materialistische opvattingen spaarzaam aanwezig. Maar geleidelijk
ebt het deïsme weg en krijgt het materialisme als levenswijsheid
de overhand. En toen dit reeds lang een verouderd wetenschappelijk
standpunt was geworden, bleef het materialisme toch
als populaire wijsheid de strijd tegen geloof en kerk steunen. 1
In Friesland was de bodem voor de vrijdenkersbeweging sinds
lang bereid. In diverse milieu's was reeds een mentaliteit tot gemeengoed
geworden, waarin aan het Christendom een krappe plaats
was toegemeten en voor de kerk weinig achting kon worden opgebracht.
Als instellingen, waarbinnen een dergelijke mentaliteit
opgeld deed en vanwaaruit zij verder werd gedragen, moeten genoemd
worden de Loge en, hoewel in mindere mate, het Nut, terwijl
tenslotte vanuit deze instituten ook draden lopen naar de vrijzinnigheid
binnen de Hervormde Kerk en de Doopsgezinde Broederschap.
De vrijmetselarij had in Friesland haar steunpunten te Leeuwarden,
Harlingen, Sneek en Dokkum. De Loge „De Friesche Trouw"
van Leeuwarden gaat terug tot 1782, terwijl Harlingen in 1797 zijn
Loge „Deugd en IJver" kreeg. In Sneek kwam het in 1818 tot oprichting
van de Loge „Concordia res parvae crescunt" en de Loge
„Excelsior" te Dokkum werd in 1876 geconstitueerd. 2
„De Maatschappij tot Nut van het Algemeen" heeft in Friesland
veel opgang gemaakt. Zij had hier in de 19e eeuw 38 departementen,
waarvan ettelijke reeds in de 18e eeuw waren opgericht: Leeuwarden
in 1792, Heerenveen in 1795, Sneek in 1798 en Bergum zowel als
Bolsward in 1799. 3 Door Bloemhof werd in verband met het zwak
cultureel besef binnen de Zuid-Westhoek van Friesland gewezen
op het merkwaardige feit, dat ,,De Maatschappij tot Nut van het
Algemeen" juist in dat gebied altijd zo zwak vertegenwoordigd is
geweest.*
Vanuit de vrijzinnige predikant en-wereld was er in Friesland
vooral met het Nut zeer veel contact. Bijzondere ijver voor het
Nut is door de Doopsgezinde leraars aan de dag gelegd. Maar ook
de vrijzinnige predikanten uit de Hervormde Kerk hebben voor de
belangen van het Nut geijverd. De contacten met de Loge zullen
1
NOORDENBOS, U.W., 28-30; 45.
2
Jaarboekje voor Nederlandsche Vrijmetselaren 5893, 's-Gravenhage 1893, XIV-XXXIII.
3
Gedenkboek Maatschappij
242-244.
tot Nut van het Algemeen 1874-1934, Amsterdam 1934, Bijlage III,
* F. BLOEMHOF, Het arbeidersgezin in de Z.W.
2 (i949) 38.
hoek van Friesland, in: Sociologisch Bulletin,
137
wumkes.nl

stellig spaarzamer zijn geweest, maar waren hier en daar toch aanwezig.
Alting is zelfs een tijdlang voorzitter geweest van de
Loge „Excelsior" te Dokkum, zulks tot grote ergernis van de
Vrienden der Waarheid. x
Ongelovig zijn de opkomende vrijdenkerskringen in Friesland
stellig nog niet, wel sceptisch ten opzichte van kerk en clerus.
Zij huldigen nog een vaag deïstisch standpunt en spreken in maçonnieke
trant over de Opperbouwheer van het Heelal. 2 Maar
omdat de kerk door velen reeds beschouwd wordt als een volkomen
verouderd instituut en niet alle predikanten bezeten zijn door de
gedachte van verlichting en vooruitgang, zijn anti-kerkelijkheid
en vooral ook anti-clericalisme in deze kringen geen ongewone
verschijnselen. Een duidelijke beschrijving van een dergelijk milieu
geeft Pieter Jelles Troelstra, als hij zijn vader beschrijft en de
sfeer typeert van zijn ouderlijk huis te Stiens. 3
Een duidelijk voorbeeld van anti-clericalisme deed zich reeds
in 1840 voor in de gemeente 't Bildt. Op zekere dag verscheen er
een anoniem geschrift: De Domenys hifke, mar folie te ligt achte,
waarvan reeds aanstonds werd aangenomen, dat het afkomstig
was van Wopke de Jong, de verlichte schoolmeester van St. Jacobiparochie.
4 De opvoeder van de St. Jabuurster jeugd laat zijn afkeer
van de meerderheid der predikanten wel erg duidelijk blijken:
„Er zijn een groote hoop stumpers onder de Domine's, eene groote
menigte luije vlegels, die om een daghuur preken en bidden, en
de meeste van die vrienden zijn grootsche en hooghartige knapen,
die graag de Hozanna's hooren, maar er voor bedanken, om het
kruis van hem, dien zij hunnen Heer noemen, op zich te nemen en
hem na te volgen". 5 W. Mebius, de Hervormde predikant van
St. Jacobi-parochie (1828-1857), een wat ouderwets man en niet
bepaald een vriend van de schoolmeester, bracht de zaak op de
kansel, maar dit werkte averechts, want nu koos Botte Wiglius
Schuitetus Aenee, de plaatselijke arts, de partij van de meester.
Hij bezorgde een vertaling van het pamflet om het op die manier
1
Vgl. CARFENTIER ALTING, Mnemosyne,
2
WUMKES, Paden, II, 273-274.
143-144; WUMKES, SDK, 3 Januari 1880.
3
P. J. TROELSTRA, Gedenkschriften, Deel I, Wording, Amsterdam 1927, 22-30.
4
H. SANNES, Herdenkingsrede ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van het huidige kerkgebouw
van de Ned. Hervormde Gemeente. De Kerk te St. Jacobi-parochie
parochie 1944, 22-23.
100 jaar, St. Anna-
5
B. W. SCHULTETUS AENEE, De Domenys hifke, mar folie te ligt achte, in het Hollandsen
overgebracht en met een voorrede vermeerderd, St. Anna-parochie 1840, 27.
133
wumkes.nl

voor een groter publiek toegankelijk te maken. 1 In het voorwoord
noemt hij vele dominee's „windmakers en koolverkoopers" en keert
zich tegen „hunne vervloekte streken", welke zij „onder den dekmantel
der pastorale waardigheid" proberen te verbergen. En
dan vraagt de dokter: „Wie heeft zulke hansen geroepen om ons
te blinddoeken, en, als waren ze van den deftigsten adel, ons, als
mindere wezens, naar hunne pijpen te leeren dansen?" 2 Het
rijmpje, dat in die dagen door 't Bildt circuleerde, was vermoedelijk
het antwoord uit de kring van predikanten:
Wat hoort men nu weer veel gepraat
In huis, in herberg en op straat,
't Is van die booze lastertong,
Van dien pedanten gek, De Jong;
Hij zond een boekje in het land
En Scheldt daarin den Leeraarsstand.
Tsa, mannen! geeft hem van de taart
En smijt hem in de Zuidervaart! 3
In godsdienstig opzicht nog deïstisch, zijn deze kringen in de politiek
liberaal. Hun staatkundig lijfblad is de Provinciale Friesche Courant,
waarvan het eerste nummer 9 Juni 1842 was verschenen en
die steeds in maçonnieke handen was. 4 In 1862 verscheen daarnaast
te Leeuwarden een ander liberaal blad, de Friesche Courant,
die, wat het aantal abonnementen betreft, het tweede orgaan van
de provincie werd. De redactie van dit blad was in handen van
J. F. Jansen, onderwijzer te Harlingen, een bekend vrijdenker en
lid van de Loge „Deugd en IJver" . 5
Al zullen de voormannen van de oude socialistische beweging uit
deze kringen voortkomen, voorlopig huldigt men er, op maatschappelijk
terrein, nog vrij algemeen een conservatief standpunt. Aan de
vanzelfsprekendheid der bestaande maatschappelijke verhoudingen
wordt nog niet getornd. In de ongelijke verdeling der aardse goederen
ziet men nog geen onrecht. 6
Aan de mentaliteit van deze kringen in Friesland beantwoordde
de prospectus voor een nieuw tijdschrift, welke in Augustus
1 Zie voorgaande noot.
2 Ibid., Voorwoord, II.
3 SANNES, Herdenkingsrede 23.
4 WUMKES, SDK, 23 Maart 1889.
5 IDEM, Paden, II, 272; 279; Paden, IV, 664-665.
6 NOORDENBOS, a.W., 32.
139
wumkes.nl

1855 te Amsterdam van de pers kwam en het volgende inhield:
1 De verkeerdheden der samenleving vinden hun oorsprong in de
dwalingen der christelijke kerkgenootschappen, in hun onware
geloofsvoorstellingen;
2 de studie der natuurwetenschappen is het krachtigste middel
tegen bijgeloof;
3 uit de natuur als bron der waarheid is Gods wijsheid en goedheid
te putten;
4 tegenover blind geloof staat de rede;
5 deze denkbeelden dienen thans gepropageerd te worden.
In aansluiting op deze prospectus verscheen in October 1855 het
tijdschrift De Dageraad, toegewijd aan de vers-preiding der waarheid,
en verlichting in den geest van den natuurlijken godsdienst
en zedeleer, waarvan de uitgave vooral door Loge-kringen gestimuleerd
was. 1 De teneur van dit tijdschrift is anti-kerkelijk, verder
deïstisch en in maatschappelijk opzicht conservatief. Een jaar
later werd de vereniging „De Dageraad" in het leven geroepen,
eveneens mede door de Loge opgezet. Terwijl het tijdschrift deïstisch
was, wordt de vereniging een verzamelplaats van allerlei vrijdenkers:
atheïsten, pantheïsten, materialisten, en de vereniging
laat dan ook veel radicaler geluiden horen dan het orgaan. Het
materialistisch standpunt wordt reeds duidelijk uitgesproken, en
behalve de kerk wordt nu ook de godsdienst geen aandacht meer
waardig gekeurd, zodat alle belangstelling kan uitgaan naar het
maatschappelijk leven, al is er van critiek op maatschappelijke toestanden
en van socialistische opvattingen nog geen sprake. Ook
het tijdschrift verlaat geleidelijk het deïstisch standpunt, en rond
1870 is de ontwikkeling zo ver gevorderd, dat de vrijdenkersbeweging,
als deïstische levenshouding gestart, de mijlpaal van het
volstrekte ongeloof heeft bereikt. Deze snelle overgang van beredeneerd
geloof naar beredeneerd ongeloof is vooral onder invloed
van de grootmeester der vrijdenkerij, Multatuli, tot stand gekomen.
De Dageraad vond in Friesland lezers en medewerkers en de
vereniging „De Dageraad" kreeg er propagandisten en afdelingen. 2
Troelstra, die de verschijning van het blad „voor de geestelijke
ontwikkeling van ons volk van groot belang" achtte, vertelt, hoe
zijn vader er door geboeid werd en enkele afleveringen doorstuurde
1 Ibid., 31-32, 42.
2 SixiiA VAN HEEMSTRA, a.w., 168.
140
wumkes.nl

naar zijn a.s. vrouw en schoonouders in Donkerbroek, met het gevolg,
dat ook daar de opvattingen der vrijdenkerij ingang vonden. 1
Tsj. G. van der Meulen, een invloedrijk figuur in het Friese leven
van de vorige eeuw, keerde onder invloed van dit tijdschrift de
rechtzinnige opvattingen van zijn jonge jaren voorgoed de rug toe.
„Daar vernam ik een geluid, zoo duidelijk, zoo eenvoudig, heider
en klaar, dat ik mijn systeem niet kon handhaven en mij neerlegde
bij de stem van de Rede. Zoo werd ik hoe langer hoe meer van gelovig
een ongelovige". 2 In 1872 verschijnt te Sneek De Vrije Gedachte,
het vrijdenkersorgaan van de Groninger F. Feringa, die
in zijn bestrijding van de godsdienst ook het wapen van de satyre
duchtig heeft gehanteerd. Hij was het, die Jezus liet verschijnen
voor de Utrechtse theologische faculteit en daar liet zakken op
dogmatiek. In 1874 werd de uitgave van dit tijdschrift echter weer
gestaakt. 3 De vereniging ,,De Dageraad" vond in Friesland een voorvechter
in Dr Vitus Bruinsma en wist niet alleen in Leeuwarden i ,
maar ook in een dorpje als St. Jacobi-parochie 5 afdelingen te stichten.
Ook in Friesland is de ontwikkeling en doorwerking van de vrijdenkersgedachte
sterk beïnvloed door het optreden van E. Douwes
Dekker. Zijn Max Havelaar was in 1860 nog maar nauwelijks verschenen,
of Multatuli werd door een aantal liberalen te Leeuwarden
reeds candidaat gesteld voor de Tweede Kamer, en al behaalde hij
maar 10 stemmen 6 , het contact met Friesland was gelegd. In de
jaren 1868-1869 zit deze apostel van het moderne ongeloof geregeld
in Friesland. En van deze provincie verwachtte hij veel:
„Ik voel dat er veel goeds te doen valt, en geloof in Friesland
het punt gevonden te hebben, waarnaar Archimedes zoo verlangde
om namelijk alles in beweging te brengen". 7 Eerst was Sneek zijn
hoofdkwartier, vanwaaruit hij in 1868 optrad in Joure, Bolsward,
Heerenveen, Franeker en Arum. Ook had hij contacten te Drachten
en te Gorredijk, waar hij zich goed thuis voelde. Een van zijn
vrienden verklaarde later: „Multatuli heeft ons over het modernisme
heengeholpen". 8 Tussen 1878 en 1881 is hij weer ieder jaar in
1
Gedenkschriften, 32-34.
2
Aan Dr Wagenaar,
614-632.
17 April 1886; vgl. WUMKES, Paden, II, 211; vgl. WUMKES, Bodders,
3
NOORDENBOS, a.W., 64-67.
4
WUMKES, SDK, 25 April 1896.
5
BUWALDA, a.w., 31.
6
WUMKES, SDK, 26 October 1860.
7
H. J. BusÉ, Multatuli's Sneeher correspondentie, 1868-1869, in: De Vrije Fries, 24 (1916) 102
8 Ibid., 94.
141
wumkes.nl

Friesland en nu is Leeuwarden het uitgangspunt geworden van
spreekbeurten in Dokkum, Sneek en Heerenveen. 1 Zijn stuk De
bruid daarboven is in Friesland op menige plaats opgevoerd. 2
Het aantal vereerders en dopelingen van Multatuli was in Friesland
niet gering. Zijn Gebed van den onwetende, het klassieke
voorbeeld van geloofsafval op affectieve gronden, dat later door
, ,De Dageraad'' in duizenden exemplaren over heel het land verspreid
werd, heeft Herre G. van der Veen, de schoolmeester van Driesum,
in het Fries vertaald. 3 Ook de bekende Friese volksschrijver.
Waling Dykstra, geldt als een vereerder van Multatuli, wiens invloed
in Dykstra's geschriften duidelijk aanwezig is. 4 Het werk
van Tsjibbe Gearts van der Meulen verraadt eenzelfde invloed. Multatuli's
spotten met de kerk, zijn somber pessimisme en zijn besef van
menselijke vergankelijkheid zijn elementen, die men bij van der
Meulen terugvindt. 5 Deze merkwaardige figuur sloeg in zijn waardering
voor de meester zelfs zover door, dat hij durfde schrijven:
„Buten de Camera Obscura fen Beets en de wirken fen Multatuli
is er net folie yn 't Hollânsk boekstavere, dat lêsen wirdlich is,
of it moas'en de Handelingen wezen fen de 2e Keamer". 6 In 't
Bildt kwam het portret van Multatuli aan de wand en nog zijn er
velen in St. Jacobi-parochie enindez.g. Westhoek, die stukken van
zijn Ideeën uit het hoofd kennen. 7 Vooral onder de onderwijzers
van Friesland is de invloed van Multatuli groot geweest. Van de
vrijzinnige onderwijzers in dit gewest rond 1870 is gezegd, dat zij
„onvoorwaardelijke aanbidders van Multatuli" waren. 8 Naast
Herre van der Veen kan genoemd worden de nobele onderwijzersfiguur
Oebele Stellingwerf, die een belangrijke rol zou spelen in de
komende sociale strijd. Ook de logeman J. F. Jansen, onderwijzer
te Harlingen, belijdt zijn verering voor Multatuli in enkele artikelen,
die tevens zijn afkeer van kerk en clerus en zijn hautaine houding
ten opzichte van het geloof verraden. 9
1
WUMKES, SDK, 13, 15 Maart 1878; en 27 en 28 Maart 1879; 25, 26 en 27 Februari 1880;
24 en 26 Februari r88r.
2
Vgl. WUMKES, SDK, 2 Januari 1874; IDEM, Bodders, 386.
3
H. G. v. D. VEEN, „Gebed van den onwetende", in: Forjit my net!, 6 (1876) 97-99.
4
WUMKES, Paden, II, 412; Vgl. IDEM, Bodders, 586.
5
Vgl. Tsj. G. V.D. MEULEN, It Hirdsilen op sé by Hams, Harlingen 1877, 12.
6
IDEM, Boek-skouwinge,
7
BUWALDA, a.w., 31.
in: Kanton Bergum, Advertentie- en Nieuwsblad, 14 Maart 1891.
8
CARPENTIER ALTING, Mnernosyne, 93.
9
J. F. JANSEN, Christus als Verlosser, in: Jaarboekje voor Nederlandsche Vrijmetselaren 5893,
's-Gravenhage 1893, 169-180; IDEM, Causerie Aîaçonnique, in: Jaarboekje voor Nederlandsche
Vrijmetselaren 5897, 's-Gravenhage 1897, 51-62.
142
wumkes.nl

Zo is er in Friesland onder invloed van ,,De Dageraad" en met
name van Multatuli een selecte groep van personen opgekomen,
die, zo zij al niet tot een besliste verwerping van het Christendom
kwamen, toch in ieder geval voor een principiële afwijzing van de
kerk hebben gekozen, zodat bij hen van een bewuste buitenkerkelijkheid
gesproken kan worden. Voor hen is de vrijdenkersbeweging
de leerschool geweest voor het vaarwel aan de kerk, evengoed als
voor de deelname aan de sociale beweging. Want juist binnen deze
kringen is in Friesland de grote bewogenheid om de nood van het
volk geboren, en vooral uit deze buitenkerkelijke voorhoede zijn de
krachten gerecruteerd, die de socialistische beweging zouden gaan
leiden.
3. het nieuwe licht onder het volk
Nadat is weergegeven, hoe het nieuwe licht via de moderne richting
in de Hervormde gemeenten is binnengestroomd en door de vrijdenkersbeweging
ingang vond bij een verlichte groep van intellectuelen,
dient nu te worden nagegaan, langs welke wegen de moderne
gedachtenwereld tot het volk is gebracht.
Ongetwijfeld heeft de moderne richting via de kansel in de kerk
en via de katheder in Nutssamenkomsten, vergaderingen van de
Protestantenbond en avonden van Volksonderwijs getracht invloed
uit te oefenen in brede lagen van de Friese bevolking. Maar als
het waar is, dat een de Génestet met zijn puntdichten wellicht
meer betekenis heeft gehad voor de doorwerking van het Modernisme
in Holland dan allerlei verhandelingen van theologen en
predikanten 1 , dan heeft het wel zin om na te gaan, of en hoe deze
nieuwe denkbeelden in Friesland, ook buiten de kerk en het vergaderleven
om, bevattelijk zijn gemaakt voor de gewone man en
tot het hart van het volk zijn gebracht.
Omtrent de doorwerking van de vrijdenkerij onder het volk kan
er aan herinnerd worden, dat de vereniging,,De Dageraad" juist de
massa in Friesland met een felle propaganda heeft bewerkt. Maar
deze propaganda dateert van het einde der vorige en het begin van
deze eeuw en daarom is het van belang te weten, in hoeverre de
vrije gedachte reeds eerder beslag op het volk had gelegd.
Nu blijkt, dat het nieuwe licht reeds vanaf het midden van de
vorige eeuw via volkslectuur, volksvoordrachten en volkstoneel
aan het volk is doorgegeven, en wel voor een groot deel in de eigen
1 HUGENHOLTZ, Indrukken, 94.
143
wumkes.nl

taal van het volk en zulks door personen, die stuk voor stuk zwoeren
bij verlichting en vooruitgang, zelf uit het gewone volk waren voortgekomen
en merendeels de leerschool van Multatuli hadden doorlopen.
Dit proces van volksvorming en volksvermaak, dat tot de
emancipatie van het volk uit godsdienstige, kerkelijke en maatschappelijke
verbanden en tradities heeft bijgedragen, is een onderdeel
van de in deze tijd opgekomen Friese Beweging.
Dat het nieuwe licht zich in toenemende mate van de Friese taal
heeft bediend om ingang bij het volk te krijgen, is een factor, waarvan
de betekenis niet gauw overschat wordt. Geen weg was, met
name op het platteland, meer geschikt om de moderne denkbeelden
tot het geestelijk eigendom van de volksklassen te laten worden.
En niet alleen kreeg het oor hier de eigen Friese klank te horen,
maar in dit stuk volksvoorlichting en volksvermaak werd ook
geregeld aansluiting gezocht bij het Fries verleden en geappelleerd
op Friese deugden, bijzonder op het „sljucht en rjucht" van de
echte Fries, allemaal factoren, die de toegang tot geest en hart
konden begunstigen.
Daar komt nog bij, dat de volkspaedagogen van deze tijd vrijwel
allemaal uit het gewone volk zijn voortgekomen. Van der Veen
en Sytema komen uit een gezin van beurtschippers, Sytstra en
Dykstra zijn beiden begonnen als bakkersknecht. Van der Meulen
deed het loopwerk voor de klokkenwinkel van zijn vader en Boonemmer
was huisschilder van beroep. En al is de een of ander later
onderwijzer, boekhandelaar of boer geworden, zij kenden het volk en
wisten het contact met de volkskringen te bewaren.
Heel hun arbeid heeft gestaan in het teken van het nieuwe
licht. Dit geldt van de lectuur, de gedichten en de verhalen, die
zij voor het volk geschreven hebben, van de voordrachten en samenspraken,
waarmee zij tot in de kleinste gehuchten van Friesland
op de planken verschenen zijn, en tenslotte ook van de spelen en
kluchten, die door hen voor het volkstoneel werden samengesteld.
Hun literaire nalatenschap verdient een apart onderzoek. In een
veelheid van kranten en tijdschriften, en in een overvloed van
jaarboekjes en almanakken, van bundeltjes en verzamelingen - evenzovele
fleurige pendanten van de dorre tractaatjes, die in de kringen
van Afscheiding en Réveil circuleerden - ligt hun werk opgetast.
Het is niet mogelijk alles hier tot zijn recht te laten komen en toch
kan deze belangrijke beweging hier niet totaal buiten beschouwing
blijven. Vooral dank zij Wumkes, die wel veel signaleerde, maar
144
wumkes.nl

aan een afgeronde verwerking van het materiaal niet is toegekomen,
is het mogelijk een voorlopig overzicht van deze stroming
te verschaffen, waarop ook Sixma van Heemstra in verband met
het optreden van de buitenkerkelij kheid de aandacht heeft gevestigd. 1
Het betreft hier een onderdeel van de op gang komende Friese
Beweging, verstaan als een bewuste vorming van het volk overeenkomstig
zijn eigen aard, in aansluiting bij het verleden, op basis
van de gedachten van verlichting en vooruitgang met eenduidelijk
accent op het gebruik van de eigen taal. Er vallen hier twee stromingen
te onderscheiden, die als de intellectuele- en de volksstroming
kunnen worden aangeduid. 2 Als de vader van de intellectuele
stroming geldt E. Wassenbergh (1742-1826), professor te Franeker.
Zelf beoefenaar van de Friese taal- en letterkunde wist hij een
groep leerlingen te begeesteren voor de studie van de geschiedenis,
oudheidkunde, taal- en letterkunde van Friesland. Vanuit deze
kring van leerlingen en geestverwanten kwam het in 1827 tot de
oprichting van het „Provinciaal Genootschap ter beoefening van
Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde". Naast, hoewel niet
los van deze intellectuele stroming, ontstaat de volksstroming, die
vooral krachtig gestimuleerd is door het werk van de gebroeders
Halbertsma uit Grouw: Joast (1786-1869), de Doopsgezinde
predikant eerst van Bolsward en later van Deventer 3 , Eeltsje
(1797-1858), de dokter, en Tsjalling (1792-1852), de boterkoopman
te Grouw. Hun Rimen en Teltsjes, nog altijd hét Friese volksboek,
ademen een religieuze geest, maar het is de geest van God,
Deugd en Onsterfelijkheid 4 , die weinig verschilt van de mentaliteit
van het Nut. Deze volksstroming consolideert zich in het „Selskip
for Fryske tael- en skriftekennisse", dat in 1844 in het leven werd
geroepen door Tiede Roelof Dykstra, een koopmanszoon uit
Leeuwarden, en student te Groningen, Harmen Sytstra van de bakkerij
in Wijnaldum en J. van Loon, de notariszoon van St. Jacobiparochie.
„Het Frysk Selskip" kreeg overal in de provincie afdelingen,
waardoor de Friese zaak sterk gestimuleerd werd en meer ging leven
1 Ibid., 169-170.
2 Vgl. P. SIPMA, De oorsprong van het Friesche toneel, in: De Vrije Fries, 25 (1917) 134-183;
WUMKES spreekt van de school van Wassenbergh en de kring van de Halbertsma's (Bodders,
569).
3 Zijn vrijzinnigheid blijkt duidelijk uit het geschrift: De Doopsgezinden en hunne herkomst,
Amsterdam 1844, waarin hij zich keert tegen orthodoxe strevingen binnen de Doopsgezinde
Broederschap; vgl. ook ZIJPP, a.w., 196-198.
* WUMKES, Paden, II, 184.
145
wumkes.nl

onder het volk. Het aantal schrijvers, dat zich in de Friese taal tot
het volk richtte, nam toe en bracht zijn pennevruchten in afzonderlijke
werkjes, in tijdschriften en in almanakken.
Volkslectuur. Vooral drie figuren treden naar voren: Herre van der
Veen, Waling Dykstra en Tsjibbe van der Meulen. Zij werden alle
drie reeds genoemd onder de vereerders van Multatuli en nemen
nu in deze volksbeweging een centrale plaats in temidden van een
veel ruimere kring van medewerkers, die de Friese zaak hebben
gediend, het volk de ogen hebben geopend voor alle „lekken en
brekken", die er in de Friese huishouding te signaleren waren en
daarover vrijmoedig in woord en geschrift hun hart hebben weten te
luchten.
Herre van der Veen (1816-1881), geboren te Grouw, was een
jongere tijdgenoot van de Halbertsma's. Hij was van Doopsgezinde
huize en stond als schoolmeester achtereenvolgens te Grouw,
Doniaga en Driesum. Van der Veen schreef zijn Rymkes †oar
Friezen, niet bepaald kost voor rechtzinnigen. De Afgescheidenen
moesten het ontgelden in het stukje De Separetist, waarin hij de
vrijage beschrijft van Rinsk „yn it stille Parregea" met een rechtzinnige
candidaat, om dan de draak te steken met de Heidelbergse
Catechismus en de „swackheit fen den Fleesce". 1 In De Wilde
Lantaarne en Nuts-preekje, dat in 1855 te Dokkum verscheen,
keert de verlichte schoolmeester zich tegen de vele vormen van
bijgeloof in zijn tijd. Zijn afkeer van de rechtzinnigen, die de mond
vol hebben over genade en bevindingen, maar de beurs verafgoden,
die vurig kunnen bidden, maar het danig achter de elleboog hebben,
heeft hij ook neergelegd in het geschrift Geast end Pung, waarvan
het grondmotief is:
Hwent 't is thruch en bank de gung,
Dat de geast heårth nei de pung! 2
's Zondags stond de schoolmeester in de kerk voor te lezen uit
de Bijbel. Het was een versleten exemplaar en toen er maar geen
nieuwe werd aangeschaft, heeft hij op een Zondagmorgen wraak
genomen: „Gemeinte, de muzen ha de krinten (Korinthen) opfretten
en fen 'e Philippenzen ha se de kop ek al ôf, en nou lêz ik foar út
dit boek, út myn boek, út myn bibel". 3
1 H. G. V.D. VEEN, Rymkes foâr Friesen, Joure 1844, 19-26.
2 IDEM, Geast and Pung. En deuntje ût end †oar ûs dagen, Liowert 1868, 6.
3 Geciteerd bij WUMKES, Bodders, 563.
146
wumkes.nl

Belangrijk is vooral zijn boekje Frymitselary en typerend is
dan al aanstonds, dat hij zijn geschrift de wereld instuurt onder
deze twee motto's van Von Schiller: „Welche Religion ich bekenne?
Keiner von allen Die du mir nennst. Und warum nicht ? Aus Religion''.
En daarnaast Matth. 19, 17: „Ende hy seyde tot hem, Wat noemt
gy my goet? Niemant en is goet dan één (namelick) Godt". 1 In dit
boekje openbaart zich de moderne mens „yn syn striid tsjin de
rjuchtsinnigens, yn syn sykjen nei wierheit, syn twivel, syn bitterens
tsjin skyn en waen, dêr 't er syn irony en syn fûl sarkasme oer
útjit . . . It satirike koartdicht is syn skyld en wapen, dêr 't
er de striid mei fiert tsjin byleauwe en mysticisme, dogmatisme,
slaefske sin en Farizeïsme". 2 Hij legt zijn „allerheiligst geloaf"
neer in de woorden „wy binne in goede Handen" en tegelijkertijd
noemt deze loge-man God „dy wiere Greatmaster, hwaems Loge
it gerate wraldum, it hielal, omfettet". 3
De ideeënwereld van moderne richting en vrijdenkersbeweging
over godsdienst en kerk, dominee's en preken heeft deze de Génestet
van het Fries Modernisme 4 in vaak spottende puntdichten vorm
gegeven. Dat God beter in de vrije natuur dan in de kerk beluisterd
kan worden, dat er 's Zondags meer aan de zool wordt versleten dan
aan de ziel gewonnen, dat de dominee's 's Zondags wel erg hoog,
maar door de week ook veel te laag staan en dat men het kerklopen
wel kan laten als men zonder de kerk de weg naar de eeuwigheid
niet kan vinden 5 , deze en dergelijke gedachten heeft van der
Veen in korte, puntige bewoordingen voor het volk bevattelijk
gemaakt.
Een centrale figuur in de kringen van het nieuwe licht was ook
Waling Dykstra, evenals van der veen reeds eerder genoemd onder
de discipelen van Multatuli. Hij werd in 1821 te O.L.Vrouweparochie
geboren, verhuisde in 1840 naar Spannum, waar hij de
bakkerskiel heeft gedragen, trok in 1855 naar Franeker en was daar
werkzaam in een boekhandel en uitgeverij, waarna hij zich tenslotte
in Holwerd vestigde, waar „deze beroemde man door den
verkoop van schrijfbehoeften, almanakken en prentenboekjes voor
1 H. G. V.D. VEEN, Frymitslery oer godstsienst, Maetskippy, natur, politiek, sedekinde,
tsjerke end upfieding mei itlike Photografykes as tajefte, Dockum 1871, titelpagina.
2 WUMKES, Paden, IV, 607.
3 Frymitslery, Foarwirdke.
4 Vgl. WUMKES, Bodders, 566.
5 Vgl. Frymitslery, 9, 28, 29 en 49.
147
wumkes.nl

de jeugd zich een stukje brood voor zijn grijsheid moest verzekeren" 1 ,
tot hij er in 1916 stierf.
Van huis uit was deze drager van het nieuwe licht streng orthodox.
Met zijn jeugdvriend J. C. Hoitsma, op wiens naam het geschrift
Roskam voor schurftige boeren staat, heeft Dykstra zich aanvankelijk
zwaar verdiept in de vragen van genade en uitverkiezing.
Hij was een naloper van rechtzinnige predikanten en kerkte ook
wel bij de Afgescheidenen. Maar terwijl Hoitsma in de orthodoxie
vrede vond en al het andere later zelfs „schade en drek" achtte,
keerde Dykstra Dordt de rug toe en koos de wereldbeschouwing
van verlichting en vooruitgang, los van oude tradities en strakke
formulieren. Toen hem dit de vriendschap van Hoitsma kostte,
zocht hij aansluiting bij een geestverwant in Bergum, Tsjibbe
van der Meulen. Toch heeft de invloed van het oude, rechtzinnige
milieu, waarin hij een tijdlang had geademd, tot zijn dood geduurd.
„De man, dy't toboek stie as frijtinker en liberalist, song
eltse dei, as it skimerich waerd, boppe yn syn wirkkeamerke in
psalm f en David". 2
Waling Dykstra, die niet voor niets een monument van berggraniet
in het hart van Leeuwarden heeft gekregen, is dé leermeester
en opvoeder geworden van het Friese volk in de vorige eeuw. Deze
zeldzaam vruchtbare volksschrijver, die de kleine wereld van boeren,
burgers en arbeiders raak wist te tekenen, deze redacteur van jaarboekjes
en maandschriften en schrijver van kluchten en spelen,
heeft door zijn rijmen, verzen en liedjes als lekepreker grote invloed
uitgeoefend. Hij was een rationalist, die gezworen heeft bij wetenschap
en inzicht en aanvankelijk alles heeft verwacht van verlichting
en vooruitgang. Het Christendom is voor hem eigenlijk
alleen van belang om de moraal en deze is practisch geen andere
dan de moraal van het Nut en van een Multatuli. Godsdienst wordt
een practische zaak: handel als mens en het is in orde. Het Modernisme
is hem niet vreemd en toen de voormannen der moderne
theologie in opspraak kwamen, verdedigde hij mannen als Scholten
en Hoekstra met de opmerking, dat Luther en Calvijn in hun dagen
ook voor nieuwlichters werden uitgemaakt. 3
Met kerk en clerus in het algemeen en vooral met de rechtzinnige
wereld heeft Dykstra niet anders dan de draak gestoken. In
1
H. G. CANNEGIETER, De Friesche Beweging, Amsterdam 1917, 7.
2
WUMKES, Bodiers, 586.
3
Brief jen Seaheleboer oan Haitskemoai, in: De bijekoer, 1846, 71-72.
148
wumkes.nl

de Fryske Nijsboade, het eerste weekblad in het Fries, dat onder
zijn redactie 28 Juni 1864 begon te verschijnen, geeft Dykstra
dit binnenlands nieuws: „Dominee Gravemeijer te Midwolde heeft
een beroep gekregen voor Onstwedde. Hij heeft dit ernstig in overweging
genomen en dat is geen wonder, want Onstwedde biedt
circa vier duizend gulden tractement (vergelijk daar eens even mee
Matth. 8, 30). Dominee is naar Onstwedde geweest om de zaak daar
eens op te nemen. Toen hij op die reis dicht bij het dorp gekomen was,
kwam hem een hoop volk tegemoet, dat verlof vroeg de paarden
voor de wagen weg te halen om de wagen dan met elkaar naar het
dorp te trekken. Dominee stond dat toe en onder het luiden van de
klokken en het geroep van „Hosanna" werd hij in Onstwedde binnengehaald.
Mij dunkt, dat ze daarbij gezongen hebben:
Verhoogt, o poorten nu den boog.
Rijst, eeuw'ge deuren rijst omhoog!
Opdat uw Koning in moog' rijden.
Wie is die vorst zoo groot in eer?
Het is de Weleerwaarde heer
Die heerlijkheid wil zonder lijden.
Zo ziet men, dat onbeteugelde godsdienstijver makkelijk op mensenvergoding
uitloopt..." 1
Geestig maar scherp is Dykstra ook in zijn Reis naar het zendingsfeest
in het Oranjewoud op den 9den Julij 1873, waarin hij constateert:
„'t Gaat met de oude kerkleer zoetjes aan naar het einde,
evenals de Deventer koek van het vrouwtje, die ze bij kleine plakjes
consumeerde". 2 Op dominee's had Waling Dykstra het al helemaal
niet begrepen. „In zijn stapels geschriften", zegt Wumkes, „heb ik
niet één nobele predikantenfiguur kunnen ontdekken. De zwartrokken
hebben het altijd verkorven. Ze zijn lui, schijnheilig, baatzuchtig
of onnoozel". 3
Ook Tsjibbe Gearts van der Metden (1824-1906) stamt uit de school
van Multatuli. Hij werd in 1824 aan de Bergumerdam geboren.
In zijn jonge jaren hielp hij in de klokkenmakerij van zijn vader en
heeft er later ook zelf wat in geknutseld. Hij heeft een boekhandel
gedreven, was een tijdlang agent voor een pakketvaart op New
York, is met zijn voordrachten de boer op geweest, kwam bij de
1 Geciteerd bij WUMKES, Paden, II, 155.
2 a.u;., uit het Friesch vertaald door den schrijver, Leeuwarden 1873, 27.
3 Waling Dykstra, 14 Aug. 1821-15 Jan. 1914, in: De Vrije Fries, 22 {1914) 93.
149
wumkes.nl

post, keerde weer naar de boekhandel terug en werd de uitgever
van het Kanton Bergum Advertentie- en Nieuwsblad.
Zijn moeder was streng orthodox, zijn vader ging door voor
liberaal maar was erg bijgelovig. Ook Tsjibbe Gearts ging aanvankelijk
rechtzinnige wegen en bezocht de oefeningen in Augustinertille,
welke geleid werden door Tamme Uiterdijk, die later de eerste
Afgescheiden predikant van Franeker werd. Van der Meulen heeft
altijd meer respect getoond voor de Afgescheidenen dan voor de
orthodoxie van het Réveil x , maar op den duur kon de orthodoxie
hem niet bevredigen. Hij raakte aan het twijfelen door het vrijmetselaarsboek
van C. F. Volney Les Ruines ou Méditations sur
les revolutions des empires, waarvan de eerste vertaling in 1796
te Amsterdam was verschenen. De Dageraad sneed de laatste
banden met de orthodoxie door. Tsjibbe van der Meulen is zijn leven
lang een religieus mens gebleven, maar dan een met begrippen van
een vrijdenker. Naar geen van beide kanten is hij consequent geweest;
alle combinaties waren mogelijk bij deze begaafde dichter,
uitstekende verteller, schrijver van diep-religieuze verzen en tegelijk
van de meest dwaze kluchten. Zo kon deze man schrijven: „Ik
bin wol gjin ongelovich minske al hechtsje ik my yn folie dingen
mear oan de leare fen Bûddha as oan de kristlike leare, dy't nei
forrin fen lange jierren wol blike scil gjin stek to halden, mar as
ik bitink ho nuver ús wei soms rint, ho wonder it iene út it oare
foarkomt, den tink ik wol ris om dy psalm:
Dy't wiis is merk' dy dingen
En jowt forstandich acht
Op 's Hearen bannelingen
Safol fen Ijeafde en macht". 2
Dit „enfant terrible" van de Friese samenleving heeft er alles uitgeflapt,
wat hem in het zin kwam: vrome uitingen, die een gelovig
mens uit het hart gegrepen zijn, maar ook vlijmscherpe opmerkingen,
die pijn deden. Vooral de rechtzinnigheid, die hij alleen van
de donkere zijde heeft beschouwd, moest het vaak ontgelden, zoals
in zijn Lân-geanne to Feankleaster, de 25e fen Haimoanne 1877 3
en Gepke sonder moffen oan nei 't Sindings feest to Feankleaster.*
1 Vgl. WüMKES, Bodders, 630.
2 Geciteerd bij WUMKES, Bodders, 620.
3 Harns 1877.
4 Liowert 1877.
150
wumkes.nl

Van der Veen, Dykstra en van der Meulen waren niet de enigen.
Wumkes noemt een honderdtal geestverwanten en medewerkers
van Waling Dykstra, die vanuit een zelfde geestelijke achtergrond
hun bijdrage hebben geleverd aan de opvoeding en voorlichting
van het Friese volk in de 19e eeuw. 1
Winterjounenocht. Een belangrijk onderdeel van dit vormingswerk
was de „Winterjounenocht", of Winteravondpret, avonden van
Friese kleinkunst, die in de winter van dorp tot dorp gehouden
werden. In het midden van de 19e eeuw werd hier en daar reeds
zo iets geïmproviseerd door dominee of schoolmeester om de mensen
het een en ander voor hoofd en hart te bieden. Het initiatief kreeg
een eigen vorm en de naam „Winterjounenocht", toen Waling Dykstra
en Tsjibbe van der Meulen in de winter van 1860 deze vorm van
volksonderwijs en volksvermaak ter hand namen en avond na avond
in dorpszalen op de planken kwamen. 2 Nadat Dykstra van 1860
tot 1864 met van der Meulen op pad was geweest, vond hij van
1864 tot 1870 een compagnon in de boekhandelaar Gerben Colmjon
(1828-1884), een van de voormannen in de Friese Beweging, die
later archivaris-bibliothecaris van Friesland werd. Dat er 's winters
heel wat plaatsen „bespeeld" werden, blijkt wel uit het volgende
lijstje steden en dorpen, dat tussen 29 November 1864 en 28 Februari
1865 werd afgewerkt: Heerenveen, Makkinga, Roordahuizen, Holwerd,
Oenkerk, Dokkum, Franeker, Bozum, Beetgum, Sexbierum,
Irnsum, O.L.Vrouwe-parochie of Vrouwbuurt, Sneek, Marssum,
Winsum, Oosterwierum, Dokkumer Nieuwe Zijlen en Warga. 3
Van 1870 tot 1876 was de humorist van Hardegarijp, Auke Boonemmer
(1823-1894), Dykstra's metgezel en daarna heeft Dykstra het
werk nog tien jaar alleen gedaan . 4 Inmiddels was ook Jentsje Sytema
(1824-1885) op de planken verschenen. Hij was in Grouw geboren
en nog verwant aan de Halbertsma's. Zijn ouders waren Mennisten
van het degelijke soort, maar zijn moeder had het niet op dominee's
en zei wel eens: „it binne wiismakkers". 5 Jentsje kwam later in
Haulerwijk terecht, maar het „lytse spultsje" bracht weinig op
en om er wat bij te verdienen, begon hij in 1863 ook met de Winterjounenocht,
eerst samen met zijn broer G. Sytema van Rinsumageest
1 Bodders, 601-613.
2 Vgl. WUMKES, SDK, 1860 en volgende j aren.
3 IDEM, Paden, II, 153.
4 IDEM, Bodders, 595.
5 Ibid., 570.
151
wumkes.nl

en daarna samen met Auke Boonemmer, die als huisschilder in de
wintermaanden toch niet veel te doen had. Nadat Sytema drie winters
met Boonemmer op pad was geweest, trok hij er na 1865 met zijn
zoon Joannes op uit. Zij bewogen zich vooral in de Wouden.
Behalve de genoemden waren er nog ettelijke anderen, die zich
met deze vorm van kleinkunst bezig hielden. 1
Winterjounenocht was een eigentijds stuk vormingswerk met een
fleurige noot er doorheen. Wat er in de kringen van Nut en Loge
leefde, het nieuwe licht van Liberalisme en Modernisme, is langs
deze weg tot het volk gekomen. Na urenlange tochten hebben deze
volksmannen avond aan avond in rokerige en bedompte herbergzalen
geageerd tegen domheid en bijgeloof, tegen schijnheiligheid
en onrecht, tegen heerszucht en drankmisbruik; zij hebben de verlichting
en de vooruitgang gepreekt, tegelijkertijd pleitend voor
eenvoud en soberheid en voor het „sljucht en rjucht" van het
Friese karakter. Zij hebben daarbij Afscheiding en Réveil, het oude
geloof en de rechte kerkleer, de kerk zelf en de predikanten-wereld
niet ontzien. Wanneer de hele maatschappij van de burgemeester
tot de schoenmaker over de hekel werd gehaald, dan bleef niets
en niemand gespaard. 2
Opzet en strekking van de Wint er jounenocht komen duidelijk
naar voren in een beschouwing van Baarda uit Dantumawoude
van het jaar 1862. Hij beschouwt deze avonden als symptomen van
een nieuwe tijd, waarin het oude geloof wel spoedig zal verdwijnen.
Het zijn de dagen van de opkomst der moderne richting en aan
wonderen wordt door velen niet meer geloofd. Baarda gelooft evenmin
aan wonderen als aan heel veel leerstellingen, maar hij begrijpt
alleen niet, dat de mensen, die wél van wonderen houden, niet
onder de indruk komen van het wonder, dat de nieuwe denkbeelden
met rasse schreden voortgang maken en zeer veel aanhangers vinden.
W T at de Wint er jounenocht betreft: hij heeft er aanvankelijk niets
van verwacht. Toen hij Dykstra en van der Meulen in Dokkum
bezig hoorde, heeft hij meegelachen om de snedige opmerkingen,
maar in zijn hart dacht hij: „dit is „charlatannerie", die op een
mislukking moet uitlopen en het heeft geen ander resultaat dan, dat
1 Vgl. ibid., 579.
2 Vgî. o.a. W. DYKSTRA, Friske Winterjûne-nocht. Foardrachtîn Rîm en Unrîm, Freantsjer
1876; J. SYTEMA, It kranteUzen fen Boer Pibe, bclústere iroch syn lytsfeint, Oosterwolde 1865;
IDEM, Katechismus fen de Leare der Wierheid, dêr 't Boer Pibe syn lytsfeint yn ûnderrjuchte,
om altyd witte to kinnen út hu)et Itoeke de Wyn ïtaeü, Holwerd 1878.
152
wumkes.nl

velen versterkt worden in hun mening, dat het boerenfries alleen
goed is voor kluchten". Maar nu heeft hij toch begrepen, dat er meer
achter zit: het voornaamste doel is de moraal te verbeteren en humor
en satyre zijn daartoe de middelen. Baarda heeft er nu plezier in
gekregen, want er is geen enkel stuk bij, waar niet een sterke moraal
in ligt en die kan men op deze avonden dan allicht beter leren dan
bij heel wat dominee's in de kerk. Baarda besluit: „Iedereen, die
van beschaving houdt, . . . iedereen die liefde heeft voor wat goed
is, die naar lering en naar luim verlangt, die lachen wil en . . . bidden:
„leid ons niet in verzoeking", in het kort iedereen die waarheid of
natuur wil hebben, die gaat, als hij een Fries is naar de „Frîske
Winterj ounenocht". 1
Als het uit de opzet van de stukken zelf niet viel op te maken,
dan zou alleen al deze stem uit de pers van die dagen kunnen bewijzen,
dat deze voordrachten beschouwd moeten worden als buitenkerkelijke
leke-preken en dat deze Winterjounenocht-avonden een
soort geseculariseerde diensten zijn, waarin de zwakke plekken
van het kerkelijk Christendom, niet op kwaadaardige maar wel op
vrijmoedige manier, worden blootgelegd. Men kan de ene parallel
na de andere trekken tussen wat zich hier in de vrijzinnige wereld
en wat zich ginds in de rechtzinnige wereld afspeelt. Wumkes heeft
terecht opgemerkt, dat Dykstra, van der Meulen, Colmjon en alle
anderen, die in beginsel kilometers ver af stonden van de leidende
leke-figuren in de kringen van Afscheiding en Réveil, wat de
vorm betreft, toch eigenlijk ook „oefenaars" waren. 2 Al deze voordracht-kunstenaars
zijn predikanten van de vrolijke soort en Waling
Dykstra, die het zo weinig op de dominee's begrepen had, was
„zelf een moraalpreker op en top, zij 't zonder bef en toga. De
man, die de dolste „fiten en aventûren" weet te verzinnen, die
jarenlang zalen vol heeft doen daveren van het lachen, die stapels
kluchtspelen heeft geschreven, moet preeken, tijdig en ontijdig.
Zonder zedelijke toepassing kan hij niet aan het eind komen". 3
Ook op het gebruik van een bijbeltekst als punt van uitgang, op
het feit, dat een Sytema zijn voordracht „Katechismus" noemt en
opbouwt naar het schema van het vragenleren bij de dominee's,
werd door Wumkes gewezen, zoals door hem tevens de vraag is
1 J. BAARDA, Winterjoune-nocht. Ingezonden stuk, in: Bolswardsche Courant, n December
1862.
2 Paden, IV, 549-55°-
3 IDEM, Waling Dykstra, 93.
153
wumkes.nl

gesteld, of Dykstra zijn bijnaam „oom" - in de wandel heette hij
Waling-om - misschien ook aan zijn preken te danken heeft, omdat
vooral de Mennisten-leraars zo wel genoemd werden. 1 Zo waren
ook de dragers van het nieuwe licht in de uiterlijke vormen nog
kinderen van hun tijd, maar zij hadden de oude zakken met nieuwe
wijn gevuld.
Volkstoneel. Dykstra en de zijnen hebben door hun voordrachten
het volk geleerd op de planken te staan en zodoende heeft de
Winterjounenocht het toneelspelen gestimuleerd. Rond 1865 heeft
ook het kleinste dorp in Friesland zijn reciteercollege, toneelgezelschap
of rederijkerskamer, want datgene, wat men de trekkende
voordrachtskunstenaars had zien presteren, wilde men nu ook
zelf graag klaarspelen. 2
Naast Hollandse stukken werden er ook steeds meer Friese
stukken gespeeld, door Dykstra, van der Meulen en andere kluchten
toneelschrijvers samengesteld. Zeer snel ontstond er een omvangrijke
toneelliteratuur: ettelijke tientallen schrijvers schreven enige
honderden stukken en weldra was het komediespelen niet van de
lucht. 3
Het gehalte van de stukken is geleidelijk gestegen. Terwijl de
oudere stukken onmogelijke domheden en lompheden bevatten, met
hier en daar wat spot er door heen, is later een beter genre opgekomen.
De onmogelijke kluchten werden door behoorlijke blijspelen
vervangen en men kwam aan echt toneelspel toe, waarin ook de
moraal niet ontbrak. 4
Ook in het Fries volkstoneel hebben de afkeer van al wat „fyn"
was, de laatdunkendheid ten opzichte van de kerk en de minachting
van de dominee's-wereld zich niet onbetuigd gelaten. Het meest
wrange is misschien wel geweest, het allegorische stuk Fen 't
alde jier yn 't nye jier van Tsjibbe van der Meulen, dat in 1866
voor het eerst in Bergum werd opgevoerd. 5 Als het oude jaar de
hele inventaris aan het nieuwe jaar overdraagt, dan is daar ook
de kerk bij. En de kerk heeft bij zich de formulieren, de bijbel
en het kruis als de attributen van tweedracht en ellende, want de
kerk bestaat alleen door de afgunst van de partijen onderling. Was
1 Ibid., 93-95-
2 Vgl. WUMKES, Paden, II, 241; 247-254; Paden, IV, 651.
3 SIPMA, a.a., 164.
4 Ibid., 166 vv.
5 Vgl. WUMKES, Paden, II, 254-257.
154
wumkes.nl

er meer broederzin, dan zou de ijver van de gelovigen wel bekoelen
en dan konden de banieren van de onenigheid worden opgerold.
Maar maatregelen noch kruisen kunnen het verval van de kerk
tegenhouden. De toren stort ineen, het dak komt omlaag en dan
wordt zichtbaar, wat altijd in de kerk gevangen werd gehouden:
het hart!
Langs deze wegen is het nieuwe licht onder het volk gekomen.
Misschien is er weinig direct contact geweest tussen de kringen van
Nut en Loge en het gewone volk. Ook is het de vraag, of de denkbeelden
van de moderne richting aansloten bij het kerkvolk in de
achterste banken. Maar dat de moderne gedachte door de Friese
volkslectuur, de Friese voordrachten en het Fries volkstoneel de
weg heeft gevonden naar het volk, al is het dan in gesimplificeerde
en gevulgariseerde vorm, dat staat vast. Ongetwijfeld heeft heel
deze beweging van volksopvoeding en volksvermaak bijgedragen
tot bewustwording en tot zowel intellectuele als morele verheffing van
het Friese volk op het platteland en in de steden, maar tegelijkertijd
moet er ook een ontbindende invloed van zijn uitgegaan op het
godsdienstig leven en het kerkelijk besef. Hier waren alle voorwaarden
aanwezig om een toch al zwakke christelijke geloofswereld
te reduceren tot een vage godsgedachte, christelijke moraal
te laten opgaan in burgerlijk fatsoen of misschien in de zin voor
het „sljucht en rjucht", in de kerk niet veel meer te zien dan een
verouderd instituut en dominee's te beschouwen als aftandse
wezens. De invloed van een dergelijke stroming op het volk is
onberekenbaar, wellicht ook in de zin van enorm groot.
Waar hier sprake was van het volk, gold het alleen de meer vrijzinnige
groepen. Van der Veen en Dykstra, van der Meulen en
Sytema en alle anderen zijn langs de orthodoxe wereld heengegaan.
Zij hebben er nauwelijks een goed woord voor over gehad, maar
rechtstreeks ook geen invloed in die wereld uitgeoefend. De „fynen"
- haat is een trek, die zij vrijwel allen vertoonden. Zij hebben zich
geërgerd aan alles, wat orthodox was en deze ergernis niet onder
stoelen of banken gestoken. Het was hun tekort, dat zij geen begrip
hebben gehad van en voor de religieuze waarden, die in de orthodoxe
wereld leefden. 1 De rechtzinnigen van hun kant hebben voor
deze volksstroming tot het eind van de 19e eeuw geen ander woord
gekend dan het „anathema". Als zij hierin ook een doorwerking
1 Vgl. PlEBENGA, a.W., 49.
155
wumkes.nl

van uiterste vrijzinnigheid en verregaande vrijdenkerij hebben gezien,
zagen zij het niet helemaal verkeerd, maar daarom was het
allemaal nog geen goddeloosheid en lichtzinnigheid. De dragers
van het nieuwe licht werden ook door levensernst en verantwoordelijkheidsgevoel
gedreven en daarom zou het een belediging en
een onrecht zijn in hen alleen maar grappenmakers en liedjeszangers
te zien. Het was over en weer een en al wanbegrip en misverstand,
onkunde en afzijdigheid, en men is geneigd om te veronderstellen,
dat de tegenstellingen, die tot op de huidige dag tussen
deze groepen aanwezig zijn, in deze tijd hun scherpe kanten hebben
gekregen.
Rond 1870 komt een ander aspect in deze volksbeweging meer dan
tot nu toe naar voren: het sociale aspect. In de oude socialistische
beweging loopt deze volksstroming door en het kan dan ook geen
verwondering wekken, dat een latere geschiedschrijver van het
socialisme in het werk van Waling Dykstra en zijn geestverwanten
een aanloop heeft gezien naar de socialistische volksbeweging. 1
II. De oude belijdenis
Het opdringen van de moderne gedachte in en rondom de Hervormde
Kerk in Friesland drong de oude belijdenis meer dan ooit
tot krachtig verweer en felle tegenstand. Wel heeft de Hervormde
Kerk de spanning tussen vrijzinnigen en rechtzinnigen, of nog algemener
tussen rekkelij ken en preciesen al veel langer gekend,
maar de ontwikkeling van de vrijzinnigheid in de 19e eeuw, vaak
ondersteund door de bovenlaag van de bevolking, had de rechtzinnige
groepen, die dikwijls ook in sociaal opzicht de mindere
waren van de tegenpartij, reeds in de dagen van het Fries Réveil
in de oppositie gedreven. Nu de vrijzinnigheid in de moderne richting
zulke extreme vormen aannam, waren in de rechtzinnige
wereld alle mogelijke reactie-verschijnselen te verwachten.
De reeds vrij normale reactie-verschijnselen blijven zich voordoen.
Iedere Zondag zijn er rechtzinnigen, die de eigen dorpskerk, waar
een moderne voorganger op de kansel staat, voorbijlopen om ergens
anders te gaan zitten onder het gehoor van een predikant van de
oude belijdenis. Daar laten de ouders hun kinderen dopen en de
belijdenis afleggen, terwijl zij er zelf niet alleen kerken, maar er
ook ter Avondmaal gaan. Ds van Giffen maakt zich dan ook
1 Vgl. B. BYMHOLT, Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Nijmegen 1894,187-188.
156
wumkes.nl

oos over een algemeen verschijnsel, als hij zegt: „Wel niet door woorden
(afscheids-akte) als men vroeger consequent deed, maar door
daden scheiden zij zich van ons af, verbreken den band der onderlinge
gemeenschap, gaan elders ter preke, ten doop, ter catechisatie,
leggen daar hunnen belijdenis af en gaan er ten avondmaal - alsof
met leervrijheid gehoorvrijheid en dergelijke gepaard kan gaan,
verbreking van den band der liefde en des vredes, verstrooi] ing en
scheiding van het huisgezin, dat de Heer tezamen gevoegd wil
houden". 1 Ook gebeurt het, dat orthodoxe predikanten binnendringen
in gemeenten met een moderne voorganger. Zo is de
rechtzinnige dominee van Sexbierum binnengeslopen in St. Jacobiparochie
en heeft daar in een herberg gepreekt en de gelovigen
gewaarschuwd voor die wijsgeren en geleerden van de moderne
richting, die alle geloof wegcijferen. De Zondag daarna heeft de
vrijzinnige predikant, de Haas, daarover een hartig woordje
gezegd. Hij wist allang, dat zijn ambtsbroeder in Sexbierum van
geleerdheid niet veel moest hebben, en de tijd, die hij nu gebruikte
om in een andere gemeente te gaan preken, kon hij beter besteden
aan catechisatie in zijn eigen gemeente, waar het volk enorm achterlijk
bleek te zijn. En wat de zaak zelf betrof: „Die ingeslopen valsche
broeders van onze dagen, die zoo indringen in andere gemeenten,
weten zeer wel, dat zij daardoor twist en tweedragt zaaijen. Maar
wat zou hun dat bekommeren? .... De heerschappij van hunne
partij, dat is hun eigenlijk doel, en toch verschijnen zij in uw
midden, in kerkelijk gewaad, diep bewogen, zooals zij zich voordoen
met deze gemeente, daar zij zoo jammerlijk wordt verleid, daar
zij verstoken heet te zijn van het dierbaar en zuiver evangelie". 2
Het optreden van de rechtzinnige groepen versterkt weer de
tegenzin bij de voorgangers van de moderne richting. Zij wensten
niet betutteld te worden door de mindere man om hun moderne
denkbeelden, en ergerden zich hevig over de verschillende practijken
van orthodoxe collega's. Alting van Dokkum heeft heel de afkeer
van de orthodoxie uit zijn dagen en al zijn ergernis over
de Vrienden der Waarheid neergelegd in het consigne, dat als
een verwensing klinkt: „In den naam der menschenliefde, in den
naam van Nederlands toekomst: niet verdraagzaam tegen het
Kal vinisme der 19e eeuw!" 3
1 a.w., 16.
s a.w., 24-25.
3 Mnemosyne, 140.
157
wumkes.nl

Wat vroeger incidentele schermutselingen waren, wordt nu een
georganiseerde strijd. De Hervormde Kerk wordt door deze strijd
der richtingen verzwakt en ontluisterd, en voor degenen, die toch
al aan de rand van de kerk leefden, was het een aanleiding te
meer om zich beleefd of bars van dit gekrakeel der gelovigen af
te wenden. Intussen zoekt een deel der rechtzinnigen zijn heil
buiten de volkskerk, terwijl de meerderheid van de aanhangers
der oude belijdenis binnen de Hervormde Kerk stand houdt.
1. de Christelij k-Gereformeerde Kerk en de secten als
toevluchtsoorden
Scheen de Christelij k-Gereformeerde Kerk aanvankelijk weinig levensvatbaarheid
te bezitten, zij is in de loop van de 19e eeuw in Friesland
verrassend snel gegroeid. Het kleine groepje van 2020 personen
in 1837 blijkt later bij iedere volkstelling opnieuw, zowel
absoluut als relatief, te zijn toegenomen: 4698 (1.89%) in 1849,
8515 (3.10%) in 1859, 14.995 (5.12%) in 1869, 22.471 (6.81%)
in 1879 en 29.649 (8.83%) in 1889. Deze indrukwekkende ontwikkeling
kan niet uit natuurlijke aanwas alleen verklaard worden.
En hoeveel wervende activiteit er van dit kleine kerkgenootschap
ook moge zijn uitgegaan, het resultaat daarvan zou ongetwijfeld
veel geringer geweest zijn, wanneer de rechtzinnigen zich binnen
de volkskerk algemeen thuis hadden gevoeld. Het is echter duidelijk,
dat de Christelij k-Gereformeerde Kerk in de loop van de 19e eeuw
het toevluchtsoord voor vele bezwaarden uit de volkskerk is
geweest.
De feitelijke ontwikkeling van de Hervormde Kerk heeft niet
weinig rechtzinnigen in de haven van de Christelij k-Gereformeerde
Kerk gedreven. Het moet wel een algemeen verschijnsel zijn geweest,
dat de vrijzinnige oriëntatie en meer nog de hier en daar van boven
af doorgevoerde modernisering van diverse gemeenten, vele rechtzinnigen
er toe dreef om eerst alleen als hoorders, later ook als
lidmaten hun heil te zoeken in de kerk van de Afscheiding. 1 Klunder
signaleert dit verschijnsel voor Drachten 2 , en Wumkes vermeldt,
dat het grote verloop van Hervormden in Harlingen naar de
Christelij k-Gereformeerde gemeente ter plaatse, aanleiding werd
om toch maar een rechtzinnige predikant te beroepen. 3
1 Vgl. DE« KOE, De gevangenschap, 4 en 6; ALGRA, In gevangenschap; WUMKES, FR, 244.
a a.ie., 395-396>
' FR, 244-
158
wumkes.nl

Merkwaardig is wel, dat deze uittocht hier en daar van Hervormde
zijde zeer positief in de hand werd gewerkt. Toen Wirdum
een moderne predikant had gekregen, riep een deel der rechtzinnigen
een Christelijk-Gereformeerde gemeente in het leven. De
kerkvoogden van de Hervormde gemeente lieten zich niet onbetuigd
en stelden terrein ter beschikking voor de bouw van een eigen kerk
of locaal! x Ook in St. Anna-parochie deed zich iets dergelijks voor.
Tijdens de zeldzaam lange vacature, waaronder deze gemeente
geleden heeft (1864-1902), richtte de kerkeraad tot de moderne
consulent het verzoek om, terwille van de rechtzinnigen in de
gemeente, middagdiensten te willen toestaan, door een predikant
naar eigen keuze te leiden. De consulent wees dit verzoek van de
hand met een motivering, waarin er ook op werd gewezen, dat de
rechtzinnigen immers terecht konden bij de Christelijk-Gereformeerde
predikant ter plaatse! 2
Terwijl de moderne richting toch al ontbindend op het kerkelijk
leven in vele gemeenten werkte en tot uitschuiving van rechtzinnige
groepen leidde, werd de verstrooiing van het kerkvolk door dergelijke
practijken van Hervormde ambtsdragers wel zeer sterk in de
hand gewerkt.
In veel beperkter mate hebben de secten als toevluchtsoord voor
bezwaarden uit de Hervormde Kerk gefungeerd. Al blijven zij, als
symptomen van de situatie binnen de Hervormde Kerk, niet zonder
betekenis, quantitatief gezien spelen zij in de 19e eeuw toch geen
belangrijke rol. In de uitslagen van de volkstelling van 1899 worden
in Friesland de volgende secten genoemd: Apostolischen, Hersteld
Apostolischen, Vrije Evangelischen, Vrije Evangelische Zendingsgemeenten,
Baptisten, Hernhutters (Evangelische of Moravische
broedergemeenten), Mormonen, Leden der Vrije Gemeente en het
Heilsleger. Deze secten telden gezamenlijk slechts 1960 leden.
Van dit totaal behoort de meerderheid tot de Vrije Evangelische
gemeenten (1060) en de Baptisten (610).
2. het verweer binnen de Hervormde Kerk
De meerderheid der rechtzinnigen hield binnen de Hervormde
Kerk stand. Heengaan naar elders zou betekenen, dat de „kerk der
1 DE KOE, De gevangenschap, 6.
2 H. BOITEN, Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid van het 250jarig
bestaan der Ned. Hervormde Kerh te St. Anna-parochie, St. Annaparochie-Bergum
1932, 22.
159
wumkes.nl

vaderen", aan de willekeur der moderne richting zou worden
prijsgegeven. Er is dan ook meer gedacht aan het uitdrijven der
vrijzinnigen dan aan een heengaan van de rechtzinnigen. In ieder
geval had de „Vereeniging van de Vrienden der Waarheid" in Friesland
zich reeds in 1867 duidelijk tegen heengaan uitgesproken en
nadrukkelijk het consigne rond gegeven: Blijft op uw post!
In het algemeen is het streven der rechtzinnigen er op gericht
geweest het eigen volk vast te houden, zoveel mogelijk sleutelposities
in handen te krijgen en de overmacht van de floreenplichtigen
te breken.
In overwegend vrijzinnige gemeenten werden, ten behoeve van de
rechtzinnigen, evangelisaties in het leven geroepen. De ressortbijeenkomsten
van de Vrienden der Waarheid hadden overal in
Friesland reeds lang een tegenwicht gevormd tegen de vrijzinnige
prediking. Deze samenkomsten leidden in vele gemeenten tot de
vorming van evangelisaties, die door het beroepen van een
orthodoxe voorganger een rechtzinnige prediking garandeerden.
Bovendien werd getracht de zetels in de classicale en provinciale
besturen, alsmede in de synode zoveel mogelijk door rechtzinnige
figuren te doen bezetten. Het Provinciaal Kerkbestuur van Friesland
kreeg een rechtzinnige meerderheid en ook in de classicale
besturen van Dokkum en Sneek domineerden de voorstanders
van de oude belijdenis. Maar in de classicale besturen van Leeuwarden,
Harlingen en Heerenveen was het overwicht aan de zijde van
de voorgangers der moderne richting.
Tenslotte is vooral van rechtzinnige zijde hardnekkig geijverd
voor de afschaffing van het floreenstelsel, om zodoende het gat te
stoppen, waardoor nu al zolang de vrijzinnigheid in menige gemeente
was binnengelopen. Het floreenstelsel, dat de benoeming
van predikanten, de verkiezing van kerkvoogden en de controle
op de kerkelijke administratie toevertrouwde aan de floreenplichtigen,
sloeg in principe zelfs een overwegend rechtzinnige gemeente
met machteloosheid, wanneer de meerderheid der floreenplichtigen
vrijzinnig georiënteerd was. Het floreenstelsel was als een slagboom
voor de opmars der rechtzinnigen in menige gemeente en daarom
had de afschaffing ervan het karakter van een levensnoodzakelijkheid.
Ongetwijfeld heeft het floreenstelsel in vele gemeenten ten voordele
van de vrijzinnige richting gewerkt. Wel hebben dikwijls ook
vrijzinnige floreenplichtigen open gestaan voor de invloed, die van
160
wumkes.nl

echtzinnige zijde op hen werd uitgeoefend 1 , als er in een vacature
moest worden voorzien, en men kan daarom zeker niet beweren,
dat het floreenstelsei, ook al was de meerderheid der floreenplichtigen
vrijzinnig, de zaak der vrijzinnigheid door dik en dun gediend
heeft. Ook de Koe, die overigens de machteloosheid van sommige
gemeenten met een staat van slavernij vergelijkt, wil niet „beweren,
dat de tegenwoordig nog bestaande wijze van benoeming van predikanten
in Friesland overal tot zulk een ergerlijke slavernij der
gemeente aanleiding geeft; integendeel ons zijn ook voorbeelden
bekend van edele onpartijdigheid, waardoor niet weinig grondeigenaars
bij het uitbrengen hunner stemmen zich richten naar
den duidelijk uitgesproken wensch der gemeenten; er zijn ook gemeenten,
waar het ongerijmde van het stelsel vaak getemperd
wordt door de persoonlijke gezindheid van hen, die uit kracht
daarvan bij de benoeming handelend optreden". 2 Maar dat het
nieuwe licht links en rechts op de kansel is gekomen, was vaak
te danken aan het feit, dat het er was neergezet door hetgrondkapitaal
en niet omdat het was binnengehaald door een gemeente,
die zich geleidelijk aan in moderne richting had ontwikkeld.
Ook staat het vast, dat bij het beheer van de kerkelijke goederen
niet altijd de opbouw van de kerk als richtsnoer heeft gegolden.
Op de eerste plaats hebben de floreenplichtigen hun rechten vaak
uitgebreid. Terwijl hun strikt genomen alleen het toezicht op het
beheer toekwam, voerden zij vaak het beheer zelf. En hoewel hun
competentie alleen de kerkelijke goederen en fondsen in engere zin
betrof, zijn zij er vaak niet voor teruggeschrokken om ook over
de pastorie-, kosterij- en andere kerkelijke goederen en fondsen
te beschikken.
Niet alleen tegen de uitwassen, maar tegen het systeem zelf is
de strijd gevoerd. Een van de eersten, die tegen dit stelsel in verzet
kwam, was Ds B. Bolleman van der Veen te Eernewoude (1844-
1885), die zijn bezwaren in 1856 publiek maakte. 3 Een meer stelselmatige
actie begon, toen door de ring Bergum 4 aan de Algemene
Synode van 1868 een adres werd gericht, dat de instemming meekreeg
van de ring Wirdum en van de classicale vergaderingen van
1 Op geestige wijze beschreven door WALING DYKSTRA, Dy 't Fûgels jarige wil, mat der mei
gjin stok în smite, in: Friske Winterjûne-nocht, 61-80.
2 De gevangenschap, 9-10.
3 De Floreenplichtigen; IDEM, Het reeds veel te lang gekrenkte regt.
4 Dat juist de ring Bergum deze actie inzette zal vermoedelijk samenhangen met het feit,
dat Ds Bolleman van der Veen tot deze ring behoorde.
161
wumkes.nl

Leeuwarden, Dokkum en Heerenveen. In dit adres wordt op afschaffing
van het floreenstelsel aangedrongen, opdat „de stemgerechtigde
leden der Hervormde Kerk in Friesland het hun toekomende
regt van beroeping van predikanten onbelemmerd kunnen
uitoefenen", en tevens „de administratie der kerkelijke goederen
en fondsen met aankleve er van, in haar geheel worde teruggebragt
bij de Hervormde gemeente, bij welke zij behoort". 1
Vanaf dit moment blijft de Algemene Synode jaren achtereen
aandacht schenken aan deze zeer ingewikkelde zaak. 2 De afwikkeling
er van en de opheffing van het floreenstelsel werden ernstig
belemmerd, doordat de Provinciale Staten van Friesland van oordeel
waren, dat alleen de Regering competent was de bepalingen
van het Departementaal Bestuur van Friesland van 1804 op te
heffen, terwijl de Regering op het standpunt stond, dat zulks juist
alleen door de Provinciale Staten van Friesland kon geschieden. 3
Ook binnen het Provinciaal Kerkbestuur van Friesland waren de
meningen verdeeld. 4
De strijd tegen het stelsel werd meer georganiseerd, toen op 4
September 1874 van orthodoxe zijde te IJlst het „Anti-Floreenverbond"
in het leven werd geroepen bestaande uit: Ds G. A. Rademaker,
vroeger te Sneek, Ds P. J. Moquette te Sneek, W. M. Oppedijk te
IJlst, J. Campen te Sneek, Ds I. J. Ipsius Fokkens te Scharnegoutum,
Ds M. Sjoers te Oppenhuizen, Ds H. van Broekhuizen te IJlst
en Ds S. S. de Koe, vroeger te Buitenpost. Van deze zijde werd
gewezen op de onhoudbaarheid van een stelsel, dat het beroepen
van predikanten in handen legde van personen, die vaak alleen
maar in de Hervormde Kerk gedoopt waren, die tot de gemeente,
welks geestelijke belangen zij dienden te behartigen vaak in geen
andere relatie stonden, dan dat zij ter plaatse toevallig grond in
eigendom hadden en onder wie er niet zelden gevonden werden,
die voor de godsdienst in het algemeen en voor de Hervormde Kerk
in het bijzonder volkomen onverschillig waren. Het verzet binnen
rechtzinnige kringen tegen dit stelsel nam toe, toen juist in deze
jaren de gemeenten Berlikum, Wirdum, Oosterend en Buitenpost
1 Handelingen 186S, 136.
2 Vgl. Ibid., 135-137; 151; 153; Bijlage 22-38; 1869, 206; Bijlage B. 52-53; 1870, 149-150;
207; 214-215 en Bijlage B. 136-192; 1871, 75; 186-201; 340-341 en Bijlage B. 176-184; 1872,
139 en Bijlage B. 130; 132-134; 1873, 231-233; 242-243 en Bijlage B. 143-148; 1874, 243-258;
3°9-
3 Ibid. 1871, 186-201.
4 Ibid. 1870, Bijlage B. 148-154.
162
wumkes.nl

een voorstander van de moderne richting thuis gestuurd kregen.
Deze gevallen leidden er toe, dat van rechtzinnige zijde nog weer
eens de aandacht gevestigd werd op het feit, dat 300 gemeenten in
Friesland „tot op dezen oogenblik gebonden zijn door en gevangen
onder eene onkerkelijke, haar vreemde en niet zelden vijandige
macht". 1
Ook begonnen de klachten over de wijze, waarop onder toezicht
van of door floreenplichtigen het beheer der kerkelijke goederen
werd gevoerd, steeds luider te worden. In 1870 kreeg de Algemene
Synode te horen, dat in tenminste 63 gemeenten van Friesland de
inkomsten der kerkelijke goederen door de floreenplichtigen ook
tot andere dan zuiver kerkelijke doeleinden werden besteed: in de
meeste gevallen ten behoeve der algemene armen of ten behoeve
van het staatsonderwijs, de onderwijzers, de school, de onderwijzerswoningen
en het onderwij zers-weduwenfonds, maar ook zeer dikwijls
„tot aanleggen van grindwegen, bestrating, graving van dobbe
of regenbak, reparatiën van torens, uurwerken, onderhoud van
eene nachtwacht enz.". 2 Hier en daar werd zelfs een deel van de
inkomsten der pastorie aan de predikant onttrokken om er armhuizen
van te stichten of wegen van aan te leggen. 3 Er werd in het
algemeen over geklaagd, dat de kerkelijke fondsen als een soort
dorpskas werden beschouwd, waaruit allerlei dorpsbelangen bekostigd
werden, terwijl de kerkgebouwen verwaarloosd werden,
aanvragen om noodzakelijk godsdienstonderwijs niet werden ingewilligd
en de diaconieën wel verplicht werden haar armen aan
de algemene armvoogdij over te dragen. 4
Het is 31 Juli 1874 geworden, voordat de Algemene Synode besloot
de uitzonderingspositie van de Hervormde Kerk in Friesland,
wat betreft het beroepen van predikanten, met ingang van 1
Januari 1875 op te heffen. Op deze wijze verviel dit gedeelte van
het recht der floreenplichtigen en kwam het beroep van predikanten
aan de stemgerechtigde leden van de kerkelijke gemeenten in Friesland.
Daardoor waren de kansen van de rechtzinnigen om hun
candidaten beroepen te krijgen aanzienlijk gestegen, waardoor een
omzwaai van gemeenten van vrijzinnig naar rechtzinnig mogelijk
1 DE KOE, De gevangenschap, 10.
2 Handelingen 1870, Bijlage B. 158.
3 Ibid., Bijlage B. 144-145.
4 Ibid., Bijlage B. 181.
163
wumkes.nl

werd, zoals al spoedig bleek in Oosterend 1 en Berlikum. 2 Busé
vermeldt dan ook, dat „door de afschaffing der florenen menig
modern predikant zijn vorige standplaats zag innemen door een orthodoxen
ambtgenoot". 3
Na dit gedeeltelijk succes werd de strijd tegen het recht der floreenplichtigen,
betreffende de administratie der kerkelijke goederen,
door het „Anti-Floreenverbond" met kracht voortgezet. 4 Het arrest
van de Hoge Raad met betrekking tot het recht op de administratie
der kerkelijke goederen van de gemeente Oosterend op 20 Mei 1881
wees uit, dat de floreenplichtigen ook dit laatste recht moesten
prijsgeven. Het verbond „had daarmee zijn doel bereikt en de
Friesche kerken werden vrijgemaakt van het dwangjuk van het
floreenstelsel". 5
Het verzet van de oude belijdenis tegen de zegetocht van het
nieuwe licht zal vóór alles gewaardeerd moeten worden als een strijd
voor het behoud van de hoogste christelijke waarden, die de
Hervormde Kerk in haar prediking, in haar bediening der sacramenten
en in haar gemeenschap van gelovigen bezat en die door de
moderne richting in het hart werden getroffen. Maar juist, omdat
de inzet zo waardevol was, valt het moeilijker te verwerken, dat
de schare van hen, die voor deze heilige zaak in de bres zijn gesprongen
samen met degenen, die achter hen kwamen, meer nog dan
een richting een partij is geworden, waardoor de strijd is gevoerd
op een wijze, die voor de Hervormde Kerk al even beschamend als
noodlottig werd.
De Hervormde Kerk gaat zo de meest bewogen periode van de
19e eeuw wel onder zeer ongunstige voorwaarden tegemoet: al te
zeer aanleunend tegen de bovenlaag der bevolking en te weinig
levend bij de noden van het kleine volk; ernstig verzwakt zowel
door de vrijzinnige stroming, die vooral in de extreme vormen van
de laatste tijd het christelijk geloof en het kerkelijk besef van velen
heeft aangetast, als door de uittocht van vele rechtzinnigen, waardoor
veel kracht was weggevloeid; naar buiten nog één kerkverband,
dat echter door vrijdenkers van allerlei soort reeds wordt beschouwd
1 WUMKES, FR, 126.
2 G. H. VAN KASTEEL, Vóór vijf-en-twintig jaren. Bladzijden uit de geschiedenis der Doleantie
in Friesland, Sneek z.j., 81.
3 BUSÉ, Het Modernisme, 114.
4 Vgl. DE KOE, De vrijmaking.
5 WUMKES, SDK, 20 Mei 1881.
164
wumkes.nl

als een verouderd instituut en naar binnen gespleten, omdat de
gemeenschap van gelovigen schijnt geweken te zijn voor de tweedracht
van partijen.
PARAGRAAF 5. HET VERLIES VAN DE „KLEINE LUYDEN"
De ontbinding van de volkskerk is naar buiten duidelijk aan de
dag getreden in de verschijnselen van Doleantie en ontkerkelijking.
De Hervormde Kerk kan wellicht gedurende heel de vorige
eeuw niet anders dan met grote reserves nog de volkskerk genoemd
worden, in ieder geval had zij naar buiten nog het voorkomen ervan.
Ook dat gaat te niet, wanneer de „kleine luyden" in grote scharen
de „kerk der vaderen" verlaten. Hoe groot en veelvuldig de verschillen
tussen de uittocht der Doleantie en het optreden van de
buitenkerkelijkheid ook mogen zijn, in beide gevallen gaat het om
een breuk met het ene kerkverband en om een emancipatie van
het gewone volk. Dat den Haag op 16 September 1886 zowel
Abraham Kuyper, de leider der Doleantie, als Domela Nieuwenhuis,
de voorman van het socialisme, in de bank der beschuldigden zag
zitten, de een om zich voor de „synodus contracta" en de ander
om zich voor het gerechtshof te verantwoorden, is toevallig, maar
het schijnt een zinvolle toevalligheid!
Dat de Hervormde Kerk in Friesland naar links en naar rechts
zovelen verloor, hangt samen met het ontstaan van een specifiek
plattelandsproletariaat in verschillende streken van de provincie.
Dit verschijnsel zal daarom eerst behandeld worden. Vervolgens
wordt aandacht geschonken aan de verwikkelingen, die met de
uittocht naar links samenhingen. Tenslotte volgt dan een korte
beschouwing over de Doleantie als de uittocht naar rechts.
Ook in de aanvang omvat de groep buitenkerkelijken in Friesland
niet alleen arbeiders. Bij de behandeling zowel van de moderne
richting als van de vrijdenkersbeweging werd daar reeds op gewezen.
Het massaal karakter van de buitenkerkelijkheid in Friesland is
echter aan het heengaan van de vele „kleine luyden" te danken.
Het is daarom, dat het wedervaren juist van deze groepen moet
worden nagegaan.
I. Het plattelandsproletariaat
Friesland heeft in de loop van de 19e eeuw binnen zijn grenzen
een eigen vierde stand zien groeien, een plattelandsproletariaat,
165
wumkes.nl

estaande uit land-, veen- en bosarbeiders, boertjes en tuinbouwers
en kleine neringdoenden in de dorpen. In het midden der vorige
eeuw worden zij tegenover de rest van de samenleving getypeerd
als „slaven naar ligchaam en geest, arbeidende, zoo ze werk hebben
van 's morgens vroeg tot des avonds om een karig stuk brood voor
zich en de hunnen te verdienen". 1 Zij leven „over het algemeen
buiten eigenlijk gezegde aanraking met de hoogere standen, en
vormen bijna eene soort van kaste op zich zei ven, die langzamerhand
een stilstaande poel is geworden, waarin ondeugd en zedeloosheid
voor het meerendeel den boventoon voeren". 2 Wanneer deze
groepen in de 2e helft van de 19e eeuw tot klasse-bewustzijn komen,
ontwikkelt zich een emancipatie-proces, dat zich weliswaar bij de
ene groep meer op kerkelijk en bij de andere groep vooral op maatschappelijk
terrein voltrekt, maar aan beide zijden vergezeld gaat
van een breuk met het eens gemeenschappelijk kerkverband.
Maatschappelijke situatie. De toestand van de arbeidende bevolking
op het platteland van Friesland, en met name in sommige
streken van deze provincie, moet in het midden van de 19e eeuw
wel zo triest geweest zijn, dat er niet licht andere gebieden in het
vaderland gevonden hadden kunnen worden, waar het aantal
behoeftigen zo enorm was toegenomen als in dit gewest. 3
Een uitzondering moet echter gemaakt worden voor Z.W. Friesland,
de z.g. „greidhoek", waar de arbeidersklasse in een aanzienlijk
gunstiger conditie verkeerde, dan zulks in de rest van de provincie
het geval was. 4
Slechte maatschappelijke toestanden worden aangetroffen in de
landbouwgebieden van Noord-Friesland, waar een groot deel van
de arbeidende bevolking geen geregeld werk heeft. Zo is het tekenend
voor de situatie in 't Bildt, dat de emigratie vanuit Friesland naar
Amerika reeds in het midden van de vorige eeuw juist uit deze
gemeente veel volk meezoog. 5 Ook was het in deze hoek, dat J. C.
Hoitsma, een huisschilder uit O.L. Vrouwe-parochie, nog vóór
1850 een anoniem pamflet de wereld instuurde onder de veel-
1
J. H. BEUCKER ANDREAE, Rapport betreffende een onderzoek naar den zedelijhen en materiëlen
toestand der arbeidende bevolking ten platten lande en van de middelen om dien zooveel
mogelijk te verbeteren, Zwolle 1850,11.
2
Ibid., 12.
s
Ibid., 1.
4
Ibid., 6-7.
5
WUMKES, SDK, 18 Maart en 30 October 1847; vgl. ook 1 Januari en 12 April 1881.
166
wumkes.nl

zeggende titel Roskam voor schurftige boeren. 1 Dit geschrift heeft
nog niet de toon van de latere socialistische strijdliteratuur en
keert zich niet tegen de Bildtse boeren, maar tegen nieuwe boeren,
die van elders in Friesland naar 't Bildt zijn gekomen en daar de
gebruikelijke billijkheid niet in acht nemen. Het is niettemin een zeer
vroege uiting van een zeker zelfbesef onder de „kleine luyden"
van 't Bildt. In latere jaren hebben de landarbeiders van 't Bildt
zich wel duidelijk uitgesproken in uitlatingen als deze: „De varkenshokken
zijn mooier en schoner dan de huizen van de arbeiders"
en: „De boeren zorgen beter voor hun kalveren dan voor hun
arbeiders" of tenslotte: „De landheer de grootste helft, dan de boeren
wat; de arbeiders mogen zwoegen en wroeten voor 4, 5, 6 centen
per uur en in de winter vlasbraken of naar de armvoogden toe". 2
Tot op de dag van vandaag is de tegenstelling tussen boeren en
arbeiders van 't Bildt vastgelegd en gesymboliseerd in de bebouwing
langs de Oude Bildtdijk.
In 1850 was in Ferwerderadeel de verhouding tussen de gezinshoofden,
die vast werk hadden en de anderen, die slechts zo nu
en dan werk konden vinden: 12 à 14 op 100. Nog ongunstiger waren
de verhoudingen in Oost-en Westdongeradeel. 3
Maatschappelijke ontreddering wordt in de 2e helft van de 19e
eeuw ook aangetroffen op de z.g. „arme Friesche heide" in het
Oosten van de provincie, zoals blijkt uit de beschrijving, die Feitsma
heeft gegeven van de toestanden op de Bergumerheide. 4 In fel
realistische taal wordt hier de zelfkant van de samenleving getekend
en het is alles brute hartstocht, dierlijkheid, dronkenschap
en delirium, wat in deze streken gevonden wordt.
In het Zuid-Oosten van de provincie doet de maatschappelijke ellende
zich voor onder de bos-, land- en veenarbeiders. In de bosrijke
streken worden de bosarbeiders geëxploiteerd door de bosbazen,
die op hun beurt weer volkomen zijn overgeleverd aan de grootgrondbezitters.
Op de oude zandgronden is er een duidelijke tegenstelling
tussen de liberale boerenbevolking en de landarbeiders.
De meeste nood werd echter geleden onder de arbeiders in de ver-
1
J. C. HOITSMA, Roskam voor schurftige boeren. Gesprek tusschen een Friesche boer en een
arbeider uit 't Bildt, Leeuwarden 1849.
2
Geciteerd bij KALMA, Oebele Stellingwerf, 10 noot 1 en hier uit het Fries vertaald.
3 BEUCKER ANDREAE, a.w., 4-8.
4 S. K. FEITSMA, Ut 'e modder fen 'e maetshififiy, in: Forjit my net 189S, 105-136 en 153-182;
IDEM, Ut it ryk fen de armoed, ibid, 1901, 151-162; IDEM, Raer folk ef de geast fen it kweade,
ibid., 1906, 218-241. Voor Feitsma vgl. WUMKES, Paden, II, 427-440.
167
wumkes.nl

veningen. De afgravingen van het hoogveen (1700-1850) en de
exploitatie van de laagveengebieden (1850-1900) hebben meer dan
een eeuw lang turf makers, vooral uit Noord-O verijsel, en losse
arbeiders of baggelaars vanuit heel Friesland en zelfs uit Duitsland
hierheen getrokken, zodat deze streken zijn volgelopen met een bevolking,
die telkens verder trok, naargelang de verveningen zich
verplaatsten. De groep vaste arbeiders der turfmakers was met
handen en voeten gebonden aan de veenbazen of onderbazen, die
door de vervener waren aangesteld. Het systeem van de gedwongen
winkelnering bij de veenbaas werd een ernstig maatschappelijk
euvel, dat grote ontevredenheid wekte. De losse arbeiders, ondergebracht
in keten achter de iets betere woningen van de turfmakers,
hadden in het voorjaar zes tot negen weken werk in de venen, en
zwierven voor de rest van het jaar door Friesland, Groningen of
nog verder, om als grasmaaiers, vlastrekkers of in het algemeen als
los landarbeider nog iets te kunnen verdienen.
Terwijl onder de oude landadel een zuiver feodale gezindheid
blijft voortleven en zich onder de boeren op de grote landbouwbedrijven,
evenals onder de verveners in de uitgestrekte veenderijen,
mede door de aard van deze bedrijven en ondernemingen, een duidelijk
kapitalistische mentaliteit gaat ontwikkelen, vormt zich
vooral uit deze bos-, land- en veenarbeiders een plattelandsproletariaat
als een afzonderlijke klasse.
Godsdienstig-kerkelijke situatie. Het godsdienstig-kerkelijk leven
onder deze arbeidende bevolking verschilt van streek tot streek
en is ook binnen een bepaald gebied nog weer verschillend.
In N.O. Friesland zijn de landarbeiders in het midden van de 19e
eeuw nog streng orthodox. Er wordt trouw gekerkt, maar deze
kerkgang wordt „zeer machinaal" genoemd. Van echt godsdienstig
leven valt niets te bespeuren en velen worden lidmaat van de kerk
met het doel van de diaconie ondersteuning te ontvangen. 1 Alting
sprak van deze streek als van „de dorre akkers der meest consesequente,
allerhardste, geestdoodende protestantsche orthodoxie". 2
Het is deze latente orthodoxie, welke straks door de Doleantie geactiveerd
zal worden.
In N.W. Friesland en met name in 't Bildt was de vrijzinnigheid
reeds sinds lang overheersend. De kerk dreef voornamelijk op de libe-
1 BEDCKER ANDREAE, a.w., 17-18.
2 Mnemosyne, 72.
168
wumkes.nl

ale bovenlaag van de bevolking, terwijl de arbeidersbevolking deels
vervreemd raakte van de kerk, ook al leidde dit nog niet altijd tot
onkerksheid, deels in de Christelijk-Gereformeerde Kerk, in
de Vrije Evangelische gemeente of in andere orthodoxe kringen was
opgenomen. Vooral een radicale moderne prediking als van Ds
de Haas in St Jacobi-parochie kan niet zonder invloed gebleven
zijn op het kerkelij k-godsdienstig leven van de bevolking, voor
zover zij er nog door getroffen werd. Hoe zwak het kerkelijk
besef ook onder de gegoeden en onder de lidmaten was, is wel
gebleken toen vele landeigenaars en lidmaten bij de invoering
van de kerkelijke hoofdelijke omslag zonder heimwee afscheid
namen van hun kerk. 1 Bovendien zijn juist de drie kerkelijke
gemeenten van 't Bildt, die 27 Juni 1878 als met één slag zonder
inkomsten geraakten 2 , vooral tengevolge daarvan geteisterd door
zeer langdurige vacatures: St. Jacobi-parochie van 1879 tot 1896 en
van 1898 tot 1905, St. Anna-parochie van 1864 tot 1902 en O.L.
Vrouwe-parochie van 1870 tot 1902, hetgeen juist in deze critieke
periode noodlottig moest worden.
Ook op de oude zandgronden in Z.O. Friesland was de Hervormde
Kerk vanouds sterk vrijzinnig georiënteerd en nauw gebonden
aan de liberale boerenbevolking. De vrijzinnigheid had ontbindend
gewerkt op het kerkelijk leven, en terwijl de Afscheiding of de
sectarische groeperingen van Baptisten, Vrije Evangelischen en
van een Marten Jans van Houten, zelf een land- en veenarbeider,
een deel van de arbeidende bevolking hadden opgevangen, was een
ander deel innerlijk losgeraakt van de kerk.
In nog veel sterker mate geldt dit van de arbeidende bevolking
in de veenstreken, vooral in de nieuwe nederzettingen. Het vlottend
karakter van deze veenarbeidersbevolking maakte een werkelijke
binding met de kerk vrijwel onmogelijk. Terecht is daarom de
vraag gesteld, „of er op verschillende plaatsen wel ooit een band
bestaan heeft". 3 Van der Wielen meent daarom ook, dat de oorzaken
van de buitenkerkelijkheid met name in de nieuwe nederzettingen
niet zo ver gezocht behoeven te worden, wanneer men bedenkt,
„dat de arbeidersbevolking van deze streken overal vandaan kwam,
een trekkersbevolking was, welke zich verspreid vestigde over het
gehele gebied langs vaarten en wegen. Er was geen centrum,
1 SAXNES EX CANNEGIETER, De kerk, 30 en 42.
2 Vgl. voor de Bildtse kwestie in zake de kerkelijke goederen en inkomsten ibid., 18-19.
3 L. HOVING, De Zuidoost-hoek van Friesland, in: Vox theologica, 20 (1950) 4, 110-116.
169
wumkes.nl

geen gemeenschapsleven onder deze menschen, welke door hun
trekkersbestaan als vanzelf van de kerk losraakten. In deze nieuwe
streken was niets dat hen bond, geen predikant kon er beroepen
worden, er was geen geld en geen initiatief voor. Vereenigingspunten
waren de winkel en de kroeg van den onderbaas, en de school". 1
Een feit is zeker, dat de buitenkerkelijkheid in de nieuwe bevolkingsconcentraties
als De Tijnje, Nieuw-Beets en Terwispel, waar
de veenderijen zich het langst gehandhaafd hebben, zeer diep is
doorgedrongen. 2
Alleen een zeer mobiele kerkelijke apparatuur had deze bevolking
kunnen opvangen en vasthouden. In plaats daarvan zijn er ook
in Z.O. Friesland plaatsen geweest met lange vacatures: Haulerwijk
1874 tot 1881 en 1887 tot 1890, Appelscha 1878 tot 1892, Nijeberkoop
1887 tot 1898, Boyl 1887 tot 1896, Peperga 1888 tot 1899,
Hoornsterzwaag 1886 tot 1893 en Bakkeveen 1888 tot 1899.
Ondanks de ellende waren maatschappelijke critiek en sociale
onlusten tot de 70er jaren zeldzaam. Het aardappeloproer van
Juni 1847 speelt zich meer af in de steden dan op het platteland 3 ,
en een oproer onder veenarbeiders in Koudum wordt als iets bijzonders
vermeld. 1 Wel had de schoolmeester van Wons, Jan Knilles
Piter Salverda, reeds in de eerste helft van de 19e eeuw iets gezien
van het onrecht door „vrome" boeren de arbeiders aangedaan,
en het in It Lof jen Wons striemend beschreven, maar verder
dan zijn schrijfmap is het stuk niet gekomen. 5 Ook Hoitsma stuurde
zijn Roskam nog ongetekend de wereld en in zelfs Waling Dykstra
en Tsjibbe van der Meulen zijn aan echte maatschappelijke
critiek vóór 1865 nauwelijks toegekomen.
„Arm Friesland" Maar dan treedt tussen 1870 en 1880 in heel
Friesland een zware crisis op. Na 1870 komt de omkeer in de verveningen.
In Maart 1873 worden er al woelingen geconstateerd
in Terwispel, maar het komt nog niet tot baldadigheden. 6 De turfprijs
zakt voortdurend, het gevolg deels van het overvoerd raken
der markt, deels van de concurrentie door de steenkoolindustrie.
Om verdere prijsdaling te voorkomen wordt de productie sterk
1
VAN DER WIELEN, a.w., 69-70.
2
HOVING, a.w., 113.
3
WUMKES, SDK, 25 en 26 Juni 1847.
4
Ibid., 12 Mei 1851.
5
WUMKES heeft een gedeelte van dit gedicht gepubliceerd in Bodders, 418-419.
4 IDEM, SDK, 25 Maart 1873.
170
wumkes.nl

ingekrompen. Onder de veenarbeiders betekent dit ontslag voor
sommigen, iager loon voor anderen, armoede voor allen. Er is
geen opkomende industrie, welke dit arbeidsoverschot kan opvangen
en ook elders in Friesland neemt de werkgelegenheid af. Want
vrijwel tegelijkertijd met de klap in de verveningen is een crisis
ingetreden in heel het agrarisch bedrijfsleven. De wereldmarkt
wordt overvoerd door het Amerikaanse graan, hetgeen zich in
Friesland vooral wreekt op de kleine boeren en arme landarbeiders.
De noodsituatie wordt gecompleteerd door het dalen van de boterprijzen.
Van 1855 tot 1875 had Friesland met zijn boter op de Londense
markt aan de spits gestaan. Door knoeierijen in de boterhandel,
waardoor de Friese boter een slechte naam gaat krijgen 1 en vooral
ook door de sterke concurrentie van de Deense zuivelindustrie,
weet de boter van de Friese boer zich in Londen niet te handhaven.
De grote klap komt in 1879 en de jaren van het „arme Friesland"
zijn begonnen.
Nu wordt over het onrecht ook niet meer gezwegen. Multatuli
had in de j aren 1868 tot 1869 niet voor niets door Friesland gezworven
en zijn optreden links en rechts in de provincie had niet bepaald
als een verdovingsmiddel gewerkt. De Vorstenschool, zijn heftig
pleidooi voor een onderdrukt volk, was tot in dorpen als Arum en
Holwerd voor het volk gebracht. Overal kregen de fletse idealen
van verlichting en vooruitgang het te kwaad met de duidelijke
tekenen van een geweldige crisis en het onwerkelijk optimisme
van een liberale levensvisie moest wel bezwijken onder de harde
slagen van de maatschappelijke ellende, zeker bij hen, die dagelijks
verkeerden onder het lijdende volk. Zo werden als vanzelf ettelijke
liberalen van gisteren de democraten van vandaag en de socialisten
van morgen. Vier soorten leven (een goed leven, een slavenleven,
een hondenleven en een beestenleven), dat was al op 16 Januari
1866 het thema, waarover Waling Dykstra sprak op een openbare
vergadering van het Frysk Selskip „Rjucht en Sljucht" te Heerenveen.
Een jaar later brengen ook Auke Boonemmer en zijn zoon
daar samenspraken op de planken met een sociale strekking, waarin
duidelijk een opstandig geluid tegen de overmacht van het kapitaal
doorklinkt. En het is alweer in hetzelfde milieu, dat IJ. Kuiper
15 Juli 1869 klaagt over de slavenbehandeling van de arbeiders,
terwijl de patroons in weelde en overdaad leven. 2
1 Ibid., 29 September 1862.
2 Vgl. WUMKES, Paden, II, 364-365.
171
wumkes.nl

Ook de kerkelijke woelingen nemen in deze jaren hand over hand
toe. Tegen de vaak overmachtige vrijzinnigheid in, is de orthodoxie
een opmars begonnen, die zich niet meer laat stuiten. De strijd
om de meerderheid in de gemeenten en in de besturen wordt met
verbetenheid gevoerd. In de classes Dokkum en Sneek was de omzwaai
naar rechts voltrokken. Na de val van het floreenstelsel
hadden de kerkelijke verkiezingen het karakter gekregen van een
complete stembusstrijd. De methoden, die over en weer in deze
richtingenstrijd werden toegepast, joegen de partijen nog meer
tegen elkaar in het harnas.
Voor een goed begrip en een juiste waardering van de lotgevallen
der „kleine luyden" in de laatste decennia van de vorige eeuw is
het daarom wel noodzakelijk tegelijkertijd aandacht te schenken
én aan hun maatschappelijke én aan hun kerkelijke positie, gelijk
deze hierboven is weergegeven. Dat het plattelandsproletariaat
in zijn geheel een maatschappelijke minderwaardigheidspositie
innam, is duidelijk. Maar ook in kerkelijk opzicht bevond het zich
in een minderwaardigheidspositie: de rechtzinnige arbeiders, omdat
zij, bewust of onbewust, leefden in of stootten tegen een kerk,
waarin de vrijzinnigheid zo dikwijls domineerde en de orthodoxen
geen kansen gaf; de meer vrijzinnig georiënteerde of reeds grotendeels
van de kerk vervreemde arbeiders, omdat zij zich niet
thuis konden voelen in een kerk, die zo sterk met de gegoede
kringen van landheren en boeren geïdentificeerd scheen. Men zou
daarom terecht kunnen spreken van een minderwaardigheidspositie
der „kleine luyden" in het algemeen, waarbij onderscheid gemaakt
kan worden tussen de maatschappelijke en de kerkelijke zijde ervan
als twee aspecten van één verschijnsel.
Het socialisme sloot voornamelijk aan bij de maatschappelijke
kant van het verschijnsel, hoezeer tegelijkertijd ook het kerkelijk
aspect bleef meespelen. Een maatschappelijk minderwaardige
en kerkelijk niet geachte massa begon zijn zegetocht naar een
nieuwe samenleving met achterlating van alle vroegere verhoudingen,
ook de kerkelijke, om zich via een emancipatie-proces op
maatschappelijk terrein te ontwikkelen tot een fiere en progressieve
arbeidersstand.
De Doleantie richtte zich eerder op de kerkelijke zijde van de
minderwaardigheidspositie, terwijl de maatschappelijke kant toch
ook in het geding bleef. Zij heeft een kerkelijk bevoogde en maatschappelijk
goeddeels onmondige massa ontvoogd, door dit volk via
172
wumkes.nl

een breuk met de oude kerk, waarin het niet léven kon, het „diensthuis
uit te leiden". Dit was het begin van een emancipatie-proces, dat
zich allereerst op kerkelijk terrein voltrok en de orthodoxe „kleine
luyden" heeft omgevormd tot een zelfbewuste en militante groep.
77. De socialistische beweging
Achtereenvolgens zullen behandeld worden de opkomst en de ontwikkeling
van het socialisme in Friesland, verder het standpunt
van de leidende figuren ten aanzien van godsdienst en kerk en tenslotte
de doorwerking van deze mentaliteit onder het plattelandsproletariaat
in dit gewest.
1. opkomst en ontwikkeling
Van de eerste „Internationale" (Vereniging van Werklieden), in 1864
te Londen opgericht, en duidelijk anti-godsdienstig van karakter,
liepen reeds in 1869 draden naar verenigingen van werklieden in
Friesland, maar deze band is al spoedig weer verbroken. 1
Dan wordt in 1870 door O. Rommerts te Leeuwarden de eerste
,,Friesche Werkmansvereeniging" in het leven geroepen. Ook elders
komen dergelijke verenigingen tot stand en dit leidt nog in datzelfde
jaar tot een gewestelijke bundeling: de „Provinciale Friesche
Werklieden Vereniging", onder voorzitterschap van Rommerts
met afdelingen te Leeuwarden, Sneek, Harlingen, Kortezwaag en
Lemmer. Dan volgen Bergum in 1871, Gorredijk in 1872, Surhuisterveen
en Joure in 1873 en geleidelijk andere plaatsen in Friesland.
Inmiddels was te Utrecht in October 1871 opgericht het „Algemeen
Nederlandsch Werklieden Verbond" (A.N.W.V.), dat zich tegenover
de „Internationale" van 1864 stelde, veel gematigder was en terwille
van de eenheid in eigen gelederen de kwestie omtrent de betekenis
van de godsdienst zoveel mogelijk liet rusten. Bij dit A.N.W.V.
sloot zich in Augustus 1872 de „Provinciale Friesche Werklieden
Vereniging" aan. Toen in 1874 de plaatselijke afdelingen zich ook
rechtstreeks bij het A.N.W.V. gingen aansluiten, bloedde de provinciale
bundeling langzaam dood.
In 1876 begon het A.N.W.V. de invoering van het algemeen stemrecht
tot een van zijn programma-punten te maken. In de zomer
van 1879 werd er te Leeuwarden al een meeting voor algemeen
stemrecht gehouden. Het is vooral Dr Vitus Bruinsma, die jarenlang
voor deze zaak geijverd heeft. Deze leraar M.O. was 11 No-
1 BYMHOLT, a.w., 186 noot i.
173
wumkes.nl

vember 1850 in de Friese hoofdstad uit een katholiek huwelijk
geboren. Goed 20 jaar oud heeft hij de Moederkerk de rug toegekeerd
en reeds in 1876 trad hij in de vereniging „De Dageraad'' op de
voorgrond. Toen het tijdschrift De Dageraad in 1879 opnieuw
werd uitgegeven, benoemde men Bruinsma in de redactie,
waarvoor hij echter bedankt heeft. 1 Nog weer later dreef zijn socialistische
overtuiging hem naar de „Sociaal-Democratische Bond",
waarbij hij zich in 1893 aansloot, maar in 1894 heeft hij zich
wegens het revolutionair karakter van de bond weer teruggetrokken.
2
Naast het A.N.W.V. kwam in 1880 een landelijk „Comité voor
Algemeen Stemrecht" tot stand, dat uitdrukkelijk voor dit beginsel
ging ijveren. Met Bruinsma maakte ook Domela Nieuwenhuis deel
uit van dit Comité. Een verdere ontwikkeling leidde in 1883 tot de
oprichting van een landelijke „Bond voor Algemeen Stemrecht",
die ook in Sneek op 7 September 1884 een meeting belegde, en die
zich in 1885 ging noemen de Nederlandsche „Bond voor Algemeen
Kies- en Stemrecht".
In Friesland was de aandacht voor de zaak van kies- en stemrecht
bijzonder groot. De ene plaats na de andere kreeg een afdeling
van de landelijke „Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht", hetgeen
zich weerspiegelde in de samenstelling van het hoofdbestuur, dat
in 1886 onder zijn zeven leden drie Friezen telde: G. L. van der Zwaag
van Gorredijk, J. van der Wijk van Oldelamer en A. Rauwer da
van Stiens, en dat later bijna helemaal uit Friezen was samengesteld. 3
In 1887 werden de 23 afdelingen van de landelijke bond in Friesland
provinciaal gebundeld in het „Friesch Comité voor Algemeen Kiesen
Stemrecht", waarvan Bruinsma de voorzitter was. Aan de grote
activiteit van dit Comité was het te danken, dat Friesland en wel
het district Schoterland in 1888 bij de eerste verkiezingen na de
grondwetsherziening Domela Nieuwenhuis als de eerste socialist
in de Tweede Kamer kon brengen, en dat er in 1889 van de 27.809
handtekeningen onder het adres aan de Koning om afschaffing van
drukkende belastingen niet minder dan 15.417 en dus meer dan
de helft uit Friesland kwamen. Intussen groeide het aantal afdelingen
van de landelijke bond in Friesland van 23 in 1887 tot
35 in 1889 en tot 53 in 1890. Eind 1889 had de landelijke bond in
1 Vgl. NOORDENBOS, a.w., 102-103; BYMHOLT, a.w., 254.
2 WUHKES, SDK, 22 Juli 1S94.
3 Vgl. KALMA, Oebele Stellingwerf, 27.
174
wumkes.nl

totaal 63 afdelingen; daarvan had Friesland er alleen al 44. 1 Verder
waren er in Friesland de afdelingen van het A.N.W.V., bovendien
de langzamerhand opgekomen afdelingen van de „Sociaal-Democratische
Bond" en tenslotte ook nog zelfstandige werklieden-verenigingen,
vrouwen-verenigingen en jongeren-bonden. Het „Friesch
Comité voor Algemeen Kies- en Stemrecht" wist al deze verenigingen,
met behoud van hun eigen zelfstandigheid, meer dan eens tot een
gemeenschappelijk optreden te bewegen, zoals bij de meetings te
Leeuwarden op 27 April en te Heerenveen op 17 Augustus 1890
en nog eens te Leeuwarden op 3 Mei 1891, waar telkens vele duizenden
aanwezig waren.
Al deze verenigingen vormden onder leiding van Bruinsma de
machtige „Friesche Volkspartij", die haar lijfblad vond in het Friesch
Volksblad. De „Friesche Volkspartij" was niet socialistisch, maar algemeen
democratisch en omvatte dus alle democratische groeperingen,
zodat hierin anarchistische socialisten naast burgerlijke democraten
voor gemeenschappelijke idealen streden. Het Friesch
Volksblad was reeds in 1876 tot stand gekomen. Oebele Stellingwerf
(1847-1897), de zoon van een gardenier te Tzum, die als onderwijzer
de invloed van Multatuli had ondergaan, moest wegens het
verlies van zijn gezichtsvermogen de school vaarwel zeggen en
richtte toen samen met zijn oom Waling Dykstra in 1876 het Friesch
Volksblad op, dat van zo grote betekenis geweest is in het woelige
laatste kwartaal van de vorige eeuw.
Het is vooral Domela Nieuwenhuis geweest, die in deze algemene
democratische beweging de socialistische en later steeds meer
anarchistische gedachten en sentimenten tot ontwikkeling heeft
gebracht. Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1924) was in
Amsterdam geboren en stond als Luthers predikant achtereenvolgens
te Harlingen (1870-1871), te Beverwijk (1871-1875) en te
den Haag (1875-1879). Nadat hij in de laatste jaren van zijn bediening
al meer dan eens als propagandist van het socialisme was
opgetreden, brak hij in 1879 officieel met de kerk om zich volledig
aan de socialistische beweging te geven. In 1881 kreeg het socialistisch
streven een landelijke organisatie in de „Sociaal-Democratische
Bond" (S.D.B.), waarvan Domela Nieuwenhuis reeds in 1882
secretaris werd. Had het gematigde A.N.W.V. tot nu toe de toon
aangegeven, reeds aanstonds bij het opkomen van de uitgesproken
1 BYMHOLT, a.w., 547, 617 en 620.
175
wumkes.nl

socialistische S.D.B., zag het A.N.W.V. zijn meest vooruitstrevende
elementen overgaan naar de nieuwe organisatie.
De verschuiving van het A.N.W.V. naar de S.D.B, had ook consequenties
ten opzichte van de verhouding tot godsdienst en kerk.
Het A.N.W.V. was er in geslaagd in deze aangelegenheid een struisvogelpolitiek
te voeren, het aan „De Dageraad" overlatende de discussies
over de godsdienstige vragen voort te zetten. Met de opkomst
van de S.D.B, kwamen deze vragen opnieuw aan de orde, en
nu werd het ongelovig en onkerkelijk standpunt onomwonden uitgesproken.
Domela Nieuwenhuis zelf nam een duidelijk standpunt in
door zijn lidmaatschap van „De Dageraad" en door zijn voorzitterschap
van „De Vereeniging tot bevordering der Vrije Gedachte",
in 1882 te den Haag opgericht, die voor haar leden het lidmaatschap
van ieder kerkgenootschap uitsloot. 1
Met Domela Nieuwenhuis maakt het socialisme een forse entree
in Friesland. Bijna 10 jaar lang, van 1882 tot 1891 heeft deze geweldige
agitator en meeslepende propagandist bijna ieder jaar een
propagandatocht gemaakt door deze provincie, eerst alleen, later
met socialistische gangmakers uit Holland als C. J. van Raay, J. A.
Fortuyn, C. Croll en P. v.d. Stad. Het waren niet alleen de grotere
plaatsen als Leeuwarden, Sneek, Harlingen en Heerenveen, waar
Domela Nieuwenhuis en zijn geestverwanten optraden, ook dorpen
als St. Anna-parochie en Oldeberkoop, Gorredijk en Stiens, St.
Jacobi-parochie en Lippenhuizen werden stevig bewerkt.
Al gauw kreeg Friesland zijn propagandisten uit eigen volk. Naast
Waling Dykstra en Oebele Stellingwerf is het Rindert van Zinderen
Bakker, een timmerman van Kortezwaag, die als dichter van het
proletariaat en als spreker voor het socialisme naam heeft gemaakt.
Verder Geert van der Zwaag, slager te Gorredijk, die door Stellingwerf
gewonnen werd voor de zaak van het volk. Hij was vooral in de
jaren 1888 tot 1891 een zeer gezocht spreker in Friesland, maar sloeg
later na de deining rond de „Friesche Volkspartij" een eigen weg in.
Samen met L.S. ten Cate van de Knijpe en J. van Wijk, de onderwijzer
van Oldelamer, begon hij eind 1888 de uitgave van De Klok,
een weekblad voor de „Friesche Volkspartij", in de districten Schoterland
en Weststellingwerf. Geert was de redacteur van dit uitgesproken
socialistisch en later anarchistisch blad, dat tot 1906 is
verschenen, eerst te Wolvega, later te Gorredijk. Een fanatiek
propagandist was Tj. Stienstra uit Beetgum, die later een zaak had
1 NOORDENBOS, a.W., 102.
176
wumkes.nl

in Drachten en daarna pachter werd van een Volksgebouw in
Harlingen. In 1884 begon hij als spreker in Friesland, Groningen en
Drente op te treden en werd in 1892 redacteur van Morgenrood,
een socialistisch weekblad. Stienstra stond bekend als een dweper,
die zijn kracht vaak zocht in hevige scheldpartijen en rauwe critiek
op godsdienst en kerk. Hij koos in de crisistijd van de ,,Friesche
Volkspartij" het standpunt van Domela Nieuwenhuis. Voor Drachten
moet verder genoemd worden J. G. Jansonius, een socialist van de
jongere garde, die door de lezing van socialistische lectuur en vooral
van Domela Nieuwenhuis' Mijn afscheid van de kerk zijn geloof had
verloren en in latere jaren een vurig propagandist van de S.D.A.P.
in zijn omgeving is geworden. Tenslotte was ook J. K. van der
Veer uit Hijlaard een bekende figuur. Als loopjongen en letterzetter
werkzaam te Sneek, werd hij voor het socialisme gewonnen, maakte
in 1890 een propagandareis door Friesland en was nauw betrokken
bij de stakingen in St. Jacobi-parochie.
Nauwelijks had het socialisme met Domela Nieuwenhuis ingang
gevonden in Friesland, of het A.N.W.V. begon terrein te verliezen
ten voordele van de S.D.B. Reeds in Maart 1883 maakte Lemmer
zich los van het A.N.W.V. en ging over naar de S.D.B. In Juni van
hetzelfde jaar ging Sneek als tweede over de brug, Gorredijk volgde
in 1884 en geleidelijk ging menige afdeling dezelfde weg, terwijl elders
S.D.B.-afdelingen fris van de grond werden opgericht. Zo won de
S.D.B, steeds meer terrein en ook onder de jongeren vond het
socialisme ingang met het gevolg, dat in 1889 in Friesland de eerste
socialistische j ongeren-verenigingen tot stand kwamen in Gorredijk,
Lemmer, De Tijnje en Leeuwarden, in 1890 gevolgd door Stiens,
Scherpenzeel en Sneek, waarna in de latere jaren andere plaatsen
volgden.
Het sterk anarchistisch socialisme van de eerste jaren vond vooral
in Z.O.Friesland en met name in de veenstreken de bodem bereid.
Toen Domela Nieuwenhuis in 1873 nog rustig als predikant de
gemeente te Beverwijk diende, broeide het al onder de veenarbeiders
te Terwispel, die met de veenbazen conflict kregen over de lonen. 1
Jaren voordat de agitatoren van het socialisme in deze streken het
verzet komen preken, staken in 1874 de veenarbeiders in de gemeenten
Haskerland en Opsterland 2 , dwingen in 1875 de turfmakers
en baggelaars van Terwispel een handhaving van het normale loon
1 WUMKES, SDK, 25 Maart 1873.
2 Ibid., 21 en 26 April 1874.
177
wumkes.nl

af 1 , en drijft het werkvolk in de veenderij „De Greven" in 1876 een
loonsverhoging door. 2 In 1881 zijn de turfmakers van Lemsterland
weer met het „bollejeijen", het „bollejagen" 3 of staken begonnen,
en in hetzelfde jaar wordt er een staking geprobeerd vanuit Surhuisterveen,
terwijl er bloedige onlusten optreden onder de grondwerkers
bij de nieuwe sluis te Roordeschuur. 4
Domela Nieuwenhuis en alle andere apostelen van het nieuwe
heil zijn met open armen ontvangen in deze oorden, waar de mensen
als beesten moesten wonen in krotten en keten, buiten de menselijke
samenleving en buiten de burgerlijke orde, waar de turfmakers
door het systeem van de gedwongen winkelnering aan de
veenbazen waren overgeleverd en de losse arbeiders ieder moment
klaar stonden om het werk er bij neer te smijten. Al lang was hier
de daad voorafgegaan aan het systeem; nu werd het telkens geïmproviseerd
verzet een geleide beweging en het samengeraapte
proletariaat van de venen kreeg de kracht van een massaal leger.
Van 1882 af tot 1900 toe is de wanorde meester in de veenstreken:
de lage lonen, die tot bittere armoede leiden, de gedwongen winkelnering,
die vaak met zware afpersingen gepaard gaat, leiden
voortdurend tot woelingen, conflicten en stakingen, die door
deelname van soms wel 2000 arbeiders 5 een massaal en dreigend
karakter hebben; de socialisten organiseren appèls, betogingen en
hongeroptochten, waarna de justitie stakingsleiders en oproerige
publicisten veroordeelt 6 , hetgeen weer protestmeetingen uitlokt
tegen „de onmenschelijke vonnissen eener klassenjustitie". 7 Het is
in deze jaren, dat de ellende ondragelijk wordt, huizen van armvoogden
belegerd en woningen van veenbazen in Appelscha totaal
vernield worden 8 , onderkruipers hun leven niet zeker meer zijn,
werkeloos geworden land- en veenarbeiders door Friesland trekken
om ergens werk te vinden, doch niet kunnen slagen en dan uitwijken
naar de Drentse venen en zelfs naar Meppen in Pruisen om
1 Ibid., 14 Mei 1875.
8 Ibid., 7 Mei 1876.
3 De „bolle" was de benaming voor het ploegje mannen, dat de andere arbeiders tot staken
aanzette; vgl. F. J. DE BOER, Skiednis fan de Lege Fcanterij yn Opsterland en SmeUingerlan,
Ljouwert 1954, 42.
4 WrjMKES, SDK, 8 Mei en 8 Augustus 1881.
5 Vgl. W. H. VLIEGEN, De dageraad der volksbevrijding. Schetsen en tafercelen uit de Socialistische
Beweging in Nederland, 2 dln, Amsterdam 1905, dl II, 34.
6 WUMKES, SDK, 30 Juni 1892; 15 Februari en 14 Maart 1893.
7 Ibid., 5 Maart 1893.
8 Ibid., 24 Maart 1888; 8 Juli 1893.
178
wumkes.nl

tenslotte toch nog onverrichterzake weer terug te keren. 1 Een detachement
infanterie niet veldwachters wordt uit Leeuwarden naar
Appelscha gestuurd 2 , huzaren worden gelegerd in Donkerbroek
en zelfs uit Deventer en uit Utrecht worden infanterie en cavalerie
ontboden naar Heerenveen om de orde te handhaven 3 , waardoor
de verbittering en de wrevel nog weer toenemen. De Commissaris
van de Koning komt naar Beets om de situatie in ogenschouw te
nemen en een paar jaar later trekt de arbeider van Dam uit Jubbega
naar Leeuwarden om tijdens een audiëntie bij de Koningin Regentes
een verbetering van de toestand te bepleiten. 4 Er heerst een
,,sauve-qui-peut"-stemming, die tot emigratie leidt en duidelijk
spreekt uit het afscheidsvers van de familie Knol van Terband vóór
haar vertrek naar Amerika:
„Vaarwel dan broeders, zusters,
Wij gaan naar beter oord;
Wij willen niet berusten
Op eenen hongerdood,
Wij willen recht naast plichten,
W T el werken, maar ook brood;
Wij willen menschelijk leven
En blijven immer rood". 5
Het zijn de socialisten, zoals Tj. Nawijn, de schoolmeester van Beets,
die in de pers de aandacht vestigen op deze noodgebieden 6 , al laat
daarnaast ook Ds G. A. van der Brugghen uit Beets zijn stem horen 7
en zij zijn het ook, die de stakingen leiden. A. van Emmenes uit
Aalst in Gelderland, zelf een gewezen polderwerker, organiseerde
van 1887 tot 1891 de stakingen in de venen en publiceerde in 1889
zijn Open brief aan Z. Exc. den Minister van Justitie over de slavernij
in de Veenkoloniën. Domela Nieuwenhuis, in 1888 door het district
Schoterland in de Tweede Kamer gebracht, interpelleert nog
datzelfde jaar de Minister van Justitie over de gedwongen winkelnering.
De 11e Maart 1889 spreekt van Zinderen Bakker op
een grote meeting in den Haag over de vrouwenarbeid in de veenstreken
en vertelt, dat de vrouw hier in haar zwangerschap tot op
1 Ibid., 13 April 1889.
2 Ibid., 24 Maart 1888.
3 Ibid., 7 Mei 1888.
4 Ibid., 7 Mei 1888 en 17 Mei 1892.
5 Ibid., 9 April 1892.
6 Ibid., 24 Februari 1892.
7 Ibid., 2 Maart 1892.
179
wumkes.nl

het laatste ogenblik door moet werken, dat verloskundige hulp
in deze streken totaal ontbreekt, dat hij gezinnen kent, waar bij de
geboorte van 6, 7 kinderen nooit iemand anders dan alleen de vader
tegenwoordig was geweest, en dat de sterfte in of tengevolge van
het kraambed bijzonder groot is. 1 In 1890 spreken Domela Nieuwenhuis
en van Emmenes, van Zinderen Bakker, Stienstra en Tom
Wever uit Wolvega de stakers te Beets toe. In 1891 is het de socialist
Jan Stap uit St. Jacobi-parochie, die leiding geeft bij de stakingen
in de Aengwirder-veenpolder. 2 Alles stroomt naar de meeting te
Heerenveen op 17 Augustus 1890, die door 12.000 mensen wordt
bezocht.
Ook in de Noord-Westhoek en vooral in de gemeente 't Bildt
vond het socialisme ingang. In 1885 was Domela Nieuwenhuis drie
keer naar deze uithoek getrokken, en had voor het volk in plaatsen
als St. Anna-parochie en Stiens, St. Jacobi-parochie en Tzummarum
tot twee-, driemaal toe gesproken. Vier jaar later volgde
zijn sensationeel optreden in de Hervormde Kerk te St. Anna-parochie.
De toenmalige kerkvoogden hadden besloten het kerkgebouw
beschikbaar te stellen. Voor een gehoor van 1500 man heeft de
vroegere predikant daar toen het verzet gepreekt en de Franse
Revolutie als voorbeeld gesteld voor de onderdrukking van het
volk in de 19e eeuw. Na een applaus zonder eind en na het zingen
van strijdliederen „ging de vergadering met hete koppen en koude
harten uiteen, klaar voor de strijd". 3
Nog in November 1889 werd in 't Bildt een organisatie van landarbeiders
opgericht, die de naam kreeg van „Broedertrouw" en in
korte tijd 700 leden telde. Haar doel was lotsverbetering van de
landarbeiders en van de vierde stand in het algemeen. De voormannen
waren de visser, strookoopman en arbeider G. van Tuinen
en vooral de arbeider J. Stap. Ook elders gingen de landarbeiders
zich organiseren, zodat er in Juni 1890 dergelijke verenigingen
bestonden in Oude Bildtzijl, Oude Leije, Stiens, St. Anna-parochie,
St. Jacobi-parochie, Beetgum, Berlikum, Minnertsga, Tzummarum,
Midlum, Wijnaldum, Arum, Pingjum en Witmarsum. 4
De eerste staking van landarbeiders in Friesland brak uit te
St. Jacobi-parochie op 21 Mei 1890. Zij eindigde spoedig met een
overwinning van de arbeiders, die voor 12 cent per uur weer aan
1 BYMHOLT, a.w., 549.
8 WUMKES, SDK, 19 April 1891.
3 BUWALDA, a.w., 31.
4 VLIEGEN, a.w., II, 158.
180
wumkes.nl

het werk gingen, een loon, dat nergens anders werd bereikt. Dit
succes bracht de tegenpartij echter tot onderling overleg en gemeenschappelijk
optreden. De 21e Juni kwamen de landeigenaren en
boeren van 't Bildt en omstreken te Leeuwarden bijeen. Er werden
richtlijnen voor het verweer tegen de arbeiders opgesteld, en aangezien
de eigenaren zich garant stelden voor de schade, welke de
pachters zouden belopen, liep de strijd in de volgende jaren meer
tussen de arbeiders en de grondbezitters dan tussen het volk en
de boeren. De Bildtse arbeiders lieten zich echter door het verbonden
optreden van boeren en landheren niet intimideren. De
5e Augustus 1890 gingen te St. Jacobi-parochie opnieuw circa 150
arbeiders in staking. Onmiddellijk trokken rijksveldwachters,
marechaussees en infanterie in 't Bildt binnen. Toen er arbeiders
vanuit Balk geronseld werden en deze het werk over dreigden te
nemen, wisten van Tuinen en Stap hen tot solidariteit te bewegen.
Deze staking liep bij het einde van de oogst vanzelf ten einde, maar
27 Maart van het volgend jaar legden de leden van „Broedertrouw"
samen met andere landarbeiders het werk weer neer. Er was geen
gehoor gegeven aan hun eis, dat zij tegen een vast loon het hele
jaar werk zouden hebben, en dat er geen vrouwen in dienst genomen
zouden worden, zolang er nog manvolk werkeloos was. In St.
Jacobi-parochie en in de Westhoek werd de staking algemeen,
maar meer Oostwaarts gelukte zij minder goed. Het was echter
een hopeloze strijd, want de boeren, gesteund door de landeigenaars,
lieten eerder de oogst op het land verrotten, dan dat zij ingingen
op de eis van de stakers. „Broedertrouw" voelde zich al even verbitterd
als machteloos en verloor met de moed ook steeds meer
leden, zodat de organisatie van 700 leden op 10 September 1891
maar 100 man meer over had. 1 In 1892 werd de vereniging omgezet
ineen afdeling van de S.D.B., doch slechts 23 leden sloten zich bij
deze afdeling aan. Talrijke arbeiders verwachtten ook van georganiseerde
strijd niet het minste heil meer en verdwaalden in volslagen
anarchie.
Intussen had de S.D.B, zich steeds verder in revolutionnaire
richting ontwikkeld, waardoor conflicten niet uit konden blijven.
Invoering van algemeen stemrecht, agitatie in de dagen der verkiezingen
om socialisten in de volksvertegenwoordiging te krijgen,
langs de parlementaire weg lotsverbetering van het proletariaat
bewerken, het was voor velen in de S.D.B, een veel te lange weg
1 WUMKES, SDK, lo September 1891.
181
wumkes.nl

en tenslotte allemaal maar lapwerk. Ook Domela Nieuwenhuis,
de leider, neigde zelf sterk naar de revolutionnaire kant, meer heil
verwachtend van stakingen dan van verkiezingen, de verwachtingen
meer bouwend op gewelddadig optreden dan op langzame machtsvorming
en geleidelijke verbetering. In deze kringen werd gesproken
van de „propaganda van de daad" en van het „alleenzaligmakend
dynamiet". 1 Een dergelijke koersbepaling betekende het doodvonnis
van de „Friesche Volkspartij", die naast socialistische ook burgerlijke
democraten omvatte en wilde omvatten; zij leidde tevens tot een
scheuring in de S.D.B., gevolgd door de oprichting van een nieuwe
socialistische groepering: de S.D.A.P., die de parlementaire weg
wilde bewandelen, en voerde tenslotte de S.D.B, zelf naar de
ondergang.
De „Friesche Volkspartij" bloeide volop, toen in 1891 het vonnis
over haar geveld zou gaan worden. Zij bestond uit 64 afdelingen van
de „Bond van Algemeen Kies- en Stemrecht", 14 af delingen van de
S.D.B., 10 afdelingen van het A.N.W.V., 5 socialistische jongerenverenigingen
en 31 propaganda-clubs. 2 Een nieuwe kracht was
toegetreden in de persoon van Pieter Jelles Troelstra. Op 20 April
1860 uit een zeer anti-kerkelijk milieu te Leeuwarden geboren,
werd hij al tijdens zijn studentenjaren door Stellingwerf voor de
zaak van de democratie gewonnen, en in 1885 sloot hij zich aan bij
de „Friesche Volkspartij". Na zijn studies vestigde hij zich als advocaat
te Leeuwarden en het eerste proces, dat hij behandelde, betrof
een stakende veenarbeider uit Donkerbroek. 3 Hij werd de meest
bekende pleiter voor land- en veenarbeiders, die bij de stakingen
met de politie in conflict waren geraakt, belandde zo vanzelf in
de socialistische beweging en sloot zich eind 1892 nog bij de S.D.B.
aan. In Maart 1892 werd Troelstra redacteur van de Sneeker Courant,
die vanaf dat ogenblik duidelijk een sociaal-democratisch
blad werd. Toen de Sneeker Courant met ingang van Januari 1893
omgedoopt werd in De Nieuwe Tijd en enkele maanden later naar
Amsterdam verhuisde, ging ook Troelstra daar wonen, vanwaar hij
nog datzelfde jaar naar Utrecht vertrok.
De veroordeling van de „Friesche Volkspartij" bleef niet uit.
Hoewel deze partij bijna geheel uit socialisten bestond 4 , wilde zij
1 VLIEGEN, a.w., II, 49.
2 Ibid., 243.
3 Ibid., 361.
4 Bruinsma verklaarde in een debat met Domela Nieuwenhuis, dat de „Friesche Volkspartij"
voor zeven achtste socialistisch was; vgl. WUMKES, SDK, 9 Februari 1889.
182
wumkes.nl

geen socialistische partij zijn, doch een volkspartij blijven en behalve
de socialistische groepen ook de vooruitstrevende groepen
van andere kleur omvatten. Maar de Hollandse S.D.B.-kringen
ergerden zich over het gescherm met de naam van volkspartij,
duchtten verwatering van het socialistisch beginsel en spraken van
provincialisme. Toen deze grieven in 1891 duidelijk werden uitgesproken
door Domela Nieuwenhuis, wiens woord juist in Friesland
zoveel betekende, wist men dat de „Friesche Volkspartij" ten dode
was opgeschreven. Nog datzelfde jaar liepen de af delingen van de
S.D.B, te Leeuwarden, Heerenveen en Witmarsum weg uit de
„Friesche Volkspartij". Wel sprongen van Zinderen Bakker en van
der Zwaag voor de partij in de bres en verklaarden de meeste afdelingen
van de S.D.B, in de provincie zich nog in 1891 solidair
met de „Friesche Volkspartij", maar desondanks werd op het Kerstcongres
van de S.D.B, te Amsterdam van 1891 met 35 tegen 14
stemmen besloten, dat een afdeling van de S.D.B, zich niet mocht
aansluiten bij een partij, die maar een deel van het socialistisch
program voorstond. Met uitzondering van de afdelingen Gorredijk,
Aengwirden en St. Anna-parochie, maakten zich toen de S.D.B.afdelingen
in Friesland los van de Volkspartij. De afbraak ging nog
verder. Tal van afdelingen van de „Bond voor Algemeen Kies- en
Stemrecht" bestonden zo goed als geheel uit socialisten en ook dezen
trokken zich terug. In 1892 werd nog moeite gedaan om de partij te
redden door er een sociaal-democratische hervormingspartij van te
maken, maar het mocht niet baten. De „Friesche Volkspartij" was
haar bloed en haar kracht kwijt en nadat zij haar bestaan nog een
aantal jaren had weten te rekken, verdween zij in 1897 van het
toneel.
Maar dezelfde krachten, die de „Friesche Volkspartij" uit elkaar
hadden geslagen, veroorzaakten ook een breuk in de S.D.B. zelf.
Uiterlijk floreerde de bond nog wel en in Friesland groeide het
aantal afdelingen tussen 1892 en 1894 nog snel aan. Maar de beweging
geraakte steeds meer in een anarchistisch slop, mede vanwege
het onduidelijk beleid van Domela Nieuwenhuis. Toen maakten
twaalf voorstanders van de parlementaire richting, waaronder
ook Troelstra, zich los van de S.D.B, en richtten 26 Augustus 1894
te Zwolle een nieuwe sociaal-democratische vereniging op: „De
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij" in Nederland (S.D.A.P.).
De S.D.B., die einde 1894 de naam „Socialistenbond" had aangenomen,
verdween bijna terstond uit het openbare leven. De grote
183
wumkes.nl

massa gleed snel af naar volslagen anarchie of verviel tot doffe
machteloosheid. 1 De geschiedenis van de vakvereniging „Broedertrouw",
die in 1892 al verdwenen was en de houding van de arbeiders
in 't Bildt daarna laat dit duidelijk uitkomen. 2 Domela Nieuwenhuis
bleef in Friesland de revolutie preken. In 1896 trad hij op in
Heerenveen en in Sneek en een jaar later sprak hij, weer te Heerenveen,
over „Macht en Recht", noemde een geweer met 50 scherpe
patronen het beste middel tot vrijmaking van een volk en betoogde,
dat het heil niet van parlementaire hervormingen, doch alleen van
geweld, georganiseerde macht en revolutionnair optreden te verwachten
was. 3
In 1897 spatte de „Socialistenbond" uit elkaar. Domela Nieuwenhuis
verliet het zinkende schip en alle anarchisten volgden hun leider.
Geert van der Zwaag nam een middenpositie in tussen het anarchistisch
standpunt van Domela Nieuwenhuis en het parlementaire
standpunt van de S.D.A.P. Hij had geen vertrouwen in revolutionnair
optreden, maar geloofde al evenmin in parlementaire
hervormingen. Bij de S.D.A.P. viel hij dan ook in ongenade, maar
hij bezat en behield het vertrouwen van de arbeiders in de districten
Schoterland en Weststellingwerf, die hem in 1897 afvaardigden
naar de Tweede Kamer en hem als hun vertrouwensman bleven
beschouwen. 4 Wat er van de „Socialistenbond" nog over was, toen
de anarchistische elementen met Domela Nieuwenhuis aan het
hoofd waren heengegaan en de vrijere groepering van van der
Zwaag een eigen standpunt had ingenomen, ging 24 Juni 1900 een
fusie aan met de S.D.A.P. en verdween daarin.
De S.D.A.P. heeft vrij snel terrein weten te veroveren in Friesland.
In 1896 had de partij er nog maar 6 afdelingen 5 , maar vooral,
dank zij de grote persoonlijke invloed van Pieter Jelles in diens
Heitelân, kon reeds in 1897 gemeld worden, dat de socialisten in
Friesland zich voor het merendeel van Domela Nieuwenhuis hadden
afgewend en zich geschaard hadden achter het vaandel van de
S.D.A.P. onder leiding van Troelstra. 6 Bij de verkiezingen in hetzelfde
jaar behaalde Troelstra in de districten Leeuwarden en
1
Vgl. VLIEGEN, a.w., II, 406 en 424.
2
KALMA, Oebele Stellingwerf, 46-47.
3
WUMKES, SDK, 10 Februari en 23 Maart 1896; 22 Maart 1897.
4
VLIEGEN, a.w., II, 170; vgl. WUMKES, SDK,
1899 en 7 October 1899.
2 November 1896, 27 Januari 1897, 21 April
5
\V. H. VLIEGEN, Die onze kracht ontwaken deed. Geschiedenis der S.D.A.P.
gedurende de eerste 25 jaren van haar bestaan, Dl I, Amsterdam 1924, 123.
in Nederland
6
WUMKES, SDK, 9 Augustus 1897.
184
wumkes.nl

Tietjerksteradeel de meerderheid der stemmen en ging voor het
laatste district naar de Tweede Kamer. De S.D.A.P. had in Friesland
vaste voet gekregen en ging vol vertrouwen de nieuwe eeuw binnen,
2. godsdienst en kerk
Het standpunt van de oude socialistische beweging in het algemeen
ten opzichte van kerk en godsdienst is sterk bepaald door het
feit, dat de pioniers van deze beweging merendeels zijn voortgekomen
uit de liberale milieu's, die door Multatuli waren wakker
geschud en de geest van De Dageraad in zich hadden opgenomen.
Dit geldt voor Domela Nieuwenhuis en Vitus Bruinsma, voor Waling
Dykstra en Oebeîe Stellingwerf. Dezelfde grondgedachten zijn ook
terug te vinden bij een van der Zwaag en een van Zinderen Bakker,
evenals bij de verschillende onderwijzers, die in de oude socialistische
beweging binnen Friesland een belangrijke rol hebben gespeeld
als Tj. Nawijn van Beets, J. van der Wijk van Oldelamer,
A. Rauwerda van Stiens, H. Oosterling van Oenkerk en J. Dykstra
van Leeuwarden.
Maar tegen deze gemeenschappelijke achtergrond tekenen zich
inzake godsdienst en kerk verschillen af tussen de vertegenwoordigers
van de anarchistische stroming, de leiders van de „Friesche
Volkspartij" en een aantal figuren in de S.D.A.P.
Domela Nieuwenhuis, die als leider de mentaliteit van de revolutionnaire
en anarchistische stroming zeer sterk heeft bepaald,
had godsdienst en kerk al in 1879 overboord gegooid. Ais Luthers
predikant was hij via de moderne richting tot volslagen ongeloof
gekomen en hij trok de consequentie. Maar voordat hij zijn ambt
neerlegde en de kerk verliet, hield hij zijn afscheidstoespraken,
waarin hij de stap, die hij zou gaan zetten, uitvoerig motiveerde:
„Steeds leefde ik in de illusie, dat de kerk vervuld kon worden met
nieuw leven, dat zij wederom de maatschappij, de samenleving
kon bezielen, maar meer en meer heb ik ingezien, dat de kerk als
zoodanig niet in staat is die taak te aanvaarden, dat zij staat en
steeds meer staan zal naast de maatschappij als een overblijfsel
uit het verleden zonder kracht en heerlijkheid, alleen door sleur
en gewoonte een kwijnend bestaan voortslepend. Sinds ik dat bemerkt
heb, is het mij onmogelijk langer te arbeiden aan die kerk,
want niets is meer doodend voor alle geestdrift, werkt meer demoraliseerend
dan te arbeiden aan een dood lichaam, dat door kunstmiddelen
ietwat in het aanzijn verlengd, maar onmogelijk gezond
185
wumkes.nl

en krachtig kan worden". 1 Erger is het, dat de kerk een hinderpaal
is geworden voor het welzijn der mensheid. „Het bestaan der kerkgenootschappen
staat hinderlijk in den weg aan het humanisme,
wat naar mijn heilige overtuiging het hoogste is. Voor mij is niet
het christenzijn, maar het menschzijn de hoofdzaak. Voor een kerkgenootschap
is het omgekeerde het geval". 2 Hier ligt dan ook een
onontkoombaar dilemma: „óf de kerk moet vooruitgaan en dus
bezield worden met een nieuwen geest, maar dan werkt zij aan haar
eigen vernietiging als kerk, om zich op te lossen in de maatschappij,
óf wel zij moet het oude kerkbegrip handhaven, zij het dan ook in
moderne vormen, maar dan komt zij meer en meer te staan tegenover
en naast de maatschappij, die niets meer wil weten van bekrompen
kerkendom, wat voor velen niets anders is dan kerkendomheid". 3
Het is dan ook geen wonder, dat de meerderheid eigenlijk al lang
aan de kerk ontgroeid is en als men er toch nog niet uittrekt, dan is
dat alleen, omdat men er geen last van heeft. „Laat de kerk maar
eens een hoofdelij ken omslag heffen . . . dan zult ge zien hoevelen
het lidmaatschap opzeggen en er niets meer mede te doen willen
hebben". 1 Anderen blijven alleen om den brode. „Ontneem aan de
kerk haar gestichten en haar bedeeling, velen lieten zich niet aannemen
als haar leden". 5
Ook de kerkelijke godsdienst en het kerkelijke Christendom wijst
hij af. Altijd door heeft de kerk, in bondgenootschap met de machtigen,
het volk onderdrukt, de zaligheid verschoven naar een verre
toekomst en intussen voor dit leven tevredenheid en berusting gepreekt,
de resultaten der wetenschap veroordeeld en de vruchten van
vooruitgang verworpen. Aan alle ellende gaat zij voorbij, gelijk de
priester uit de evangelische gelijkenis; om onrecht en onderdrukking
bekommert zij zich niet en terwijl er duizenden kinderen van honger
omkomen, weet zij zich alleen maar bezig te houden met de vraag,
of de doop wel overeenkomstig de voorschriften bediend wordt.
„Met bijbelspreuken en leerstellingen worden geen wanverhoudingen
en geen ellende verbannen . . . Daarom zoolang de grondslag der
kerk blijft: mijn rijk is niet van deze wereld, zoolang zal zij onmachtig
zijn, indroogen en tenslotte gelijken op een oude vrouw, die
1 Mijn afscheid van de kerk. Twee toespraken. 's-Gravenhage 1885, 3.
2 a.w.,^.
3 a.w., 5.
4 a.w., 7.
6 a.w., 22.
186
wumkes.nl

knorrende en morrende zichzelve en anderen het leven onaangenaam
maakt". 1
Toch houdt de man, die God en godsdienst, Christendom en kerk
overboord gooit, deze termen stuk voor stuk vast, maar dan in
geseculariseerde betekenis. God wordt vervangen door een andere
grootheid: de humaniteit, de maatschappij. 2 Godsdienst is de „rein
menschelijke godsdienst der rede, die de vervulling van de menschelijke
vermogens mogelijk maakt"; het is de „godsdienst van goedzijn
en goeddoen". 3 Ook de Christen-naam laat hij niet los: „Christen
meen ik te zijn, niet omdat ik deel de inzichten van Jezus, gelijk de
evangeliën die leeren, maar omdat ik ook den nadruk leg op het
geweten des menschen als eenig richtsnoer voor handel en wandel,
omdat ook ik de waarde van den mensch, van eiken mensch hoog
aansla en met Jezus vorder, dat allen die mensch zijn in de mogelijkheid
moeten wezen een menschwaardig bestaan te leiden" *;
daarom betoogt hij, dat ook een atheïst of een pantheïst met recht
zich christen kan noemen. 5 En tenslotte: „onze kerk dat is de samenleving,
waarin wij ons vereenigen ter bereiking van allerlei doeleinden,
die het menschelijk heil kunnen bevorderen". 6
Met deze geloofsbrieven is de leider van het oude socialisme
zijn taak begonnen en hij is er niet van afgeweken. Naarmate hij
meer anarchistisch werd, heeft hij zijn overtuiging alleen maar
feller beleden en sterker gekleurd. Geen God, geen bijbel, geen kerk,
geen regering, volstrekt geen enkel gezag werd meer aanvaard.
De kerk is één van de vele tirannen, naast de pers en de school één
van de geestelijke machtsmiddelen, waarvan de kapitalisten zich
hebben meester gemaakt om het volk te kunnen onderdrukken.
Het is de kerk zelf, die het geloof vermoordt; wanneer zij berusting
preekt in „toestanden, die hemeltergend en Godonteerend zijn, dan
ondermijnt zij het meest van allen het godsgeloof, want er is geen
God of hij moet goed zijn.
't Kind dat vergeefs den vader aanroept, doet geen kwaad....
De vader, die vergeefs zijn kind laat roepen, handelt wreed.
En schooner is het geloof: daar is geen vader,
Dan dat hij doof zou wezen voor z'n kind". 7
1 a.w., 16.
2 a.w., 34.
3 a.w., 16 en 19.
4 a.w., 8.
6 a.w., 20.
6 a.w., 9.
7 Weg met alle tirannen, Amsterdam z.j., 5.
187
wumkes.nl

Dit standpunt van Domela Nieuwenhuis, bepaald door volstrekte
ontkenningen en geladen met affectieve elementen, is onder de
anarchistische voormannen in Friesland gemeengoed geworden.
Men vindt het bij van der Zwaag, die een volstrekt materialistisch
standpunt innam en op debat-avonden met de socialistische predikant
A. van der Heide van Scherpenzeel het bestaan van een
doelwerkende macht zeer beslist bestreed. 1 Een uitgesproken antigodsdienstige
en anti-kerkelijke figuur was ook de felle anarchist
Stienstra. Hij heeft in een van zijn liederen de spoedige ineenstorting
van de rotte maatschappij en de vermolmde kerken bezongen:
„De kerken wagg'len reeds, houdt aan,
Straks storten zij ineen!". 2
De leidinggevende figuren in de „Friesche Volkspartij" waren ook
inzake kerk en godsdienst over het algemeen gematigder dan de
voortrekkers van de S.D.B., en moesten dit ook wel zijn om hun
partij ook voor kerkelijke en godsdienstige democraten open te
houden. Bruinsma was overigens wel een overtuigd Dageraadsman,
die alleen mogelijkheden zag voor verlichting en vooruitgang als
de godsdienst werd afgeschaft. 3 Stellingwerf, een van de meest
invloedrijke figuren in de sociaal-democratische wereld, geloofde
wel in God, maar noemde zich niet godsdienstig, en door zijn afkeer
van alle dogmatiek wekte hij zelfs de indruk ongelovig te zijn.
Van het kerkelijk Christendom moest hij niets hebben, van het
vrijzinnige evenmin als van het orthodoxe type; alleen de persoon
van Jezus en het leven van de eerste christenen hadden voor hem
betekenis. Kalma meent, dat hij het best getypeerd kan worden als
een „ethysk minske". 4 Ook van Zinderen Bakker was geleidelijk
aan van de kerk vervreemd. 5 Een zuiver materialistisch standpunt
heeft hij beleden in de volgende bladvulling:
„Weg met alle godsvereering!
Weg met elke scheeve leering,
Die 't verstandelijk onderzoek
Buitensluit. Ons geestelijk leven
1
Vgl. WUMKES, SDK, 14 Maart en 27 Xovember 1896.
2
Geciteerd bij VLIEGEN, De Dageraad, II, 380.
3
Vgl. X0ORDENB0S,a.K»., II3.
4
Oebele Stellingwerf, 15-16; vgl.67-68.
5
J. VAN DER TOL, Mei in tsirdtsje foarôf, in: R. VAN ZINDEREN BAKKER. Koam en Tsjef.
Ferzen, Ljouwert 1923, 9.
188
wumkes.nl

Blijv' beperkt in al haar streven,
Tot het stoffelijk wonderboek.
De aarde, die men voelt en ziet,
Kracht en stof, meer is er niet". 1
Hij had oneindig veel méér respect voor „de man der wetenschap
en der vrije gedachte, die tegen onkunde en dogmatiek te velde
trekt" en daarvoor zijn maatschappelijke positie prijs geeft dan
voor de christelijke martelaren, die hij „geestelijke idioten"
noemt. Zo trekt hij ook een vergelijking tussen de dood van enkele
anarchisten en het sterven van Christus: „De marteldood der
anarchisten van Chicago, die vrij van alle bijbedoelingen, hun leven
ten offer hebben gebracht voor de zaak, waarvoor zij geleefd hebben,
is van veel hooger beteekenis, dan de kruisiging van hem, die, door
zijne medegehangenen te beloven straks met hem in het paradijs
te zullen zijn, weer een min of meer loonheiligen achtergrond toont". 2
Van Zinderen Bakker schijnt zich in latere jaren echter weer in
gelovige richting ontwikkeld te hebben, getuige althans enkele
verzen uit die tijd, waaruit een positief Godsgeloof spreekt. 3
In de kringen der S.D.A.P. tenslotte, die in alle opzichten een andere
koers zou gaan varen dan de S.D.B, had gevolgd en die zich
ook meer distantieerde van het standpunt van ,,De Dageraad" i ,
dat in de leiding van de „Friesche Volkspartij" aanhangers vond,
kon zich een veel soepeler houding ten opzichte van godsdienst
en kerk ontwikkelen, welke echter pas in de 20e eeuw duidelijk aan
de dag zal treden. Troelstra, de latere leider van de S.D.A.P., had
zelf een ontwikkeling achter de rug. Na zijn bestudering van het
materialisme was hij overgegaan naar een idealistische romantiek,
waaraan de godsdienst ontbrak. Daarna vond hij een zekere bevrediging
in een Fries dichterschap. De Godsvraag had hem echter
niet losgelaten, maar terwijl hij nog twijfelde tussen aanvaarden
en verwerpen, kwam de socialistische beweging op hem af, die de
godsdienstige vragen naar de achtergrond schoof en vanaf dat
moment zijn leven ging beheersen. 5 Hoewel de S.D.A.P. nu vanuit
1 Liederen voor het volk, 's-Gravenhage 1886, 37.
2 Zóó oj Zóó\ Wenken en opmerkingen inzake de tegenwoordige tactiek in de arbeiders-beweging,
Wolvega 1893, 58-59.
3 Vgl. de verzen Jy; Op aldjiersdei, mar op eltse oare dei ek goed en Albistjur, in: Koam, 35-36;
43-44; 86 en 121-122.
4 NOORDENBOS, a.W., I1&-120.
5 Ibid., 118.
189
wumkes.nl

haar Marxistisch standpunt de godsdienst in zekere mate historisch
kon waarderen en ook tegenover de kerk een milder standpunt kon
innemen, heeft vooral Troelstra de kerken in de eerste jaren van
de S.D.A.P. nog heftig bestreden en eerst in de 20e eeuw zijn tactiek
gewijzigd. 1 Het zijn tegen het einde van de 19e eeuw echter vooral
de eerste socialistische predikanten in Friesland, die binnen de
S.D.A.P. een positief standpunt ten opzichte van kerk en godsdienst
huldigen en propageren.
Valt dus bij de meeste pioniers van het socialisme in Friesland
zo al geen haat tegen dan toch een afkeer van het officiële Christendom
en van alle kerkelijke godsdienstigheid te constateren, de
persoon van Jezus werd geëerbiedigd en is geliefd geweest. Terwijl
de voormannen kerk en godsdienst verwierpen, dominee's en zwartrokken
kraakten, zochten zij met hun willen en streven aansluiting
bij „de man van Nazareth". Op zijn handel en wandel, zijn woord
en zijn optreden hebben zij zich beroepen in hun strijd voor het volk
tegen de kapitalisten en de machthebbers. S. Alkema van Makkum
gaf de overtuiging van velen weer, toen hij schreef, dat „het socialisme
de zuiverste toepassing van het christendom" was en toen
hij de leus lanceerde „geen socialist, geen christen". 2 Tijdgenoten
mogen dit beroep op Jezus beschouwd hebben als godslasterlijke
volksdemagogie en on verdragelij ke huichelarij, wie verder afstaat
begrijpt het en wil er niet graag alle historische en zelfs christelijke
waarde aan ontzeggen.
De anarchistische elementen hebben de figuur van Jezus telkens
weer tegen het kerkelijk Christendom uitgespeeld en „de man van
Nazareth" meer als een wapen dan als een ideaal gehanteerd. Toen
Domela Nieuwenhuis bef en toga aflegde, heeft hij de tegenstelling
al uitgesproken: „Hij leefde met en voor de menschen en wilde hen
gelukkig maken niet in een verre toekomst, maar in het heden,
in de wereld waarin zij leefden. Dat deed de kerk niet, zij voedde
de menschen op voor een andere wereld en had als zoodanig een ander
doel dan Jezus. Welnu wij wenschen met Jezus en niet met de kerk
te gaan". 3 Hoe men overigens ook wil oordelen over dit beroep op
de persoon van Jezus, men zal het eens kunnen zijn met wat Noordenbos
schrijft: „Niets heeft wellicht zoozeer het gezag van Christendom
1 SIXMA VAN HEEMSTRA, a.w.,ij2.
2 Geciteerd bij KALMA, Oebele Stellingwerf, 28.
3 Mijn afscheid, 14.
190
wumkes.nl

en kerk ondermijnd, dan deze tegenstelling, die voor den niet
meer positief-geloovige bestond tusschen het beeld van den stichter
van het Christendom, zooals dit hem voor den geest zweefde ....
en het Christendom, zooals het zich in zijn huidigen vorm aan hem
voordeed". 1
Anderen hebben het leven van Jezus meer gezien als een ideaal
voor socialisten dan als een veroordeling van kapitalisten. Het zijn
degenen, die de weg hebben gebaand voor het latere religieussocialisme.
S. van Veen, die 21 Februari 1828 te Nijega (Smallingerland)
was geboren en in menig Fries dorp als christen-socialist
is opgetreden, geldt als een van de eerste vertegenwoordigers van
dit streven. 2 Naast de reeds genoemde Alkema kan ook Stellingwerf
tot deze richting gerekend worden, wanneer hij betoogt, dat er
geen tegenstelling behoeft te bestaan tussen Christendom en socialisme
of als hij Jezus ten voorbeeld stelt aan de socialistische leiders
en aanstuurt op een nieuwe samenleving naar het model van de
eerste christengemeente te Jerusalem. 3 Deze gedachten zijn tenslotte
overgenomen, maar tegelijkertijd meer kerkelijk gericht door
de eerste socialistische of socialistisch georiënteerde predikanten
in Friesland als A. van der Heide te Scherpenzeel (1895-1898), en
te Engelum (1898-1906) i , S. C. Kijlstra van Rottevalle (1897-
1899) 5 en G. W. Melchers van Warga, die samen met Troelstra
het S.D.A.P.-blad Arm Friesland redigeerde, dat Januari 1899 begon
te verschijnen. 6
Samenvattend kan men dus zeggen, dat de mentaliteit van de
leidende figuren in Friesland allerminst kerkelijk en hoogstens
vaag religieus was. Voor sommigen is de kerk een macht, waartegen
met kracht gestreden moet worden, voor anderen een verouderd
instituut, dat zijn tijd heeft gehad, voor niemand schijnt de kerk
nog een waarde geweest te zijn, die voor individu en samenleving
behouden moest blijven. Van een sterke godsdienstige overtuiging
kan in deze kringen ook moeilijk gesproken worden: wat niet fel
anti-godsdienstig of volmaakt onverschillig was, kwam toch niet
verder dan een vage vrijzinnigheid en een enkeling blijkbaar tot
een buitenkerkelijk Christendom. Wel leefde er in een of andere
1 a.w., 127-128.
2 BYMHOLT, a.w., 600; vgl. WUMKES, SDK, 18 October 1891.
3 Vgl. KALMA, Oebele Stellingwerf, 15-16; 30; 57-58; 67-68.
4 Vgl. WUMKES, SDK, 14 Maart en 27 November 1896.
5 Ibid.,5 November 1898; 15 Februari 1899.
6 Ibid., 5 November 1898; 14 Januari 1899.
191
wumkes.nl

vorm een soort religieus sentiment, samenhangend met de overtuiging,
dat hun streven toch ergens aansloot bij dat van de grote
vriend der armen en verdrukten, maar juist dit sentiment heeft
de afstand van kerk en Christendom alleen maar groter gemaakt.
3. invloed op het plattelandsproletariaat
Als een onderdeel van heel de socialistische boodschap zijn deze
denkbeelden en sentimenten vooral inN.W. enZ.O. Friesland terecht
gekomen in brede kringen van het plattelandsproletariaat, dat
innerlijk en vermoedelijk ook uiterlijk al zo ver van de kerk vervreemd
was.
Wat betekende de Hervormde Kerk nog in deze kringen ? Zij was
in de loop van de vorige eeuw te veel iets geworden van boeren
en burgers en had te weinig geleefd bij de kleine wereld der arbeiders.
Nu in deze jaren de samenleving een slagveld was geworden,
stond de kerk in een andere wereld en aan de zijde van de tegenpartij.
Het Modernisme had, voor zover het niet over en langs de arbeiders
heen was gegaan, het geloof ondermijnd en kerksheid of kerkelijkheid
verzwakt. Waling Dykstra en al zijn geestverwanten hadden
door hun optreden in dorp en gehucht het aanzien van kerk en
geestelijkheid nu juist niet versterkt en voor een soliede moraal
een te zwak fundament gelegd. Ook waren de langdurige vacatures
in menige gemeente fataal voor een geregeld kerkelijk leven en
ook hierdoor had de binding tussen kerk en volk geleden. Was er
van een band met de kerk nog sprake in 't Bildt en in de oude
zanddorpen van de Zuid-Oosthoek, onder een groot deel van de
trekkende veenarbeiders kon van een geregeld contact niet eens
gesproken worden. Hoe weinig bevorderlijk voor kerkelijk leven
en echte godsdienstigheid was bovendien de grote ellende, die in
deze tijd werd geleden! De onvoorstelbare nood in deze gebieden,
de verschrikkingen van armoede en ziekte, werkeloosheid en
onderdrukking bedreigden reeds het naakte bestaan; godsdienstig
leven en kerkelijk besef moesten wel stikken in de modder en
het vuil.
Voor het besef van de arbeiders stond de kerk aan de zijde van
het kapitaal, van de landheren en de boeren. De kerkelijke gemeenten
waren in de noodgebieden overwegend vrijzinnig georiënteerd.
De kerkelijke functies lagen in handen van de liberale boerenbevolking,
die weinig kerks was, maar vaak mede met het oog op de
verpachting der boerderijen van kerkvoogdij en diaconie, de kerk
192
wumkes.nl

niet helemaal losliet. 1 Waar deze boeren tot aan de afschaffing van
het floreenstelsel op 1 Januari 1875 de beslissing hadden bij het
beroepen van de predikant, was deze in de ogen der arbeiders de
exponent van het kapitaal, in ieder geval in sterke mate afhankelijk
van de bezittende klasse, gelijk al eerder was vastgesteld door een
commissie uit het Provinciaal Kerkbestuur van Friesland. 2
Evangelische bewogenheid met de nood van het proletariaat in de
vorm van krachtige arbeid tot leniging van de grote ellende en opheffing
van het lijdende volk kon in deze omstandigheden van de
kerkelijke colleges noch van de bedienaren der kerk verwacht worden.
Ds R. de Haas van Hoornsterzwaag (1880-1883), die in 1881
de gemeenteraad van Schoterland verzocht om een verordening
tegen veld- en veenarbeid door kinderen beneden de 12 jaar 3 , schijnt
een even eenzame figuur als Ds G. A. van der Brugghen van Beets
(1891-1898), die overigens veel later de noodsituatie van Opsterland
in de pers heeft blootgelegd. 4 In 1891 moest de niet-socialistische
predikant van Lemmer, O. Schrieke (1890-1895), blijkbaar nog
betogen, dat predikanten een taak hadden op sociaal terrein. 5 En
tot op de huidige dag leeft in de Zuid-Oosthoek het verwijt, dat
de kerk zich in die uiterst critieke jaren aan de zijde van de boeren
heeft geschaard, en dat predikanten Domela Nieuwenhuis met
prikkeldraad-stokken lieten achtervolgen. 6
Het is trouwens de vraag of het proces toen nog te keren geweest
zou zijn door sociale actie van de zijde der kerk. Wat liet L.
Wagenaar, de Gereformeerde predikant van Joure, in 1890 niet
een klaar sociaal geluid horen! 7 Als het al verder is gekomen dan
de eigen Gereformeerde wereld, dan was men daar nog niet vergeten,
dat dezelfde Ds Wagenaar zich vijf jaar eerder fel verzet had
tegen de candidatuur van de vroegere schrijnwerker B.H. Heldt
voor het district Sneek. Het had hem de bekende Open Brief
Fy Lútsen! vol verwijten van Pieter Jelles bezorgd. 8 Ook de sociale
1
Vgl. Zuid- Oost-Friesland als Kerkelijk noodgebied.
2
Vgl. Handelingen 1870, Bijlage B, 164.
3
WUMKES, SDK, 15 Maart 1881; vgl. G. A. VAN DER BRUGGHEN, Mijn kerkje in Beets, in:
Stem-menvoor Waarheid en Vrede, 29 (1892) 303-311.
4
WUMKES, SDK, 2 Maart 1892.
5
O. SCHRIEKE, Hebben wij als predikanten een roeping op sociaal gebied"! Proeve eener beantwoording
dier vraag, Lemmer 1891.
6
Vgl. Hoofdstuk IV, blz. 223.
7
Vgl. WUMKES, Paden, IV, 660-661.
8
PIETER JELLES (TROELSTRA), Fy Lútsen! Iepen brief oan Dr L. H. Wagenaar. Op 'e greate
Jouwer 1885.
193
wumkes.nl

actie van „Patrimonium" in de rechtse kringen zette bij de linkse
arbeiders alleen maar kwaad bloed, omdat deze christelijke organisatie
de eenheid onder de arbeiders stuk brak, en zo de stakingen
liet mislukken. 1 Het proces was reeds te ver gevorderd en wat zich
verderging voltrekken, draagt het karakter van een historische
noodwendigheid. De gespletenheid van de volkskerk was al te oud
en ging te diep, dan dat de totale breuk nu nog te voorkomen zou
zijn geweest.
Waar de kerk doorgaans langs heen leefde en alleen in het voorbijgaan
iets deed, daar ging het socialisme met élan naar binnen en
het werd ontvangen als een ongekend heil. Uitdrukkingen als
„heilsverwachting" en „verlossing" kunnen misplaatst schijnen in
deze volstrekt aardse noden, in werkelijkheid zijn toch alleen termen
als deze in staat de situatie niet al te oppervlakkig te tekenen. De
pioniers van de sociale beweging zijn als verlossers begroet en
vanaf dat ogenblik met onwankelbaar vertrouwen gevolgd. Hoving
schreef niet heel lang geleden, dat men onder de oudere generatie
van de Zuid-Oosthoek nog mensen kan aantreffen, die met bijna
religieuze bewogenheid kunnen vertellen van die tijd, toen men door
nacht en ontij heentrok om de geliefde leiders te horen spreken. 2
En juist Domela Nieuwenhuis, die de godsdienst verwierp en
de kerk bestreed, werd voor het proletariaat van Friesland een
nieuwe Messias. De arbeiders wisten, dat hij voor hun belangen een
verzekerd bestaan had prijsgegeven en, toen hij om zijn ijver voor
hun zaak ook nog „gezeten" had, omstraalde hem de aureool van
het martelaarschap. 3 „Hij stileerde zijn slanke gestalte tot het
uiterlijk van een apostel en zoals Marx en Toîstoi cultiveerde hij
zijn prachtige haardos en baard tot hij op Christus zelf leek. Zo
imponeerde hij de massa, die toch nog immer van haar jeugd af
met Christus vertrouwd was en wekte hij in simpele zielen de verwachting
van Christus' apocalyptische wederkomst op de wolken
des hemels, al was dit dan de uit bloed en modder opgerezen maatschappij
van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Het nog in de
kerk gedoopte volk, in zijn jeugd gevoed met de leer van Christus
en het beeld van Christus in zijn geheugen dragend, vond in de
figuur van Domela iets terug, dat het in de Kerk miste". 4 Hij
1
Vgl. BYMKOLT, a.w., 632-633, over de mislukte staking te Beets.
2
a.iv., 112.
3
VLIEGEX, De Dageraad, I, 36. vv.
4
L. J. ROGIER en X. DX: ROOY, In vrijheid herboren. Katholiek Nederland 1853-1953,
'5-Gravenhago 1953, 338-339-
194
wumkes.nl

poseerde inderdaad als Jezus-figuur en wist, dat het volk het zo
wilde of tenminste verdroeg; het was daarom, dat hij vóór zijn gevangenisstraf
van de arbeiders afscheid nam met de woorden:
„Weent niet over mij, maar weent over u zelven en over uw kinderen".
In de beschouwing over de „via dolorosa" van Jezus,
bij het afscheid door hem uitgesproken, heeft hij niet onduidelijk
zijn eigen lotgevallen weergegeven en de arbeiders hebben hem
herkend in de woorden: „Mijn vrienden! als ik wist dat mijn leven
vereischt werd als voorwaarde om alle verdrukten te bevrijden,
ik geloof sterk genoeg te zijn - ik durf niet meer zeggen dan ik
geloof, want wie kan in alle tijden voor zichzelven instaan? - om
het met blijmoedigheid te geven. Weent dus ook niet over mij
met het oog op de dingen, die mij boven het hoofd hangen, maar
weent over u zelven en over uw kinderen". 1
Enorm groot moet in Friesland de invloed geweest zijn van deze
man, die ook hier het volk in religieuze vormen verleidde tot ongeloof
door zijn toespraken, die het karakter hadden van preken en
naar de Bijbel geurden. 2 Toen hij in 1886 wegens majesteitsschennis
en belediging tot een jaar gevangenisstraf was veroordeeld, verscheen
er een Open Brief aan de Minister van Justitie, waarin 12
Friezen zich aanboden om in plaats van Domela Nieuwenhuis
elk een maand te „brommen". 3 „Dronkaards werden geheelonthouders,
straffe rokers gaven de pijp op, omdat Domela Nieuwenhuis
het gebruik van alkohol en tabak afkeurde; anderen werden
vegetariër, omdat de gevierde leider het was". 4 De Boer heeft
de turfmakers nog vaak over hem horen praten en dan rolden de
tranen hun over de wangen. 5 Menig auteur heeft later de bijzonderheden
vermeld, waaruit de lange nawerking van zijn machtige
invloed kon blijken: grote portretten met zijn beeltenis aan de wand;
het theekopje, waaruit hij had gedronken, dat als een relikwie
werd bewaard; Van Christen tot Anarchist, zijn eigen levensverhaal,
was vaak het enige boek in huisgezinnen in Beets en De Tijnje. 6 Nog
leeft Domela Nieuwenhuis voort in deze streken en menigeen
noemt hem nog in één adem met Jezus. 7
1 Mijn afscheidsgroet aan de arbeiders, 's-Gravenhage 1887, 18.
2 Vgi. ROGIER en DE ROOY, a.w., 339.
4 KHUIJT, De onkerkelihheid, 17S.
0 Skiednis, 43.
6 Vgi. KRUIJT, De, onkerkelikheid, jyS; WUMKES, Bodders, 637; HOVING, a.w., 112.
7 Vgj.Hoofdstak IV. blz.229.
195
wumkes.nl

Op de arbeiders van 't Bildt heeft deze apostel een diepe indruk
gemaakt. Het moet hier gegaan zijn als in Groninger dorpen, waar
de Hervormde Kerk na het optreden van Domela Nieuwenhuis
binnen een paar weken tij ds honderden arbeiders voorgoed heeft
verloren. 1 Fataal voor de kerkelijke gemeente was zijn optreden
in de kerk van St. Anna-parochie, beschikbaar gesteld door de
kerkvoogden, waarvan er een later schriftelijk verklaarde, dat hij
om godsdienst en kerk niets meer gaf. Van de 1500 man, welke
Domela Nieuwenhuis toen hoorden spreken en preken, zijn er velen
die avond voor het laatst in de kerk geweest. Trouwens, alle lidmaten,
die de handelwijze van de kerkvoogden hadden ondersteund
en hun standpunt niet wilden wijzigen, werden afgesneden. Degenen,
die met de Doleantie de kerk verlieten meegeteld, zullen er in die
jaren, behoudens de doopleden alleen al, een kleine 300 lidmaten
buiten de kerk geraakt zijn. „Dit chirurgisch ingrijpen kwam ook
nagenoeg neer op amputatie van hetgeheele lichaam. Er bleven zeer
weinig lidmaten over". 2 Vanwege het conflict met de kerkvoogden
werd het kerkgebouw jarenlang verwaarloosd, en was in zijn ontreddering
een symbool van de vervallen gemeente. 3
Ook in Z.O. Friesland heeft Domela Nieuwenhuis en met hem
Geert van der Zwaag grote invloed gehad. Dit geldt vooral voor
de gemeenten Opsterland, Aengwirden en Schoterland met hun
verveningen, maar toch ook voor Oost- en Weststellingwerf met
de oude dorpen als Noordwolde en x\ppelscha. 4 Het was ook in deze
streken, dat De Klok druk werd gelezen, die door van der Zwaag
werd geredigeerd in een links-socialistische geest. Tot in de heidehutten
van Jubbega en de schuitjes op de Compagnonsvaarten
werd dit blad als een nieuw evangelie uitgespeld. Behalve een sociaal
en politiek program gaf deze krant een hele levens- en wereldbeschouwing,
die al even materialistisch als atheïstisch gekleurd
was. Het was een vrijdenkersorgaan, waarin tegen clericale heerschappij
en kerkelijke dompergeest, jeneverpest en bloedwetten,
slavenlonen en gedwongen winkelnering en tegen alle andere kwalen
van de samenleving met grote heftigheid stelling werd genomen. 5
Naast de anarchistische beweging heeft ook de meer gematigde
1 KRUIJT, De onherhelikheid, 76-77.
2 BOTTEN, a.w., 24.
3 Vgl. WUMKES, SDK, 2 Januari en 15 Maart 1894; 26 Januari en 12 October 1896; 1 Januari
1897 en 8 Januari 1899.
1 Vgl. HOVING, a.w., 112.
5 WUMKES, Paden, II, 390-391.
196
wumkes.nl

stroming, die in de „Friesche Volkspartij" werd voorgestaan, het
volk een levensideaal gewezen, waarin de kerk wel gemist kon
worden. Het vormingswerk, dat door figuren als Waling Dykstra
en Tsjibbe van der Meulen was begonnen en waarin sociale motieven
reeds ten dele aanwezig waren, loopt door in de arbeid van Oebele
Stellingwerf, van Zinderen Bakker, Nawijn e.a. Het is één beweging
van volksvoorlichting, volksvermaak en volksverheffing, zich voltrekkend
buiten iedere vorm van kerkelijk Christendom om, en tegelijkertijd
toch in zijn socialistische periode niet alleen door een
warm menselijk, maar ook door een zeker religieus idealisme bezield.
Naarmate de 19e eeuw vorderde, zijn de sociale motieven
duidelijker naar voren gekomen, maar tegelijkertijd schijnt ook de
afstand van de kerk nog groter geworden te zijn.
Het was deze stroming, die zijn neerslag vond in het Friesch
Volksblad, dat in het onstuimige laatste kwartaal van de vorige
eeuw van zo grote invloed is geweest. Vanuit een algemeen vrijzinnig
en verlicht liberaal standpunt gestart, ontwikkelt dit blad
zich tot het democratisch volksorgaan bij uitstek om tenslotte
steeds duidelijker socialistische geluiden te laten horen. Tot eind
1899 heeft het Friesch Volksblad gereageerd op alles wat er leefde in
de stakende en revolterende arbeiderswereld, gestreden voor opheffing
en verlossing van het lijdende volk, geijverd voor afschaffing
van drank en oorlogsgeweld en niet onduidelijk zijn afkeer getoond
van „fyne" dominee's en christelijke dwepers. 1 Feike Plantengauit
Stiens, de dichter van de „Friesche Volkspartij", heeft aan dit anticlericalisme
op indrukwekkende wijze uiting gegeven in zijn gedicht
Foar de Knobus, dat Ds Trutelmeijer door de modder haalt.
Deze staat voor de rechterstoel van Petrus in de hemel. Dominee
leest zijn eigen verdiensten voor, maar Petrus valt hem in de rede
en zegt:
„Hou! Trutelmeijer, „Ho, Trutelmeijer
Of Meij ertrút! Of Meij ertruut!
Stil! of ik j ei er Stil! Of ik j aag U
Jo daedlik út. Ogenblikkelijk er uit.
Biromd om 't bidden Beroemd door Uw bidden
Birucht om 't jaen; Berucht door Uw geven;
Fen bûrmans sinten De grote mijnheer spelen,
De flikker slaen. Maar met andermans geld.
1 Vgl. KALMA, Oebele Stellingwerf, 8.
197
wumkes.nl

Lit sjen, hwer haww' jy biet?
Hwer stiek de doarne jo?
Ik sjuch de groeden net.
De striemen fen it tou.
Lit sjen! hwer hat de haet
Jo rekke ? Hwer de nyd
Jo troch it herte staet?
Hwer sit de slangebyt ?
Lit sjen it bloedrich swit
Dat dripte út jou hier,
En hwer de Krúspeal stiet,
Of hwer jou Krúsberch wier.
Hwer wier'n jy ea de tolk
Fen 't rjucht, dy't tel opfleach
As hy it earme folk
Troch foarsten traepjen seach?
Jy skoarren de earme man
To joune ef to moarn;
Jy rikten him de han,
Mar . . . mei de wanten oan;
Bisochten d'âlde klus
De widdou mei hjar kroas;
De hân goed op 'e bûs
De bûsdoek f oar de noas!!!
Kom, Bring him dêr't hy heart,
Pak oan mar, Gabriël!
Liz him by Lucifer,
Stil op 'e drompel del". 1
Laat zien eens, waar heeft U
gebloed ?
Waar staken de doornen U?
Geen enkel lidteken zie ik,
Geen striempje zelfs van het
touw!
Laat zien eens! Waar heeft toch
haat
U getroffen? waar nijd soms
XJ 't hart doorstoken ?
Waar zit dan de slangebeet ?
Laat zien wat bloederig zweet,
Ooit uit Uw haren drupte,
En waar de kruisboom stond,
Of waar Uw kruisberg was.
Waar was U ooit de tolk
Van 't recht; die ogenblikkelijk
opsprong
Als hij moest zien, hoe 't arme
volk
Door vorsten werd getrapt?
U gaf, ja, d'arme man
Van 's morgens tot in d'avond,
Uw steun, reikte hem de hand,
Maar . . . met de wanten aan;
Bezocht het oude krot,
De weduwe met haar kroost;
Uw hand vast om uw beurs
De zakdoek voor uw neus!!!
Kom, breng hem waar hij hoort,
Toe, Gabriël, neem hem mee
En leg hem doodgewoon
Bij Lucifer voor de deur!"
De Dageraadsbeweging tenslotte heeft ook Friesland in de laatste
decennia van de 19e eeuw overstroomd met een vloed van brochures,
pamfletten en vlugschriften, die er op gericht waren godsdienst en
kerk te vernietigen in geest en hart van het volk. Multatuli's
1 Geciteerd bij WUMKES, Bodders, 641. De vertaling uit het Fries werd verzorgd door
H. HETTEMA O.F.M. te Drachten.
198
wumkes.nl

Gebed van den onwetende en zijn Kruissprook, Büchner's Kracht
en Stof, verder Dominee, pastoor of rabbi van de Leeuwarder
belasting-inspecteur J. G. ten Bokkel en meer dergelijke antigodsdienstige
en anti-kerkelijke lectuur, het is alles in grote
oplagen x over Friesland verspreid en ook nu nog wel te vinden,
niet alleen in kleine dorpsbibliotheken, maar ook in de huishoudingen,
zij het dan weggeborgen in een kast of verdwaald ergens
op zolder. 2
De Hervormde Kerk in Friesland heeft het proletariaat op het
platteland door dit ontwikkelingsproces in massale groepen verloren
en meestal voorgoed. Vooral in de anarchistische kringen was
de opstandigheid tegen de kerk vinnig en fel. Het is moeilijk te
zeggen, wat er met de kerk nog gebeurd zou zijn, als de revolutie
was losgebroken, die toch niet alleen door de meest radicale figuren
verwacht werd. Als de Bildtse arbeiders van plan zijn geweest
de boerderijen plat te branden 3 , weet men nog niet in welke richting
de vlammen nog meer gestuurd hadden kunnen worden. Tenzij
men de mythe wil ontzien, die vaak werd geweven rond de breuk
met de kerk, zal men echter aan mogen nemen, dat de kerk niet
overal met grote beslistheid en diepe bewustheid verlaten werd.
Bij velen moeten de onverschilligheid en de vervreemding wel zo
groot zijn geweest, dat het woord breuk hier misplaatst zou wezen,
omdat het een stevige binding veronderstelt, die er niet of nauwelijks
meer was. De Hervormde Kerk was nu voorgoed verdwenen uit
het leven van velen, en al mochten de eerste socialistische predikanten
er in slagen weer de nodige arbeiders naar de kerk te trekken,
op de duur konden ook zij de situatie niet meer wijzigen. 4 Het verschijnsel
van de massale buitenkerkelijkheid had zich in Friesland
vastgelegd.
III. De Doleantie
In dezelfde jaren, dat een groot deel van het Friese proletariaat
zich bij Domela Nieuwenhuis en zijn discipelen in Friesland aansloot
en de Hervormde Kerk uitstroomde, schaarde een ander deel
zich achter Abraham Kuyper en zijn geestverwanten in dit gewest,
en trok langs een andere deur uit dezelfde kerk naar buiten.
1 Vgl. voor de grootte van de oplagen NOORDENBOS, a.w., 108 noot 3.
2 SIXMA VAN HEEMSTRA, a.w., 169.
3 Vgl. KALMA, Oebele Stellingwerf, 40.
4 Vgl. OOSTEN, a.w., 242.
199
wumkes.nl

Dat de orthodoxie in één kerkverband met het Modernisme moest
samenwonen en samenleven, is getypeerd als het gekoppeld zijn aan
een rottend lijk. Was een dergelijke situatie tijdelijk te verduren,
eens zou het leven binnen de Hervormde Kerk zich toch los moeten
maken van deze krachten des doods, wilde het zelf niet sterven. 1
De roep om reformatie van de zwaar misvormde, maar nog altijd
ware kerk, werd krachtiger en het was de plaatselijke kerkeraad,
die deze hervorming zou moeten doorvoeren. Zij zou moeten beginnen
met de terugkeer naar de kerkorde van 1618, afzwerend de
synodale organisatie, die door Willem I aan de aloude Gereformeerde
Kerk was opgedrongen, en die nu het voortwoekeren van de goddeloosheid
duldde, zo niet bevorderde.
Terwijl overal, onder leiding vooral van de geweldige Abraham
Kuyper, het verzet tegen de synodale organisatie toenam en het
besef, dat een conflict onvermijdelijk was, voortdurend sterker
werd, voelden de Gereformeerd-denkende predikanten in Friesland
zich gedrongen tot gemeenschappelijk beraad. Op initiatief van
Ds E. C. Gravemeijer van Oosthem (1878-1887) en Ds L. H. Wagenaar
van Heeg (1884-1887) kwamen 14 April 1885 een 14-tal orthodoxe
predikanten uit Friesland in Sneek bijeen om in onderling
overleg de te volgen weg te bepalen. Een Friesche Gereformeerde
predikanten-vereniging werd in het leven geroepen, die op 23 Juni
en 13 October van datzelfde jaar met telkens meer deelnemers
vergaderde.
Toen 4 Januari 1886 te Amsterdam 80 kerkeraadsleden provisioneel
geschorst werden, omdat men geweigerd had attesten af te
geven aan catechisanten van moderne voorgangers, was het sein
tot de opstand gegeven. Bijna alle orthodoxe predikanten en kerkeraadsleden
van de classis Dokkum tekenden een adres, waarin zij
te kennen gaven, dat zij de schorsing der broeders beschouwden
als hen zelf aangedaan, en dat zij bij afzetting van de geschorste
kerkeraadsleden met de synodale hiërarchie zouden breken. 2 Nadat
2 Februari 1886 de Hervormde gemeente van Kootwijk als eerste
in den lande zich had losgemaakt uit het synodaal verband, twee
dagen later gevolgd door Voorthuizen, ging de 9e Februari Reitsum
als eerste Friese gemeente „in doleantie", klagende bij de overheid
vanwege het onrecht de Gereformeerden aangedaan. De kerkeraad
van Reitsum met Ds J. J. A. Ploos van Amstel ging voor en
1 WUMKES, F R, 183-184.
* IDEM, SDK, 7 Februari 1886.
200
wumkes.nl

heel de gemeente volgde, wel bedoelend te breken met de organisatie
van 1816, maar tegelijkertijd zich beschouwend als de echte,
thans weer herstelde Hervormde gemeente, een beschouwingswijze,
welke door de synodalen voor een fictie gehouden werd. Een dag
later, 10 Februari 1886, kwam de „Friesche Gereformeerde predikanten-vereniging"
voor de vierde en laatste maal bijeen, en daar
werd door Ploos van Amstel meegedeeld, hoe Reitsum de avond
tevoren de knoop had doorgehakt.
De bres was geslagen en een massa rechtzinnigen stroomde de kerk
uit. Waar predikant en kerkeraad voorgingen, werden zij door de
gehele gemeente of althans de grote meerderheid gevolgd. Behalve
te Reitsum was dit het geval te Kollum 7 Juli 1886 (Ds G. H. van
Kasteel), Anjum 7 December 1886 (Ds J. Langhout), Hijlaard 17
Januari 1887 (Ds J. C. Sikkel), Garijp 7 Februari 1887 (Ds J.
Wisse), Augustinusga 7 Maart 1887 (Ds W. Maan) en Heeg 24 Augustus
1887 (Ds L. H. Wagenaar). Anders was het gesteld met Ds
K. Fernhout te Tzum en Ds P. Eringa te Birdaard en Janum, die
zonder hun kerkeraad en met slechts een deel der gemeente,, in
doleantie" gingen. Elders maakte de kerkeraad zich los uit het
synodaal verband tegen de predikant in. 1 Wons, een vacante gemeente,
ging in tweeën: slechts een deel werd dolerend. Weer elders
waren het slechts kleinere groepen, die door dolerende predikanten
„het diensthuis uitgeleid" werden en zich bij naburige dolerende
gemeenten aansloten of hun toevlucht zochten in Christeiijk-
Gereformeerde gemeenten. De Noord-Oosthoek werd vooral bewerkt
door Ploos van Amstel, Langhout, Maan en van Kasteel.
Leeuwarden en de Noord-Westhoek waren het arbeidsterrein van
Sikkel, terwijl Sneek en de Zuid-Westhoek voor rekening van Wagenaar
kwamen. Wat in de Zuid-Oosthoek Gereformeerd dacht, was
grotendeels al opgevangen door de Christelijk-Gereformeerde Kerk. 2
Groot was in dolerende kringen de teleurstelling, omdat niet
alles, wat rechtzinnig was, bereid bleek deze weg te gaan. „Het is
er niet toe gekomen, dat alle rechtzinnigen, of ook maar alle
Gereformeerden ééne lijn trokken. Het leek er niet naar". 3 Juist
van de synodale predikanten kwam vaak het hevigste verzet tegen
de dolerenden, „en van sommigen moesten wij de grievende smart
1 L. H. WAGENAAR, Een wandel met God. Levensbeschrijving van Ds J. J. A. Ploos van Amstel,
Amsterdam 1895, 81-82.
2 VAN KASTEEL, a.w., 45-46.
s Ibid., 43.
201
wumkes.nl

verduren, dat ze, toen wij afgezet werden, tegen ons kwamen optreden".
1 In menige gemeente hebben zich in deze jaren ergerlijke
tonelen afgespeeld tussen synodalen en anti-synodalen: om kansels,
kerkgebouwen en kerkelijke goederen zijn vaak ware gevechten
geleverd, die de aanwezigheid van gewapende macht noodzakelijk
maakten en in procedures voor de burgerlijke rechter beslecht
moesten worden. Zo is om de kerk van Wons bloedig gevochten
in een strijd, waarbij luiwagens en knuppels niet hebben ontbroken. 2
Afscheiding en Doleantie hadden zoveel gemeen, dat al spoedig
aan een fusie tussen beide richtingen gedacht werd. Vooral Ploos
van Amstel heeft de samenvoeging van de twee stromingen telkens
weer met klem bepleit. Officieel kwam de vereniging tot stand de
17e Juli 1892. Het ene kerkgenootschap nam de meervoudige naam
aan van Gereformeerde Kerken in Nederland. Ook in Friesland
stootte deze samenvoeging plaatselijk vaak nog op hindernissen,
reden, waarom gesproken werd van „Gereformeerde Kerk A" (Afscheiding),
en „Gereformeerde Kerk B" (Doleantie), een onderscheid,
dat later bij de volledige samensmelting voorgoed weg viel.
Van het begin af ontmoette deze massieve samenvoeging tegenstand
bij enkele voorgangers, die de Christelij k-Gereformeerde
Kerk niet wilden laten wegzinken. Aan hen is het te danken, dat
zij, niettegenstaande de zware aderlating, die zij bij de fusie had
geleden, in stand bleef. Ook in Friesland bleef zij behouden, maar
telde zij in 1889 nog 29.649 (8.83%) leden, na de fusie was dit cijfer
in 1899 gedaald tot 7.766 (2.25%).
Evenals de buitenkerkelijkheid is ook de Doleantie een duidelijk
symptoom van de dodelijke crisis, waaraan de Hervormde Kerk
in Friesland aan het einde der 19e eeuw ten prooi was. Een dergelijke
uittocht was alleen mogelijk, omdat de Hervormde Kerk in
geestelijk en ook in maatschappelijk opzicht een vervreemde grootheid
was geworden voor de rechtzinnige „kleine luyden" in dit
gewest. De Afscheiding telde 3 jaar na de start slechts 2020 mensen,
de Doleantie telde in 1889, na een gelijke periode, niet minder dan
29.132 (8.7%) zielen! Dit enorme verschil zou beschouwd kunnen
worden als een graadmeter van het ontbindingsproces toen en
nu. Toen was de samenleving minder gespleten en de Hervormde
Kerk had tenminste uiterlijk nog het karakter van vokskerk. Nu
1 WAGENAAR, Een wandel, 82.
2 Vgl. WUMKES, SDK, 3 en 16 Juli 1886; VAN KASTEEL, a.w., 57-67.
202
wumkes.nl

was de crisis veel verder gevorderd en „het is duidelijk dat daar, waar
de bestaande samenleving reeds bezig was uiteen te vallen, en de
oude Kerk niet langer het symbool of de uitdrukking van de gemeenschap
vormde, de uiterlijke beletselen om haar te verlaten
niet meer zo zwaar wogen". 1
De Doleantie heeft op haar beurt de ontbinding weer verder gevoerd.
De Hervormde Kerk raakte nog meer gedevalueerd en verloor
schatten van godsdienstig en kerkelijk leven. Bovendien kunnen
de schermutselingen en incidenten, welke zich in de dagen der
Doleantie hebben afgespeeld, niet anders dan noodlottig geweest
zijn voor het aanzien van de kerk in de wereld.
Socialisme en Doleantie, beiden symptomen van een ontbinding
van kerk en maatschappij, beiden in opstand tegen de oude Hervormde
Kerk, beiden leidend tot een massale uittocht van „kleine
luyden", beiden het begin van een indrukwekkend emancipatieproces!
Wumkes heeft niet geaarzeld parallellen te trekken tussen
de snakerige figuren van Dykstra, van der Meulen en Boonemmer
en de stijle mannen uit de kringen van Afscheiding en Fries Réveil. 2
Op een zelfde wijze wordt men in de laatste decennia der 19e eeuw
getroffen door het feit, dat predikanten als Ploos van Amstel,
Sikkel en Wagenaar even hard door heel de provincie in de weer
zijn geweest om het volk tegen de synodale kerk op te zetten als
Domela Nieuwenhuis, van der Zwaag en Stienstra van dorp tot dorp
trokken om de massa tegen de „kapitalistische" kerk in het harnas
te jagen. Maar omdat de achtergronden anders waren, waren ook
de gevolgen zo verschillend: de Gereformeerde Kerken naast de
massale buitenkerkelijkheid!
Samenvatting. De Hervormde Kerk in Friesland blijkt in de 19e
eeuw een ontwikkeling te hebben doorgemaakt, welke tot een ontbinding,
eventueel een verdere ontbinding, van de volkskerk geleid
heeft. De tegenstellingen, die ook in de 18e eeuw reeds aanwezig
waren, zijn in de loop van de 19e eeuw niet opgelost, maar integendeel
scherper aangezet en hechter vastgelegd in het kerkelijk en
maatschappelijk leven. Kerk en samenleving werden steeds meer
gedesintegreerd en de Hervormde Kerk verloor haar karakter van
volkskerk. Voor het uiterlijk is zij dit tot ver in de 19e eeuw gebleven,
hoewel de Afscheiding van 1834 reeds als een symptoom
1 HESLINGA, Een sociologische beschouwing, 119.
2 Paden, IV, 549-550.
203
wumkes.nl

van de ontbinding beschouwd kan worden. De desintegratie naar
binnen ging echter steeds verder en demonstreerde zich in het
laatste kwartaal van de vorige eeuw op bepaald spectaculaire
wijze in de verschijnselen van Doleantie en ontkerkelijking.
Deze ontbinding is voor een belangrijk deel te wijten aan sociologische
factoren. De volkskerk werd ondergraven door de tegenstellingen,
die zich hebben ontwikkeld tussen de sociale groeperingen,
met name tussen de vertegenwoordigers van een opkomend agrarisch
kapitalisme enerzijds en de massa van het plattelandsproletariaat
anderzijds. Voor de Hervormde Kerk zijn deze sociale tegenstellingen
juist daarom zo noodlottig geworden, omdat zij, sterk
georiënteerd naar de bovenlaag van de bevolking, daarmee voortdurend
meer geïdentificeerd raakte, terwijl zij zich vervreemde van
brede groepen onder de „kleine luyden", die in de Hervormde Kerk
hun thuis niet meer vonden. Tegen deze achtergrond wordt de
sociale onbewogenheid van de kerk ten opzichte van de nood van het
proletariaat evenzeer begrijpelijk als de ontvankelijkheid van het
proletariaat voor de campagne tegen de kerk. Toen de sociale tegenstellingen
zich in een verwoede klassenstrijd gingen ontladen en
de samenleving in twee fronten uiteenviel, werd de Hervormde Kerk
als volkskerk verscheurd.
Van grote invloed op de ontbinding van de volkskerk zijn verder
geweest de godsdienstige tegenstellingen, die vaak zeer nauw met
de maatschappelijke spanningen verweven waren. De vrijzinnige
stroming heeft, met name in de extreme vorm van de moderne
richting, het godsdienstig leven en de kerkelijke gebondenheid
ondermijnd. In deze lijn ligt ook de vernietigende invloed van de
Dageraadsbeweging in de kringen van de vrijdenkers en de relativerende
werking van de opkomende „Friese Beweging" onder het volk.
Bovendien heeft de vrijzinnigheid de orthodoxen in de reactie gedreven
en ook daardoor de tegenstellingen verscherpt. De orthodoxie
van haar kant heeft de volkskerk ontwijd door de wijze,
waarop zij de strijd voor de waarheid voerde, terwijl de Hervormde
Kerk bovendien werd verzwakt door de aderlatingen, waarmee de
orthodoxie haar heeft bezocht. In het algemeen kan men zeggen,
dat de kerk door de strijd der verschillende richtingen veel innerlijke
kracht en veel uiterlijk aanzien heeft verloren.
De psychologische factoren, die de ontbinding der kerk bevorderd
hebben, hangen nauw samen met de genoemde verschijnselen.
Zowel de sociale als de religieuze tegenstellingen hebben de
204
wumkes.nl

Hervormde Kerk gerelativeerd en gedegradeerd. In deze omstandigheden
kon zich de mentaliteit ontwikkelen, die het leven buiten
de volkskerk mogelijk zou maken. In sterke mate is deze mentaliteitsvorming
bevorderd, zowel door de vrijzinnige en met name de
moderne prediking, die het onderscheid tussen godsdienst en kerk
op de spits dreef en aan kerkelijke practijken nauwelijks waarde
toekende, als door de orthodoxie, die naast de volkskerk nieuwe
kerkelijke verbanden in het leven riep. Tenslotte hebben Multatuli
en de opkomende Dageraadsbeweging in de meer gegoede milieu's,
evenals de socialistische critiek, gevolgd door de Dageraadspropaganda
in de kringen der arbeiders, grote invloed op de vorming en
ontwikkeling van deze mentaliteit uitgeoefend.
Dit ontbindingsproces heeft zich het duidelijkst gemanifesteerd in
het verschijnsel der buitenkerkelijkheid. Ook de oefeningen en de
secten, meer nog de Afscheiding (1834) en vooral de Doleantie
(1886) kunnen als symptomen van dit proces beschouwd worden,
maar deze uittochten riepen als reactie-verschijnselen nieuwe
kerkelijke formaties in het leven in de vorm van de Christelijk-
Gereformeerde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland,
terwijl de ontkerkelijking een volledig en definitief breken met
iedere vorm van kerkelijkheid betekende. Het is daarom, dat de
buitenkerkelijkheid het meest sprekend symptoom genoemd kan
worden van de ontbinding der volkskerk in de 19e eeuw. Hieraan
kan nog worden toegevoegd, dat het optreden van dit verschijnsel
in Friesland begunstigd werd door enkele bijzondere factoren. Als
zodanig kunnen beschouwd worden de chronische vacatures in
verschillende kerkelijke gemeenten, verder het min of meer nomadisch
karakter van vele veenarbeiders, gecombineerd met het gebrek
aan voldoende kerkelijke apparatuur in de nieuwe veenkolonies,
en tenslotte de ontstellende ellende, die in de noodgebieden heeft
geheerst.
205
wumkes.nl

Hoofdstuk IV
BUITENKERKELIJKHEID EN LEVENS­
BESCHOUWING VAN DICHTBIJ
Nadat de voorgaande hoofdstukken de buitenkerkelijkheid in
Friesland meer van buiten af benaderd hebben, zal in dit hoofdstuk
getracht worden enigermate in het verschijnsel zelf door te dringen.
Nu immers de buitenkerkelijkheid eerst als verschijnsel vastgesteld,
daarna als probleem getest en tenslotte als symptoom van ontbinding
getekend is, stelt zich nu de vraag naar de inhoud van dit
verschijnsel. Voor het antwoord op deze vraag kan dit hoofdstuk
echter niet meer dan een zeer bescheiden bijdrage leveren door enig
materiaal te verschaffen omtrent de houding en de mening van een
aantal buitenkerkelijken in Friesland ten opzichte van kerk en
godsdienst.
Aan een alzijdige analyse van de buitenkerkelijkheid in Friesland
is zeker behoefte. Het apostolaat in de kringen der buitenkerkelijken,
gelijk dat door de verschillende kerken in Friesland, ieder
nog voor eigen verantwoordelijkheid, maar tegelijkertijd steeds
meer vanuit een oecumenische bewogenheid, dagelijks wordt verricht,
is in zijn vruchtbaarheid hiervan zeker niet afhankelijk, maar
zou er toch wel mee gediend zijn. Ook voor het Humanistisch
Verbond, dat er naar streeft aan de buitenkerkelijken een nieuw
levensideaal te verschaffen, kan het niet onverschillig zijn te weten,
wat er aan gedachten en gevoelens leeft in de kringen van buitenkerkelijken.
De term buitenkerkelijk zelf zegt hieromtrent nagenoeg niets.
Het is op zich een louter negatief begrip, waardoor niet meer
wordt aangegeven, dan wat de statistische formule beduidt: zonder
kerkelijke gezindte. De term wijst dus op een niet gerekend wensen
te worden tot een kerkelijke gezindte, maar zegt verder niets omtrent
levensbeschouwing of levenshouding van de desbetreffende
persoon. En toch is dit juist het terrein, waarop zowel het veelzijdig
apostolaat van de kerken als de geestelijke verzorging van het
Humanistisch Verbond zich bewegen.
206
wumkes.nl

Een goed inzicht in het verschijnsel der buitenkerkelijkheid in
Friesland is uit de spaarzame gegevens nog niet te bekomen. Van
der Wielen heeft destijds, schrijvend over de buitenkerkelijkheid
in Opsterland, gewezen op een verlies van „alle belangstelling voor
hooger geestelijk leven" met als gevolg een zekere vermaterialisering
van het bestaan; „het nieuwsblad vervangt den bijbel, boerenleenbankvergadering
den kerkgang". Doelend vooral op de buitenkerkelijkheid
in de oude nederzettingen, gaat deze auteur verder:
„Hier en daar vinden wij nog een zekere belangstelling voor een
of ander humanitair doel, zooals geheelonthouding, over het algemeen
echter een verlies van eiken geestelijken achtergrond van
het leven, een domweg voortleven van dag tot dag, met niets dan
zijn materieele beslommeringen, welke het boerenleven zoveel
biedt". 1 Enkele aanwijzingen betreffende het verschijnsel in Z.O.
Friesland zijn verder te vinden in het rapport Zuid-Oost-Friesland
als kerkelijk noodgebied 2 , alsmede in een verhandeling over de benadering
van de buitenkerkelijken. 3 Ook kan hier gewezen worden
op het rapport Smallingerland in overgang, waarin de resultaten
zijn verwerkt van een sociologisch onderzoek in deze gemeente,
dat ook aan de buitenkerkelijkheid aandacht heeft geschonken. 4
Bovendien blijken de opvattingen over de inhoud van de buitenkerkelijkheid
ook binnen eenzelfde gebied sterk te variëren. Ds
Winkel heeft een aantal jaren geleden de buitenkerkelijkheid in
de Zuid-Oosthoek gekenschetst als een vorm van geestelijke ontreddering.
5 Tegen deze waardering van de buitenkerkelijkheid
onder de arbeiders in Z.O. Friesland werd stelling genomen door
Dijkstra, die als zijn mening te kennen gaf, dat de buitenkerkelijkheid
bij zeer veel arbeiders beslist niet beschouwd mag worden als
een uiting van louter geestelijke onverschilligheid. Hij ontkent
niet, dat ook deze houding hier en daar aanwezig was en tot buitenkerkelijkheid
leidde, maar meent, dat de buitenkerkelijkheid
van vele andere groepen het gevolg is van een „bewustwording, die
tot de conclusie voert, dat de geloofsvoorstellingen niet meer
beantwoorden aan het geloofsverlangen, dat ook de moderne mens
1 a.w., 71.
2 Maart 1953.
3 Bezinning in eigen kring. Uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de
Prov. Ver. v. Vrijz. Hervormden in Friesland 1904- 8 April - 1954, Leeuwarden, 1954, 38-44-
4 SjnaUUigerlanâ in overgang, II, r:o. 106. Enige sociologische aspecten van een samenleving in
oni^'ikkeliKg, uitgebracht door het Sociologisch Research Centrum. Katholiek Sociaal-
Kerkelijk Instituut, 1953, 44-55.
0 a.a.
207
wumkes.nl

niet heeft verlaten". Hij is dan ook van oordeel, dat dit proces
van bewustwording, dat door figuren als Domela Nieuwenhuis
en Geert van der Zwaag krachtig gestimuleerd werd,een onderdeel
is van de stroming, welke thans in het Humanistisch Verbond vorm
heeft gekregen. 1 Nadat Ds Winkel zijn zienswijze tegenover Dijkstra
had gehandhaafd, van mening zijnde, dat de omstandigheden in de
Zuid-Oosthoek altijd maar een slechte voedingsbodem voor humanisten
zijn geweest 2 , werd door van der Schaaf opgemerkt, dat de
anti-kerkelijkheid bij de ouderen veranderd is in onkerkelijkheid en
de bewuste gezindheid een traditioneel gegeven is geworden,
terwijl het oude socialistische ideaal onder de jongere generaties
verbleekt is. „Het is goed de dingen te onderscheiden. Het ontbreekt
in de Zuidoosthoek bij vele onkerkelijken niet aan een ideaal; en de
nieuwere arbeidersbeweging is niet anti-kerkelijk en in haar geheel
zelfs niet onkerkelijk. Maar daar staan andere groepen tegenover,
die onkerkelijk en ook in wezen on-idealistisch zijn. Het teren op
tradities van de negentiger jaren is een hachelijke zaak en staat in
ieder geval niet gelijk met het bewust belijden van een humanistisch
ideaal". Verder ziet van der Schaaf in de toenemende statistische
buitenkerkelijkheid wel een voortschrijdende geestelijke verarming,
doch dan meer in de zin van een toenemend verlies van ideële of
„humanistische" waarden dan in de betekenis van ernstiger verval
van godsdienstig en kerkelijk leven. 3
Dit laatste gedeelte van deze studie nu kan, dank zij een recent
onderzoek onder buitenkerkelijken in Friesland, het tekort aan
gegevens enigermate aanvullen, en het wil op grond van deze gegevens
het inzicht in het verschijnsel der buitenkerkelijkheid binnen
dit gewest naar mogelijkheid verscherpen. Bedoeld onderzoek werd
van Januari tot Maart 1953 ondernomen door het team van het
„Apostolaat Minderbroeders Friesland", en wel in en vanuit Drachten
zelf, het centrum, alsook in en vanuit de steunpunten van het
A.M.F., de z.g. uithoven te St. Jacobi-parochie, Bergum en Oosterwolde.
4
De indeling van dit hoofdstuk is als volgt: eerst worden enkele
1
D. DIJKSTRA, Geestelijke ontreddering? in: Heerenveense Koerier, 10 Augustus 1947.
2
S. WINKEL, ibid, Naschrift.
3
Sj. v. D. SCHAAF, Over geestelijke verarming, in: Heerenveense Koerier, 22 Augustus 1947.
4
Het is van de aanvang af de bedoeling geweest het materiaal van dit onderzoek te benutten
voor een publicatie. De respondenten zijn van deze bedoeling steeds, vóórdat het interview
begon, in kenins gesteld. Aangezien de oorspronkelijk bedoelde publicatie door bijzondere omstandigheden
niet kon verschijnen, is het materiaal gereserveerd voor deze studie.
208
wumkes.nl
I

mededelingen gedaan over het onderzoek en over de respondenten;
daarna wordt aandacht geschonken aan het al of niet kerkelijk
verleden van de respondenten; vervolgens zullen hun opvattingen
betreffende God en Christus, leven en dood worden vastgesteld;
verder zal hun standpunt en hun houding met betrekking tot godsdienst
en kerk worden behandeld; tenslotte wordt het oordeel van de
respondenten over het Humanistisch Verbond weergegeven.
PARAGRAAF 1. HET ONDERZOEK EN DE
RESPONDENTEN
Ter inleiding volgen hier eerst enige gegevens, zowel aangaande de
opzet en het verloop van het onderzoek, als betreffende de keuze
en de kenmerken van de respondenten.
/. Opzet en verloop van het onderzoek
Aan de hand van een vragenlijst zijn 100 buitenkerkelijke personen
in Friesland ondervraagd. Na een duidelijke uiteenzetting
van de bedoeling werd de vragenlijst doorgaans eerst ter inzage
gegeven om de respondenten reeds enigszins vertrouwd te maken
met de onderwerpen, die tijdens het interview aan de orde zouden
komen. Geheimhouding van de gegevens werd verzekerd, iets wat
verschillenden in 't Bildt volstrekt niet nodig vonden. Het interview
vond bij voorkeur plaats onder vier ogen om geremdheid ter
oorzake van de aanwezigheid van derden te voorkomen. Niet altijd
w 7 as dit mogelijk, en zo kon het gebeuren, dat een vrouw, na het interview
van haar man, zei: „Vanavond ben ik pas te weten gekomen,
wat mijn man over godsdienst denkt!"
De interviews vonden bijna altijd plaats bij de personen aan huis,
en werden vrijwel overal ingezet met een hartelijke ontvangst.
Maar nergens was de interview-leider zo welkom als bij de communist,
die blij was, dat er nu eens een zielzorger op bezoek kwam bij
hém. Hij had trouwens een kruisbeeld op zijn kamer hangen!
Van de 100 respondenten hadden er 95 geen enkel bezwaar tegen
het interview. Wel voelde een enkeling zich als onder een politieverhoor,
en ook moest soms iemand even bevrijd worden vaneen
soort examen-vrees of van de gedachte, dat hij of zij voor dit soort
dingen niet geleerd genoeg was. Slechts in vier gevallen wilde de
schroom niet wijken en verliep het interview stroef, terwijl er ook
één respondent maar niet wilde geloven, dat het initiatief voor dit
209
wumkes.nl

onderzoek in Drachten en niet in Rome was geboren! Wei werd door
enkelen de opmerking gemaakt, dat het aantal vragen groot was.
Tegenover de enige respondent, die een dergelijk onderzoek
volkomen nutteloos vond, omdat toch minstens de helft van de
respondenten onbetrouwbare antwoorden zou geven, verklaarden
velen, dat het van belang was langs deze weg inzicht te verwerven
in de opvattingen van een andersdenkende groep, en voor menigeen
was het natuurlijk een welkome gelegenheid om zijn inzichten
eens aan belangstellenden door te geven. Niet weinigen vroegen
nadrukkelijk om in kennis gesteld te worden van het eindresultaat.
De ijver, waarmee menig respondent zich aan het onderzoek gaf,
sloeg een enkele maal over op de jongste huisgenoot, die met toewijding
ging krassen op de vragenlijst. De respondent, die het interview
over zich heen liet gaan, alsof hem gevraagd werd, voor welk
soort groenten hij een voorkeur had, was een uitzondering. De
meesten gingen zeer ernstig op de vragen in en gaven zich er geheel
aan. De openhartigheid, waarmee het gesprek vaak werd gevoerd,
kon een van de interview-leiders niet beter typeren dan door een
vergelijking te maken met een gesprek in de biechtstoel. Door enkelen
werd trouwens als voorwaarde voor medewerking gesteld, dat zij
ronduit zouden mogen zeggen, wat zij dachten, ook al was dat grievend
voor de leider van het interview.
Een toelichting op de vragen was slechts een enkele maal nodig.
Wel kreeg men bij verschillende respondenten de indruk, dat zij
over verschillende vragen nooit eerder hadden nagedacht. Tegenover
de opmerking van een der interview-leiders, dat alle buitenkerkelijken,
die hij voor deze gelegenheid had bezocht, meer nadenken
dan enig kerkelijk mens in zijn omgeving, staat de ervaring van
anderen, dat de rationele loomheid vaak groot is en dat menige
vraag nooit eerder overdacht scheen te zijn. Bij anderen was weer
een grote eerbied voor de ernstige levensvragen waar te nemen, en
in verband daarmee een soort religieuze huiver om zich uit te spreken
over de mysteries van mens en leven.
Overeenkomstig de tevoren gegeven instructies werd tijdens het
interview alleen de respondent aan het woord gelaten. De interview-leider
noteerde de antwoorden, maar liet zich niet verleiden
tot een discussie over de opvattingen van de respondent. Na het
interview, dat doorgaans 1 à 2 uur duurde, werden de rollen dikwijls
omgekeerd.
Gezien het betrekkelijk gering aantal personen, waarover het
210
wumkes.nl

onderzoek zich heeft uitgestrekt en gezien de vrijheid, welke aan
de leiders van de interviews was gelaten bij de keuze van de
respondenten, werd er van afgezien de verschillende gegevens met
elkaar in verband te brengen, aangezien de zo gevonden correlaties
toch niet anders dan een uiterst dubieuze waarde zouden kunnen
hebben. Bij de bewerking van het materiaal is dan ook de overtuiging,
dat aan de bevindingen maar een betrekkelijke waarde
toegekend kan worden, en dat deze bijdrage misschien nog slechts
een aanloop mag heten voor een op groter schaal opgezet onderzoek,
nog sterker geworden dan zij vóór het onderzoek reeds was.
II. Keuze en bijzonderheden van de respondenten
Wat de keuze van de respondenten betreft, moet vooreerst opgemerkt
worden, dat de 100 respondenten bijna allen gekozen werden
in of nabij de woonplaats van de interview-leider. Een gevolg
hiervan is, dat er geen buitenkerkelijken van Katholieke huize
in het onderzoek zijn betrokken. De interview-leiders waren door
hun woonplaats en de aard van hun werkzaamheden aangewezen
op buitenkerkelijken van geboorte en van Protestantse origine.
Verder waren zij bij de keuze van de 100 personen aangewezen
op diegenen, van wie verwacht kon worden, dat zij zich voor een
dergelijk interview zouden lenen. Betekent dit op zich reeds een
selectie, deze selectie werd nog versterkt nu dit onderzoek vanuit
de kerkelijke hoek werd ondernomen en bovendien door katholieke
priesters werd uitgevoerd. Tegenover de nadelen, die op zich
aan een dergelijke selectie verbonden zijn, stond hier als voordeel,
dat de interview-leiders in de meeste gevallen de vriendschap en
het vertrouwen genoten van de respondenten, waardoor een open
gesprek over de onderhavige materie mogelijk werd gemaakt.
Tenslotte maakten de genoemde omstandigheden het onmogelijk
om de keuze van de 100 personen van te voren reeds te verdelen
over bepaalde leeftijden, beroepen en milieu's. De keuze van de
personen werd geheel aan de interview-leiders zelf overgelaten,
zodat de gekozenen geen gestratificeerd „sample" vormen, dat als
volledig representatief kan gelden voor de groep van buitenkerkelijken
in Friesland. Het zal daarom niet verantwoord zijn uit de
voorhanden gegevens algemene conclusies te trekken, terwijl anderzijds
ook in een willekeurig gekozen groep van personen algemene
tendenties openbaar en concreet kunnen worden.
Aan deze algemene opmerkingen kunnen nog de volgende
211
wumkes.nl

ijzonderheden betreffende de respondenten worden toegevoegd.
Van de 100 respondenten waren er 75 woonachtig in de buitenkerkelijke
diagonaal, lopend van de Noord-Westhoek over Leeuwarden
naar de Zuid-Oosthoek: 15 in de Noord-Westhoek, 13 in Leeuwarden
en 47 in de Zuid-Oosthoek. De overige 25 respondenten waren gedomicilieerd
in het overgangsgebied van Z.O. Friesland naar N.O.
Friesland en in de rest van Friesland. Van het totaal aantal respondenten
waren er 78 geboren Friezen, waarvan er 57 nooit buiten
Friesland hadden gewoond. De verdeling over de geslachten was
als volgt: 78 mannen en 22 vrouwen. De leeftijdsgroepen zijn tot
vier teruggebracht: 8 respondenten beneden de 30 jaar, 37 van 30
tot 45, 36 van 45 tot 60 en 19 van 60 jaar en ouder. Van het totaal
aantal respondenten waren er 13 ongehuwd en 87 gehuwd. Onder
het aantal gehuwden bevonden zich 7 echtparen, zodat het aantal
huwelijken 80 is. Deze huwelijken waren, wat betreft de combinaties
van kerkelijk en buitenkerkelijk, als volgt gedifferentieerd: 2: man
kerkelijk en vrouw buitenkerkelijk; 31: man buitenkerkelijk en
vrouw kerkelijk; 54: man buitenkerkelijk en vrouw buitenkerkelijk
(hierbij inbegrepen de 7 echtparen). De mannelijke respondenten
waren als volgt verdeeld over de volgende beroepsgroepen: 4 in de
intellectuele en vrije beroepen, 10 in de groep bedrij f shoof den
nijverheid, 25 in de nieuwe middenstand, 9 in de oude middenstand,
4 boeren, 6 landarbeiders en 20 overige arbeiders. Omtrent het
genoten onderwijs kan tenslotte worden vermeld, dat precies de
helft van de respondenten meer dan alleen L.O. had gevolgd en
wel 2 Huishoudschool, 6 Kweekschool, 6 Ambachtsschool, 1
M.M.S., 10 H.B.S., 2 Landbouw-winterschool, 8 M.U.L.O. en 15
U.L.O. Van deze 50 respondenten waren 5 personen verder ook
academisch gevormd.
PARAGRAAF 2. HET VERLEDEN VAN DE
RESPONDENTEN MET BETREKKING TOT
GODSDIENST EN KERK
Nadat in het voorgaande de levensomstandigheden van de respondenten
enigermate zijn aangegeven, zullen nu hun vroegere betrekkingen
tot godsdienst en kerk worden vastgesteld.
/. godsdienstig-kerkelijk milieu
Eerst wordt de kerkelijke gezindte van voorouders, ouders en
212
wumkes.nl

espondenten zelf aangegeven, en daarna wordt het godsdienstigkerkelijk
leven in het ouderlijk huis behandeld.
1. kerkelijke genealogie
De desbetreffende gegevens zijn in de onderstaande tabel verwerkt,
(zieblz. 214).
Gevraagd werd naar de kerkelijke gezindte van de grootouders
en van de ouders en naar de vroegere kerkelijke gezindte van de
respondenten. Voor de grootouders en voor de ouders werd de
situatie genomen, zoals ze nu is, of zoals ze bij hun overlijden was,
dus de laatste vorm.
Onder „onbekend" werden die grootouders en ouders gerangschikt,
van wie niet bekend was, of zij al dan niet bij een kerkelijke gezindte
waren aangesloten, ofwel bij welke kerkelijke gezindte zij waren
aangesloten. Dat dit getal voor de grootouders zo hoog ligt, zegt
op zich al iets over de betekenis, welke het behoren tot een kerkelijke
gezindte in de familie-traditie heeft ingenomen! Waar de
kerkelijke gezindte van de ouders onbekend was, betrof dit meestal
ouders, die jong gestorven waren.
Aangezien het niet altijd mogelijk was de Nederlands-Hervormde
grootouders en ouders te splitsen in rechtzinnigen en vrijzinnigen,
moest soms volstaan worden met de vermelding: Hervormd
zonder meer.
Niet voor de grootouders maar wel voor de ouders werd nagegaan,
of zij alleen gedoopt waren, of ook belijdenis hadden gedaan, en dus
niet slechts dooplid, maar ook belijdend lid, m.a.w. lidmaat waren.
Bij een beschouwing van de tabel, die het karakter heeft van een
kerkelijke genealogie, blijkt wel, dat er een kerkelijk vermageringsproces
door de drie geslachten is heengetrokken, al dient er rekening
mee gehouden te worden, dat niet de hele derde generatie buitenkerkelijk
behoeft te zijn geworden.
Immers de kerkelijkheid onder de grootouders ligt volgens de
tabel rond de 60%. Maar in werkelijkheid zal deze stellig rond de
70% gelegen hebben, want men mag uit de 20%, die in de tabel als
onbekend genoteerd staan, toch minstens een 10% naar de kerkelijkheid
overbrengen. Een andere aanwijzing hiervoor is te vinden in
een vergelijking van de cijfers voor de grootouders en de ouders, die
in de tabel als vrijzinnig-Hervormden staan aangegeven. Waar dit
percentage voor de ouders op 33% staat, lijkt het niet waarschijnlijk,
213
wumkes.nl

wumkes.nl
214
Kerkelijke gezindten
¾
Ned.-Hervormd
Ned.-Hervormd, rechtzinnig
Ned.-Hervormd, vrijzinnig
Totaal Ned.-Hervormd
Gereformeerd
Christelijk-Gereformeerd
Hersteld-Evangelisch-Luthers
Doopsgezind
Katholiek
Totaal kerkelijk
Buitenkerkelijk
Onbekend
Totaal generaal
s *•
o ¾
•¾- 3
"i> 8
^ s
il
S o
ij
W
ffl
<
8 8
Kerkelijke gezindte van de
grootouders
:9pftz sjapBA
UBA japBA^OOJ¾
oc co tn 1 O
rH
'rH m o O
rH i-l CM
1
mi | | 1 ei 1 H 1 o
streqx
1 1 1 1
1 I I II
o | o
o 1 o
1—1 1—1

dat het voor de grootouders rond de 26% zou hebben gelegen. Het
lijkt daarom wel verantwoord om het aantal kerkelijke grootouders
hoger te stellen en deze vooral te rangschikken onder de vrijzinnig-
Hervormden.
Van de andere kant ligt de kerkelijkheid van de ouders vermoedelijk
lager dan in de tabel genoteerd staat. 1 Want weliswaar werden
door de respondenten 59 vaders en 67 moeders als kerkelijk aangegeven,
doch toen later gevraagd werd, of zij alleen gedoopt waren of
ook belijdenis hadden gedaan, werd van 6 vaders en van 5 moeders
gezegd, dat zij niet gedoopt waren, terwijl van 7 vaders en van 6
moeders niet bekend was, of zij dooplid dan wel lidmaat waren. Nu is
het weliswaar niet uitgesloten, dat deze onbekende en ongedoopte
ouders zeer kerks waren, maar veel waarschijnlijker is het, dat menige
respondent zijn ouders, hoe dan ook, toch maar van een kerkelijk
stempel heeft willen voorzien, terwijl de werkelijkheid daar geen of
zeer weinig reden toe gaf. Het cijfer voor de kerkelijkheid van de
ouders lijkt dus wel wat geflatteerd.
Zijn de geopperde veronderstellingen juist en moet dus de kerkelijkheid
van de grootouders opgevoerd worden tot circa 70% en
die van de ouders gedrukt worden tot ongeveer 50%, dan valt het
op, hoe in het verloop van drie geslachten de kerkelijkheid met een
snel verval van circa 70% daalt op circa 55% om dan tenslotte via
de 29%, waarin dit deel van de derde generatie nog even wordt
opgehouden, neer te vallen op de 0%.
Overeenkomstig hetgeen daaromtrent eerder in deze studie is
opgemerkt, wekt ook deze kerkelijke genealogie wel de indruk, dat
het proces der ontkerkelijking zich, voor wat de Protestantse kerkgenootschappen
betreft, hoofdzakelijk heeft afgespeeld ten koste
van de Hervormde Kerk, hoewel men hier ook voor de Gereformeerde
Kerken een neergang constateert. Nog afgezien van het
verlies, dat men in de overgang van de eerste generatie naar de
tweede generatie voor de Hervormde Kerk wel moet aannemen, is
dit wel het duidelijkst in de tweede generatie en in de overgang van
de tweede naar de derde generatie. Als behorend tot de Hervormde
Kerk werden aangegeven 107 ouders. Laat men de 11 ouders buiten
beschouwing, van wie verder niets bekend is, dan blijken er slechts
1 Aangezien kerkelijkheid iets anders is dan een zekere vrijzinnige familie-traditie, komt de
stelling, dat de kerkelijkheid van de ouders waarschijnlijk lager heeft gelegen, niet in strijd
met het feit, dat zojuist vanuit een bepaald aantal vrijzinnige ouders geredeneerd werd tot
een hoger aantal vrijzinnige grootouders, want het ging hier om de vrijzinnige traditie, die in
de ouders aanwezig is en dus wei van de grootouders moet stammen.
215
wumkes.nl

96 gedoopt te zijn en van dit aantal deden er maar 56 belijdenis, dat
is ongeveer de helft van wat als Hervormd werd genoteerd. En in de
derde generatie zijn er van 29 eertijds kerkelijke respondenten 26
Hervormd geweest, die echter in latere jaren buitenkerkelijk zijn
geworden.
Omtrent de buitenkerkelijke grootouders zijn geen nadere gegevens
bekend. Wat de buitenkerkelijke ouders betreft: 39 vaders en 31
moeders werden door de respondenten als buitenkerkelijk aangegeven.
Van de buitenkerkelijke vaders, die voorheen kerkelijk zijn geweest,
zijn er 9 formeel uit de kerk getreden. Bij de moeders was er
slechts 1 formele uittreding. Van de andere ouders was hieromtrent
niets bekend, of zij waren slechts dooplid en stonden daarom
op het standpunt, dat er niets te verbreken viel.
2. godsdienstige practijken in het ouderlijk huis
Van meer belang dan de vraag naar de formele kerkelijke status van
grootouders en ouders is de kwestie, of er van een werkelijk godsdienstig
leven sprake was in de gezinnen, waaruit de respondenten
stammen. Dat de ouders gedoopt waren of zelfs belijdenis hadden
gedaan, is nog geen garantie voor een godsdienstig gezinsleven, want
deze beide gebeurtenissen „mogen een proces van overweging in zich
sluiten, maar zowel de doop als het lidmaat-worden zijn in zekere
zin daden van één dag en het ene kan ontaarden in een achteraf
inhoudsloos beschouwde daad en het andere in een jaarlijkse onkostenpost".
1
Om enig houvast te krijgen betreffende het godsdienstig leven in
het ouderlijk huis, werden aan de respondenten vragen gesteld over
bijbellezing en tafelgebed in het gezin en over de kerkgang van de
ouders. Deze drie gegevens mogen dan al geen beslissende criteria
zijn, zij weerspiegelen toch een zekere godsdienstige gezindheid, en
al kunnen vooral bij de kerkgang niet-godsdienstige factoren een
sterke invloed uitoefenen, deze handelingen veronderstellen toch
altijd weer een persoonlijk besluit. De antwoorden van de respondenten
verschaffen het volgende beeld:
1 J. A. BUURMA, Het personeel van Theodorus Niemeyer N.V. en de N.V. Tabaksfabriek
Franciscus Lieftinck. Een onderzoek naar het sociale leven van het personeel van een middelgrote
fabriek, Groningen-Batavia Ï948, 56.
216
wumkes.nl

TABEL 18
Frequentie van enkele godsdienstige practijken in het ouderlijk huis van de
respondenten {onderzoek Jan.-Maart 1953)
r* -, 3- vi Gere-
Godsaienstige practijken | lr.
Bijbellezing
Tafelgebed
rr
\ vader
Kerkgang , moeder
\roegerwel ~T 1 ^
, , . , Nu 1 l Onlater
met ., I ,
, j en ! IN ooit! begeregeld
:
1 dan i i kend
meer [ |
9 i 6
34 i 5
23 ; 4
26 ! 7
Totaal
10 j 69 6 1.00
4 53 4 100
24 i 35 i 14 ; 100
35 j 25 7 100
i
:
Voor de waardering van deze getallen is het van belang rekening
te houden met het type van de huwelijken, bezien vanuit de kerkelijke
gezindten van de ouders. In 52 gezinnen zijn beide ouders
kerkelijk, in 7 is de vader kerkelijk en de moeder buitenkerkelijk, in
16 is de vader buitenkerkelijk en de moeder kerkelijk, en in 25 gezinnen
zijn beide ouders buitenkerkelijk.
Nu blijkt het geregeld gemeenschappelijk tafelgebed het hoogst
te staan. De geregelde kerkgang van de ouders ligt aanzienlijk
lager, terwijl de geregelde bijbellezing in het gezin zeldzaam is. Kan
het zijn, dat het gemeenschappelijk tafelgebed in veel gevallen toch
niet veel anders was dan een gemeenschappelijk stil zijn? Gezien het
hoge cijfer, dat het tafelgebed haalt, mag deze vraag wel gesteld
worden.
Waar de godsdienstige gezindheid verdwenen is, zullen tafelgebed
en bijbellezing op den duur moeilijk om andere redenen gehandhaafd
blijven. Het is daarom niet verwonderlijk, dat de gevallen, waarin
deze practijken nog zo nu en dan voorkomen, gering zijn. Dat het
zo nu en dan ter kerke gaan een veel hoger cijfer haalde, zal stellig
hiermee samenhangen, dat de kerkgang uit menselijk opzicht, uit
maatschappelijke overwegingen of uit een zekere familie-traditie om
tenminste op de hoge feestdagen te kerken, niet zo gauw helemaal
wordt losgelaten.
De kerkgang van de moeders ligt niet opvallend hoger dan die van
de vaders. Maar bij de interviews werd toch enkele malen de rol van
de moeder inzake het godsdienstig leven gememoreerd: „Bijbellezing
nooit en bidden aan tafel nooit, maar moeder las de Bijbel voor zich
alleen en bad in stilte", of ook: „Na de dood van moeder gebeurde
het niet meer".
217
wumkes.nl

Waar de respondenten geen uitsluitsel konden geven omtrent de
godsdienstige practijken thuis, en dus „onbekend" moest worden
genoteerd, betrof het respondenten, die jong hun ouders verloren of
door opvoeding elders niet met de gang van zaken thuis op de hoogte
waren geweest.
In de 25 gezinnen, waarin beide ouders buitenkerkelijk waren, was
geen opgewekt nakomen van godsdienstige practijken te verwachten,
en de 23 gezinnen, waarin óf vader óf moeder buitenkerkelijk waren,
vormden daartoe ook niet het meest geëigende milieu, al vertelt een
der respondenten, dat zijn buitenkerkelijke vader aan tafel altijd
trouw meebad. Blijven over de 52 gezinnen, waarin beide ouders
wel kerkelijk zijn en waaronder er zich 42 bevinden, die ook, wat de
kerkelijke gezindte betreft, homogeen waren. Blijkens bovenstaande
gegevens moet ook in deze gezinnen het nakomen van godsdienstige
practijken niet bijzonder goed geweest zijn.
Het feit tenslotte, dat 71 van de 100 respondenten niet gedoopt zijn,
wijst ook niet op een sterke godsdienstig-kerkelijke gezindheid bij
de ouders.
Nadat dus de kerkelijke gezindte van de grootouders en ouders is
nagegaan, verder ook omtrent de ouders is vastgesteld, of zij alleen
door de doop of ook door belijdenis met de kerk verbonden waren, en
tenslotte getracht is enig inzicht te krijgen in de godsdienstige
levenshouding van het milieu, waaruit zij voortkwamen, moet nu
de ontwikkeling van de respondenten zelf worden nagegaan.
II. Honderd mensen in en om de kerk
Na de verkenning van het milieu is nu de vraag aan de orde: hoe
hebben de 100 respondenten, nu allen buitenkerkelijk, zelf vroeger
gestaan tegenover de kerk en het kerkelijk leven; en verder: waarom
zijn zij buiten de kerk geraakt of er altijd buiten gebleven?
1. de kerk in hun vroeger leven
Wanneer nu wordt nagegaan, wat kerk en kerkelijk leven vroeger
voor de respondenten hebben betekend, moet al aanstonds onderscheid
gemaakt worden tussen degenen, die vroeger, hoe dan ook, bij
een kerkelijk gezindte aangesloten geweest zijn, 29 in totaal, en de
71 overigen, die nimmer door doop of belijdenis met een kerkgenootschap
verbonden zijn geweest, zonder dat daarmee iedere vorm van
contact met een kerk uitgesloten was.
218
wumkes.nl

Het volgende overzicht vat de gegevens over het kerkelijk of
buitenkerkelijk verleden van de respondenten samen:
TABEL 19
De groep respondenten naar hun kerkelijk of buitenkerkelijk verleden en naar
godsdienstige en kerkelijke practijken {onderzoek Jan.-Maart 1953)
Godsdienstige en
kerkelijke practijken
Gedoopt?
Schoolcatechisatie
gevolgd ?
Gewone catechisatie
gevolgd ?
Belijdenis gedaan?
Vroeger kerkgang?
Formeel uitgetreden
?
Antwoorden
ja
Neen
Ja
Neen
Geen antwoord
Ja
Neen
Geen antwoord
Ja
Neen
Geen antwoord
Geregeld
Nu en dan
Nooit
Geen antwoord
Zij, die buitenkerkelijk
zijn geworden:
29
/ llNed.-Herv.
\ 5 Rechtz.- „
29^ lOVrijz.-
1 3 Geref.
Zij, die altijd buitenkerkelijk
zijn
geweest: 71
71
25 i 48
4 | 10
— 13
12 3
17 ! 54
— 14
6
23
15
12
2
Ja 5
Neen 24
i
Er zijn 29 respondenten gedoopt en in zoverre dus vroeger kerkelijk
geweest. Door 7 hunner werd deze conclusie afgewezen: het feit, dat
zij in hun prille jeugd gedoopt waren, werd door hen niet beschouwd
als een behoord hebben tot de kerk.
Van deze 29 gedoopten zijn er al 4 verdwenen, als de schoolcatechisatie
begint, van de andere 25 ontbreken er 13 op de gewone
219
wumkes.nl
71
11
21
8
31
—

catechisatie en van de 12 catechisanten ontbreken er weer 6 op de
dag, dat belijdenis gedaan wordt.
Van de 71, die vanaf hun jonge jaren buitenkerkelijk zijn, volgden
er 48 de schoolcatechisatie en 3 hunner namen deel aan de gewone
catechisatie.
Over de betekenis van de godsdienstige practijken in hun vroeger
leven werd het een en ander gezegd bij de behandeling van het
milieu, met name over de bijbellezing en het tafelgebed. Enkele
respondenten verklaarden, dat zij vroeger iedere dag de Bijbel lazen,
bij Jesaja de wapenen vonden voor hun eigen strijd tegen het sociale
onrecht in hun dagen, en zich met iedere Gereformeerde durfden
meten, wat kennis van de Bijbel aangaat! Omtrent de frequentie van
het kerken geeft de tabel enige aanwijzing. Een van de respondenten
betreurt het achteraf, dat hij destijds samen met andere socialisten
de kerkgang heeft gestaakt, want als er toen geen breuk gekomen
was tussen de kerk en het socialisme, zou dat voor de latere ontwikkeling
van beiden veel beter geweest zijn.
Verschillenden, die alleen dooplid van een kerk geweest waren,
vonden de vraag over het al of niet formeel uitgetreden zijn, niet ter
zake. Door de doop was geen band ontstaan, er behoefde dus ook
niets verbroken te worden.
2. motieven van buitenkerkelijkheid
Tijdens de interviews werd ook gevraagd naar de redenen van het
staan buiten de kerk. Naargelang het kerkelijk verleden van de
respondenten werd de vraag geformuleerd: waarom bent U buitenkerkelij
k geworden, óf: waarom bent U altij d buitenkerkelij k geweest ?
Nu hier een overzicht gegeven moet worden van de antwoorden,
heeft het geen zin meer rekening te houden met dit onderscheid, aangezien
het merendeel van hen, die vroeger kerkelijk zijn geweest,
zich nooit kerkelijk gevoeld hebben en dus met de anderen, die
altijd buitenkerkelijk geweest zijn, gelijkgesteld kunnen worden.
Uiteraard zijn de antwoorden zeer gevarieerd. Maar, gelet op de
teneur van de antwoorden, kunnen de redenen voor de buitenkerkelijkheid,
zoals deze door de respondenten gegeven werden,
teruggebracht worden tot vier hoofdgroepen. 1
1 De cijfers tussen haakies geven hier en in het vervolg het aantal respondenten aan, dat
het desbetreffende motief noemde of de genoemde zienswijze huldigde.
220
wumkes.nl

a. de kerk is overbodig
Sommigen zeggen rondweg, dat ze nooit hebben nagedacht over het
waarom van hun buitenkerkelijkheid (3); anderen zijn het nu eenmaal
van huis uit (14) en behalve het gezinsmilieu was soms ook het
dorpsmilieu volslagen buitenkerkelijk (2). Daarom zegt een respondent
uit 't Bildt: „De kerk is nu eenmaal iets, waarin je grootgebracht
moet zijn en anders wil het niet".
Groot is het aantal, dat verklaart eenvoudig geen behoefte te
hebben aan een kerk (25). In deze groep zitten enkele antwoorden,
die min of meer principieel gesteld zijn: „Je kan toch ook zonder kerk
gelovig zijn", zegt een der respondenten en twee anderen oordelen:
„De vorm, waarin je God dient, is onbelangrijk". De anderen voelen
er eenvoudig niets voor: de kerk zegt hun niets, doet hun niets, laat
hun koud. „Mijn leven zou er vast niet gelukkiger door worden",
zegt er een. Een ander kan beslist niet tegen dat geklaag vanaf de
kansel: „Heer, uit de diepte heb ik tot U geroepen".
Tenslotte zijn er, die al drukte genoeg hebben in hun leven en
daar niet de drukte van de kerk ook nog bij kunnen hebben (5).
„Het is zonde van je tijd om Zondagmorgen naar een preek te gaan
zitten luisteren en daarvoor zou je je dan ook nog moeten omkleden".
b. conflict tussen kerk en persoonlijkheid
Vele respondenten motiveren hun buitenkerkelijkheid met redenen,
die allen cirkelen rond het conflict tussen kerk en persoonlijkheid: de
kerk bindt de individuele vrijheid of betekent een aantasting van een
verstandelijke overtuiging, en strookt niet met een persoonlijke geloofsvisie.
„Ik heb mijn vrijheid te lief", is in het kort het standpunt van een
zestal respondenten. Zij zien de kerk als een bedreiging van de
individuele vrijheid en de persoonlijke verantwoordelijkheid.
Anderen worden door hun verstand weerhouden om de kerk binnen
te gaan (18). „Je gelooft of je gelooft niet en in het laatste geval moet
je uit de kerk wegblijven". Een ander zegt: „Al die bijbelse verhalen
hebben voor mij niet meer betekenis dan het sprookje van Roodkapje".
En heeft de kerk de wereld soms in een doosje? „Alles, wat de
kerk leert, is mij wat té goochem en het zit té goed in elkaar". Enkelen
hebben hun geloof verloren: het bezweek bij een tragisch sterfgeval
of werd door een al te kerkse opvoeding verstikt.
221
wumkes.nl

Dan zijn er de respondenten, die wel geloven, maar wier persoonlijke
geloofsovertuiging botst met de prediking der kerk (5). De een
verliet de kerk, omdat de vrijzinnigheid hem ,,stenen voor brood"
gaf, de ander, omdat een strenge orthodoxie alsmaar schermde met
zonde, duivel en hel. Dit is ook de reden, waarom de man uit 't Biidt
buiten de kerk blijft: „Ik heb geen enkele kerk kunnen vinden, die
leert, wat ik mij in grote lijnen over God en zijn wil voorstel. Ik
wacht op de kerk, die mij de God der liefde preekt, puur, zonder
bij mengseltjes van haat en wraak en vergelding en dergelijke dingen.
Daarvan zal ik een lid willen en kunnen zijn. Maar indien ik die niet
ontmoet, zal ik niets anders kunnen doen dan in mijn eentje mijn
knieën buigen en stamelen: Heer, ik dank ü, dat Gij enkel liefde zijt".
Tenslotte zijn er de respondenten, het zijn er maar enkelen, die
verklaren, dat zij nog altijd zoeken naar een oplossing van de levensvragen,
die het met de kerk geprobeerd hebben, maar nooit een
antwoord ontvingen, dat bevredigde, en altijd weer overwegen om
het nog eens opnieuw te proberen.
c. ergernis over de tegenstelling tussen leer en leven
De kerk als het menselijk instituut met menselijke voorgangers en
menselijke leden wordt beschouwd als een bron van ergernis en als
een reden om zich afzijdig te houden.
Een zevental respondenten heeft grieven tegen de kerken zelf. ,,Er
zijn er zoveel, ze weten het zelf niet meer". Twee respondenten
vragen zich af: „Hoe zou men tussen al die kerken, die onder elkaar
ruzie maken, de juiste moeten vinden, als zij tenminste bestaat?"
Er wordt over geklaagd, dat de kerken in alles achterop komen, dat
zij zich propageren met economische middelen en meedoen aan
oorlogspropaganda.
Even groot is het aantal respondenten, dat ruzie heeft gehad met
de kerkelijke leiding of zich ergert aan het doen en laten van de
geestelijke voorgangers. Er was bij de interviews wel eens sprake van
ruzie met een predikant, met diens vrouw of met de kerkeraad, van
teleurstelling over een dominee, die het huisbezoek verwaarloosde,
van ergernis over een handgemeen in een kerkelijke vergadering.
Ook werd door een der respondenten van de Brabantse geestelijkheid
gezegd, dat zij, niettegenstaande voortreffelijke uitzonderingen,
over het algemeen weinig ontwikkeld is, weinig van andersdenkenden
afweet en weinig begrip voor hen heeft.
222
wumkes.nl

Twee en twintig respondenten luchtten hun ergernis over de kerkmensen,
en vaak in bittere bewoordingen. „Dat kerkelijke gedoe
heeft veel van een poppenkast: ze trekken een plechtig gezicht, als ze
de kerk uitkomen en voor de rest gaan ze hun gang". Een jongeman
vergeet nooit, dat het zijn zeer kerkse familie was, die zijn moeder na
de dood van vader met acht kleine kinderen liet zitten. „Zijn de
kerkelijke mensen soms beter dan wij?", vraagt een der respondenten.
Aller ergernis van deze groepen is samen te vatten in de grief van
de respondent, die zegt: „Christus is in de kerken niet te vinden en
het Christendom is nergens te zien".
d. hei verraad aan de arbeiders
Het was, gezien de streken, waar de interviews gehouden werden, wel
te verwachten, dat de houding van de kerk in de dagen van de opkomst
van het socialisme genoemd zou worden onder de redenen
van de buitenkerkelijkheid. Door dertien respondenten werd de kerk
verweten, dat zij midden in de sociale ellende de zijde van het
kapitaal had gekozen en intussen aan de arbeiders berusting preekte.
Een oudere respondent vertelt er nog van: „Samen met de „dikke"
boeren wilde de kerk de arbeiders opzetten tegen Domeia Xieuwenhuis
en ze gingen hem rnet prikkeldraad-stokken achterna". Voor een
ander was het een uitgemaakte zaak, dat hij brak met een kerk, waar
de boeren, die in de week de arbeiders uitzogen, 's Zondags „in het
vierkant" zaten. De kerk is er niet meer voor alle mensen, zegt een
ander, het is een „kapitalistenspultsje" geworden. Een der respondenten
erkent, dat de kerk nu wel aandacht schenkt aan de sociale
vragen, maar het is dank zij de buitenkerkelijke socialisten, die haar
gedwongen hebben zich er mee in te laten.
Samenvatting. Na hetgeen in het tweede en derde hoofdstuk gezegd
werd over de achtergronden van de buitenkerkelijkheid, kan het
overzicht van antwoorden en meningen, gelijk in het bovenstaande
gegeven is, uiteraard niet beschouwd worden als een volledige verklaring
van dit verschijnsel.
Het verschijnsel is trouwens te massaal, dan dat de verklaring ervan
te vinden zou kunnen zijn in het leven van een honderdtal mensen,
en vooral te gecompliceerd, dan dat het in de antwoorden
van een beperkte groep mensen weerspiegeld zou kunnen worden.
223
wumkes.nl

Waar de diepere achtergronden van de buitenkerkelijkheid als
modern verschijnsel gezocht moeten worden op alle terreinen van
het leven en het proces van ontkerkelijking niet alleen zijn geestelijke,
maar ook zijn sociologische aspecten heeft, blijft het de vraag of de
enkeling wel bij machte is een afdoende verklaring te vinden voor
zijn eigen plaats in de stroming, waarin hij evenzeer bewogen wordt
als zelf bewegend werkt.
Dat neemt niet weg, dat een aantal factoren, die in dit grote
proces hoe dan ook een rol hebben gespeeld, wel aan het licht komen
in de antwoorden. Duidelijk treden in de diverse groepen van motieven
naar voren een grote geestelijke onverschilligheid, een sterk
gevoel voor algehele vrijheid en persoonlijke overtuiging, de ergernis
over het concrete kerkelijke leven en de verontwaardiging over het
verraad der kerk in de dagen van grote sociale nood.
En toch moet men de vraag stellen, in hoeverre ook deze factoren
in deze honderd levens werkelijk de beslissende rol hebben gespeeld,
die de respondenten zelf er aan toekennen. Het valt niet te ontkennen,
dat in de antwoorden soms fel doorleefde en misschien wel
doorleden standpunten onder woorden werden gebracht, maar de
interview-leiders kregen ook vaak de indruk, dat deze motieven door
menigeen gehanteerd werden als gemakkelijke antwoorden op een
moeilijk vraag. Men neemt immers vaak onbewust de visie over van
de groep, waarbinnen men leeft, en in de dagen, dat de verklaring van
een levenshouding wordt gevraagd, heeft men de argumenten bij de
hand. Een van de interview-leiders had de indruk, dat hij de volgende
avond andere argumenten te horen had kunnen krijgen!
Bovendien staat men voor het feit, dat anderen, die in dezelfde
omstandigheden hebben verkeerd, dezelfde ergernis en teleurstelling
en verontwaardiging hebben doorleefd, niet met de kerk gebroken
hebben, maar gebleven zijn, of in plaats van af te zwenken naar de
buitenkerkelijkheid, overgeslagen zijn naar rechts en hun heil hebben
gezocht in de Gereformeerde Kerken. Bij individuele gevallen
stoot men altijd op vraagtekens: als voorbeeld daarvan kan hier
gewezen worden op de respondent, die vroeger in Brabant iedere
Zondag een uur fietste om te kerken, dan verhuist naar Friesland, op
de eerste Zondag, dat hij kerkt, de dominee vanaf de kansel de
S.D.A.P. hoort propageren en vanaf dat moment nooit meer een
voet binnen de kerk heeft gezet.
Als er iets in deze antwoorden opvalt, dan is het wel, dat achter
vrijwel alle motieven een nogal eenzijdig beeld van de kerk
224
wumkes.nl

schuil gaat. Men stelt de verwachtingen zo hoog, dat geen menselijk
instituut er aan kan beantwoorden, of men trekt de kerk volkomen
neer in het zuiver menselijke vlak en is er gauw mee klaax. Hoezeer
de kerk door velen beschouwd wordt als een soort vrije vereniging
ander blijkt wel uit een opmerking als deze: „Probeer een goed mens
te zijn. Als dat gaat, samen met anderen, uitstekend. Maar dan
moeten ,,de statuten van de vereniging" je bevallen. Wat mij betreft
is dat met geen enkele kerk het geval".
Dit wil niet zeggen, dat de kerken uit deze verklaringen niets
zouden kunnen en moeten leren!
PARAGRAAF 3. GEDACHTEN OVER GOD EN
CHRISTUS, LEVEN EN DOOD
Het onderzoek was er op gericht omtrent de levensovertuiging van
een aantal buitenkerkelijken enige zekerheid te bekomen. Maar
aangezien het niet mogelijk was aan de honderd respondenten een
uiteenzetting te vragen van hun levensbeschouwing, werd tijdens de
interviews de aandacht geconcentreerd op een aantal centrale
punten: God en Christus, de dood en het leven. Natuurlijk zouden
ook de vragen van huwelijk en opvoeding, van de zin van de arbeid
en van de besteding van de vrije tijd uitermate belangrijk geweest
zijn, maar om overbelasting te voorkomen, moesten er wel beperkingen
worden gesteld.
Het was juist bij deze vragen, dat de interview-leiders getroffen
werden door een volkomen gebrek aan interesse bij sommigen en een
bijna religieuze eerbied bij anderen. Hierbij vielen op de botte ontkenningen
en de eerlijke twijfels, en daartussen in bij velen de vlakke
antwoorden.
De aangesneden onderwerpen met de verschillende opvattingen,
die dienaangaande onder de respondenten leven, zullen nu achtereenvolgens
behandeld worden.
I. God
De eerste vraag betrof God. Er werd gevraagd, of men geloofde in
het bestaan van een hogere macht, of men zich deze dacht als een
onpersoonlijk iets dan wel als een persoonlijk wezen, of men zich in
zijn leven al dan niet daarvan afhankelijk voelde en of men ook om
deze hogere macht het goede doet of het kwade laat.
225
wumkes.nl

Duidelijkheidshalve zullen ook de antwoorden op deze en de
volgende vragen, waar het mogelijk is, in tabellen worden weergegeven.
TABEL 20
De antwoorden van de respondenten op de vragen naar het bestaan en de aard
van een hogere macht (onderzoek Jan.-Maart 1953)
Antwoorden
Ja
Neen
Twijfel
Weet het niet
Andere antwoorden
Hogere
macht?
71
19
7
3
100
Persoonlijk? Afhankelijk?
40
21
2
8
71
33
22
8
8
71
Ethisch
princiep ?
De 71 respondenten, die een hogere macht aannemen, zijn er niet
allen heilig van overtuigd. Van meerderen onder hen zou het standpunt
het beste omschreven kunnen worden met „Het zal wel zo
wezen". Of het wordt gezegd in de vorm van een postulaat: „Ja,
want helemaal niets is te gek". Zo drukt een andere respondent het
ook uit: „Er moet wel iets zijn. Het kan niet allemaal zo maar lukraak
rondzeilen. Maar een God zegt me niets. Dat is een soort
Sinterklaas".
Die het bestaan van een hogere macht ontkennen, realiseren zich
soms nog wel, dat men de loop der natuur niet kan keren, maar zij
willen daarom toch niet van een hogere macht spreken. De indruk
was wel, dat er onder de respondenten enkele principiële atheïsten
waren. „Ik leau net mear as ik sjoch", werd zeer beslist gezegd.
Zij, die de hogere macht opvatten als een persoonlijk wezen,
gingen er meestal niet verder op in. Een enkele zei: „Hij is als een
vader, die het beste met mij voorheeft, ook in verdriet". De respondenten,
die eerder denken aan een onpersoonlijk iets, spreken liever
van een substraat, van een oerkracht of een noodlot. „Ik weet het
niet", werd gezegd door degenen, die er nooit over hadden nagedacht,
maar ook door een aantal respondenten, die er veel over
gepeinsd hadden, er nooit uitgekomen waren en zich eigenlijk te
klein voelden tegenover het grote geheim om er zich over uit te
spreken.
Sommigen, die zich afhankelijk voelen van iets hogers, spreken van
226
wumkes.nl
21
43
5
2
71

een geleid worden door een macht, die hen beschermt, maar hen ook
neer kan slaan. „Ik stel al mijn vertrouwen in Hem", is in het geheel
der meningen weer een uitzonderlijk antwoord. Die van een afhankelijkheid
niet willen weten, geven ten dele een verantwoording
van hun zienswijze. „Het zou voor die hogere macht immers ondoenlijk
zijn zich met ons allen tegelijk te bemoeien". Een ander
heeft er nooit iets van gemerkt: „Ik voel me met twee benen op de
grond staan". Sommige respondenten nemen een tussen-positie in:
wel een afhankelijkheid voor het mensdom in zijn geheel, maar niet
voor iedere mens afzonderlijk, of ook: een zich afhankelijk voelen
alleen in moeilijke omstandigheden of in bepaalde gevallen, bijvoorbeeld
's avonds achter het stuur!
Sommigen van hen, voor wie de hogere macht geen ethische betekenis
heeft, verklaren, waardoor zij zich ten opzichte van goed en
kwaad dan wel laten leiden. Sommigen zoeken het in zich zelf: de
stem van het geweten, een soort eergevoel, de aandrang van het hart,
een diepe impuls of het ideaal van de hogere mens, waarbij enkelen
de mogelijkheid open houden, dat deze dingen door een hogere
macht in de mens zijn neergelegd, zodat hij zich onbewust toch nog
door een hogere instantie zou laten richten. Anderen proberen goed
te leven om sociale motieven, uit eerbied voor de gemeenschap of op
grond van algemeen-menselijke overwegingen. Een der respondenten
vindt de veronderstelling, die in de vraagstelling gelegen was, zonder
meer onzin, en een ander heeft over de motieven van zijn doen en
laten nooit nagedacht.
Samenvatting. Het valt op, dat de algemene en zeer vage idee van
een hogere macht door de meerderheid van de respondenten nog
wordt geaccepteerd. In de mate echter, waarin dit meest vage
godsbegrip nader wordt gedetermineerd, vindt het ook minder instemming.
Wanneer men de tabel overziet en rekening houdt met de
analyse van de antwoorden, ontkomt men niet aan de indruk, dat de
God der openbaring nog slechts bij enkele respondenten leeft.Wat er
aan Godsidee bij een ander deel der respondenten nog aanwezig is,
schijnt niets anders te zijn dan een natuurlijke Godsgedachte, nogal
arm aan inhoud en verminkt aan alle kanten, bij menigeen gereduceerd
tot de passieloze overtuiging, dat er toch „wel iets moet zijn".
Dat deze God nog een belangrijke plaats zou innemen in het leven
en in het bestaan een beslissende rol zou spelen, lijkt wel erg onwaarschijnlijk.
227
wumkes.nl

77. Christus
Een volgende serie vragen betrof de persoon van Jezus Christus:
heeft hij bestaan; was het een voortreffelijk mens en een leidende
persoonlijkheid; een unieke persoonlijkheid; meer dan een mens; een
goddelijk iemand of de zoon van God?
TABEL 21
De antwoorden van de respondenten op de vragen naar het bestaan en de persoon
van Christus (onderzoek Jan.-Maart 1953)
Antwoorden
Ja
Neen
Twijfel
Weet het niet
Geen antwoord
Bestaan?
81
4
15
—
100
Voortreffelijk
mens?
77
—
4
—
81
Uniek?
35
18
20
8
81
Meer dan
mens?
32
24
10
15
81
Zoon van
God?
Het historisch bestaan van Christus wordt door enkele respondenten
beslist ontkend en door anderen sterk betwijfeld: „Het
konden allemaal wel eens fabeltjes zijn".
De meerderheid bevestigt zijn bestaan. Op de volgende vraag
wisten vier respondenten niets te antwoorden. Ze hebben er nooit bij
stilgestaan of bewaren alleen nog een hele vage herinnering aan een
verhaal op school en een van hen zegt: „Ik weet het werkelijk niet.
De Bijbel is voor mij een roman, maar de man zelf heb ik nooit
gekend". Heeft deze respondent de vraag misschien op de een of
andere tijdgenoot betrokken? De rest heeft de vraag bevestigend
beantwoord, maar de volgende formuleringen laten wel uitkomen,
dat de voortreffelijkheid van Christus nogal verschillend wordt
opgevat: „Hij had een verstand als een rekenwonder" - „Het was
een buitengewoon mens. Ook van een groot violist zeggen we soms:
Waar haalt de man het vandaan!"- „Hij is de grootste onder de
groten" - „De grote leermeester van de Westerse landen" - „Jezus
was de grote socialist van zijn tijd. Maar het grootkapitaal van toen
heeft hem de nek omgedraaid" - „Jezus was een politieke persoonlijkheid,
die vasthield aan zijn eigen mening en een partij stichtte" -
228
wumkes.nl
15
41
14
11
81

„Voor zwakke mensen, die leiding nodig hebben, heeft hij mogelijk
iets betekend" - „Hij benaderde het ideaal van het mens-zijn" -
„Jezus is mijn houvast. Hij is heel en al liefde".
De respondenten, die in Christus niet een volstrekt unieke figuur
zien, delen hem in bij andere grote figuren uit de wereldgeschiedenis.
Genoemd worden de namen van Jesaja, Boeddha, Confucius,
Franciscus, Lenin, Albert Schweitzer en door meerderen werd genoemd
de naam van Domela Nieuwenhuis.
De vragen over het meer dan mens zijn en over het goddelijk
karakter gingen menigeen te ver. Christus wordt een soort „Uebermensch"
genoemd en door een ander geïdentificeerd met God.
Samenvatting. Ook hier wordt het aantal positieve antwoorden kleiner,
naarmate het beeld van Christus scherper naar voren wordt gehaaid.
Overigens schijnt de figuur van Christus nog meer te leven
dan de persoon van God. Maar vrijwel nergens ontdekt men een
spoor van Christus als Verlosser. Hij wordt nog gekend als een
historische figuur, omtrent wiens betekenis in de wereldgeschiedenis
verschillend geoordeeld kan worden. Maar het besef van zijn religieuze
betekenis schijnt bijna volkomen weggezakt te zijn. In hoeverre
zijn bijzondere historische betekenis nog invloed uitoefent op
het leven, is wel moeilijk vast te stellen, maar vermoedelijk zal deze
niet groter zijn dan die van de andere grote figuren, waarmee hij
door velen werd gelijkgesteld of tenminste vergeleken.
777. De zin van het leven
Gezien de bedoeling van het onderzoek lag het voor de hand, dat
tijdens de interviews ook gevraagd werd naar de zin van het leven.
Deze vraag werd eerst gesteld met betrekking tot de respondent zelf
en daarna met betrekking tot iemand, die levenslang ziek is. Daarna
werd een vraag gesteld aangaande de beschikking over het leven.
1 De eerste vraag luidde: wat beschouwt U als het voornaamste
doel van Uw leven?
Alhoewel gevraagd werd naar het voornaamste doel, werden in
sommige antwoorden toch meerdere doeleinden gesteld, die blijkbaar
allen even voornaam geacht werden. In de antwoorden kan men
twee grote groepen onderscheiden, naar gelang het doel gelegd wordt
in de respondent zelf of in anderen.
De eerste groep telt een vijftal respondenten, die het doel zoeken
229
wumkes.nl

in de materiële sfeer. „Goed geld verdienen", of „Zoveel mogelijk
genieten: eten en drinken en plezier hebben". Soms worden gezin en
vee erbij betrokken: „Goed eten en drinken, mijn gezin en mijn vee".
Ook is er de „vrome" combinatie van „God dienen en geld verdienen".
Een ander vijftal zoekt het in het werk, een enkele in de
sombere formulering: „Werken, werken en nog eens werken en dan
eindelijk door de dood er uit komen". Tenslotte omvat deze eerste
groep de op veel hoger niveau gelegen antwoorden van de 12, die
simpelweg zeggen: „Een goed mens zijn", en van de 22 anderen, die
als het voornaamste doel zien: „Proberen zo goed mogelijk te leven".
In de tw x eede groep antwoorden valt het accent op de ander. Die
ander kan zijn God of de naaste, het gezin of de gemeenschap. Voor
4 respondenten ligt het doel in God, voor 1 in God en de naaste. Er
zijn 16 respondenten, die spreken van: eerlijk zijn en ieder het zijne
geven, of: goed zijn voor iedereen en anderen zoveel mogelijk helpen,
hetgeen ook inhoudt het vergeven van een ander zijn fouten. Voor
34 respondenten staat het gezin in het middelpunt: „Goed zorgen
voor mijn man (mijn vrouw) en mijn kinderen", of „Mijn kinderen
goed opvoeden". „Vooral zorgen, dat mijn kinderen anti-militairistisch
worden", zegt een vader. „Ik leef voor mijn kinderen", is
het antwoord van een huismoeder. Door 12 respondenten wordt als
voornaamste levensdoel gesteld: de gemeenschap dienen, de
samenleving tot vooruitgang brengen. Een van hen zegt: „Door de
gemeenschap te dienen, dien ik God".
Vijf respondenten tenslotte kwamen niet tot een antwoord, omdat
ze over deze vraag nooit eerder hadden nagedacht, of omdat ze
meenden, dat het doel van het leven toch niet te achterhalen is.
2 De volgende vraag luidde: wat is de zin van het leven voor
iemand, die levenslang ziek ligt ?
Door 25 respondenten wordt geantwoord: „Ik weet het niet"; 25
zeggen: „Het heeft geen zin"; 13 zoeken een zin in het hopen op beterschap;
volgens 14 ligt de zin in het verwerken van het ziek-zijn;
19 respondenten oordelen, dat een dergelijk leven betekenis heeft
voor de gemeenschap en vooral voor de naaste omgeving; en tenslotte
leggen 4 respondenten de zin van een levenslang ziekbed in
God en in het leven na de dood.
Soms werd het antwoord nader omschreven. Een, die een dergelijk
leven zinloos vindt, concludeert, dat het alleen maar een last is voor
de gemeenschap en eventueel voor het gezin van de zieke. Twee
230
wumkes.nl

anderen vinden, dat zo iemand maar beter een einde aan zijn leven
kan maken.
Waar de verwerking van het ziek-zijn als zinvol gezien wordt,
wijzen sommigen er op, dat een zieke de gelegenheid krijgt om de
diepere zin van het leven te doorgronden. Zo iemand kan zich
geestelijk sterken en innerlijk rijker worden, menen anderen.
Een der respondenten verklaart, dat iedere zieke de wetenschap
vooruit brengt en daardoor de gemeenschap dient. Anderen merken
op, dat de zieke een voorbeeld kan zijn voor zijn omgeving, voor
ontevreden en zondige mensen. Zij, die in de omgeving van een zieke
leven, beseffen beter de waarde van de gezondheid en zullen hun
plichten tegenover het leven ernstiger gaan nemen. Een zieke brengt
zijn omgeving tot blijken van liefde in een toegewijde verzorging.
Bovendien kan hij een vertrouwensman en een steun zijn voor
anderen.
De laatste respondenten verwachten, dat de zieke door zijn lijden
dichter bij God zal komen en zij wijzen er op, dat hij kan leven in de
verwachting van een gelukkiger leven na de dood.
Samenvatting. Gegeven de opvattingen over God en over Christus,
gelijk zij in deze groep buitenkerkelijken leven, kan het niet
verwonderen, dat een van God stammende en door het Christendom
verkondigde visie op het leven in deze antwoorden nauwelijks aan
het licht treedt. De zin van het leven kan, waar deze andere vensters
gesloten blijven, moeilijk ergens anders gezocht worden dan in
het leven zelf.
Betekent dit vanuit gelovig standpunt een schadelijke begrenzing,
het valt dan toch wel op, dat binnen deze grenzen door de meerderheid
der respondenten een degelijk en gezond standpunt wordt ingenomen.
Want al zullen alle antwoorden wel enigermate geflatteerd
zijn, het is niet waarschijnlijk, dat de materialistische levensvisie,
welke door enkelen misschien argeloos werd uitgesproken,
toch eigenlijk zou schuilen in het hart van de meerderheid. En toch,
hoe gezond ook, bij velen blijkt de zingeving wel beperkt en wat
eng. Gering is het aantal, dat aan de gemeenschap denkt en vrij groot
de groep van hen, wier blik gevangen blijft binnen de enge grenzen
van het eigen gezin.
De positieve antwoorden betreffende de zin van een levenslang
ziekbed mag men niet gezocht noch goedkoop noemen. Een menselijke
zingeving van een dergelijk leven behoeft nog niet als een zin-
231
wumkes.nl

loze constructie bestempeld te worden. Niettemin is het wel duidelijk,
dat de begrenzing van de blik tot het zuiver menselijke zich
juist bij deze vraag heeft gewroken. Dat van de 100 respondenten
25 geen antwoord weten, nog eens 25 een dergelijk leven zinloos
vinden en tenslotte 15 respondenten vluchten in de hoop op beterschap,
bewijst meer dan wat ook, hoever het Christendom uit een
groep als deze is geweken.
3 In verband tenslotte met de op gang zijnde discussie over de
geoorloofdheid van de euthanasie werd in het onderzoek ook
daarover de mening van de respondenten gevraagd.
De euthanasie durven 7 respondenten niet op haar geoorloofdheid
beoordelen. Maar 41 spreken een absoluut „neen" uit. ,,Het is moord",
zegt een van hen, en een ander zou het een ramp vinden voor de
samenleving, als men de ongeoorloofdheid in twijfel zou gaan trekken.
Doch de andere 52 respondenten menen, dat de euthanasie geoorloofd
is of kan zijn. Onder hen zijn enkele enthousiaste voorstanders,
die het toe zouden juichen, wanneer de euthanasie bij de wet toegestaan
zou worden. Maar het merendeel van de laatste groep maakt
ook weer bedenkingen tegen het eigen standpunt en stelt beperkingen
op. Zij willen er alleen van weten, als er niets anders dan
lijden meer te verwachten is en onderstrepen, dat het verzoek van de
patiënt moet uitgaan, dat de euthanasie alleen door een arts of
zelfs alleen door de patiënt zelf mag worden toegepast.
Menigeen vraagt zich af: waar ligt de grens? „Ik durf geen neen te
zeggen, maar huiver voor de consequenties", zegt een der respondenten.
Daar staat weer tegenover, dat anderen aan ouders, wier
kind niets van het leven te verwachten zal hebben, de vrijheid willen
laten om de euthanasie toe te passen.
Samenvatting. Waar de band tussen God en het leven is door gesneden,
kan het leven in een hachelijke situatie verzeild raken. Het
is de vraag, of op basis van de humaniteit alleen het leven veilig gesteld
kan worden. Als God uitgeschakeld is, dan zijn er voor het
leven geen andere waarborgen en zekerheidsstellingen dan die, welke
het leven zelf geeft. Het is niet duidelijk, of de reserve, die ook door
de voorstanders van de euthanasie werd uitgesproken, teruggaat
op een christelijke ethiek dan wel aan een diep-menselijke eerbied
voor het leven ontspruit.
IV. De dood
Niet alleen over het leven, maar ook over de dood moet elke
wumkes.nl
232

levensovertuiging zich uitspreken. Welke opvattingen leven er
dienaangaande in de wereld van buitenkerkelijken?
Aan de respondenten werden omtrent de dood en het hiernamaals
de volgende vragen gesteld: is de dood het einde van alles of komt
er na dit leven een ander leven; is dat een persoonlijk of een onpersoonlijk
bestaan; heeft dat leven het karakter van loon of van straf;
bestaan Uw dierbare overledenen nog in werkelijkheid of alleen
bij wijze van spreken; denkt U hen na de dood weer te zien?
TABEL 22
De antwoorden van de respondenten op de vragen betreffende de dood en een hiernamaals
(onderzoek Jan.-Maart 1953)
Antwoorden
Ja
Neen
Twijfel
Weet het niet
Geen antwoord
Een leven
na de
dood?
24
48
12
16
100
Persoonlijk
bestaan?
19
10
21
2
52
Karakter
van loon
of straf ?
14
20
14
4
52
Echt bestaanoverledenen
?
18
22
2
10
52
W'eerzien
later?
Aan de ene kant staat de besliste uitspraak: „Iedereen wordt onder
de grond gestopt. De hemel is er alleen om de mensen wat op de
mouw te spelden". Aan de andere kant even beslist: „Dan begint
het leven pas". En daartussen in beweegt zich de twijfel: „Ik kan
moeilijk geloven, dat er na de dood nog iets komt, maar ik kan ook
moeilijk aannemen, dat een leven vol ellende de enige roeping van
de mens is".
Onder degenen, die aan een persoonlijk voortbestaan na de
dood vasthouden, zijn er zes, die daarbij aan een soort zielsverhuizing
denken.
De vraag omtrent het karakter van loon of straf werd niet gesteld
vanuit een bepaalde leer over verdiensten, doch vanuit de achtergrond
ener algemeen-menselijke vergeldingsidee. Zij, die van loon
of straf niet willen weten, motiveren soms hun standpunt met de
opmerking, dat alles genade is, of dat God na de dood alles zal
vergeven. Een ander wil dat karakter van loon of straf wel aanvaarden,
maar verwerpt hemel en hel. „God zal iedereen aannemen,
233
wumkes.nl
12
10
3
27
52

maar de slechten zullen een tijdlang door kwade herinneringen gekweld
worden", zegt een der respondenten.
Waar het voortbestaan van dierbare overledenen ontkend wordt,
houdt men sterker vast aan het voortleven in de herinnering en in
de goede eigenschappen, die ouders in hun kinderen achterlaten.
„Maar dat is met twee, drie generaties ook voorbij", wordt er door
iemand cynisch aan toegevoegd. Een ander gaf op deze vraag
over het voortbestaan ten antwoord: „Ik woe dat it koe, mar it
ken net".
Een der respondenten gelooft niet aan een weerzien na de dood,
wel na de opstanding, „maar dit is een weerzien zonder herkenning".
Samenvatting. Zekerheid omtrent een persoonlijk leven na de
dood, blijkt nog slechts bij een kleine minderheid van deze groep
buitenkerkelijken aanwezig te zijn. Door alle anderen wordt het
ontkend of betwijfeld. En zelfs voor deze kleine minderheid kan
het misschien meer een relict zijn van een christelijk familieverleden,
dat alleen nog maar eerbiedig wordt bewaard, dan een
vaste overtuiging, die uitzicht geeft in het leven.
PARAGRAAF 4. GODSDIENST EN KERK IN
DENKEN EN DOEN
Men is het er in het algemeen wel over eens, dat onkerkelijk niet
geïdentificeerd mag worden met ongelovig en ongodsdienstig.
Het wordt zeer wel mogelijk geacht, dat iemand, die buiten de
kerk leeft en misschien van de kerk niet wil weten, daarom aan
godsdienst nog waarde toe blijft kennen en persoonlijk ook een
godsdienstig leven leidt.
In zekere zin zou hetzelfde ook gezegd kunnen worden met betrekking
tot de kerk. Een buitenkerkelijk mens kan aan de kerk
toch nog betekenis toekennen, zo niet voor zichzelf dan toch nog
wel voor anderen, en zijn zienswijze zou haar neerslag kunnen
vinden in zijn eigen doen en laten, in die zin, dat hij mogelijk zelf
nog wel eens ter kerke gaat of anders wellicht zijn kinderen kerkkeiijk
opvoedt of laat opvoeden.
Het is alles op zich niet uitgesloten, maar hoe is het in de concrete
werkelijkheid? Om hierover op beperkt terrein enige zekerheid
te bekomen, werd in het onderzoek gepeild naar de betekenis, die
godsdienst en kerk nog hebben voor het gevoelen van de honderd
buitenkerkelijken en naar de plaats, die godsdienst en kerk innemen
in hun eigen leven of dat van hun gezin.
wumkes.nl
234

. Het oordeel over godsdienst en kerk
1 Aan de respondenten werd op de eerste plaats de vraag gesteld:
vindt U godsdienst van betekenis voor het leven; waarom wel;
respectievelijk: waarom niet? De antwoorden kunnen in kort
bestek als volgt worden weergegeven:
TABEL 23
De antwoorden van de respondenten op de vraag naar de betekenis van de godsdienst
voor het leven [onderzoek Jan.-Maart 1953)
Godsdienst van geen betekenis voor het leven
zonder motivering 16
met motivering 3
Godsdienst heeft wel betekenis voor het leven
zonder motivering 10
met motivering a. existentiële motieven 9
b. ethische motieven 39
c. sociale motieven 11
Geen antwoord 12
Totaal 100
De respondenten, die aan de godsdienst geen betekenis toekennen
en hun standpunt motiveren, oordelen, dat de godsdienst voor
het maatschappelijk leven immers geen waarde heeft.
Waar aan de godsdienst wel betekenis wordt toegekend, gebeurt
dit een enkele maal onder voorwaarde, dat er niet te veel gewezen
wordt op de hemel, „want dat is opium voor het volk". Een der
respondenten, die de godsdienst niet zonder betekenis vindt, merkt
op, dat hij zich dus distantieert van de bekende zienswijze van „De
Dageraad": „De godsdienst biedt je een sigaar aan, maar steelt je
horloge". Van existentiële aard zijn motieven als: godsdienst geeft
houvast aan het leven, geeft het leven diepte en inhoud en maakt
het sterven gemakkelijker. De paedagogische en ethische motieven
zijn velerlei: godsdienst heeft opvoedende waarde (3); houdt de
mensen van het verkeerde pad af (6); zonder godsdienst kan de
mens maar raak leven (3) en belandt men in een Russische maatschappij
(1); godsdienst geeft de mens steun (25); waaraan meerdere
respondenten toevoegen: „Vooral aan zwakke karakters, maar zelf
235
wumkes.nl

heb ik de godsdienst niet nodig". Eén uit deze groep van 39 respondenten
zegt: „Als de godsdienst in dienst gesteld wordt van de mens
zit er niet veel verkeerds in". Tenslotte wordt door een aantal
respondenten betekenis toegekend aan de godsdienst om het vele,
wat zij voor individu en samenleving heeft tot stand gebracht,
maar een van hen wil dan ook alleen waarde aan de godsdienst
toekennen, „als en in zoverre de maatschappelijke omstandigheden
door de godsdienst verbeterd worden".
2 Op de tweede plaats werd aan de respondenten de vraag
voorgelegd: vindt U de binding aan een bepaald kerkgenootschap
van betekenis voor het leven; waarom wel; respectievelijk:
waarom niet? Eerst volgt weer een beknopt overzicht van de antwoorden.
TABEL 24
De antwoorden van de respondenten op de vraag naar de betekenis voor het leven
van de binding aan een bepaald kerkgenootschap [onderzoek Jan.-Maart 1953)
Binding aan een kerk wel van betekenis
zonder motivering 8
met motivering 16
Binding aan een kerk niet van betekenis
zonder motivering 46
met motivering: a. „religieuze" motieven 9
b. sociale motieven 5
c. existentiële motieven 3
Totaal
De respondenten, die de binding aan een kerkgenootschap van
betekenis achten, wijzen op de opvoedende waarde, de troost, de
steun, die van een kerk kan uitgaan, vooral voor zwakke mensen.
„Het is een houvast tegen het communisme", zegt een der respondenten.
Een ander vergelijkt de kerk met een vakvereniging: „Ben
je gelovig dan moet je je aansluiten!"
Om verschillende soorten van motieven wordt aan een dergelijke
binding betekenis ontzegd. Volgens de mening van sommigen is
het Evangelie genoeg; of: „De kerken hebben niets met geloof te
236
wumkes.nl
6
7
100

maken, want er is maar één God en daar kan niet zoveel strijd
om zijn"; of ook: „Kerken zijn gewoon partijschappen, die elkaar
om de oren slaan". Anderen oordelen, dat de kerken in dienst staan
van het kapitaal en de sociale vooruitgang remmen. Tenslotte zijn
er respondenten, die een dergelijke binding funest achten voor de
persoonlijke vrijheid.
Een aantal respondenten weifelt tussen ja en neen. „Een paar
kerken was genoeg. Nu is het teveel een wedden op het goede
paard", zegt iemand uit deze groep. Anderen zien voordeel in aansluiting
bij een kerk, in zoverre de kerken binding, maar nadeel, in
zoverre ze scheiding tot stand brengen, of ze zouden de kerken
niet veroordelen, als de ene kerk geen „Verneinung" betekende ten
opzichte van de anderen.
Samenvatting. Na kennisname van deze antwoorden zou men geneigd
kunnen zijn om als volgt te concluderen: laat het waar zijn, dat
een gering aantal respondenten aan de godsdienst en de grote
meerderheid van hen aan de kerk alle betekenis ontzeggen, daar
staat toch tegenover, dat zeer velen aan de godsdienst, en een zeker
aantal respondenten aan de kerk, nog wél betekenis toekennen.
Vanuit godsdienstig standpunt zou een dergelijke conclusie echter
vrijwel waardeloos zijn om de eenvoudige reden, dat godsdienst
en kerk vrijwel nergens in de opvattingen der respondenten gewaardeerd
worden om godsdienstige redenen, maar bijna uitsluitend
om psychologische, paedagogische, morele of sociale motieven.
Dat godsdienst en kerk van betekenis geacht zouden worden voor
het leven, omdat zij het leven op God richten en de mens en de
gemeenschap naar God brengen, komt nauwelijks ergens aan het
licht. Integendeel, het is duidelijk, dat de mens en de maatschappij
voorop staan, en dat godsdienst en kerk alleen gewaardeerd worden
in functie van deze twee grootheden. Dat godsdienst en kerk op
deze wijze in het hart worden getroffen en op één lijn gesteld worden
met verbeteringsgestichten en vormingsinstituten, mag niet vergeten
worden. Op enkele uitzonderingen na ligt de werkelijke teneur
van alle antwoorden tenslotte in deze twee uitlatingen: „In de
godsdienst zit niet veel verkeerds, wanneer zij in dienst wordt
gesteld van de mens", (d.w.z. de dienst van God in dienst van de
mens!) en: „De godsdienst is van betekenis, als en in zoverre de maatschappelijke
omstandigheden door de godsdienst verbeterd worden".
Hier past de opmerking van Fedde Schurer, „dat Friesland over
237
wumkes.nl

het algemeen meer moralistisch dan godsdienstig is. De geschiedenis,
het dagelijks leven en de literatuur zijn daar om het te bewijzen.
Hier is een tamelijk sterk besef van wat hoort en wat niet hoort;
de man die altijd „ieder het zijne" heeft gegeven, acht zich veelal
godsdienstig verantwoord. Hij beschouwt de kerk als een instituut
om de mensen nog een beetje beter te maken dan ze al zijn, maar
begrippen als zonde en genade, waarmee de kerk staat en valt,
liggen buiten zijn gezichtskring. Waartoe zal men naar de kerk
gaan, wanneer men het daarbuiten evengoed klaar speelt? Zingen
kan ik niet en zonden heb ik niet, wat heb ik in de kerk te zoeken?
zegt onze Noordfriese stamverwant, en velen zeggen het hem in
hun hart na". 1
II. Godsdienst en kerk in het leven
Nadat is vastgesteld, welke betekenis door de respondenten aan
godsdienst en kerk wordt gehecht, dient nu te worden nagegaan,
welke plaats godsdienst en kerk feitelijk innemen in het leven van
de respondenten zelf en van hun gezin.
Er staan maar weinig gegevens ter beschikking om dienaangaande
tot een verantwoord oordeel te komen, maar het zal misschien
niet onmogelijk zijn om een bepaalde indruk op te doen vanuit de
voorhanden gegevens, die immers gezien mogen worden tegen een
achtergrond, gelijk deze in het bovenstaande is getekend.
Bedoelde gegevens hebben betrekking op het gebed en de kerkgang
van de respondenten en op de godsdienstig-kerkelijke vorming
van hun kinderen.
1. gebed en kerkgang van de respondenten
Aan de respondenten werd de vraag gesteld: bidt U wel eens?
Aangezien er van de 100 respondenten 29 niet in het bestaan van
een hogere macht geloofden, konden er op deze vraag slechts 71
antwoorden verwacht worden. Door 19 respondenten werd de vraag
bevestigend beantwoord en door 10 anderen werd verklaard, dat
zij wel eens baden in een gezelschap, waar gebeden werd, maar
nooit voor zich alleen. De overige 42 respondenten hebben de vraag
ontkennend beantwoord.
Verder werd aan de respondenten gevraagd: gaat U wel eens naar
een kerkdienst; waarom; naar welke kerk? Deze laatste vragen
werden als volgt beantwoord:
1 Moet de kerk zich sociaal aanpassen? in: Friese Koerier, 14 April 1953.
wumkes.nl
238

J a
TABEL 25
Het kerkbezoek van de groep respondenten (onderzoek Jan.-Maart 1953)
Kerkgang
Soms of zelden
Neen
Geen antwoord
6
27
64
3
100
Waarom ?
Godsdienstige motieven
Nieuwsgierigheid,
verveling, e.d.
18
Aandrang van derde n 9
6
33
Welke kerk ?
Hervormd (vrijzinnig)
Katholiek
Doopsgezind
Dan hier dan daar
2. godsdienstig-kerkelijke opvoeding van de kinderen
Een zekere maatstaf voor de levenshouding van de respondenten
met betrekking tot godsdienst en kerk, kan gezien worden in het
standpunt, dat zij innemen en doorvoeren t.o.v. een godsdienstigkerkelijke
vorming van hun kinderen.
Zoals reeds eerder is opgemerkt, zijn er van de 100 respondenten
87 gehuwd. Hieronder zijn 7 echtparen begrepen, zodat er straks
van 80 huwelijken gesproken wordt.
Aan de 87 gehuwde respondenten werd nu gevraagd: acht U een
godsdienstige levensbeschouwing gewenst voor Uw kinderen?
Door 28 respondenten werd deze vraag bevestigend beantwoord.
Enkelen merkten er bij op, dat er een opvoedende kracht van de
godsdienst uitgaat, dat het eerder goed dan kwaad doet, of dat hun
kinderen er toch iets van af moeten weten. Ontkennend werd de
vraag beantwoord door 23 respondenten, maar zij zullen zich niet
verzetten als blijkt, dat de kinderen anders willen. De kinderen
volkomen vrij laten, is het standpunt van 28 respondenten. De
kinderen kunnen nu van verschillende opvattingen kennis nemen
en dan moeten ze later zelf maar beslissen. Tenslotte waren er 8
respondenten, die niet recht wisten, wat ze met deze vraag aan
moesten. Een van hen zei: „Ik weet het niet. Soms zou ik willen,
dat de kinderen wat meer geloofden dan ik zelf. Ze kunnen zich dan
beter redden en staan niet overal zo buiten. Maar als de ouders niet
geloven, wordt het met de kinderen ook niets".
Aan hen, die de wenselijkheid van een godsdienstige levensbeschouwing
voor hun kinderen hadden bevestigd, werd verder gevraagd,
of zij ook konden aangeven, naar welke levensbeschouwing
hun voorkeur uitging. Van de 28 respondenten opteerden er 11
239
wumkes.nl
21
3
5
4
33

voor de vrijzinnig-Hervormde richting. Deze voorkeur was gebaseerd
op het feit, dat hier de minste dwang en de meeste vrijheid
te vinden was, of op de omstandigheid, dat dit hun kerk was van
huis uit, of dat zij geen andere kerken kenden. De overige 17 respondenten
spreken van een christelijke levensbeschouwing, hebben
een voorkeur voor het Doopsgezinde standpunt of willen de keuze
maar aan de kinderen zelf overlaten. „Ze mogen van alles worden",
zegt een van hen, „ais ze maar niet Rooms worden, want dan zijn ze
hun vrijheid kwijt". Zes anderen vinden alles goed, „als ze maar
niet Gereformeerd worden", en een van hen drukt zijn afkeer voor
het Gereformeerde standpunt misschien zo sterk mogelijk uit:
„Mijn jongens mogen desnoods pater worden, maar niet fyn!"
Het standpunt van de respondenten aangaande een godsdienstigkerkelijke
levenshouding van hun kinderen kan verder nog blijken
uit de antwoorden op de vragen, of zij hun kinderen hebben laten
dopen en catechisatie laten of hebben laten volgen. Uit het getal
van 80 huwelijken vallen er 14 weg, omdat 8 huwelijken (nog)
kinderloos zijn en in 6 gezinnen de kinderen nog te jong waren dan
dat de vragen van toepassing konden zijn. De vragen hadden dus
betrekking op 66 gezinnen.
Van deze 66 gezinnen zijn er 16, waarin de ouders een of meerdere
of alle kinderen in de kerk hebben laten opnemen. In alle overige
gezinnen, 50 in getal, was geen van de kinderen in de jonge jaren
gedoopt. Wel zijn in 9 van deze 50 gevallen een of meerdere kinderen
later tot een kerk toegetreden.
De antwoorden op de vraag, of de kinderen catechisatie volgden,
waren als volgt: Zondagsschool 7; school-catechisatie 28; gewone
catechisatie 14; geen catechisatie 11; geen antwoord 6.
Waar de kinderen catechisatie volgen, behoeft dit niet noodzakelijk
te wijzen op een godsdienstige gezindheid van de ouders, zomin als
het tegendeel een bewijs is van gebrek aan godsdienstigheid van
de ouders. Het een en het ander blijkt wel uit de uitlating van een
huismoeder, die haar kinderen naar de Zondagsschool stuurt „om
Zondagmorgen tenminste even rust te hebben", en uit de verklaring
van een vader, dat hij de godsdienstige vorming van zijn kinderen
te belangrijk vindt, dan dat hij dit aan een ander zou toevertrouwen:
„Ik lit myn bern gjin God yn de skuon skouwe troch in oar".
Samenvatting. Van de 100 blijken er dus 19 respondenten „wel eens"
te bidden. Men mag wel aannemen, dat de anderen het niet doen,
wumkes.nl
240

al komt men daardoor ook in conflict met de respondent, die zegt:
„Zou er iemand zijn, die nooit bidt? Die het beweert, liegt". Verder
zijn er 23 respondenten, die „wel eens" naar een kerkdienst gaan,
maar bij 5 van hen is de kerkgang niet-godsdienstig gemotiveerd.
Dan zijn er 28 respondenten, die een godsdienstige levensbeschouwing
wenselijk achten voor hun kinderen, maar zij, die hun standpunt
motiveren, wekken niet de indruk, dat zij aan de godsdienstige
belangen van hun kinderen denken. Tenslotte waren er maar 16
respondenten, die hun kinderen al vroeg door het doopsel over
de drempel van de kerk hadden getild.
Rekening houdend met hetgeen door de respondenten gezegd
werd omtrent de betekenis van godsdienst en kerk, lijkt het niet
onverantwoord om uit de laatste gegevens de conclusie te trekken,
dat godsdienst en kerk in het leven van de overgrote meerderheid
der respondenten werkelijk geen rol meer spelen. Men krijgt de
indruk, dat een deel van hen leeft zonder enige geestelijke achtergrond,
zonder een centrale levensovertuiging. Bij anderen domineert
een sterk rationele levenssfeer, welke vaak goed doordacht
en consequent beleefd schijnt te zijn. Een andere groep wordt gekenmerkt
door een levensgevoel, dat desnoods religieus genoemd
kan worden, maar niet met de term gelovig kan worden aangeduid,
omdat onder hen de idee van een openbaring, evenals de „feeling"
er voor, volkomen verdwenen schijnt te zijn, evenals trouwens bij
de vertegenwoordigers van de vorige groep. Sporen van echt geloof
en geloofsleven worden slechts aangetroffen bij een zeer geringe
minderheid en de vraag is wel op zijn plaats, in hoeverre ook dit
slechts restanten zijn van een Protestants-Christelijke familietraditie,
waarop een volgende generatie geen prijs meer zal stellen.
PARAGRAAF 5. BUITENKERKELIJKHEID EN
HUMANISTISCH VERBOND
Het verschijnsel der buitenkerkelijkheid duidt op een zeer heterogene
veelheid van personen. Op zich genomen is er onder hen
maar één gemeenschappelijk kenmerk en dat is nog van negatieve
aard: het niet behoren tot een kerkelijke gezindte. Dit brengt
met zich mee, dat de buitenkerkelijkheid als een vorm van geestelijke
of levensbeschouwelijke dakloosheid beschouwd moet worden.
De mens zonder kerkelijke gezindte staat buiten het geestelijk
tehuis, dat de kerkelijke mens in zijn kerkgenootschap vindt.
241
wumkes.nl

Sedert de tweede wereldoorlog wordt de ontwikkeling van de
buitenkerkelijkheid in ons land echter gekenmerkt door pogingen
tot systematisering en groepsvorming. In vroeger jaren verschafte
de S.D.A.P. aan vele buitenkerkelijken, met name aan de groep in
de arbeiderswereld, nog een zeker geestelijk onderdak. Voor hen
was deze partij niet alleen een politieke formatie maar tevens een
soort geestelijk woonoord. Terwijl de P.v.d.A. zich krachtens haar
opzet minder goed leende voor deze nevenfunctie van de S.D.A.P.,
leidden de na-oorlogse neigingen tot groepsvorming in de kringen
van buitenkerkelijken tot de oprichting van het Humanistisch
Verbond, dat de ideële basis en het geestelijk tehuis wil zijn voor de
buitenkerkelijken, de derde groep in de Nederlandse samenleving.
Temidden van de discussies over het karakter en de positie van
het Humanistisch Verbond werden tijdens het onderzoek aan de
100 buitenkerkelijken de volgende vragen voorgelegd: hebt U
wel eens gehoord van het Humanistisch Verbond; wat is U bekend
over de aard en het doel er van; denkt U, dat dit het eigen verband
van de buitenkerkelijken is, of wordt,of behoort te zijn? De
volgende tabel geeft de antwoorden kort weer.
TABEL 26
De kennis van en meningen over het Humanistisch Verbond onder de groep
respondenten (onderzoek Jan.-Maart 1953)
Van het H.V. gehoord?
Ja 79
Neen 21
100
Bekend met aard en doel
van het H.V. ?
Ja
Enigszins
Neen
40
11
28
79
H. V. het eigen verband
voor de onkerkelijken?
Wel gewenst 21
Niet gewenst 27
Afwachten 6
Geen oordeel 11
Geen antwoord 14
De antwoorden op de eerste vraag beperkten zich tot ja en neen.
Een vijfde van de respondenten blijkt dus nooit van het H.V.
gehoord te hebben.
Zij, die op de tweede vraag antwoordden, dat zij er maar weinig
van af wisten, bleken toch over het algemeen wel te weten, dat het
H.V. iets te maken heeft met buitenkerkelijken. Een van hen vertelt,
dat het H.V. het wereldgebeuren humaan wil bezien, niet
242
wumkes.nl
79

ekrompen is en de overtuiging huldigt, dat liet goede in de mens
op den duur het kwade zal overwinnen. Volgens een ander wil het
H.V. laten zien, dat men ook zonder geloof een goed mens kan zijn.
In de groep respondenten, die zonder reserve verklaarden, dat
zij met doel en aard van het H.V. op de hoogte waren, bevonden
zich enkele leden van het H.V., die duidelijk uiteen zetten, waar
het om ging, soms aan de hand van beginselverklaring of program.
Bij de overigen bleek de kennis fragmentarisch: de buitenkerkelijken
bundelen; hun rechten verdedigen; appelleren op het betere
in de mens; werken voor de vrede onder de mensen; zorgen voor
militairen en gevangenen. Zes van hen voegden er aan toe, dat het
H.V. geen persoonlijke God erkent en niets met godsdienst te
maken wil hebben. „Hun atheïsme zint me niet", zegt een der
respondenten. Een ander merkt op: „Het is een moderne, enigszins
gecultiveerde uitgave van de oude „Dageraad", maar in wezen niet
minder anti-kerkelijk". Enkelen spreken van een surrogaatgodsdienst,
een Christendom zonder God. Er wordt zelfs gezegd,
dat het „een soort bundeling van een aantal kerkgenootschappen" is!
Een ontwikkeling van het H.V. tot het eigen verband voor de
buitenkerkelijken wordt door 21 respondenten in meerdere of
mindere mate wenselijk geacht. Minstens vindt deze groep het van
belang, dat de buitenkerkelijken zich organiseren, maar enkelen
onder hen zijn bang, dat het H.V. een soort „kerk" zal worden.
Sommige respondenten beklemtonen de noodzaak van eigen
geestelijke verzorgers voor de buitenkerkelijken of vinden het
wenselijk, dat ook de buitenkerkelijke jongens in de kazernes op
de een of andere manier worden opgevangen.
Onder degenen, die de bedoelingen en verwachtingen van het
H.V. niet kunnen delen, zijn er 18, die hun standpunt motiveren.
Men voelt niets voor binding op geestelijk terrein of verwacht niet,
dat degenen, die uit onverschilligheid buitenkerkelijk zijn, zich
nu ineens wél zouden interesseren voor het H.V. Andere respondenten
wijzen er op, dat vele buitenkerkelijken de godsdienst
niet willen missen en daarom niets van het H.V. moeten hebben,
zodat het nooit een tehuis voor alle buitenkerkelijken zal kunnen
worden. Er zijn ook politieke bezwaren. „De meeste onkerkelijken
hier",zegt een respondent, „zijn communist en trappen zeker niet
in dit P.v.d.A.-zaakje". Uit dezelfde streek komt het antwoord:
„Het H.V. komt voort uit marxistische stromingen en wil onder
bedekte termen toch weer een bepaalde politieke ideologie op-
243
wumkes.nl

dringen aan zijn leden (de kopstukken van het H.V. zijn leiders van
de P.v.d.A.). Het geestelijk doel van het H.V. is een rekbaar begrip
en het werk van het H.V. moet tenslotte toch weer in de politiek
uitmonden". Door een ander wordt opgemerkt, dat het H.V. op
het platteland geen enkele rol speelt. En tenslotte is er de opmerking:
„Als alle kerkelijken niet in één kerk kunnen samenleven,
moeten we niet denken, dat alle onkerkelijken zich in één verband
thuis zullen voelen. Daarvoor zijn ook hier de verschillen te
groot".
Samenvatting. Men constateert dus, dat ongeveer de helft van de respondenten
niets of hoegenaamd niets van het H.V. af weet. De
andere helft valt uiteen in leden, en meer of minder sympathiserenden
enerzijds, en tegenstanders en sceptici anderzijds. De redenen
van de tegenstand en de scepsis blijken van godsdienstige, politieke
en psychologische aard te zijn. Het is wel opmerkelijk, dat de bezwaren,
die in de actuele discussies rond het H.V. van kerkelijke
zijde tegen het H.V. worden gelanceerd, ook in buitenkerkelijke
kringen blijken te leven.
Conclusies: Aan het slot van dit hoofdstuk dient vóór alles
met dankbaarheid herinnerd te worden aan de welwillende medewerking,
die niet alleen van de interview-leiders maar ook van de
respondenten zelf werd ondervonden. Dat dit onderzoek mogelijk
was, wijst duidelijk op een bereidheid in buitenkerkelijke kringen
tot een gesprek met hen, die binnen de kerk staan, en wel tot een
gesprek over centrale levensvragen. Op de betekenis van een dergelijke
„ontmoeting", waarvan behalve door de interview-leiders
ook door verschillende respondenten spontaan gewag werd gemaakt,
moge hier bijzonder de aandacht gevestigd worden.
De waarde van de resultaten wordt bepaald door het karakter
van dit onderzoek. Van een steekproef als deze verwacht men
geen conclusies, maar indrukken en vermoedens. Het is daarom
niet zonder reserve, dat het resultaat van dit onderzoek in de volgende
punten wordt vastgelegd'.
1 De groep buitenkerkelijken vormt een zeer gevarieerd gezelschap,
zowel in zake hun verhouding ten opzichte van de kerk,
als wat betreft de aard van hun levensbeschouwing.
Met betrekking tot de kerk zijn er naast degenen, die vroeger
op enigerlei wijze kerkelijk geweest zijn, ook anderen, die van jongs
244
wumkes.nl

af buitenkerkelijk zijn. Hierbij moet echter opgemerkt worden,
dat sommigen zich beschouwen als buitenkerkelijk van huis uit,
niettegenstaande dat zij gedoopt zijn. Het doopsel wordt door hen
blijkbaar niet beschouwd als een element van kerkelijkheid. Van
meer belang is in dit verband het onderscheid tussen degenen, die
uit beginsel buitenkerkelijk zijn, en anderen, die het uit sleur zijn.
Deze laatsten zullen doorgaans door toevallige omstandigheden
buiten de kerk staan. Bijgeval deze omstandigheden er niet geweest
waren, zouden zij vermoedelijk uit sleur kerkelijk zijn geweest.
Het gevarieerd standpunt, dat door de respondenten werd
ingenomen ten opzichte Humanistisch Verbond zal
waarschijnlijk met dit onderscheid samenhangen.
Wat de aard van de levensbeschouwing aangaat, treft men bewuste
gelovigen naast principiële atheïsten. Tussen deze beide
uitersten zijn er zoveel overgangsvormen, dat de omschrijvingen
van gelovig en ongelovig, zoals deze in het eerste hoofdstuk geformuleerd
werden, de werkelijkheid maar zeer ten dele blijken te
kunnen opvangen. Er kan verder op gewezen worden, dat sommigen
zich een rationele levensovertuiging hebben eigen gemaakt, terwijl
anderen ook over centrale levensvragen geen enkel oordeel en
geen enkele mening meedragen door het leven.
2 Geloof en godsdienstigheid werden weinig gevonden. 1 Onder
deze groep buitenkerkelijken werden er slechts enkelen aangetroffen,
bij wie van echt christelijk geloof en werkelijke godsdienstigheid
gesproken zou kunnen worden. Bij anderen zijn nog wel
christelijke noties aanwezig, maar men krijgt soms de indruk, dat
het hier alleen maar gaat om dode restanten van een Protestants
familie-verleden. Bij weer anderen schijnen zelfs deze relicten verdwenen
of nooit aanwezig geweest te zijn. Wanneer deze veronderstellingen
juist zijn, dan wordt het graag gehandhaafde onderscheid
tussen onkerkelijkheid, ongeloof en ongodsdienstigheid toch wel
zó betrekkelijk, dat men zich in ieder geval niet al te veel illusies
moet maken omtrent geloof en godsdienstigheid buiten de
kerk.
3 Stond de godsdienst vroeger centraal in het leven en lag de
kerk zinvol midden in het dorp, voor de massa der buitenkerkelijken
schijnen godsdienst en kerk nu randverschijnselen geworden te zijn.
Door andere waarden als maatschappij en gezin werden zij wegge-
1 BU'JRMA, kwam bij zijn onderzoek tot een zelide conclusie; vgl. a.w., 49, 58, 59, 61-65.
245
wumkes.nl

drukt naar de periferie van het leven, en als godsdienst en kerk
nog van betekenis geacht worden, dan is het bij velen alleen voor
zover zij bijdragen tot de verbetering van maatschappelijke toestanden
en tot het welslagen van het menselijk bestaan. Dit is
dan de laatste uiting van een zeker respect voor wat eens onaantastbare
grootheden waren.
246
wumkes.nl

NABESCHOUWING
In de nabeschouwing op deze studie wordt eerst een summier
overzicht gegeven van de inhoud; dan volgt een schets van het
behandelde ontbindingsproces; hierna wordt het standpunt van
de sociale wetenschappen m.b.t. de verklaring en de genezing van
het verschijnsel der buitenkerkelijkheid aangegeven; vervolgens
zal dit standpunt theologisch verhelderd en verdiept moeten worden;
hieruit volgt tenslotte de noodzaak van een samengaan van
sociale wetenschappen en theologie in het apostolaat.
1. Summier overzicht. In het eerste hoofdstuk werd het verschijnsel
der buitenkerkelijkheid in Friesland aan de hand van het materiaal
der volkstellingen in zijn ontstaan en ontwikkeling geschetst,
zulks tegen de achtergrond van de buitenkerkelijkheid in Nederland.
Door middel van de locale en sociale analyse van dit verschijnsel
kon worden vastgesteld, in welke geografische eenheden en binnen
welke sociale groepen de ontkerkelijking het verst is doorgedrongen.
Een vergelijking met de situatie in het buitenland toonde aan, dat
er gesproken kan worden van een uitzonderingspositie van Nederland,
waarvan Friesland wel de duidelijkste exponent bleek te zijn.
Tevens leidde deze vergelijking tot de hypothese, dat de buitenkerkelijkheid
in Nederland en bijgevolg in Friesland samenhangt
met de verhouding tussen kerk en volksgemeenschap en de relatie
van de enkeling tot de kerk. Het tweede hoofdstuk was gewijd aan
de oorzaken der buitenkerkelijkheid in Friesland. Deze bleken tot
nu toe vooral gezocht te zijn in de maatschappelijke, de geestelijke
en de psychologische sfeer. De beoordeling van de verschillende
opvattingen versterkte de veronderstelling uit het eerste hoofdstuk,
dat de buitenkerkelijkheid in Friesland beschouwd moet worden
als het gevolg van de ontbinding der volkskerk in deze provincie,
welke door maatschappelijke, religieus-kerkelijke en psychologische
factoren werd veroorzaakt. Teneinde deze hypothese op haar
juistheid te toetsen, werd in het derde hoofdstuk de ontwikkeling
der Hervormde Kerk in Friesland gedurende de 19e eeuw in verschillende
etappes behandeld. Langs deze weg kwam vast te staan,
247
wumkes.nl

dat de Hervormde Kerk in Friesland de vorige eeuw onderhevig is
geweest aan een desintegratie-proces, waarvan het optreden der
buitenkerkelijkheid zo niet het enige dan toch wel het meest sprekend
symptoom is geworden. Tenslotte werd in het vierde hoofdstuk
een poging gedaan om het verschijnsel der buitenkerkelijkheid zelf
enigermate te analyseren. Met behulp van de gegevens uit een desbetreffend
onderzoek werd getracht aan te geven, wat er aan geloofsovertuiging
en levensbeschouwing gevonden wordt onder
buitenkerkelijken in Friesland.
2. Ontbinding van gemeenschap, tradities en waarden. Kort samengevat
werd in deze vier hoofdstukken de beschrijving gegeven van
een proces, dat in Friesland, hoewel niet overal of niet overal even
sterk, geleid heeft tot een ontbinding van de samenleving, een verval
van tradities en een verlies van waarden, zulks bijzonder onder
kerkelijk, godsdienstig en christelijk opzicht. Dat in dit proces ook
factoren schuil gingen, die later tot betere verhoudingen en nieuwe
vormen ook op kerkelijk en godsdienstig terrein zouden stimuleren,
doet niets af aan het feit, dat dit proces zeker in de 19de eeuw
minstens zo sterk desintegrerend en ontbindend gewerkt heeft.
Gewezen moet dan worden op de toenemende differentiatie en
tevens desintegratie van de samenleving door de verschillen en
tegenstellingen tussen landheren en pachters, boeren en landarbeiders,
feodale heren en bosarbeiders, boeren en verveners, veenbazen,
turfmakers en baggelaars. Deze gemeenschap —voor zover er met
name in de verveningen nog van een gemeenschap gesproken kon
worden — vol tegenstellingen en spanningen, werd in de laatste
decennia van de 19de eeuw uiteengescheurd door de verwoede
strijd tussen de vertegenwoordigers van een landbouw- en veenkapitalisme
enerzijds en de legers van het plattelandsproletariaat
anderzijds.
Deze sociale desintegratie werkte door in de Hervormde Kerk,
die aanvankelijk als volkskerk nog de uitdrukking en het symbool
van de gemeenschap was. De grote invloed van landheren en boeren
op de samenstelling van de kerkelijke colleges, op het beroep van
de predikant, op het beheer der kerkelijke goederen en op heel het
kerkelijk bestel, gaf aan de Hervormde Kerk een zeer eenzijdige
sociale structuur en vervreemdde haar meer en meer van de noden
en zorgen en van heel het leven van het plattelandsproletariaat.
Dit was trouwens in de nieuwe veenkoloniale concentraties toch
248
wumkes.nl

al van vrijwel elke vorm van kerkelijke bemoeiing verstoken. De
kerk werd louter het ornament van de samenleving en als de bevolking
in zijn geheel nog kerkelijk en zelfs nog algemeen kerks
was, dan was dat, dankzij een kerkelijke traditie, die echter in menige
streek en binnen verschillende groepen reeds dode sleur was geworden.
Het ontbindingsproces van de religieuze gemeenschap, van kerkelijke
tradities en godsdienstige waarden is bovendien sterk bevorderd
door de strijd tussen de kerkelijke richtingen, die vaak nauw verweven
was met de tegenstelling tussen de sociale groepen. Aan de
periferie van de volkskerk traden aan de rechterkant de verschijnselen
op van conventikels en oefeningen, van Afscheiding en secten,
aan de linkerkant de symptomen van grote onverschilligheid en
later van uitgesproken vrijdenkerij. Wat zich binnen de Hervormde
Kerk handhaafde, verdeelde zich in fronten: vrijzinnigen, die het
Christendom in zijn magerste vormen conserveerden, rechtzinnigen,
die het Evangelie vaak devalueerden tot een partij zaak. En naarmate
de 19de eeuw vorderde, werden de tegenstellingen nog meer
geaccentueerd: modern tegen orthodox, Evangelisch tegen confessioneel,
synodaal tegen anti-synodaal.
In al zijn ernst manifesteerde zich deze ontbinding gedurende het
laatste kwartaal van de 19de eeuw. Terwijl een agrarische crisis
land en volk van Friesland economisch teisterde, werd de gemeenschap
maatschappelijk uit elkaar geslagen door de socialistische
strijd, kerkelijk verscheurd door de verschijnselen van Doleantie
en ontkerkelijking, en godsdienstig verzw r akt door een religieus
indifferentisme en een volstrekt anarchisme. Van een volkskerk
was geen sprake meer: de Hervormde Kerk was een ontredderd
huis geworden, dat door duizenden werd verlaten. Dat dit meestal
een afscheid voorgoed was, blijkt wel uit het feit, dat het „volk in
Friesland buiten de kerk" tot op de huidige dag nog zo talrijk is.
Binnen de groepen van boeren en vooral van arbeiders in bepaalde
delen van N.W. en Z.O. Friesland is buitenkerkelijkheid minstens
zo normaal als kerkelijkheid.
Met de kerk en de kerkelijke traditie, bij uitstek bron en bescherming
van het Christendom, begonnen ook de christelijke waarden
onder de massa te verdwijnen. De ontkerkelijking was niet alleen
het prijsgeven van een christelijke vorm, doch leidde ook tot het
verliezen van de christelijke inhoud, van geloof en godsdienstigheid.
Het overigens beperkte materiaal van het vierde hoofdstuk maakt
249
wumkes.nl

het minstens waarschijnlijk, dat christelijk geloof en godsdienstig
leven in buitenkerkelijke kringen zeldzaam worden. Het Christendom
bleek bij velen zo ver weggezakt, dat zij zelfs met de meest
centrale christelijke waarden nog alleen door een onderzoek als
dit geconfronteerd werden.
3. Sociaal-wetenschappelijke diagnose en therapie. Vanuit het standpunt
der sociale wetenschappen kan dit proces alleen maar begrepen
en verklaard worden tegen de achtergrond van de totale
desintegratie van de samenleving. Dat de volkskerk tot ontbinding
kwam, dat deze ontbinding het verschijnsel der buitenkerkelijkheid
opriep en dat in de buitenkerkelijke wereld zo weinig geloof meer
gevonden wordt, hangt ten nauwste samen met het verval van de
samenleving, waarin vitale tradities verstarden en wegstierven,
zodat het volk steeds meer verstoken raakte van fundamentele
waarden.
Deze nauwe samenhang tussen de verschijnselen van buitenkerkelijkheid
en geloofsafval enerzijds, en de constellatie van de menselijke
samenleving anderzijds, vindt zijn verklaring in het feit, dat de
menselijke persoonlijkheid in zijn ontwikkeling en zijn voltooiing
in sterke mate afhankelijk is van zijn locaal en sociaal milieu, m.a.w.
van de gemeenschap, waarin hij leeft en van de tradities, die in zijn
omgeving gelden. Door dit vast te stellen wordt de waarde van de
menselijke persoonlijkheid allerminst gedegradeerd, doch alleen
de wezenlijke samenhang tussen persoonlijkheid en gemeenschap
erkend. De mens wordt in alle opzichten ontwikkeld en gevormd
binnen de gemeenschap, en dank zij de geldende tradities, waardoor
hij de waarden ontvangt, die hij in zijn leven opneemt en integreert.
Ook de religieuze persoonlijkheid kan alleen in zijn milieu en
door de hem omringende tradities tot volwassenheid komen. Helaas
is dit inzicht nog te veel belast, doordat uitdrukkingen als „milieu-
Protestantisme" of „traditie-Katholicisme" doorgaans bijna uitsluitend
„in malam partem" worden verstaan. Men wijst op het
verschijnsel, dat velen, die vanuit een traditioneel kerkelijk en godsdienstig
milieu in een andere omgeving belanden, vaak al spoedig
onkerks, later onkerkelijk en in een volgende generatie ook ongelovig
worden. Hieruit wordt dan al te gemakkelijk de conclusie
getrokken, dat milieu en gewoonte een nivellerende en depersonaliserende
invloed ook op de religieuze mens uitoefenen. Dit geldt
echter alleen daar, waar het milieu verstarde en de traditie ont-
250
wumkes.nl

aardde in een conservering van lege vormen, waarachter een vervreemding
van echte godsdienstigheid schuil ging. Daarentegen
moet een gemeenschap, waarin een godsdienstige sfeer heerst en
waarin tradities leven, die echte christelijke waarden dragen en
doorgeven, van enorm belang geacht worden voor de vorming,
ontwikkeling en rijping van de religieuze mens. De grote waarde
van een levend milieu en van een gezonde traditie, m.b.t. de vorming
van de mens in het algemeen, is bij het recente onderzoek
onder de z.g. massajeugd wel zeer duidelijk aan het licht getreden. 1
Mede op grond van dit onderzoek werd nog onlangs door Stoop
gewezen, zowel op de nauv/e samenhang tussen het sociaal-psychologisch
milieu en het godsdienstig leven, als op de betekenis van
levende christelijke tradities. 2
Het apostolaat onder buitenkerkelijken zal zich dan ook mede
door de inzichten van de moderne sociale wetenschappen moeten
laten inspireren. Indien de verschijnselen van buitenkerkelijkheid
en geloofsafval zonder inzicht in het locaal en sociaal milieu niet
begrepen kunnen worden, en indien kerkelijk leven en christelijk
geloof in het algemeen alleen in een levende religieuze gemeenschap
met gezonde christelijke tradities mogelijk geacht moeten worden,
dan is het duidelijk, dat het apostolaat totalitair moet zijn, d.w.z.
op de hele mens en op de hele samenleving gericht.
4. Theologische bezinning enverdieping. Het sociaal-wetenschappelijk
standpunt vraagt tenslotte om afronding en verdieping door de
theologie. Dat wil niet zeggen, dat de theologie in deze studie nu
pas voor het eerst aan het woord komt. Het optreden van de vrijzinnigheid
en vooral de verschijning van het nieuwe licht in de
moderne richting, de vrijdenkersbeweging en de Friese volksbeweging,
de verschillende vormen van reactie en verzet in de rechtzinnige
wereld, het verlies van de „kleine luyden" door Doleantie en
ontkerkelijking, de mate van ongeloof in buitenkerkelijke kringen,
al deze verschijnselen en processen zijn niet geschreven en niet beoordeeld,
zonder dat het eigen theologisch standpunt zich daarin
liet gelden. Niettemin bleef in deze studie, overeenkomstig de in de
1 Vgl. Moderne jeugd op haar weg naar volwassenheid. Onderzoek in opdracht van de Minister
van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Ingesteld door het Mgr Hoogveld Instituut te
Nijmegen, 's-Gravenhage 1953, 363-364.
2 W. STOOP, O.F.M., Enkele beschouwingen over de aanpassing van de zielzorg aan de noden
van onze tijd, in: Sociaal Kompas 1 (1953) 15-23.
251
wumkes.nl

inleiding gegeven opzet, het sociografisch en historisch standpunt
domineren. De buitenkerkelijkheid is echter niet alleen een sociologisch,
sociaal-psychologisch en historisch, maar ook een theologisch
probleem. Het verschijnsel kan dan ook in laatste instantie
noch volledig begrepen, noch op de juiste wijze genezen worden
dan alleen vanuit de theologie.
De theologie zal in haar benadering van ontkerkelijking en ontkerstening
aansluiten cp de inzichten en bevindingen, die door de
sociale wetenschappen bij de bestudering van deze verschijnselen
werden opgedaan en verworven. Deze zullen het voorwerp zijn van
de theologische reflectie, waardoor zij getoetst zullen worden aan
de gegevens der openbaring. Het resultaat van de theologische bezinning
zal dan niet bestaan in een aantal nieuwe inzichten, maar in
een afronding en verdieping van het inzicht, dat via de sociale
wetenschappen werd verkregen.
Het is duidelijk, dat de katholieke theologie zich bij uitstek leent
voor een reflecteren op, en een uitdiepen van het standpunt der sociale
wetenschappen. Wanneer sociologie en sociale psychologie de diagnose
en de therapie van buitenkerkelijkheid en geloofsverval in
verband brengen met de desintegratie en reïntegratie van de gemeenschap
en met het verval en het herstel van de traditie, dan
kan de Katholieke theologie deze inzichten opvangen en beoordelen,
omdat zij de begrippen gemeenschap en traditie in hun hoogste
perfectie kent.
De Katholieke overtuiging acht kerkelijkheid en geloof gebonden
aan de gemeenschap der Kerk, en dan Kerk in haar volle betekenis
verstaan. Het geloof is in ontstaan en ontwikkeling niet alleen
essentieel aangewezen op de Kerk als het onzichtbare Lichaam van
Christus, maar ook in sterke mate afhankelijk van de Kerk, zoals
zij verwerkelijkt is in het aards milieu. Wanneer er sprake is van
de binding van het christelijk geloof aan de Kerk, dan geldt dit zeker
op de eerste plaats de Kerk als de genade-gemeenschap in en met
Christus, waarin het geloof geboren wordt en door de genade der
sacramenten verder rijpen kan. Is er dus bij het geloof geen plaats
voor een christelijk individualisme, ook een christelijk spiritualisme
kan niet aanvaard worden, omdat het geloof, naargelang het gehalte
van haar belijders, ook in meerdere of mindere mate afhankelijk
is van de Kerk, zoals zij feitelijk gerealiseerd is in de steeds veranderende
wereld. De Kerk krijgt vorm in het aards milieu, in de
voortdurend wisselende sociologische en sociaal-psychologische
252
wumkes.nl

werkelijkheid, die niet slechts het stoffelijk omhulsel maar de noodzakelijke
levensvorm van de Kerk is. Van de ene kant staat zij tegenover
het aards milieu niet in de positie van een „splendid isolation",
maar van de andere kant laat zij aan de natuurlijke gemeenschapsvormen
ook hun eigen ruimte. In het ene geval zou de Kerk het aards
milieu weerloos uitleveren aan de krachten der geestelijke ontbinding;
in het andere geval zou zij de natuurlijke samenleving, met
voorbijzien van haar eigen aard, verkerkelij ken. 1 Zoekend naar het
juiste evenwicht om zowel het ene als het andere gevaar te vermijden,
zal de Kerk er echter met alle kracht naar streven de
verschillende gemeenschapsvormen, waarin zij staat, leeft en werkt,
door haar aanwezigheid en haar werkzaamheid zodanig te bezielen
en te doordringen, dat zij een gekerstend milieu vormen, geschikt
voor de opbloei en de ontwikkeling van christelijk denken en leven.
In laatste instantie tenslotte zijn christelijk geloof en kerkelijk
leven aangewezen op de levende traditie binnen de Kerk en in het
dagelijks milieu. Binnen de gemeenschap der Kerk is het de apostolische
traditie, die door alle tijden de openbaring Gods, d.w.z. de
hoogste waarheid en de heiligste werkelijkheid, aan de mens doorgeeft.
Juist door deze traditie komt de menselijke persoonlijkheid
in blijvend contact met de rijkdom van christelijke waarden in
sacramenten en prediking, die hem kunnen vormen tot de volwassen
christelijke mens. In het algemeen zal zulks echter pas goed
mogelijk wezen, wanneer deze christelijke traditie en christelijke
waarden over de eigenlijke grenzen der Kerk heen ook de natuurlijke
samenleving beslissend bezielen en beïnvloeden. Van een gekerstend
milieu kan immers alleen sprake zijn, wanneer de geldende gebruiken
door de christelijke traditie genormeerd worden, en de aardse
waarden overeenkomstig een christelijke waardenschaal geordend
zijn.
Het oordeel van de sociale wetenschappen v/ordt dus bevestigd
door het inzicht van de theologie, omdat de sociologische opvatting
omtrent de betekenis van gemeenschap en traditie aansluit bij de
theologische visie op de waarde van Kerk en overlevering. De Kerk
als de gemeenschap van Christus en de christelijke traditie als de
overreiking van de hoogste waarden zijn essentieel voor kerkelijkheid
en geloof, terwijl de mate en het karakter van de kerkelijke practijk,
1 SMITS heeft in zijn voortreffelijke studie terecht een verkerkelijking van de samenleving
afgewezen, maar zich helaas niet vrij kunnen houden van de bewering, dat de Katholieke
Kerk juist een dergelijke verkerkelijking na zou streven; vgi. a.w., 134, 310 en 342-343.
253
wumkes.nl

zowel als het gehalte en de kracht van het geloofsleven, in sterke
mate afhankelijk zijn van de invloed van de Kerk en van de traditie
op het milieu. Ontkerkelijking en ontkerstening zijn daarom in
laatste instantie alleen te verklaren door een verstarring en een
verval van de christelijke traditie, bron en bescherming van de
christelijke waarden. Dit betekent ook, dat het apostolaat niet
mag blijven staan bij een sociologisch en sociaal-psychologisch
noodzakelijke opbouw en reïntegratie van een gedesintegreerde
maatschappij, doch, tevens vanuit een theologische visie op de concrete
situatie, moet streven naar een aangepast herstel van christelijke
tradities, zodat de christelijke inzichten en werkelijkheden
weer gaan leven in de menselijke samenleving.
5. Apostolaat en opbouw. In de inleiding op deze studie werd de
buitenkerkelijkheid in Friesland een verontrustend verschijnsel
genoemd, niet alleen voor Christendom en kerken, maar ook voor
land en volk. Nu dit verschijnsel een symptoom is gebleken van de
ontbinding in kerk en samenleving, en in zijn massale vorm leidt
tot een verlies van vitale tradities en christelijke waarden, kan dit
oordeel aan het eind van deze studie alleen maar met nog groter
beslistheid worden herhaald. Deze verontrusting is echter alleen
dan echt en waarachtig, als zij inspireert en dringt tot herstel van
een geschonden samenleving en tot apostolaat in een wereld, die
van Christendom en Kerk vervreemd werd. Het werk van opbouw en
apostolaat zal zich moeten richten niet op zielen maar op mensen,
en niet slechts op de individuen maar ook op de samenleving. Het
apostolaat zal tevens herkerstening moeten zijn en kan daarom de
hulp van de sociale wetenschappen niet ontberen. Maar alle herkerstening
zal apostolaat moeten wezen, en zal zodoende door de
theologie geïnspireerd moeten worden. Alleen langs deze wegen
kan het „volk in Friesland buiten de kerk" weer ontvankelijk
worden voor de onvergankelijke waarden, die Christus aan Zijn
Kerk heeft geschonken.
254
wumkes.nl

SUMMARY
Apart from Protestants, spread over various denominations, and
Catholics the population of the Netherlands comprehends a very
large number of persons without ecclesiastical denomination. As
appears from the census, the number of those who in 1947 did not
consider themselves as belonging to any denomination amounted to
no less than 17 per cent. of the population. This symptom is chiefly
found in certain districts and towns, particularly in the non-
Catholic areas of the Netherlands, and occurs most frequently
among the intellectual and professional classes and among the
members of the working class.
Of all the districts in Holland the province of Friesland was the
first to demonstrate this symptom on a large scale. As early as at
the census of 1889 seven per cent. of the population of Friesland
appeared to be without ecclesiastical denomination.Already at that
time the part of the population concerned was chiefly found to live
in the country, which entitles us to speak of a specifically agrarian
type of the symptom. Nowadays people without denomination are
still most numerous in the North-West and the South-East of
Friesland and in the region connecting these two districts. In some
municipalities of this area they number from 30 to 40 per cent. or
even more. Among the agricultural population of these districts the
percentage varies between 25 and 40, whereas among the working
class a rate of anything between 50 and 60 per cent. has been
registered.
In this respect Holland and in particular the province of Friesland
takes up an exceptional position within European society. Throughout
Europe people have been drifting away from the churches,
but, whereas elsewhere this estrangement hardly or only to a
comparativeiy small extent has reached the stage of „non-denominationalism"
in the present and narrow sense of the word, this has
since long been the case in the Netherlands to a seriously high degree.
The province of Friesland is the clearest exponent of this exceptional
position. An explanation of the discrepancy between the situations
in the Netherlands and the rest of Europe might be derived from
255
wumkes.nl

the fact that the bond between church and nation and consequently
the relation between individual and church has of old been lacking
in intimacy and strength, so that the Dutch Reformed Church could
only vaguely be regarded as a national church.
During the nineteenth century the Dutch Reformed Church in
Friesland was subject to a development which eventually resuited
in an advanced state of disintegration of the national church. This
disintegration of the church, which is related to the dissoiution
of society as a whole, was caused by social processes, difference
of opinion within the church and by psychological factors. Particularly
in the North-West and the South-East of Friesland strongly
marked contrasts grew between the rising agrarian capitalism and
the agrarian proletariat. In the ecclesiastical sphere there was a
fierce struggle for orthodoxy, which widened the gap betw¾en the
liberal and orthodox christians; many of the orthodox christians
for a time had recourse to special services and gatherings of finally
broke away from the church to find a new home for themselves in
various sects or in the Christian Reformed Church (1834),whereas
many liberals drifted away from both church and religion, and a
considerable number of them changed over to complete free thinking.
Thus part of the population was gradually being prepared for a life
outside ecclesiastical communities. The process of disintegration
reached its climax during the last quarter of the nineteenth century
and was most conspicuously demonstrated by two facts: the Dutch
Nonconformism of the so-called „Doleantie" drew away a great
multitude of orthodox christians from the national church and out
of this group the Reformed Churches were formed; in the same
period a great number of the workers left the Dutch Reformed
Church and continued their lives free from denominational ties.
This appearance of „non-denominationalism" may be regarded as
the most striking piece of evidence of the disintegration of society in
its religious aspect.
Although being without ecclesiastical denomination does not
necessarily imply the absence of anjr religious belief, an inquiry,
held in Friesland among a hundred persons without denomination,
has proved that in many of them even the faintest traces of Christianity
could hardly be detected. One might, therefore, assume that
the disappearance of the church - centainly with the majority
of the people - will result in the loss of christian belief.
Social science rightiy connects the symptom of „non-denominatio-
256
wumkes.nl

nalism" with the disintegration of society as a whole and the subsidence
of sound traditions. Theological reflection on this conclusion
leads to the supposition that this symptom finds its ultimate cause
in the dissolution of the religious community, due to the fact that
christian tradition has become rigid and has disappeared, which
has put an end to the conveyance of christian values.
As the symptom of „non-denominationalism" is closely related
to the disintegration of the whole of society, the apostolate in a
world that has been strongly influenced by it must stimulate the
re-integration of society. This apostolate, however, should in the
first place aim at the christianization of the surroundings by reviving
a christian atmosphere and christian traditions.
257
wumkes.nl

LIJST VAN TABELLEN
Tabel 1. De Nederlands-Hervormden in Friesland, de Zuid-Oosthoek en
enkele gemeenten van Friesland in absolute aantallen volgens de
burgerlijke statistiek (volkstelling 31 Mei 1947) en de kerkelijke statistiek
(stand 195J).
Tabel 2. De Katholieken, Protestanten en buitenkerkelijken in Nederland
in % van de totale bevolking volgens de volkstellingen van 1S30 tot 1947.
Tabel 3. Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale bevolking van de
provincies en enkele gemeenten van Nederland van 1899 tot 1947 en de
totale bevolking van Nederland in 1947.
Tabel 4. Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking
per bedrij f sklasse in Nederland op 31 December 1930.
Tabel 5. Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking
van Nederland naar bedrijfsklasse en positie in het beroep.
Tabel 6. Het aandeel der buitenkerkelijken in de totale beroepsbevolking
en in liet totaal aantal mannelijke gezinshoofden met beroep per bedrijfsgroep
in Nederland op 31 Mei 1947.
Tabel 7. Het aandeel der buitenkerkelijken in het totaal aantal mannelijke
gezinshoofden met beroep naar beroepsgroep, in de provincies en in
Nederland op 31 Mei 1947.
Tabel 8. De bevolking van Friesland naar kerkelijke gezindte in absolute
aantallen en iedere gezindte in % van de totale bevolking op 31 December
18C9 en 31 Mei 1947.
Tabel 9. De buitenkerkelijken per provincie van Nederland in % van de
totale bevolking per provincie voor de volkstellingsjaren 1879 tot 1947.
Tabel 10. De buitenkerkelijken per gebied van Friesland in % van de
totale bevolking per gebied voor de volkstellingsjaren 1879 tot 1947.
Tabel 11. De buitenkerkelijken in de buurten van de gemeente 't Bildt
in absolute aantallen en in % van de totale bevolking per buurt op
31 Mei 1947.
Tabel 12. De buitenkerkelijken in de buurten van de gemeente Smallingerland
in absolute aantallen en in % van de totale bevolking per buurt
op 31 Mei 1947.
Tabel 13. Percentage buitenkerkelijken van de mannelijke gezinshoofden
met beroep, 31 Mei 1947, in de gemeenten van Friesland.
Tabel 14. De buitenkerkelijken in Duitsland in absolute aantallen en in
% van de totale bevolking, 1900 tot 1950.
Tabel 15. De buitenkerkelijken in de landen van West-Duitsland en in
West-Berlijn in absolute aantallen en in % van de totale bevolking
van die gebieden in 1950.
Tabel 16. De Nederlands-Hervormden naar zielen en lidmaten in absolute
aantallen en de lidmaten in % van het aantal zielen per ring van de
provincie Friesland in 1819.
258
wumkes.nl

Tabel 17. De grootouders en de ouders der respondenten, alsmede de respondenten
naar kerkelijke gezindte en de ouders der respondenten naar
doopsel en belijdenis (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 18. Frequentie van enkele godsdienstige practijken in het ouderlijk
huis der respondenten (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 19. De groep respondenten naar hun kerkelijk of buitenkerkelijk
verleden en naar godsdienstige en kerkelijke practijken (onderzoek
Jan.-Maart 1953).
Tabel 20. De antwoorden van de respondenten op de vragen naar het
bestaan en de aard van een hogere macht (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 21. De antwoorden van de respondenten op de vragen naar het
bestaan en de persoon van Christus (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 22. De antwoorden van de respondenten op de vragen betreffende
de dood en een hiernamaals (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 23. De antwoorden van de respondenten op de vraag naar de betekenis
van de godsdienst voor het leven (onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 24. De antwoorden van de respondenten op de vraag naar de betekenis
voor het leven van de binding aan een bepaald kerkgenootschap
(onderzoek Jan.-Maart 1953).
Tabel 25. Het kerkbezoek van de groep respondenten (onderzoek Jan.-
Maart 1953).
Tabel 26. De kennis van en de meningen over het Humanistisch Verbond
onder de groep respondenten (onderzoek Jan.-Maart 1953).
259
wumkes.nl

LITERATUURLIJST 1
ALGRA, H., De zegen der rechtzinnige prediking, in: Fries Dagblad ( = FD),
28 September 1949.
Een vreemde geschiedenis, in: FD, 29 September 1949.
De factor van de migratie, in: FD, 30 September 1949.
, Gereformeerde Gemeenten in Friesland, in: FD, 5 October 1949.
De donkere vlek, in: FD, 28 October 1949.
De onkerkelijkheid in Friesland, in: FD, 4 Juli 1950.
Gemeente voor Gemeente, in: FD, 5 Juli 1950.
De oorzaken der onkerkelijkheid,, in: FD, 7 Juli 1950.
Percentages „Onkerkelijkheid" en Het Evangelie voor Friesland, in:
FD, 8 Juli 1905.
, Leerzame vergelijkingen, in : FD, 10 Juli 1950,
Modernisme in Frieskind, in: FD, 29 Februari 1952.
Vrijzinnige gemeenten, in: FD, 1 Maart 1952.
In gevangenschap, in: FD, 3 Maart 1952.
De laatste ronde, in: FD, 7 Maart 1952.
Baronnen en toleranten, in: FD, 8 Maart 1952.
Befehl in Friesland, in: FD, 11 Maart 1952.
De vraag omkeren, in: FD, 12 Maart 1952.
Van onderen op, in: FD, 13 Maart 1952.
ALPHEN, M. W. L. VAN, Nieuw Kerkelijk Handboek 1911, Bijlage S, 138-196:
Naamlijsten van Hervormde Predikanten in de gemeenten der Provincie
Friesland, sedert de Reformatie tot heden, Gouda 1911.
ANONYMUS: Aan onze lezers bij 't beginvan den tweeden jaargang, in: De nieuwe
richting in het leven, 2 (1869) 1-4.
— , Bezinning in eigen kring. Uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig
jubileum van de Prov. Ver. v. Vrijz. Hervormden in Friesland 1904-
8 April-1954, Leeuwarden 1954.
— , Centraal Bureau voor de Statistiek, Volkstelling 1859; 1869; 1879;
1889; 1899; 1909; 1920; 1930; 1947. Beroepstelling 1930; 1947.
— , Denmark, published by the Fioyal Danish Ministry for foreign affairs
and the Danish statistical Department, Copenhagen 1952.
— , Dominion Bureau of Siatistics, Vol. I, Population; numerical and
percentage distribufion of the population by religious denominations 1871-
1951, Ninth Census of Canada 1951.
— , Enige sociologische aspecten van een samenleving in ontwikkeling,
uitgebracht door het Sociologisch Research Centrum. Katholiek-Sociaal-
Kerkelijk Instituut, 1953.
•— , Gedenkboek Maatschappij tot Nul van 't Algemeen 1874-1934, Amsterdam
1934, Bijlage III.
— , Handelingen van de Algemene Christelijke Synode der Hervormde
1 OPMERKING: alle anonieme publicaties zijn, in alfabetische volgorde gerangschikt,
onder het hoofd Anonymus in deze lijst opgenomen.
260
wumkes.nl

Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden in den jare 1820; 1835; 1868;
1869; 1870; 1871; 1872; 1873; 1874.
— , Kerkelijk Jaarboekje 1950 van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland
en Noord-Amerika.
— , Kirchliches Handbuck für das katJiolische Deutschland. Herausgegeben
von der amtlicîien Zentralstelle für kirchliche Statistik des katholischen
Deutschlands, Jrg. I-XXIII, Köln.
— , Moderne jeugd op haar weg naar volwassenheid. Onderzoek in opdracht
van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
Ingesteld door het Mgr Hoogveld Instituut te Xiimegen, 's-Gravenhage
1953.
— , N.I.P.O.'s Godsdienst-telling. Toenemend aantal niet-kerkelijken, in:
De Publieke Opinie, 14 Juli 1947.
—• , Opgave van de ressorten der Provinciale Vriesche Vereeniging, in:
Kerkelijk Maandblad, 1 (1856) 84-86.
— , Provinciaal Almanak voor Friesland voor het jaar 1834, Leeuwarden
1834.
•— , Scheiden? Een woord van de Vereeniging van Vrienden der Waarheid
in Friesland aan allen, die de Nederlandsch Hervormde Kerk liefhebben.
Eene belijdenis en uitnodiging, Leeuwarden 1867.
— , Statistical Abstract of Ir eland. Number of Persons of each Religion
at each Census Year from 1861 to 1946, compüed by Central Statistics
Office 1950.
— , Statistisches Jahrbuch für die Bundesrepublik Deutschland. Wohnbevölkerung
am 13.9.1950 nach Religionszugehörigkeit und Pandern, Herausgeber:
Statistisches Bundesamt, Wiesbaden 1954.
—- , Statistisches Jahrbuch der Schweiz. Wohnbevölkerung der Schweiz
nach Konfession seit 1900; Wohnbevölkerung der Kantone und Stadie
nach Konfession. Herausgegeben von Eidgenössischen Statistischen
Amt, 1950.
— , Wirtschaft und Statistik, Herausgeber: Statisches Amt des vereinigten
Wirtschaftsgebietes mit der Führung der Statistiek für Bundeszwecke
beauftragt, Dezember 1951.
— , Zuid-Oost-Friesland als kerkelijk noodgebied. Rapport door de Commissie
Vormingswerk in Friesland uitgebracht aan het Breed-Moderamen
van de Provinciale Kerkvergadering in Friesland, 23 Maart 1953.
BEUCKER ANDREAE, J. H., Rapport betreffende een onderzoek naar den zedelijken
en materiëlen toestand der arheidxnde bevolking ten platten lande en
van de middelen om dien zoveel mogelijk te verbeteren, Zwolle 1850.
BLAUPOT TEN CATE, S., Geschiedenis der Doopsgezinden, Leeuwarden 1839.
— , Gedachten over de getalsvermindering bij de Doopsgezinden in Nederland;
naar aanleiding der schets van den Heer J. H. Halbertsma: Over de
Herkomst der Doopsgezinden, Amsterdam 1844.
BLOEMHOF, F., Het arbeidersgezin in de Z.W. hoek van Friesland, in: Sociologisch
Bulletin, 3 (1949) 34-52.
BOELES, P., Over Staatsregt, Hervormd Kerkbestuur en Seperatismus, Groningen
1838.
BOER, F. J. DE, Skiednis fan de Lege Feantery yn Opsterland en Smellingerlan,
Ljouwert 1954.
261
wumkes.nl

BOITEN, H., Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid
van het 250-jarig bestaan der Ned. Hervormde Kerk te St. Anna-parochie,
St. Anna-parochie-Bergum 1932.
BOLLEMAN VAN DER VEEN, B., De Floreenpligtigen en de Gereformeerde Gemeenten
ten platten lande in Friesland* in wederzijdsche betrekking, Sneek
1856.
— , Het reeds veel te lang gekrenkte regt der Hervormde Gemeenten ten platten
lande in Friesland. Adres aan de Algemeene Synode der Nederlandsche
Hervormde Kerk, van den Kerkera.ad der Hervormde Gemeente te Eernewoude,
Leeuwarden, 1874
BORSEMAN, N., Hij maakt te niet de Gedachten der arglistigen, Sneek 1834.
BOSCH KEMPER, M. J. DE, De tegenwoordige staat van Nederland, Utrecht 1950.
BRINK, R., Wat dunkt U van de stelling: Het is heizelfde wat men gelooft,
als men maar wél leeft, in: De nieuwe richting in hei leven, 2 (1869)
145-154.
BRQERSMA-LUOMAJOKI, R. K. en Sj. BROERSMA, Finland, voorpost van het
Noorden, Ivleppel 1952.
BRUGGHEN, G. A. VAN DER, Mijn kerkje in Beets, in: Stemmen voor Waarheid
en Vrede, 29 (1892) 303-311.
BRUINS, F. H., De kerk midden in het dorp. Uitzending V.P.R.O. 19 'November
1948.
BUSÉ, H. J., Multatuli''s Sneeker correspondentie, 1868-1869, in: De Vrije
Friesch, 2A (1916) 88-142.
•— , Het Modemisme in Friesland* omstreeks 1870, in: N ederlandsch Archief
voor Kerkgeschiedenis, 17 (1919) 79-114.
BUÜRMA, j. A., Het personeel van Theodorus Niemeyer N.V. en de N.V.
Tabaksfabriek Franciscus Lieftinck. Een onderzoek naar het sociale leven
van het personeel van een mid,delgroie fabriek, Groningen-Batavia 194S.
BUWALDA, H. S., Woun op 'e weagen. It Bildt en syn biwennevs, Snits 1946.
BIJL, R., De Friese protestant, in: Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland,
onder redactie van E. Bruna O.F.M. e.a., Franeker 1951, 146-153.
BYMHOLT, B., Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland, Nijmegen
1894.
CANNEGIETER, H. G., De Friesche Beweging, Amsterdam 1917.
CANNEGIETER, L. en H. SANNES, De Kerk ie St. Jacobi-parochie 100 jaar,St.
Anna-parochie 1944.
CARPENTIER ALTING, A. S., Zoo gelooven wij ook,- daarom spreken wij ook.
Beoordeling der brochure van Dr R. Kruisinga Homan, getiteld „Christus
of Spinoza? Godsdienst of geen godsdienst?", Dokkum 1868.
— , Hervorming, in: De nieuwe richting in het leven, 1 (1868) 30.
— , Onkerkelijkheid, in: De nieuwe richting in het leven, 2 (1869) 74-80.
— , Ergernis geven, in: De nieuwe richting in het leven, 2 (1869) 104-111.
— , Open brief. Antwoord aan Dr P. Hofstede de Groot, Hoogleraar ie Groningen,
Dokkum 1870.
— , Afscheidsrede van Dokkum, Dokkum 1882.
— , Mnemosyne, Leiden 1888.
COLENBRANDER, B. W., Geen Fabelen, een boek voor het volk over de wonderen
van den Bijbel, Hariingen 1868.
262
wumkes.nl

CUPERUS, S., Het kerkelijk leven der Hervormden in Friesland tijdens de
Republiek, Dl I: De predikant, Leeuwarden 1916.
DEENIK, A. A., Het Oude en het Nieuwe Geloof. Eene belijdenis van David
Friedrich Strausz, Haarlem 1872.
DERMOÜT, I. J. en A. YPEIJ, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk,
Dl IV, Breda 1827.
DIEST LORGION, E. ]., De Nederduitsche Hervormde Kerk in Friesland sedert
hare vestiging tot hei jaar 1795, Groningen 1848.
DOMELA XIEUWENHUIS, F., Mijn afscheid van de kerk. Twee toespraken,
's-Gravenhage 1885.
— , Mijn afscheidsgroet aan de arbeiders, 's-Gravenhage 1887.
— , Weg met alle tirannen, Amsterdam z.j.
DOMELA XIEUWENHUIS XYEGAARD. j. M., De Mystieke Kring van Marlen
Jans van Houten te de Wilp en Westerkwartier, in: Stemmen voor Waarheid
en Vrede, 59 (1922) 375-380.
DOORNIK M.S.C, X. van, Terminologie en Apostolaat, in: Binnenlands Apostolaat,
Orgaan v.d. St. Willibrord Vereniging, 4 (1953) 105-113.
DIJKSTRA, D., Geestelijke ontreddering?, in: Heerenveense Koerier, 10 Augustus
1947.
DYKSTRA, WALING, Reis naar het zendingsfeest in het Oranjewoud op den Oden
July 1873, uit het Friesch vertaald door de schrijver, Leeuwarden 1873.
— , Friske Winterjûne-nocht. Foardracht în Rîm en Unrîm, Freantsjer 1876.
— , Uit Frieslands Volksleven, 2 dln, Leeuwarden 1895.
FEENSTRA, P. W., Gruwelijke Vroomheid, in: De nieuwe richting in het leven,
1 (1868) 34.
FEITSMA, S. K., Ut 'e modder f en 'e maetskippy, in: Forjit my net 1893, 105-136
en 153-182.
— , Ut it ryk †eii de os/moed, in: Forjit my net 1901, 151-162.
— , Rear folk e† de geast fen it kweade, in: Forjit my net 1906, 218.
FIOLEX o.F.M., A., Een kerk in onrust om haar belijdenis. Een phaenomenologische
studie over het ontstaan van de richtingenstrijd in de Nederlandse
Hervormde Kerk, Xijkerk 1953.
GIFFEN, L. VAN, Ter gedachtenis van mijne vijftigjarige Evangelie-bediening te
Wijckel, Lemmer 1879.
GODDIJN O.F.M., W., Sociografische aspecten van de katholieke samenleving
in de provincie Friesland, in: Sociaal Kompas, 1 (1953) 3, 24-33.
GREEVEN, PH. JAC, Noord-Oosi-Groningen, een noodgebied, in: Sociologisch
Bulletin, 3 (1949) 65-79.
HAAS, D. C. DE, Wij wijken niet, maar handhaven onze vrijheid. Toespraak
naar aanleiding van Gal. II, 4-5, St. Anna-parochie 1866.
HERDERSCHEE, J., De Modern-Godsdienstige Richting in Nederland, Amsterdam
1904.
HESLINGA, M. W., Een sociologische beschouwing van het niveauverlies van
de kerk, in: Sociologisch Bulletin, 5 (1951) 114-123.
— , Friese Fabrieksarbeiders. Enige sociale aspecten van de indusiriealisatie
in Friesland, Assen 1954.
HETTEMA, H., Het socialisme in Hei Bildt en in het Z.O. van Friesland, in:
Vragen van den dag, 10 (1895) 651-652.
263
wumkes.nl

HEIJNES, H. J., Uit Kerkelijk Noord-Holland, in: Stemmen voor Waarheid en
Vrede, 60 (1923) 513-532.
HINTE, E. VAN, Sociale en economische geografie van Harlingen, Harlingen z.j.
(1936).
HOBMA, j., Het Friesche Réveil, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede, 52 (1915)
80S-S26 en 889-908.
HOFSTEE, E. W., Levenskunst en levensstijl in stad en platteland, in: Sociologisch
Bulletin, 4 (1950) 66-78.
HOGERZEIL, S., Rondborstige Verklaring waarom ik mij niet afscheidde van
de Gevestigde Hervormde Kerk, Leeuwarden 1836.
HOITSMA, J. C, Roskam voor schurjtige boeren. Gesprek tusschen een Friesche
boer en een arbeider uit 't Bildt, Leeuwarden 1849.
HOVING, L., De Zuidoost-hoek van Friesland, in: Vox theologica, 20 (1950)
4, 110-116.
HUGENHOLTZ, P. H., Ter Gedachtenis. Toespraken tot de Hervormde Gemeente
te Leeuwarden, Leeuwarden 1866.
— , Indrukken en Herinneringen, Amsterdam 1904.
JANSEN, F. B., Christus als Verlosser, in: Jaarboekje voor Nederlandsche
Vrijmetselaren 5893, 's-Gravenhage 1893, 169-180.
— , Causerie Maçonnique, in: Jaarboekje voor Nederlandsche Vrijmetselaren
5897, 's-Gravenhage 1897, 51-62.
KALMA, J. J., De Fries en de dominees-practijk, in: Theologie en Practijk,
2 (1939) 107-117.
•— , Ta de Fryske Tsjerkeskiednis, in: Frysk en Fry, 12 October 1951.
•— , Oebele Stellingwerf. Frysk, demokratysk en soasialistysk strider, in:
Frisia rige 21-22, Snits z.j.
KASTEEL, G. H. VAN, Vóór vijf-en-twintig jaren. Bladzijden uit de geschiedenis
der Doleantie in Friesland, Sneek z.j.
KEIZER, G., De Afscheiding van 1834. Haar aanleiding naar authentieke
brieven en bescheiden beschreven, Kampen 1934.
KLOMPÉ, M., zie: J. J. M. VAN DER VEN.
KLUNDER, A. J. G., De Nederduifsch-Hervormde Gemeente te Drachten,
Smellingera-Land, Proeve van een „gaekinde" van de gemeente Smallingerland,
Drachten 1944, 366-401.
KNAPPERT, L., Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk gedurende
de 18e en 19e eeuw, Amsterdam 1912.
KOE, S. S. DE, De gevangenschap der Friesche Kerk. Overgedrukt uit de
Vereeniging Christelijke Stemmen, Amsterdam 1874.
— , De vrijmaking der Friesche Kerk. Onderzoek naar recht en roeping der
Friesche gemeenten tegenover „de floreenplichtigen van den Hervormden
Godsdienst" in zake het beheer der kerkelijke goederen en inkomsten,
bevattende rechtskundige adviezen van de hoogleraren Mr B. J. Gratama en
Mr B. J. L. Baron de Geer Jutphaas, Sneek 1875.
KOEK, H. C, Het volkskarakter der Friezen, Drachten 1951.
KOOISTRA, G. Tsj., lerde en Keninkryk, Ljouwert 1954.
KROMSIGT, P. J., Geschiedenis der Confessioneele Vereeniging, in: Troffel
en Zwaard, 3 (1900) 31-39 en 261-280.
KROSE, H. A., Konfessionsstatistik Deutschlands, 1904.
264
wumkes.nl

KRUIJT, J. P., De onkerkelikheid in Nederland. Haar verbreiding en oorzaken.
Proeve ener sociografiese verklaring, Groningen-Batavia z.j. (1933).
— , Kerkelikheid en onkerkelikheid in Nederland, in: Socialistische Gids,
20 (1935) 323-339 en 426-451.
— , De gegevens betreffende de kerkelijke gezindten van de volkstelling 1947, in:
Sociologisch Bulletin, 3 (1949) 80-87.
— , Hoe kan de sociologie der kerk helpen}, in: Sociologie en Kerk. Een
bundel studies van "W. Banning e.a., 's-Gravenhage 1951, 47-72.
LAÜRMAKS, M. F., De dweeper, een woord aan allen, die de waarheid liefhebben,
Franeker 1833.
LINDEBOOM, J., Het eigenaardige der vroomheid in Noord-Holland, in: De
Hervorming, uitgegeven door den Nederlandschen Protestantenbond,
1913, 374-376.
MEER, O.F.M., W. VAN DER, Apostolaat Minderbroeders Friesland 1933-1951, in:
Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland, onder redactie van E.
Bruna O.F.M, e.a., Franeker 1951, 232-239.
MEULEN, TSJ. G. VAN DER, Lân-geanne to Feankleaster, de 25e f en Haimoanne,
Harns 1877.
— , Gepke sonder moffen oan nei 't Sindingsfeest to Feankleaster, Liowert 1877.
— , Aan Dr Wagenaar, in: Kanton B er gum, Advertentie- en Nieuwsblad,
17 April en 29 Mei 1886.
MEIJBOOM, H. U., De Nederlandsche Protestanten-Bond van 1870-1920,
Groningen 1921.
MOULIJN, C. D., Winst en Verlies; goed en kwaad in de kerken van Friesland,
in: Heerenveense Koerier, 30 Augustus 1948.
MULLER, P. H., Bespreking van , Bijdrage tot de Kerkgeschiedenis van Friesland"
voor de N.C.R.V. in de rubriek „Onder de N.C.R.V.-leeslamp",
21 Januari 1953.
NIEMEIJER, M., Geloovig of ongeloovig, in: De nieuwe richting in het leven, 2
(1869) 257-266.
NOORDENBOS, O., Het atheïsme in Nederland in de negentiende eeuw, Rotterdam
1931.
NOORDHOFF, W. R. M., Het godsdienstig gemeenschapsleven in het Nederlandsch
Vrijzinnig Protestantisme. Een sociaal-psychologische studie, Lochem
1933.
OORT, H. VAN, Stuiverspreeken van woordvoerders der Nieuwe Richting, Harlingen
1868 vv.
OOSTEN, B., Een veenpolderbevolking. Sociografie van de grote veenpolder
Weststellingwerf, Wolvega 1947.
PIEBENGA, J., It eigen aerd fan de Sudwesthoeke, Snits 1953.
REDDINGIUS, J. H., De oorsprong, geschiedenis en aard van het regt van verkiezing
van predikanten, dat door floreenpligtigen in Friesland wordt uitgeoefend.
Een bijdrage tot de kerkelijke geschiedenis in Friesland, Sneek
1849.
REITSMA, J., Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der
Nederlanden, 4e herz. druk. Utrecht z.j.
ROESSINGH, K. H., De moderne theologie in Nederland. Hare voorbereiding en
eerste periode, Groningen 1914.
265
wumkes.nl

ROGIER, L. J., Bijdrage tot de Friese Kerkgeschiedenis, in: De Tijd, 13
September 1951.
ROGIER, L. J., en N. DE ROOY, In vrijheid herboren. Katholiek Nederland
1853-1953, s-Gravenhage 1953.
RULLMANN, j. C, De Afscheiding in de Nederlandsen Hervormde Kerk der
XlXe eeuw, Amsterdam 1922.
SANNES, H. en L. CANNEGIETER, De kerk te St. Jacobi-parochie 100 jaar.
Herdenkingsrede ter gelegenheid, van het 100-jarig bestaan van het huidige
kerkgebouw van de Ned. Hervormde Gemeente, St. Anna-parochie 1944.
SCHAAF, SJ. VAN DER, Over geestelijke verarming, in: Heerenveense Koerier, 22
Augustus 1947.
SCHELTEMA, M. W. en P. C. VAN WIJK, Een poging tot verbroedering der Protestanlsche
Christenen en hare verwezenlijking in de Vereenigde Christelijke
Gemeente te Dockum, Amsterdam 1874.
SCHOLTEN, A. R., Posysje en takonist jen de tsjerke yn Fryslân, in: Frysk
Jierboek III, 1941, Assen 1940, 89-103.
SCHOTSMAN, N., Herinnering aan de voornaamste lotgevallen van Kerk en
Vaderland, geduurende de agttiende eeuw, bij derzelver uitgang, in een danken
biduur ; en de Nieuwe Eeuw geöpent met eene leerreede, over onzen thans
bedenkelijken toestand, Sneek 1801.
SCHRIEXE, O., Hebben wij als predikanten een roeping op sociaal gebied,?
Proeve eener beantwoording dier vraag, Lemmer 1891.
SCHULTETUS AENEE, B. W., De Domenys hi†ke, mar folie te ligt achte, in het
Hollandsen overgebracht en met een voorrede vermeerderd, St. Annaparochie
1840.
SCHURER, F., Moet de kerk zich sociaal aanpassen?, in: Friese Koerier, 14
April 1953.
SIERKSMA, F., De Friezen en de godsdienst, in: Literair Kwartier voor de
Regionale Omroep Noord, 18 April 1952.
SIPMA, P., De oorsprong van het Friesche toneel, in: De Vrije Fries, 25 (1917)
134-183.
SIXMA VAN HEEMSTRA, F. S., De onkerkelijkheid in Friesland, in: Bijdrage
tot de Kerkgeschiedenis van Friesland, onder redactie van E. Bruna O.F.M.
e.a., Franeker 1951, 154-178.
SMITS, P., Kerk en Stad,. Een godsdienst-sociologisch onderzoek niet inbegrip
van een religiografie van de industriestad Enschede, 's-Gravenhage 1952.
SPAHR VAN DER HOEK, J. J., Rapport betreffende de eerste pkase van de sociologische
benadering van het volkskarakter van de Woudfriezen door middel
van een onderzoek in Boornbergum en omgeving, Olterterp 1954.
STOOP O.F.M., YX., Enkele beschouwingen over de aanpassing van de zielzorg
aan de noden van onze tijd, in: Sociaal Kompas, 1 (1953) 15-23.
STUTTERHEIII, F. VV., Wat is de ethische richting der moderne orthodoxie?, in:
Stemmen voor Waarheid en Vrede, 9(1872) 1013-1026.
SUVEREIN, J. P., Onderzoek naar de beroepsklassen in het Nederlandse volk
en in de verschillende Kerkgenootschappen, in: Sociologisch Bulletin,
5 (1951) 65-84.
SYTEMA, J., It krantelêzen fen Boer Pibe, bslûstere troch syn lytsfeint, Oosterwolde
1865.
— , Katechismus fen de Leare der Wierheid, d.êr 't Boer Pibe syn lytsfeint
266
wumkes.nl

yn ûnderrjuchte, om altyd witte to kinnen ût hwet hoeke de Wyn waeit,
Holwerd 1878.
TJOELKER, A., Ds S. van Velzen en zijn betekenis voor de Afscheiding in Friesland.
Een kerk-historische bijdrage over de jaren 1835-1'840, Leeuwarden
1935.
TOL, J. VAN DER, Mei in wirdtsje †oarôf, in: R. VAN ZINDEREN BAKKER, Koarn
en Tsjef. F er zen, Ljouwert 1923.
TROELSTRA, PIETER JELLES, Fy Lútsen! Iepen brief aan Dr L. H. Wagenaar.
Op 'e greate Jouwer, 1885.
— , Gedenkschriften, Dl I, Wording, Amsterdam 1927.
VEEN, H. G. VAN DER, Rymke foár Friesen, Joure 1844.
— , Geast end Pung. En deuntje üt end foar üs dagen, Liowert 1868.
— , Frymitselery oer godstsienst, Maetskippy, natur, politiek, sedekinde,
tsjerke end up†ieding mei itlike Photografykes as taje†te, Dockum 1871.
VEEN, S. D. VAN, De Gereformeerde Kerk van Friesland in de jaren 1795-1804,
Groningen 1888.
VELZEN, S. VAN, Gedenkschrift der Christelijke Gereformeerde Kerk bij haar
vijftigjarig jubilé 14 October 1884, Kampen 1884.
VEN, j. J. M. VAN DER en M. KLOMPÉ, Het apostolaat en de onkerkelijken en
ongodsdienstigen, in: Actio Catholica, Leidinggevend orgaan van de Katholieke
Actie in Nederland, 16 (1953) 198-206.
VLIEGEN, W. H., De dageraad der volksbevrijding. Schetsen entafereelenuitde
Socialistische Beweging in Nederland, 2 dln, Amsterdam 1905.
— , Die onze kracht ontwaken deed. Geschiedenis der S.D.A.P. in Nederland
gedurende de eerste 25 jaren van haar beslaan, Dl I, Amsterdam 1924.
VOLGER, W., De leer der Nederlandsche Hervormde Kerk, Franeker 1946.
WAGENAAR, L. H., Het „Reveil" en de „Afscheiding". Bijdrage tot de Nederlandsche
Kerkgeschiedenis van de eerste helft der XlXe eeuw, Heerenveen
1880.
— , Een wandel met God. Levensbeschrijving van Ds J. J. A. Ploos van
Amstel, Amsterdam 1S95.
WATERINK, J., Het godsdienstig leven in Frieslands Z. O. hoek, Nijverdal 1917.
WIELEN, H. G. W. VAN DER, Een Friesche Landboiiwveenkolonie. Bevolkingsstudies
van de gemeente Opsterland, Amsterdam 1930.
WILDE, W. J. DE, Geschiedenis van Afscheiding en Doleantie van Hervormd
standpunt bezien, Wageningen z.j. (1935).
WINKEL, S., Geestelijke stromingen in de Zuid-Oosthoek van Friesland, II.
Onkerkelijkheid, in: LIeerer.veense Koerier, 8 Augustus 1947.
WOLFENSBERGER, J. R., De Afscheiding te Sneek voor honderd jaar en thans,
in: Christelijke Belangen, Orgaan der Vereniging van Rechtzinnig Her~
vormden te Sneek, 9 (1935) nrs 3, 4 en 5.
W T UMKES, G. A., It Fryske Réveil yn portretten, Snits 1911.
— , De opkomst en vestiging van het Baptisme in Nederland, Sneek 1912.
— , Waling Dyhstra, 14Aug. 1821-15 Jan. 1914, in: De Vrije Fries, 22 (1914)
92-104.
— , Een Mysticus uit de Friesche Veenen, in: De Vrije Fries, 24 (1916)
143-158.
— , Een Friesch Réveilkarakter en zijn leuze. Toespraak gehouden op
Ruimzicht 6 Juli 1917, Doetinchem 1917.
267
wumkes.nl

— , Een Friesch Predikantstype uit de eerste helft dev 19e eeuw, in: De Vrije
Fries, 26 (1918) 125-137.
— , Bodders yn de Fryske Striid, Boalsert 1926.
— , Paden f en Fryslan, 4 dln, Bolsward 1932-1943.
— , Stads- en dorpskroniek van Friesland II 1800-1900, Leeuwarden 1934.
WIJK, P. C, zie M. W. SCHELTEMA.
WIJT-POSTHUMA, M., Herinneringen aan de opkomst der Moderne Richting
op het platteland van Friesland, Amsterdam 1905.
YPEIJ, A., zie I. J. DERMOUT.
ZINDEREN BAKKER, R. VAN, Liederen voor het volk, 's-Gravenhage 1886.
— , Zóó of Zóó. Wenken en opmerkingen inzake de tegenwoordige tactiek in de
arbeidersbeweging, Wolvega 1893.
— , Koarn en Tsjef. Ferzen, Ljouwert 1923. Mei in wirdtsje †oarôf oer syn
libben jen J. van der Tol.
ZIJPP, N. VAN DER, Geschiedenis der Doopsgezinden in Nederland, Arnhem
1952.
268
wumkes.nl

Opus, quod inscribitur Volk in Friesland buiten de Kerk, auctore
Rudolpho Josepho Staverman, ex auctoritate Excellentissimi
Episcopi Buscoducensis et legum academicarum praescripto recognitum,
quum fidei aut bonis moribus contrarium nihil continere
visum fuerit, imprimi potest.
Dr Monald Goemans O.F.M.
Theologiae Facultatis Decanus
Noviomagi, die 8 Novembris 1954.
wumkes.nl

STELLINGEN
I
Friesland is de vroegste en in enkele opzichten ook tegenwoordig
nog de meest sprekende exponent van de uitzonderingspositie, die
Nederland door zijn hoog percentage buitenkerkelijken in de Europese
samenleving inneemt.
II
Dat de internationale vervreemding van de kerken in Nederland
en met name in Friesland zo vroegtijdig en zo massaal tot ontkerkelijking
heeft geleid, hangt samen met de zwakke realisering van de
volkskerk-gedachte in het algemeen en met het ontbindingsproces
binnen de Hervormde Kerk in het bijzonder.
III
De verschijnselen van ontkerkelijking, ontkerstening en ongeloof
hangen in hun massale vorm ten nauwste samen.
IV
Het apostolaat onder buitenkerkelijken moet door de theologische
wetenschappen gemotiveerd en geïnspireerd worden, maar zal
tevens met de inzichten en ervaringen van de sociale wetenschappen
ernstig rekening dienen te houden.
V
De gereserveerde houding van de meerderheid der katholieke theologen
in de laatste decennia van de 19e eeuw tegenover de idee
van een ontwikkeling van het dogma is verklaarbaar vanwege de
situatie en bespeurbaar in de opvattingen van die tijd.
VI
De z.g. dialectische oplossing van het probleem der dogma-ontwikkeling
kan niet als een volledig antwoord op dit vraagstuk beschouwd
worden.
wumkes.nl

VII
De religieuze contekst speelt een wezenlijke rol in de bewijsvoering
van het wonder.
VIII
De inspiratie en de strekking van de zuiver humane en van de
christelijke heldhaftigheid verschillen in belangrijke mate.
IX
Het is van groot belang, dat in de Katholieke moraal de volle nadruk
gelegd wordt op de deugd van „prudentia".
X
De armoede als religieuze houding wordt in de bijbelse openbaring
zeer gewichtig geacht.
XI
In de Protestantse exegese van Mt. 16, 17-19 valt de laatste tijd een
belangrijke wending te constateren.
(Vgl. K. L. SCHMIDT, EXXXYJCTÎOC in: Theologisches
Wörterbuch zum Neuen Testament, ed. Kittel,
502-539; A. OEPKE, Der Herrnspruch iiber die
Kirche Mt. 16, 17-19 in der neuesten Forschung,
in: Studia Theologica cura ordinum theologorum
scandinavorum edita, Lund 1950, 110-165; O. CULL-
MANN, Petrus, Junger, Apostel, Mdrtyrer. Das
historische und das theologische Petrusproblem,
Zürich 1952.
XII
De spontane en levendige stijl in het geschrift De sacramentis van
St. Ambrosius behoeft niet beslissend te zijn in de kwestie, of deze
preken door St. Ambrosius zelf geredigeerd zijn dan wel door een
stenograaf genoteerd werden.
XIII
Het floreenstelsel, zoals dat behoudens de onderbreking van 1795
tot 1804 binnen de meerderheid van de Hervormde gemeenten in
Friesland tot de jaren 1875-1881 van kracht is geweest, kan beschouwd
worden als een doorwerking van het beginsel „cujus regio,
illius et religio".
wumkes.nl

XIV
Van Schouwenbrug geeft te kennen, dat de Gereformeerden door te
evangeliseren onder buitenkerkelijken „de verdenking" op zich
laden „te willen vissen in Hervormd on- of buitenkerkelijk viswater".
Dit oordeel is zowel veelzeggend als onaanvaardbaar.
(Vgl. N. J. G. VAN SCHOUWENBURG, De kerk maar
sluiten}, Baarn 1953, 37-38).
XV
De grote vrees, die men koestert voor de boze magie, is een van de
belangrijkste oorzaken van de verbrokkeling der Papoea-bevolking
op Nieuw-Guinea.
wumkes.nl

Stellingen behorende bij R. J. Staverman o.F.M., Volk in Friesland buiten
de kerk, Nijmegen 1954.
wumkes.nl

BIJLAGE I.
DE BUITENKERKELIJKEN PER GEMEENTE VAN FRIESLAND IN
ABSOLUTE AANTALLEN, IN % VAN DE TOTALE BEVOLKING PER
GEMEENTE EN DE RELATIEVE EN ABSOLUTE ONTWIKKELING IN
INDEXCIJFERS PER PERIODE VAN 1879 TOT 1947.
AchtkarspelenJ
Kollumcrland)
Totaal
Ameland
Baard eradeel
Barradeel
't Bildt
Bolsward
Dokkum \
Dantumadeel f
Ooatdongcradeel (
Westdongeradcel/
Totaal
Doniawerstal
Ferwerdcradeel
Franekcr
Franekeradeel
Gaasterland
Harlingen
Heerenveen
Aengwirdem
Haskerland ?
Schoterland'
Totaal
HemeUimcr ca.
Hennaarderadeel
Hindeloop en
Idaarderadeel
Leeuwarden )
Lecmvard eradeelj
Totaal
Lemstcrland
Menaldumadeel
Ooststellingwerf
Opsterland
Rauwcrdcrhem
Schiermonnikoog
Sloten
Smallingerland
Sneek }
Wymbritscradee¾
Totaal
Stavoren
Terschelling
Tietjcrksteradeel
Utingeradccl
Vlieland
Wes tstcl lingwerf
Wonseradcel
Workum
IJlst
Friesland
I
Onk.
1
9
64
73
4S
7S
56
3S
52
140
850
62
57
1109
65
35
49
3
32
17S
23
100
40
163
3
65
123
92
215
30
106
137
97
64
1
15
106
69
28
97
13
6
27
136
31
102
9
1
3234
1S79
/o
v. d. bev.
2
0-OS
0.87
0.41
2.03
1.31
0.68
0.40
0.92
3.12
8.69
0.72
0.66
3.54
i .61
0.39
0.67
0.02
0.60
1.65
0.54
1.33
0.30
0.65
0.06
1.19
0.42
0.97
0.55
0.52
0-99
3.49
0.67
2.24
1.81
1.10
0.65
0.23
0.43
1.96
0.17
0.20
2.72
0.20
0.80
0.22
0.98
Onk.
3
460
306
766
74
322
393
1390
131
213
792
247
71
1323
263
228
243
286
60
6S5
284
568
2894
3746
62
142
S
254
465
547
1012
713
519
1049
2817
147
3
12
765
1550
195
1745
39
50
476
802
15
1872
1127
194
72
23730
1889
%
v. d. bev.
4
4.46
4.20
4.20
3.29
5.32
5.05
15.63
2.17
5.25
7.48
3.21
0.93
4.37
5.59
2.7S
3.37
5.62
1.07
6.71
6.69
7.54
20.53
14.48
1.25
2.88
0.77
4.5S
1.52
5.58
2.51
12.27
4.97
11.26
19.33
5.0.1
0.34
1.55
7.46
13.51
1.58
7.33
4.75
1.34
3.41
15.75
2.14
12.08
8.77
4.57
4.70
7.07
3—1
1=100
5
5111.1)
478.1)
1049.3
154.2
412.8
701.8
3631.6
251.9
152.1]
93.2/
398.4(
124.6]
119.3T
404.1
651.4
495.9
9533.3
1S7.5
3S4.8
1234.8)
568.0
7235.0'
2298.4T
2066.7
390.8
378.0)
594.6J
1SS9
Index
4707 T
2376.7
489.6
755.7
2904.1
229.7
300.0
80.0
721.7
2246.4/
696.4)
1799.0T
300.0
833.3
1763.0
589.7
6038.7
1104.9
2155.6
733.8
4—2
2=100
6
5575.0
482.8 ,
1024.4
162.1
406.1
742.6
3907.5
235.9
168.3
86.1
'145.8
140.9
123.4
347.2
712.8
503.0
1021.8
178.3
406.7
1238.9
566.9
6843.4
2227.7
2083.3
14200.0
soo.o
384.9
361.9
575.3
456.4
2359.6
502.0
755.7
28S5.1
223.7
85.6
678.2
2078.5
687.0
1704.7
242.3
788.2
1705.0
579.0
604(1.0
1096.3
2077.3
785.7
Onk.
7
330
24S
1899
578 '
1 88
408
344
i
2213
59
582
771
123
2S0
1756
73
207
606
155
80
1509
328
828
620
1776
96
169
7
726
1367
935
2302
505
708
1056
2378
105
1
14
643
1102
272
1374
67
373
583
629
3
1146
738
171
86
23356
%
v. d. bev.
8
2.S3
3.32
3.02
3.98
7.09
4.52
25.88
0.90
14.70
6.91
1.55
3-69
5.70
1.55
2.55
8.51
2.98
1.44
14.69
8.35
11.03
4.25
6.83
1.87
3.37
0.67
13.02
4.26
9.03
5.41
8.29
7.13
11.02
15.69
3.72
1.65
5.99
9.12
2.26
5.70
7.71
9.49
4.00
12.44
0.41
7.61
5.32
4.22
5.96
6.86
7—3
3=100
9
71.7
81.0
75.5
118.9
126.7
S7.5
160.4
45.0
273.2
97.3
49.8
394.4
132.7
27.8
90.8
249.4
54.2
133.3
220.3
115.5
145.8
21.4
47.4
154.8
119.0
87.5
285.8
293.9
170.9
227.5
70.8
136.4
100.7
84.4
71.4
116.7
84.1
71.1
139.5
78.7
171.8
746.0
122.5
78.4
20.0
61.2
65.5
S8.1
119.4
9S.4
1899 1 1909
Index
8—4
4 = 100
10
63.5
79.0
71.9
121.0
133.3
89.5
165.6
41.5
279.4
92.3
48.3
396.7
130.4
27.7
91.7
252.5
53-0
134.6
218.9
124.8
146.3
20.7
47.2
149.6
117.0
87.0
2S4.3
280.3
161.8
215.5
67.6
143.5
97.9
81.2
74.3
33.3
106.5
S0.3
67.5
143.0
77.7
162.3
708.2
117.3
78.9
19.1
62.9
60.7
92.3
126.S
89.9
Onk.
/o
v. d. bev.
11 j 12
355
238
593
106
606
1034
2932
6SS
364
744
205
573
1886 ;
124
26S
1118
531
87
1S44
845
859
3069
4773
140
199
122
900
4971
173
6684
919
1595
1661
3489
358
10
5
1927
892
425
1317
1 132
563
1121
1332
30
2441
1282
233
96
42553
•••
2.76
3.04
2.87
5.03
10.71
13.S0
34.85
9.80
9.25
6-OS
2.46
7.30
5.83
2.42
3.27
14.62
10.10
1.58
18.06
20.03
10.79
20.06
17.37
2.75
3.94
11.69
16.00
13.61
14.83
13.90
13.93
15.62
15.94
21.53
12.93
1.57
0.62
15.40
6.85
3.47
5.21
13.79
14.08
7.47
24.93
4.46
14.77
9.97
5.6*
6.30
11.83
1
1
Index
11-7
7 = 100
13
107.6
96.0
102.6
120.5
148.5
300.6
132.5
1166.1
62.5
96.5
166.7
204.6
107.4
169.9
129.5
184.5
342.6
108.8
122.2
257.6
103.7
495.0
268.8
145.8
117.8
1742.9
123.9
363.6
123.9
290.4
182.0
225.3
157.3
146.7
341.0
1000.0
35.7
299.7
SO.9
156.3
95.9
197.0
150.9
192.3
211.8
1000.0
213.0
173.7
136.3
111.6
182.2
12—8
8-100
14
97.5
91.6
95.0
126.4
151.1
324.7
134.7
1088.9
63.1
8S.0
158.7
197.8
102.3
156.1
128.2
171.8
338.9
109.7
122.9
239.9
97.S
472.0
254.3
147.1
116.9
1744.8
122.8
319.5
164.2
256.9
16S.0
219.1
144.6
137.2
547.6
1570.0
37.6 ;
257.1
75.1
153.5
1. Tot en met 1030 is in het totaal van Friesland niet inbegrepen het aantal buitenkerkelijken van de eilanden Vlieland en Terschelling.
2, De totalen, die in de rij der gemeenten voorkomen, hebben steeds betrekking op de direct daarboven, niet een accolade vermelde gemeenten.
Deze gemeenten zijn vanwege grenswijzigingen samengevoegd.
3, De volkstellingen, waaraan deze cijfers ontleend zijn, zijn gehouden op 31 December van de verschillende jaren, met uitzondering van 1947 (31 Mei),
4. Nadere verklaring van de kolommen:
kolom 1, 3, 7, 11 enz, het absolute aantal buitenkerkelijken.
kolom 2, 4, 8, 12 enz. het aandeel der buitenkerkelijken in de totale bevolking per gemeente of gemeentegroep.
kolom 5f ¾ 13 enz. de relatieve ontwikkeling van de absolute aantallen buitenkerkelijken in indexcijfers. Steeds is het aantal buitenkerkelijken
aan het begin van elke periode op 100 gesteld. Zo is b.v. kolom 13: kolom 11 gedeeld door kolom 7, maal 100,
kolom 6, 10, 14 enz. de relatieve ontwikkeling van het aandeel der buitenkerkelijken in indexcijfers, per periode. Ook hier is het aandeel der
buitenkerkelijken aan het begin van elke periode op 100 gesteld.
91.4
178.9
148.4
186.8
200.4
1087.8
194.1
187.4
133.6
105.7
172.4
AchterlarspelcnJ
Kollunerland \
Totaal
', Amelaid
Baardtradcel
Barrateel
't Bikt
Bolswffd
DokktlP J
Dantunadecl f
Oostdoïgeradeel (
WcstdmgeradeelJ
Totaal
Doniawerstal
Ferwerderadeel
Fraiu&er
Francfteradeel
GaasfcHand
Harliîgen
Hcereiveen
Aengvirden'j
Hastodand .•
SchoWland'
Totaal
Hemeümcr
Henrwwderadeel
Hmd

BIJLAGE III
WZA
¾¾
TERSCHELLING
VUELAND
65 EN MINDER
65.1- 80
80.1- 95
95.5- 105
105,1- 120
120,1 - 150
150.1 - 250
250,1 - 500
500,1 EN MEER
TERSCHELLING
VLIELAND
65 EN MINDER
55.1 - 80
V77?\ 80.1- 95
95.1 - 105
105.1 - 120
120,1 - 150
150.1 - 250
250.1 - 500
500.1 EN MEER
DE ABSOLUTE ONTWIKKELING DER BUITENKERKELIJKEN PER GEMEENTE VAN FRIESLAND
1879-1889
(1879=100}
I909-I920
(1909 = 100)
TEKENING N9973 J.S 21-10*1954 Samengevoegd lijnde gemeenten Dantumadeel, Oost- en Westdongeradeel en DokHurn;
verder Leeuwarden met Leeuwarderadeel, Heerenveen mot Haikerland ca. Deze
gemeenten xijn samengenomen wegen» grenswijzigingen.
IN INDEXCIJFERS PER PERIODE VANAF 1879
TERSCHELLING
VLIELAND
65 EN MINDER
IX-X] 65.1- 80
WZA 80.1- 95
95.1 - 105
105.1 - 120
120.1 - 150
150.1 - 250
250.1 - 500
500.1 EN MEER
TERSCHELLING
VLIELAND
65 EN MINDER
l : : : X ; l 65.1- 80
V//A 80.1- 95
M 95.1 - 105
105.1- 120
120.1 - 150
150.1 - 2$0
250.1 - 500
500,1 EN MEER
1889-1899
(1889=100)
I920I930
(1920=100)
wumkes.nl
WZÀ
TERSCHELLING
VLIELAND
65 EN MINDER
FX 7 ! 7 ! 65.1- 80
80.1- 95
95.1 - 105
105.1- 120
120,1 - 150
150.1- 250
250.1 - 500
5001 EN MEER
TERSCHELLING
VLIELAND
| 65 EN MINDER
65.1 - 80
W7A 80.1- 95
95.1- 105
105.1- 120
120.1 - 150
150.1 - 250
250.1 - 500
500.1 EN MEER
1899-1909
(1899=100) .--
1930-1947
(1930=100)

BIJLAGE II
VLIELAND
• TOENAME IO
TOENAME IOO
TOENAME IOOO
O AFNAME IO
O AFNAME IOO-
ffcfcKîKEftWEEL
1879-1889
• •
fttwiiHuom
tT 8lU>T DållTUHWri
(Ll("rtJit