Geschiedenis en beschrijving Sint-Geertruikerk - Stad Leuven

Nederlands
Sint-Geertruikerk
Geschiedenis
Vooraf
Voor de nederzetting ten noorden van de stad, tussen de Dyle en de weg naar Mechelen, was sedert
het begin van de 12 de eeuw een bescheiden bidplaats met kerkhof voorzien. Vermoedelijk was de
kapel toegewijd aan de heilige Gertrudis (Geertrui), dochter van de Karolinger Pepijn van Landen, 7 de
eeuw.
In 1204/6 stichtte Hendrik I, hertog van Brabant († 1235 ; graf in het koor van de Sint-Pieterskerk), hier
een gemeenschap van reguliere kanunniken “van Sint-Victor”, onder de regel van Sint-Augustinus
(proosdij ; 1449, abdij). Als beschermvrouw van hun klooster en van de door hen gebouwde kerk
(1228) verkozen zij de patrones van de wijk, dus Geertrui. Hun heiligdom kreeg onmiddellijk een
dubbele functie, nl. gebedsruimte voor de communauteit én voor de omwonende leken. Ingevolge de
bevolkingstoename werd ze in 1252 officieel ingeschakeld als parochiekerk, zoals ook de bedehuizen
van Sint-Michiel, Sint-Kwinten en Sint-Jacob. Voortaan telde Leuven naast de enige binnenparochie
Sint-Pieter tevens vier buitenparochies, d.w.z. gelegen buiten de eerste 12 de -eeuwse stadswal.
De huidige constructie die op hetzelfde terrein de vorige vervangt, is het resultaat van een reeks
bouwfasen, te situeren tussen de 14 de en de 20ste eeuw, en van een grondig herstel na Wereldoorlog
II.Het basisconcept verwijst naar de Brabantse boerengotiek : alleen het koor en de kapellen zijn
overwelfd en er is geen transept (cf. Begijnhofkerk).
Tot de 14 de eeuw behoren de drie beuken. Dit schip bestaat evenals het koor uit vier traveeën. De
rechterbeuk, opgetrokken op de muur van het kloosterpand, is opvallend smaller dan haar noordelijke
tegenhanger, die voor de parochianen bestemd was en een aparte toegang had. Merkwaardig ook :
de brede bovenramen van de middenbeuk. Oorspronkelijk was ze afgedekt met een houten tongewelf,
in 1713 weggestopt boven een vlak plafond en vernield in 1944. Uit de 15 de eeuw dateert de kapel
van Onze-Lieve-Vrouw (ZW-hoek), terwijl de Sacramentskapel (NO-hoek) in de 16 de eeuw werd
toegevoegd. Het betreft een in België vrij zeldzaam product van religieuze bouwkunst in gematigde
renaissancestijl : netgewelven, drieledige korfboogvensters met maaswerk, reeks kraagstenen en, aan
de buitenkant, frontons op de steunberen ; te vergelijken met de kapel van het Van Dalecollege,
Naamsestraat 80 te Leuven (1565) en met het pand (oostzijde) van de Parkabdij te Heverlee. Op de
NW-hoek installeerde men de doopkapel (1480), onlangs gerestaureerd na beschadiging door
graafwerken in de Halfmaartstraat (waterzuiveringscollector). In 1714 liet de toenmalige abt
Alexander Karel de Pallant op het doksaal (17 de eeuw) een orgel in Lodewijk XIV-stijl aanbrengen.
Het instrument is een prestatie van de Duitse orgelbouwer Christian Penceler. De orgeltribune zelf
wordt geschraagd door twee engelen in ¾ formaat.
Tot slot, de afmetingen van de kerk : 53,50 m lang ; 19,75 m breed; 15,90 m hoog. De rechterbeuk
bereikt een hoogte van 8,75 m, de linkerbeuk van 7,90 m.
De toren
Bij het betreden van het gebouw valt vóór de middenbeuk een grote lege ruimte op. Archeologisch
onderzoek bracht het bestaan van een vroegere, meer oostwaarts opgetrokken toren aan het licht.
Na 1380 kwam een indrukwekkend monument van 71 meter tot stand. Aan de stenen spits van 1453,
naar een ontwerp van de Brusselse architect Jan van Ruysbroeck, ook bekend als Jan van den
Berghe, dankt hij zijn titel “Toren zonder nagels”, één van de “zeven wonderen” van het oude Leuven.
Overigens, gezien zijn kwetsbaarheid, tot op onze dagen een zorgenkind.
In de toren hangt een beiaard van 49 klokken. De andere twee die de stad rijk is, bevinden zich in de
torens van de Sint-Pieterskerk (49 klokken) en van de Centrale Universiteitsbibliotheek (63 klokken).
Wederopbouw
Het geallieerd bombardement van mei 1944 teisterde op gruwelijke wijze het centrum en de
omgeving, en trof o.m. drie historische kerken : Sint-Pieter, Sint-Michiel en Sint-Geertrui. Kerk en
toren boden een ruïneus beeld. Het hoofdaltaar en verschillende kunstwerken waren stukgeslagen,
andere werden beschadigd. Vooral de artistiek hoogstaande koorbanken, kort voordien gefotografeerd
door een Duits officier, schenen reddeloos verloren : ze lagen grotendeels in puin (documentatie ter
plaatse). Maar het gebouw “verrees uit zijn as”. En het gestoelte, als het ware herschapen door

eeldsnijders Jos Van Uytvanck en Denis Peeters, met de medewerking van vele sympathisanten en
met als leidraad de recente (Duitse) foto’s, kon na de heropening van de Sint-Geertruikerk als een
nieuw Leuvens mirakel begroet worden (1953/4).
RONDGANG
Koor
Het verkennen van de zopas vernoemde koorbanken is een absolute prioriteit.
Abt Pieter WAS bestelde in 1540 dit kunstwerk bij Matthijs de Wa(e)yer te Brussel. Deze laatste had
voordien het (nu verdwenen) koorgestoelte van de abdij van Tongerlo geleverd. Hieraan had Chr.
Sweluwen meegewerkt. Op het ogenblik van de opdracht was de Wa(e)yer 65 jaar; men
veronderstelt dat hij het timmerwerk voor zijn rekening nam. Wie de eigenlijke beeldhouwer (in de
huidige betekenis van het woord) was, weet men nog steeds niet. Wie hij ook geweestmag zijn, wij
zien dat hij temidden van de nieuwe, Italiaanse strekking, nog bij voorkeur vasthoudt aan de
laatgotische stijl, hoewel de sierpanelen renaissancistisch zijn.
Beschrijving :
Lengte : 10 m.
Hoogte : 5 m
Diepte : 1,60 m
Aantal afdelingen : 2 x 14
Rijen : 2
Figuren : 496
Bovenaan werd in de 19 de eeuw een baldakijn aangebracht, vervaardigd in de Ateliers Goyers.
Inhoud : Doorheen de taferelen van dit machtig houten complex speelt zich de heilsgeschiedenis af,
vanaf de schepping van de dieren, langs de gebeurtenissen van het Oude Testament, tot Christus’
overwinning op de dood. Een aantal zittertjes werd voorbehouden aan Augustinus en aan Geertrui.
Buitenkant, grote zijpanelen : cf. Genesis
1. schepping van de dieren
2. ontstaan van Eva uit het lichaam van Adam
3. Kaïn vermoordt Abel
4. Kaïn door God de Vader ter verantwoording geroepen
5. Adam en Eva met God in het paradijs
6. zondeval
7. Adam en Eva moeten het paradijs verlaten
8. Adam en Eva “zwoegen in het zweet van hun aanschijn” (taakverdeling : Adam spit, Eva spint)
Bovenop, in de vier uithoeken (doorzichtigenis)
Vier westerse kerkleraren :
♦ Gregorius, paus (tiaar)
♦ Hiëronymus, woestijnvader (leeuw)
♦ Augustinus, bisschop
♦ Ambrosius, bisschop, “honingzoete leraar” (biekorf).
Bovenop de onderste rij : beeldengroepen, uit het leven van Onze-Lieve-Vrouw
1. Offer van Joachim en Anna wordt door de hogepriester smadend afgewezen (offer werd gebracht
toen zwangerschap bleek, en Maria’s toekomstige ouders waren hoogbejaard.
2. Boodschap aan Joachim
3. Zedige kus van Joachim en Anna vóór de Gouden Poort, kus waaruit Maria zou zijn verwekt
4. Geboorte van Maria.
(Overkant) 1a. Opdracht van Maria in de tempel
2a. Huwelijk van Jozef en Maria
3a. Boodschap aan Maria
4a. Maria bezoekt haar nicht Elisabeth
Onder de armleuningen
Links : koningen van Juda; zij lopen uit op een O.-L.-Vrouw met kind en vormen aldus een soort boom
van Jesse
Rechts : de 14 rechters van het Oude Testament
Links en rechts door elkaar : koningen, sibyllen, profeten, Heilige Maagd, apostelen

Zitters of miséricordes
Links : vooraan, de vier evangelisten met hun attribuut
Rechts : vooraan, de Drievuldigheid en de drie theologale deugden, nl. hoop (vrouw met anker), liefde
(vrouw met kinderen), geloof (vrouw met kelk).
Links en rechts door elkaar : leven van Augustinus en van Geertrui en taferelen uit het O.T., bv.
Mozes uit het water gered, David en Goliat, Ester en Assuerus, Jonas en de walvis, Noë’s
dronkenschap, het offer van Isaac, Judit en Holofernes.
Hoog gestoelte
Links : leven van Jezus, tot en met zijn arrestatie in de Hof van Olijven
Rechts : Jezus’ lijden, dood en verrijzenis; op het laatste paneel zit Pieter Was, de opdrachtgever,
geknield vóór zijn patroonheilige, Sint-Pieter.
Bovenop de beeldzuiltjes
Populaire heiligen, gedeeltelijk verdwenen
N.B. Document met exhaustieve beschrijving beschikbaar bij de suppoost.
Sacramentskapel, nu benut als Doopkapel
♦ Bovenaan het sarcofaagaltaar: kroonvormig ornament met pelikaan
die zijn jongen voedt.
♦ Altaar en communiebank in Lodewijk XIV-stijl (symmetrische schelp), begin 18 de eeuw.
♦ Grafmonument met buste van abt Claude François de la Viefville (1668-1697), gesculpteerd door
Pieter Verbruggen uit Antwerpen.
♦ In de noordermuur : gedenksteen van abt Adriaan Willem baron de Renesse de Baar (1765-1785),
voorlaatste geestelijke vader van de slabakkende abdij. Voor de ooit alom befaamde en vrij
mondain- luxueus levende gemeenschap, die sinds eeuwen uitsluitend ledenvan gewaarborgd
hoogadellijke afkomst recruteerde, betekende de Franse Revolutie het definitief einde. Toen ze in
1797 werd afgeschaft telde ze zeven kanunniken. Sinds achttien jaar waren er geen novicen meer
ingetreden.
♦ Beeld van Geertrui, met haar stereotiep gezelschap van knaagdieren. Ooit aanriepen de
vereerders haar voor een voorspoedige reis, tegen zenuwkwalen en tegen ratten- en
muizenplagen. Haar belangrijkste (en historische) verdienste was echter de stichting, in
samenwerking met haar moeder Itta, van de dubbelabdij te Nijvel, Waals-Brabant, in de 7 de eeuw.
♦ Schilderij : Moeder van Smarten, met zwaard in de borst, tussen vier personages.
Biechtstoelen
Trant Lodewijk XVI. Bekroond met medaillons : bustes van Petrus (haan), Geertrui (waarschijnlijk),
Maria Magdalena (kruis, doodshoofd, boetekleed).
Preekstoel
In de 18 de eeuw stelden de abdijbewoners hun laatgotische kansel van ca. 1520 op rust. Qua stijl
harmoniseerde hij, bekleed met de voorstelling van de vier westerse kerkvaders, tamelijk goed met het
gestoelte. Hij kwam omstreeks 1800 via omwegen in Engelse handen en staat nu in Saint-Chad’s
Cathedral, Birmingham.
Zijn opvolger is een product in Lodewijk XV-stijl, met het asymmetrisch schelpmotief ingewerkt in de
leuning.
Doopkapel
Smeedijzeren hek.
Biechtstoel, ingebouwd in houten muurbekleding en versierd met vuurpotmotieven en guirlandes,
Lodewijk XVI.
Onze-Lieve-Vrouwkapel (O.-L.-Vr. naast de toren). Grafkapel van de abten
♦ Beeld van de Moeder van Smarten(Piëta), 15 de eeuw.
♦ Beschadigde stenen portretbeelden van abt Antoon de Fourneau (1698-1699) en van abt
Alexander Karel de Pallant (1699-1720), ooit onderdelen van hun grafmonument aan het
hoofdaltaar; uitgevoerd door Willem Kerrix, 18 de eeuw.
♦ Schilderijen met voorstelling van Geertrui (met ratten) en van Augustinus, 17 de eeuw.
♦ In de muurbekleding : renaissancefriezen met de aanbidding van de herders en van de wijzen.

Buiten de kapel
♦ Beeld van Sint-Rochus, ca 1600.
♦ Schilderij van de Heilige Familie.
♦ Beeld van Sint-Wivina.
Aan de zuilen, westkant
Houten bekleding : vakjes bestemd voor de namen van de leden der verschillende broederschappen,
o.m. der “Geloovige Zielen” (= zielen die in het vagevuur hun zonden uitboeten).
Aan de inkom
Vanuit de kerk, rechts :
♦ gevleugelde man met zandloper (vergankelijkheid)
♦ op muurbekleding, ook links, putti
Achterzijde van de inkomdeuren : liturgische symbolen
Devoties
Broederschappen :
♦ Sint-Geertrui, later Gilde of Eed (1484)
♦ Onze-Lieve-Vrouw de “VII Weéen” (vóór de 16 de eeuw), later “onder aanroeping van O.-L.-Vr. van
Scherpenheuvel”
♦ Gelovige Zielen (1630/1)
♦ Sint-Rosalia (1702; beeld op altaar in linker zijbeuk).
♦ “Heilige Sacramenten aan de ziekene”