De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

INLEIDING
1. Waarom dit woordenboek?
Negatief-polaire uitdrukkingen zijn in de lexicografie een beetje een ondergeschoven kindje.
In traditionele wetenschappelijke woordenboeken zoals het Woordenboek der Nederlandsche
Taal (WNT) of de Oxford English Dictionary (OED), wordt er weliswaar vaak aangegeven of
een uitdrukking enkel voorkomt in negatieve zinnen, of enkel in negatieve en vragende
zinnen, maar daarmee houdt het veelal op. Dat uitdrukkingen soms in een heel breed scala
aan omgevingen kunnen optreden, zonder dat ze daarom meteen overal inzetbaar zijn, is iets
wat pas sinds het werk van Klima (1964) systematisch wordt onderzocht. Aanvankelijk
gebeurde dit vooral aan de hand van de intuïties van de onderzoekers zelf, maar voor een
breed opgezette studie van alle negatief-polaire uitdrukkingen zijn intuïties niet genoeg.
Sommige uitdrukkingen kent de onderzoeker niet, andere gebruikt hij of zij wellicht anders
dan een volgende onderzoeker, en als het gaat om uitdrukkingen die geen absolute eisen
kennen maar wel een sterke voorkeur voor bepaalde omgevingen, zijn intuïties soms ronduit
misleidend. Voor dit woordenboek is er daarom gebruik gemaakt van een database met ruim
honderd-duizend voorkomens van Nederlandse negatief-polaire uitdrukkingen. Dat lijkt
misschien veel, maar voor tal van uitdrukkingen zijn er desondanks maar enkele vindplaatsen
in de database. Aanvullingen van het materiaal zijn dan ook zeer welkom. Voor lijsten met
Engelse polaire uitdrukkingen verwijs ik naar Von Bergen & Von Bergen (1993), voor het
Duits naar de lijst die Manfred Sailer en Frank Richter hebben samengesteld (cf. de website
van Frank Richter, http://www.sfb441.uni-tuebingen.de/a5/codii/.
Het woordenboek is bedoeld voor taalkundigen die zich op de hoogte willen stellen
van de negatief-polaire woordenschat van het Nederlands, maar leent zich ook voor
vergelijkend onderzoek met andere talen. Verder is het ook interessant voor taalgekken die
gewoon geïnteresseerd zijn in de rijke verscheidenheid die een klein deelterrein van onze taal
kent.
2. Typologie van negatief-polaire uitdrukkingen
In dit woordenboekje heb ik geprobeerd om de hoeveelheid taalkundig jargon tot een
minimum te beperken, maar die poging is maar ten dele geslaagd. Het leek me voor de
classificatie van uitdrukkingen een goede zaak om enkele technische termen te gebruiken.
Een van die technische termen is: minimale hoeveelheidsuitdrukking, afgekort als mhu:
een uitdrukking die conventioneel een minimale maateenheid aanduidt: Jij drinkt vanavond
geen druppel; We zullen geen duimbreed wijken; Fred aarzelde geen seconde; Aan deze tekst
mag geen tittel of jota worden gewijzigd. Een mhu fungeert als een scalaire eindpuntuitdrukking,
en drukt universele kwantificatie uit: geen tittel of jota wijzigen houdt in niets
wijzigen. Gewoonlijk kan aan een minimale hoeveelheidsuitdrukking het prefix ook maar
worden toegevoegd (zie Vandeweghe 1981, Rullmann 1995): Als aan deze tekst ook maar
een tittel of jota wordt veranderd, trek ik me terug. Behalve maatuitdrukkingen als millimeter,
seconde of cent kent het Nederlands ook vele uitdrukkingen die alleen in overdrachtelijke zin
een minimale hoeveelheid of mate aanduiden, zoals bijvoorbeeld een biet in Dat interesseert
me geen biet. De Engelse term voor een minimale hoeveelheidsuitdrukking is minimizer.
Een andere term die regelmatig valt in dit woordenboek is litotes. Dit is de naam van
een klassieke stijlfiguur die understatements vormt door een ontkenning van een inherent
negatieve uitdrukking, zoals bijv. niet onaardig of niet slecht. Sommige uitdrukkingen
worden vrijwel uitsluitend gebruikt in litotesconstructies, zoals onverdienstelijk of euvel
III