De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

More documents

Recommendations

Info

duiden. In dat geval zijn ze opgenomen in dit lexicon, omdat ze gezien kunnen worden als een bijzondere klasse van negatief-polaire uitdrukkingen (zie Van der Wouden 1994). Naast minimale hoeveelheidsuitdrukkingen en litotes kent het Nederlands nog meer negatief-polaire uitdrukkingen zoals het hulpwerkwoord hoeven, het aspectuele bijwoord meer, bijwoorden van graad als bijster en gek (vgl. ze woont hier niet zo gek ver vandaan), werkwoorden als deugen, adjectieven als pluis. 3. Distributie Minimale hoeveelheidsuitdrukkingen en litotesuitdrukkingen verschillen vaak nogal opvallend in hun distributie. Onder distributie verstaan taalkundigen niets anders dan de totale verzameling van omgevingen waarin een uitdrukking kan worden aangetroffen. Een zuivere litotesuitdrukking als onverdienstelijk komt zo goed als alleen voor in combinatie met ontkenning: Zij schaakt niet onverdienstelijk; Rembrandt was geen onverdienstelijk tekenaar. Bij minimale hoeveelheidsuitdrukkingen komen we echter ook volop voorkomens tegen in conditionele zinnen, vraagzinnen, zinnen met weinig, zelden, nauwelijks en andere negatieve woorden, bijzinnen die volgen op zonder, voor(dat), en te, bijzinnen die als voorwerp dienen bij een negatief predikaat, zoals ontkennen, weigeren, uitsluiten etc., comparatiefzinnen, en relatieve zinnen bij negatieve en universele kwantoren, etc. Vergelijk: niemand zei een woord; zelden werd er een woord gewisseld tussen die twee; zouden die twee wel ooit een woord gewisseld hebben?; als je een woord zegt, ben je er geweest; nog voor hij een woord kon uitbrengen, knalde het pistool twee maal; ieder die een woord zegt over deze affaire, kan zijn carrière wel op zijn buik schrijven; hij was veel te moe om een woord te zeggen; ik heb liever dat je zelfmoord pleegt dan dat je ook maar een woord zegt over deze affaire. Voor een uitgebreide beschouwing van de diverse distributieprofielen van Nederlandse, Engelse en Duitse negatief-polaire uitdrukkingen, verwijs ik naar Hoeksema (2008a). Het is lang niet altijd eenvoudig om de distributie van negatief-polaire uitdrukkingen in algemene termen te formuleren, hoewel dit natuurlijk wel de voorkeur heeft boven een lijst van omgevingen. De eerste redelijk geslaagde poging is te vinden in het werk van Ladusaw (m.n. Ladusaw 1979), die, gebruik makend van de toen nieuwe technieken van de Montaguegrammatica, en voortbouwend op belangrijk werk van Fauconnier (1975a,b), de omgevingen van negatief-polaire uitdrukkingen karakteriseerde als monotoon dalend (of, in Fauconniers terminologie: implicatie-omkerend). In een dergelijke omgeving geldt dat gevolgtrekkingen gebaseerd op hyponymierelaties worden omgekeerd. Omdat kikker bijvoorbeeld een hyponiem is van amfibie, volgt uit Jan zag een kikker de conclusie Jan zag een amfibie. Vervangen we nu Jan door niemand, dan kunnen we niet meer concluderen tot Niemand zag een amfibie uit Niemand zag een kikker. Het zou immers kunnen zijn dat Jan een salamander heeft gezien. Wel concluderen we uit Niemand zag een amfibie dat niemand een kikker zag. Dit verschil tussen Jan en niemand, een verschil tussen positieve en negatieve uitdrukkingen, is veel algemener toepasbaar. Zo bestaat er een vergelijkbaar verschil tussen minstens 5 jongens (positief) en hoogstens 5 jongens (negatief): (1) Minstens vijf jongens vingen een kikker → Minstens vijf jongens vingen een amfibie (2) Hoogstens vijf jongens vingen een amfibie → Hoogstens vijf jongens vingen een kikker Deze verschillen corresponderen met verschillende mogelijkheden bij het combineren met negatief-polaire uitdrukkingen, zoals Ladusaw en Fauconnier lieten zien: IV
(3) *Minstens vijf jongens hoeven te werken. (4) Hoogstens vijf jongens hoeven te werken (5) *Jan hoeft te werken op de plantage. (6) Niemand hoeft te werken op de plantage. Zwarts (1981, 1986), Van der Wouden (1994, 1997) en Giannakidou (1997, 1998) hebben betoogd dat sommige negatief-polaire uitdrukkingen strengere eisen stellen aan hun omgeving dan uitsluitend monotone daling, terwijl andere juist zwakkere eisen stellen. Strikte eisen worden gesteld door uitdrukkingen als ook maar iets, zoals blijkt uit een vergelijking met hoeven (cf. Seuren 1976): (7) Niet iedereen hoeft iets te zeggen. (8) *Niet iedereen heeft ook maar iets gezegd. (9) Niemand heeft ook maar iets gezegd. Zwarts (1981, 1986) identificeerde het verschil tussen niet iedereen en niemand als een verschil in logische eigenschappen. De kwantor niemand is strikter negatief dan niet iedereen, omdat het een eigenschap heeft die typisch is voor negatie, maar die ontkenningen van universele kwantoren, zoals niet iedereen, niet alles, niet overal etc. ontberen, te weten een van de distributiewetten van Augustus de Morgan: ¬(p∨q) ⇔ (¬p)∧(¬q). Vergelijk hiertoe de implicaties in (10) en (11): (10) Niemand at of dronk ⇔ Niemand at en niemand dronk (11) Niet iedereen at of dronk ⇒ Niet iedereen at en niet iedereen dronk Men kan zelf nagaan dat de implicatie in (10) in beide richtingen geldig is, maar die in (11) alleen van links naar rechts. Van rechts naar links is hij niet geldig. Immers, als niet iedereen at en niet iedereen dronk, kan het nog altijd zo zijn, dat iedereen at of dronk. Kwantoren als niemand en operatoren als niet, geenszins, nooit worden door Zwarts aangeduid als antiadditief, en uitdrukkingen als ook maar iets als sterke, of strikte, negatief-polaire uitdrukkingen. Alle anti-additieve uitdrukkingen creëren ook monotoon-dalende omgevingen, maar omgekeerd is niet elke monotoon-dalende omgeving anti-additief, zoals niet iedereen laat zien. Daarnaast zijn er ook uitdrukkingen geïdentificeerd met zwakkere eisen dan monotone daling. Het bekendste voorbeeld hiervan zijn de Griekse indefiniete pronomina van de kanenas-serie (Giannakidou 1997, 2011), maar getuige het werk van Haspelmath (1997) zijn er meer talen met vergelijkbare uitdrukkingen. Bij deze indefiniete pronomina valt op dat ze gebruikt worden in contexten waarin existentiële generalisatie niet geldig is, zoals negatieve contexten, maar ook intensionele contexten, disjuncties e.d. Wat houdt dit in? Als een zin als Jan trof een eend aan in zijn badkuip waar is, mogen we concluderen dat er ook inderdaad een eend bestaat. Dit in tegenstelling Niemand trof een eend aan in zijn badkuip, of Jan trof misschien wel een eend aan in zijn badkuip of Jan zou best eens een eend aan kunnen treffen in zijn badkuip. Giannakidou (1997) en Zwarts (1995) karakteriseren deze omgevingen als nonveridicaal: een context X__ is nonveridicaal indien voor elke propositie p geldt: Xp -/-> p. Negatieve contexten zijn nonveridicaal, maar ook irrealis contexten, modale contexten, disjuncties, etc. In oudere stadia van het Nederlands was enig, althans in combinatie met enkelvoudige telbare substantieven, een voorbeeld van een uitdrukking die voornamelijk in nonveridicale contexten werd aangetroffen. In het huidige Nederlands is enig V
Page 1 and 2: Jack Hoeksema Rijksuniversiteit Gro
Page 3: INLEIDING 1. Waarom dit woordenboek
Page 7 and 8: In zin (18) heeft negatie bereik ov
Page 9 and 10: In deze constructie wordt de plaats
Page 11 and 12: egelen (Nieuwsblad van het Noorden,
Page 13 and 14: 17. zich iets aantrekken van: malen
Page 15 and 16: helemaal het achterste van zijn ton
Page 17 and 18: combinatie met een maataanduider wa
Page 19 and 20: kunnen zien als antoniem van baten.
Page 21 and 22: Verder ook mogelijk in vragen. Er w
Page 23 and 24: litotes-constructie heeft deze uitd
Page 25 and 26: leken er 9 (13%) positief te zijn,
Page 27 and 28: divisie doorgaans nauwelijks bijslo
Page 29 and 30: inzien, 230). Alweer een bewijs, da
Page 31 and 32: (Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks,
Page 33 and 34: 128. het buskruit uitgevonden hebbe
Page 35 and 36: daglicht moeilijk kan velen (Jan Br
Page 37 and 38: Engels lijkt een dergelijk idioom t
Page 39 and 40: maar tamelijk slecht klinkt: ??Als
Page 41 and 42: espreking van dit opmerkelijke vers
Page 43 and 44: meer te duchten (M. Apperloo, De gu
Page 45 and 46: 190. van echt te onderscheiden: zic
Page 47 and 48: 198. het feest gaat door: de zaak g
Page 49 and 50: zijn verontwaardiging, omdat Prior
Page 51 and 52: mannen die mij in werkelijkheid nie
Page 53 and 54: lad van het Noorden, 20-1-2001). Ee
Page 55 and 56:
stelde hem gerust; Je kunt gerust g
Page 57 and 58:
woord over (De Volkskrant, 1-2-1993
Page 59 and 60:
(1%), en in 10% van de gevallen zui
Page 61 and 62:
(H. Voordewind, De commissaris vert
Page 63 and 64:
ten 10 uuren 's avondts, terwyl het
Page 65 and 66:
to claim his property (Dorothy L. S
Page 67 and 68:
vaak in combinatie met ook zoals in
Page 69 and 70:
ook. Een uitzondering hierop vormen
Page 71 and 72:
gebruikelijke variant is: zijn kop
Page 73 and 74:
aanduiden zijn niet geschikt, zoals
Page 75 and 76:
voorkomens, zij het dat die relatie
Page 77 and 78:
voorkomende uitdrukking met een bre
Page 79 and 80:
in 't Mnl. voorkomende, toepassing
Page 81 and 82:
met geïncorporeerde negatie: kraak
Page 83 and 84:
nog enigszins negatief-polair, maar
Page 85 and 86:
kreeg wel wat compensatie, maar bij
Page 87 and 88:
name existentiële zinnen. In tal v
Page 89 and 90:
434. te loochenen: met zijn/vallen:
Page 91 and 92:
444. bij machte: in staat. Net als
Page 93 and 94:
ontkenning” (WNT, s.v. malsch). U
Page 95 and 96:
Brabant. Inderdaad lijkt het altern
Page 97 and 98:
463. het minst: in de laatste plaat
Page 99 and 100:
mondje gevallen (De Volkskrant, 18-
Page 101 and 102:
inden. Een variant is iets aan iema
Page 103 and 104:
493. uit zijn ogen kunnen kijken: (
Page 105 and 106:
prijs en compensatieorders voor de
Page 107 and 108:
altijd een heer,’ met Nederlands
Page 109 and 110:
feitelijk alleen niet en geen. Als
Page 111 and 112:
WNT noemt bij de ingang waard niet
Page 113 and 114:
(1873) geeft voorbeelden als Ge moe
Page 115 and 116:
553. potten kunnen breken: iets in
Page 117 and 118:
gegaan toont de schrijver [..] het
Page 119 and 120:
Mystiek lichaam, 303). Vgl. ook Eng
Page 121 and 122:
590. rust kunnen vinden: met negati
Page 123 and 124:
tegenwoordig nauwelijks nog gangbaa
Page 125 and 126:
605. sinecure: een gemakkelijke taa
Page 127 and 128:
definitie waar niemand soep van kan
Page 129 and 130:
Groot Woordenboek uit 1992 heeft de
Page 131 and 132:
637. onder stoelen of banken steken
Page 133 and 134:
denken, u een stroo in den weg te l
Page 135 and 136:
ekking) bij talen, die geven om nie
Page 137 and 138:
gepaard met zinsnegatie (88% op 89
Page 139 and 140:
672. aan het toeval (over)laten: al
Page 141 and 142:
het echter wel negatief-polair: Een
Page 143 and 144:
Giphart, Giph, 135). Wat wonder, da
Page 145 and 146:
merendeel negatief (98%) en eentje
Page 147 and 148:
vanaf het begin van de 20 e eeuw. D
Page 149 and 150:
728. ergens iets verloren hebben: e
Page 151 and 152:
tijden wel het laatste was dat te v
Page 153 and 154:
749. iets op de viool hebben horen
Page 155 and 156:
laatste wisten we niet meer van vor
Page 157 and 158:
770. de weelde kunnen dragen/aan ku
Page 159 and 160:
780. wegnemen + dat-zin: ongedaan o
Page 161 and 162:
ontslag (Gerrit Voerman, De meridia
Page 163 and 164:
803. ergens worst van kunnen maken:
Page 165 and 166:
woordig vooral in gebruik bij predi
Page 167 and 168:
(57 voorkomens) nader, dan blijkt d
Page 169 and 170:
1996). Het Bevrijdingsfestival is e
Page 171 and 172:
Verwijzingen Abraham, Werner, 1980,
Page 173 and 174:
and Linguistic Theory, 28(4):837-85
Page 175:
Wouden, Ton van der, 1994, Negative
show all

De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?