De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

duiden. In dat geval zijn ze opgenomen in dit lexicon, omdat ze gezien kunnen worden als
een bijzondere klasse van negatief-polaire uitdrukkingen (zie Van der Wouden 1994).
Naast minimale hoeveelheidsuitdrukkingen en litotes kent het Nederlands nog meer
negatief-polaire uitdrukkingen zoals het hulpwerkwoord hoeven, het aspectuele bijwoord
meer, bijwoorden van graad als bijster en gek (vgl. ze woont hier niet zo gek ver vandaan),
werkwoorden als deugen, adjectieven als pluis.
3. Distributie
Minimale hoeveelheidsuitdrukkingen en litotesuitdrukkingen verschillen vaak nogal
opvallend in hun distributie. Onder distributie verstaan taalkundigen niets anders dan de
totale verzameling van omgevingen waarin een uitdrukking kan worden aangetroffen. Een
zuivere litotesuitdrukking als onverdienstelijk komt zo goed als alleen voor in combinatie met
ontkenning: Zij schaakt niet onverdienstelijk; Rembrandt was geen onverdienstelijk tekenaar.
Bij minimale hoeveelheidsuitdrukkingen komen we echter ook volop voorkomens tegen in
conditionele zinnen, vraagzinnen, zinnen met weinig, zelden, nauwelijks en andere negatieve
woorden, bijzinnen die volgen op zonder, voor(dat), en te, bijzinnen die als voorwerp dienen
bij een negatief predikaat, zoals ontkennen, weigeren, uitsluiten etc., comparatiefzinnen, en
relatieve zinnen bij negatieve en universele kwantoren, etc. Vergelijk: niemand zei een
woord; zelden werd er een woord gewisseld tussen die twee; zouden die twee wel ooit een
woord gewisseld hebben?; als je een woord zegt, ben je er geweest; nog voor hij een woord
kon uitbrengen, knalde het pistool twee maal; ieder die een woord zegt over deze affaire, kan
zijn carrière wel op zijn buik schrijven; hij was veel te moe om een woord te zeggen; ik heb
liever dat je zelfmoord pleegt dan dat je ook maar een woord zegt over deze affaire. Voor een
uitgebreide beschouwing van de diverse distributieprofielen van Nederlandse, Engelse en
Duitse negatief-polaire uitdrukkingen, verwijs ik naar Hoeksema (2008a).
Het is lang niet altijd eenvoudig om de distributie van negatief-polaire uitdrukkingen
in algemene termen te formuleren, hoewel dit natuurlijk wel de voorkeur heeft boven een lijst
van omgevingen. De eerste redelijk geslaagde poging is te vinden in het werk van Ladusaw
(m.n. Ladusaw 1979), die, gebruik makend van de toen nieuwe technieken van de Montaguegrammatica,
en voortbouwend op belangrijk werk van Fauconnier (1975a,b), de omgevingen
van negatief-polaire uitdrukkingen karakteriseerde als monotoon dalend (of, in Fauconniers
terminologie: implicatie-omkerend). In een dergelijke omgeving geldt dat gevolgtrekkingen
gebaseerd op hyponymierelaties worden omgekeerd. Omdat kikker bijvoorbeeld een
hyponiem is van amfibie, volgt uit Jan zag een kikker de conclusie Jan zag een amfibie.
Vervangen we nu Jan door niemand, dan kunnen we niet meer concluderen tot Niemand zag
een amfibie uit Niemand zag een kikker. Het zou immers kunnen zijn dat Jan een salamander
heeft gezien. Wel concluderen we uit Niemand zag een amfibie dat niemand een kikker zag.
Dit verschil tussen Jan en niemand, een verschil tussen positieve en negatieve uitdrukkingen,
is veel algemener toepasbaar. Zo bestaat er een vergelijkbaar verschil tussen minstens 5
jongens (positief) en hoogstens 5 jongens (negatief):
(1) Minstens vijf jongens vingen een kikker → Minstens vijf jongens vingen
een amfibie
(2) Hoogstens vijf jongens vingen een amfibie → Hoogstens vijf jongens vingen
een kikker
Deze verschillen corresponderen met verschillende mogelijkheden bij het combineren met
negatief-polaire uitdrukkingen, zoals Ladusaw en Fauconnier lieten zien:
IV