Samenvatting in het Nederlands - LOT publications

Samenvatting in het Nederlands
Van Chaucers Canterbury Tales zijn ongeveer 80 vijftiende-eeuwse handschriften
overgebleven; geen van deze is echter van de hand van Chaucer. Doorgaans wordt
aangenomen dat de taal van Chaucer in twee vroege handschriften van The
Canterbury Tales, het ‘Hengwrt’ en het ‘Ellesmere’ handschrift, het meest getrouw
wordt weergegeven. Het eerste bevindt zich in Aberystwyth, in de National Library
of Wales (MS Peniarth 392D), en het tweede in San Marino in California, in de
Huntington Library (MS EL 26.C.9). Volgens de Linguistic Atlas of Late Mediaeval
English zijn Hengwrt and Ellesmere geschreven in het zgn. ‘London Type III’
dialect, hoewel de spelling in beide teksten niet identiek is. Beide handschriften zijn
door dezelfde kopiist geproduceerd. Deze kopiist werd ‘Scribe B’ genoemd, maar
enige jaren geleden is zijn identiteit vastgesteld: Adam Pinkhurst.
De tekst van Ellesmere is lange tijd hoger aangeslagen dan die van Hengwrt, en
sinds het einde van de negentiende eeuw zijn de edities van The Canterbury Tales
gebaseerd op de tekst van Ellesmere. Na de publicatie in 1940 van de editie van The
Canterbury Tales door Manly and Rickert, die was gebaseerd op alle bekende
handschriften, is de wetenschappelijke interesse vooral uitgegaan naar Hengwrt.
Recente onderzoekingen op het gebied van de tekstuele traditie van The Canterbury
Tales (Blake 1985, Robinson 1999) geven aan dat van deze twee handschriften
Hengwrt de taal van Chaucer zelf het dichtst benadert.
De meest innovatieve wetenschappelijke aanpak met betrekking tot de studie
naar The Canterbury Tales komt van het ‘Canterbury Tales Project’. Dit project
heeft als doel de geschiedenis van de overgeleverde teksten van The Canterbury
Tales te bestuderen door alle vijftiende-eeuwse handschriften en gedrukte edities
van de Tales electronisch te transcriberen, te collationeren en te analyseren
(Robinson 2003). Spellingvarianten in de tekst van deze handschriften kunnen
electronisch worden geanalyseerd, met als doel de verwantschap tussen de
verschillende versies te kunnen beschrijven en daarmee uiteindelijk de afstamming
van Chaucers oorspronkelijke tekst te kunnen achterhalen. Op basis hiervan moet
het uiteindelijk mogelijk zijn de spellingvormen in Chaucers handschrift vast te
stellen.
Dit proefschrift beschrijft een onderzoek naar de gebruikte spelling in de
Hengwrt en Ellesmere handschriften dat werd uitgevoerd met behulp van digitale
media die zijn ontwikkeld en gepubliceerd door het ‘Canterbury Tales Project’: het
Hengwrt Digitale Facsimile, de electronische transcriptie van het Ellesmere
handschrift en de CD-ROMs van de The General Prologue, The Miller’s Tale, The
Wife of Bath’s Prologue en The Nun’s Priest’s Tale. Deze CD-ROMs bevatten de

240
SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
collaties van alle vijftiende-eeuwse handschriften van de betreffende vertellingen.
De spelling van Hengwrt en Ellesmere is vergeleken met drie andere teksten van de
hand van Scribe B, namelijk drie katernen van een handschrift van Gower’s
Confessio Amantis (Cambridge, Trinity College, MS R.3.2) en de overgeleverde
fragmenten van de Prioress’s Prologue and Prioress’s Tale (Cambridge University
Library, MS Kk 1.3/20) en Troilus and Criseyde (Hatfield House fragment, Cecil
Papers, Box S/1). Het doel van deze studie is de spellingspatronen van Scribe B
nader te analyseren, zodat de oorzaak van de verschillen in spelling tussen Hengwrt
and Ellesmere bepaald kan worden. Door te onderzoeken of de kopiist zijn versie
getrouw kopieerde of niet, kan worden vastgesteld welke varianten in de tekst
afkomstig zijn van de auteur en welke van de kopiist. Hierdoor moet het mogelijk
zijn varianten te identificeren die typisch zijn voor de taal van Chaucer zelf.
Hoofdstuk 1 is de introductie tot het onderwerp van het proefschrift. Het bevat
een overzicht van de studies naar de taal van Chaucer, inclusief de recente
bevindingen van het ‘Canterbury Tales Project’. De enigszins verschillende ideeën
van Manly en Rickert (1940) en Robinson (1997) met betrekking tot het stemma van
The Canterbury Tales worden besproken met als doel het begrip ‘O manuscripts’ uit
te kunnen leggen. Deze O handschriften betreffen een gering aantal vijftiendeeeuwse
handschriften, die waarschijnlijk directe kopieën van Chaucers originele
tekst zijn. Daarop volgt een korte discussie over de vier taalvariaties die ten
grondslag hebben gelegen aan het standaardengels, waaronder Chaucers ‘London
English’, de taal waarin Hengwrt en Ellesmere beide zijn gesteld. Het hoofdstuk
eindigt met de beschrijving van het doel en de methodologie van de studie.
Het eerste deel van Hoofdstuk 2 is gewijd aan Scribe B en de door hem
gekopieerde handschriften. Om de spellingspatronen van Scribe B te beschrijven,
wordt de classificatie van MacIntosh (1986) gehanteerd. MacIntosh onderscheidt
drie types middeleeuwse kopiisten: de getrouwe kopiist, die zich strikt hield aan de
originele tekst (Type A), de vertaler, die consequent de taal uit een voorbeeld omzet
naar zijn eigen dialect (Type B) en de kopiist die het dialect van zijn bron mengt met
zijn eigen dialect (Type C).
Het tweede deel van dit hoofdstuk bevat de beschrijvingen van de vijf
handschriften die voor deze studie zijn geanalyseerd. Paleografische kenmerken
(Doyle 1995:64–65) en data afkomstig van studies over de taal van deze teksten
(Samuels 1988a:46) suggereren dat deze handschriften in de volgende
chronologische volgorde werden gekopieerd: Hengwrt – het Hatfield fragment –
Trinity – Ellesmere – het Kk fragment.
Hoofdstuk 3 en 4 behelzen een discussie over spellingvariatie die is gerelateerd
aan de representatie van lange en korte klinkers in het hele corpus. De getoonde
bevindingen in deze twee hoofdstukken hebben als doel te verifiëren of de
spellingverschillen tussen Hengwrt en Ellesmere een afspiegeling zijn van de
spellingspatronen van de kopiist die mogelijk beïnvloed waren door taalkundige
veranderingen destijds, zoals eerder door Samuels (1988a) verkondigd. Samuels trok
deze conclusie op basis van spellingveranderingen die optreden tussen Hengwrt en
Ellesmere, zoals thow in thou; hij trok deze conclusie echter alleen op basis van een

SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
analyse van de spelling in The General Prologue, The Knight’s Tale, The Miller’s
Tale, The Reeve’s Tale and The Cook’s Tale in Hengwrt en Ellesmere, en niet op
basis van de gehele tekst.
Hoofdstuk 3 gaat over variatie in de spelling van lange klinkers, zoals in
Hengwrt grene vs. Ellesmere greene. De resultaten laten zien dat de spelling van
lange klinkers niet consequent van één letter in Hengwrt in twee letters in Ellesmere
verandert, uitgezonderd enkele woorden zoals Hengwrt moder en Ellesmere mooder.
Het gebruik van één enkele letter voor een lange klinker past inderdaad beter in de
spelling van Hengwrt, terwijl twee letters beter passen in Ellesmere, maar dit is in
feite niet meer dan een afspiegeling van de tendens van de kopiist om de voorkeur te
geven aan twee klinkers in Ellesmere in plaats van een radicale verandering in zijn
spellingspatroon.
Woorden met een lange klinker die gespeld wordt met een dubbele letter zijn dus
al wel in Hengwrt te vinden, maar hun aantal neemt in Ellesmere toe. Vaak worden
deze woorden aangetroffen aan het eind van een regel, wat suggereert dat zij
auteursvarianten waren, met als doel een goed rijm te creëren. Hieruit moet dan ook
geconcludeerd worden dat Chaucers spelling eveneens gekenmerkt moet zijn
geweest door variatie in spelling van woorden met lange klinkers. Het toegenomen
gebruik van de dubbele letter in Ellesmere laat zien dat de kopiist probeerde de
spelling in dit handschrift te normaliseren. Hij gaat daarin zelfs zo ver dat hij ook
een dubbele letter toekende aan woorden als shee en three, wat zeer ongebruikelijk
was.
Hoofdstuk 4 beschrijft woorden met een lange of korte u. Deze klinkers kunnen
in het systeem van Chaucers spelling weergegeven worden door -o-, -u-, -ow-, -ou-
en -o(u)gh. Volgens Samuels is de verandering van -on in -oun (zoals reson in
resoun), van -ow- in -ou- (zoals town in toun) en van -ogh in -ough (zoals thogh in
though) een systematisch doorgevoerde spellingverandering tussen Hengwrt -ow- en
-o- in Ellesmere -ou-. De resultaten in dit hoofdstuk zijn ook hiermee in
tegenspraak. Hoewel aan de spellingvormen met -o-, -u-, -ow- en -ogh in Hengwrt
en aan die met -ou- en -ough in Ellesmere de voorkeur wordt gegeven, is er geen
bewijs voor een systematische verandering. Daarnaast worden sommige van de -ou-
varianten in Ellesmere tegenwoordig beschouwd als ouderwetse taalvormen
(Hengwrt town, down vs. Ellesmere toun, doun). Het lijkt er daarom op dat de
voorkeur voor -ou- in Ellesmere een poging is van de kopiist om de spelling in
Ellesmere te normaliseren, onafhankelijk van de richting waarin de spelling zich
uiteindelijk zou bewegen.
Hoofdstuk 5 bestudeert woorden waarvan de spelling tussen Hengwrt en
Ellesmere kan verschillen om de volgende redenen: (1) één variant wordt meestal
gebruikt in elk van beide handschriften naast één of meerdere varianten die minder
vaak voorkomen (bijvoorbeeld default chirche vs. alternatief cherche), (2) twee of
meer spellingvarianten komen willekeurig voor in beide handschriften (bijvoorbeeld
bifore vs. biforn), en (3) de woorden komen al dan niet opgesplitst voor
(bijvoorbeeld to day vs. today). Over het algemeen lijkt het erop dat de kopiist
minder spellingvariatie tolereerde in Ellesmere dan in Hengwrt. Daarnaast
241

242
SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
selecteerde hij spellingvormen die in het begin van de vijftiende eeuw al tamelijk
ouderwets waren. Dergelijke vormen die frequent in Ellesmere gebruikt worden,
zoals noght, lijken met opzet gekozen te zijn om de taal van Chaucer weer te geven,
zelfs als zij waarschijnlijk de minder frequente vormen waren in zijn
spellingsysteem. Ook hieruit blijkt dat de kopiist de spelling in Ellesmere probeert te
normaliseren en dat het zijn bedoeling was in dit handschrift een spelling te
gebruiken die zo veel mogelijk leek op het systeem dat door Chaucer zelf werd
gehanteerd.
Hoofdstuk 6 behandelt de volgende onderwerpen die gerelateerd zijn aan
spellingvariatie in Hengwrt en Ellesmere: (1) de Middelengelse equivalenten van de
Oudengelse klinker y; (2) discrepanties in spelling in Hengwrt ten gevolge van
variatie in Chaucers spelling; (3) de beperking die het rijm oplegt aan de spelling
van woorden; (4) de relatie tussen vorm en functie van sommige spellingvarianten,
en (5) het voorkomen van speciale karakters die zowel voor afkorting als ter
decoratie gebruikt konden worden. Uit analyse van deze onderwerpen komt het
beeld naar voren dat er verschillende criteria werden gehanteerd bij het kopiëren van
de twee handschriften. In Hengwrt volgde de kopiist de spelling van zijn voorbeeld
vaker dan dat hij dat deed in Ellesmere, want zijn doel was daarbij Chaucers
onafgemaakte ‘Book of the Tales of Canterbury’ in één handschrift te kopiëren.
Daarentegen probeerde hij in Ellesmere de spelling te normaliseren, aangezien dat
handschrift tot een prestigieuze uitgave van The Canterbury Tales moest worden
gemaakt. Dit hoofdstuk laat ook zien dat Scribe B gebruik maakte van bepaalde
varianten in Hengwrt en Ellesmere die hij tegenkwam in zijn dagelijks werk als
ambtelijk schijver. Het betreft hier varianten, zoals muchel, die waarschijnlijk niet
gekozen zouden zijn door Chaucer, maar die wel tot diens repertoire behoorden. De
aanwezigheid van deze varianten versterken het idee dat de kopiist de taal van zijn
voorbeeld niet systematisch vertaalde, maar dat hij vaak bewuste keuzes maakte met
betrekking tot de te gebruiken spelling.
Hoofdstuk 7 bevat de conclusies van deze studie, en doet suggesties voor verder
onderzoek. De eerste conclusie is dat de spelling in Hengwrt en Ellesmere noch
volledig door de auteur, noch volledig door de kopiist werd bepaald. Scribe B was
een Type C kopiist, die getrouw overschrijven met vertaling mengde. Toen hij
Ellesmere kopieerde, deed hij echter iets bijzonders: hij benadrukte in dit handschrift
een vorm van spelling die volgens hem Chaucers eigen praktijk weergaf.
Spellingverschillen tussen Hengwrt en Ellesmere zijn dus niet het gevolg van een
ontwikkeling in de schrijfgewoonte van de kopiist tussen Hengwrt en Ellesmere,
maar van een in essentie verschillende benadering van beide teksten. Hengwrt is een
handschrift dat tot doel had alle afzonderlijk verhalen van The Canterbury Tales in
één codex te verzamelen, terwijl Ellesmere een meer prestigieus project was.
Hengwrt is daarom mogelijk een meer waarheidsgetrouw voorbeeld van Chaucers
taalgebruik dan Ellesmere, want het is zeer waarschijnlijk dat variaties in spelling in
dit handschrift min of meer direct afkomstig zijn van Chaucers oorspronkelijke
versie. Ellesmere bevat ouderwetse spellingvormen, die vaak afkomstig zijn van de

SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
auteur, maar die systematisch door de kopiist in dit handschrift zijn gebruikt om
meer gezag aan deze tekst te verlenen.
Uit recent onderzoek blijkt dat mogelijk het kopieerproces van de Hengwrt, en
misschien zelfs van een deel van Ellesmere, door Chaucer zelf is begeleid. Deze
mogelijkheid zou inhouden dat Chaucer wellicht invloed kan hebben uitgeoefend op
de door Scribe B gebruikte spelling, aangezien de Hengwrt gekenmerkt wordt door
significante spellingverschillen. Nader onderzoek dient hier uitsluitsel over te geven.
De hier grepresenteerde analyse van de taal van Hengwrt en Ellesmere heeft ook
aangetoond dat er varianten in voorkomen die afkomstig zijn uit een ander dialect
dan dat van Chaucer of Scribe B en die geen specifieke functie in de tekst lijken te
hebben, zoals bijvoorbeeld rijmwoorden. Zij zouden afkomstig kunnen zijn uit het
voorbeeld van Hengwrt, wat zou inhouden dat Hengwrt geen kopie is van Chaucers
originele werk, maar van een handschrift met varianten uit een westelijk dialect uit
die tijd. Dit is echter een theorie die pas nader uitgewerkt kan worden als alle
digitale versies van de verschillende verhalen uit The Canterbury Tales beschikbaar
zijn.
243