Download hier de lesmap voor het basisonderwijs - Smak

Mark Manders
Lesmap
Fox Mouse Belt

Inhoudstafel
Woord vooraf 3
Inleiding: de kunstenaar Mark Manders 4
Verwerking 9
Opdrachten 10
Bijlagen 16
Woordkaarten 17
Begeleiding filosofisch gesprek 19
2

Woord vooraf
Beste leerkracht,
Fijn dat wij u en uw klasje mogen verwelkomen in het S.M.A.K. De rondleiding in de
tentoonstelling van Mark Manders zal een interessante en leerrijke uitstap worden.
Om aan deze uitstap nog een meerwaarde te geven, voorziet de dienst Publiek en
Communicatie van het museum een lesmap voor leerkrachten. Deze map is bedoeld
als hulpmiddel zowel bij de voorbereiding als de verwerking van het bezoek.
We vangen aan met een tekst die toelichting geeft bij het werk van Mark Manders.
Deze tekst moet u, de leerkracht, en de leerlingen meer inzicht geven in de
verbeeldingswereld van de kunstenaar Manders.
Achtereenvolgens vindt u een aantal opdrachten. Deze kan u ook al verwerken voor
het museumbezoek, mits kennis van de tekst. Uiteraard is er de mogelijkheid om
deze opdrachten na het bezoek te verwerken. Er werd gekozen voor doe –
opdrachten. Zo willen we de geprikkelde verbeelding van de jonge bezoekers
kanaliseren naar iets tastbaar. De kinderen steken de handen uit de mouwen en
denken verder na over wat ze gezien en gehoord hebben in het museum.
Bij het opstellen van de opdrachten werd gekozen voor een speelse aanpak. Tevens
werden de opdrachten bedacht met het oog op een mogelijke integratie in de lessen.
Op deze manier zal er niet veel extra tijd moeten uitgetrokken worden voor de
verwerking van het bezoek.
Wij wensen u en uw leerlingen een boeiende uitstap naar het S.M.A.K.
3

Inleiding
Several Drawings on Top of Each Other
4

Inleiding: de kunstenaar Mark Manders
Biografie
Mark Manders werd in 1968 in Nederland geboren. Sinds de jaren ’80 maakt hij
installaties. Installaties zijn werken die bestaan uit autonome voorwerpen, die door de
kunstenaar samengebracht zijn op een bepaalde plaats, met een specifieke
bedoeling.
De installaties van Mark Manders moeten gezien worden binnen zijn “Self Portrait as
a Building”. Het zelfportret slaat niet op de persoon Mark Manders, maar op zijn
poëtische “ik”, in de vorm van een verbeeld huis. Deze persoon is fictief. Maar van
een volledige scheiding tussen de ware Mark Manders en zijn poëtische “ik” kan je
niet spreken. Dit wordt duidelijk wanneer we over het getal vijf spreken. De poëtische
“ik” heeft een obsessie voor het getal vijf, maar ook de ware Mark Manders heeft hier
last van. Niet zozeer in dezelfde vorm, maar hij beweert dat alle vijven spontaan op
hem afkomen. Je kan het zien als obsessies, aangebracht door die fictieve persoon.
Het gebouw (building) met de “ik - ruimtes” geeft onderdak aan persoonlijke
gedachten, gevoelens en emoties. Deze materialiseert de kunstenaar. Aan de
andere kant vermenselijkt hij architectuur.
Hij zet de gevoelens, gedachten en emoties ook stil in de tijd en ruimte. Een mooi
voorbeeld hiervan is “Fox Mouse Belt”(voorblad). De vos werd stilgezet wanneer hij
springt, de muis zou later in zijn maag verdwijnen. Vandaar dat ze samengebracht
zijn met een riem.
De bedoeling achter het stilzetten van tijd, kan ook gezocht worden in een andere
hoek. Mark Manders begon aan zijn eerste grondplan wanneer hij achttien jaar was.
De bedoeling is, dat je als toeschouwer niet kan zien dat de installaties op een ander
tijdstip gemaakt zijn. Je mag geen besef van tijd of ruimte hebben.
Woord en beeld
Mark Manders wou aanvankelijk schrijver worden. Maar het werd vrij snel duidelijk
dat woorden eerder beperken en dat meer mogelijk is met beeld. Manders nam
echter nooit volledig afstand van het woord. Dit wordt duidelijk wanneer je de titels
van de werken bekijkt. Vaak vertrekt Manders vanuit een woord, tekst of citaat. Ook
zijn tekeningen komen tot stand via het woord. De tekeningen laten zich vaak lezen
als gedichten. In het hoofd van de kunstenaar doemen aan een razendsnel tempo
woorden op. Na een tijdje worden er associaties gevormd tussen de woorden. Op die
manier ontstaat poëzie.
Een voorbeeld van de relatie tussen woord en beeld is het “Hallway with sentences”.
Hier heeft Manders een zeventigtal woorden verzameld, die hij interessant vindt.
Vervolgens heeft hij deze op alfabetische volgorde geplaatst, om dan zoveel mogelijk
zinnen te vormen met deze woorden. Een aantal van die zinnen, zijn uiteindelijk titels
van werken geworden.
5

De nacht
Zwart, dood, nacht. Je vindt het vaak terug in het werk van Manders. Soms lijkt het
alsof je in een gothic novel van Edgar Allen Poe wandelt. Met de dood wil ik vooral
verwijzen naar de vele lichamen, zowel van dieren als van mensachtige figuren, die
de indruk geven dat het leven uit hun lichaam onttrokken is. Maar ook de tijd is dood,
bevroren. Er is geen vandaag, gisteren of morgen. “Isolated Bathroom” is hier een
voorbeeld van. De kleilichamen onder plastiek geven het vermoeden van verstikking
en moord. De klei waaruit de lichamen gemaakt zijn, lijkt voortdurend nat. Want het
opdrogen van de klei, zou een indruk van tijd geven.
Het is duidelijk dat de nacht en zwart met elkaar in verband kunnen worden gebracht.
Niet zelden zijn de werken van Manders van een zwarte nachtelijke laag voorzien.
Hiermee wil hij vooral het gevoel van het onverklaarbare, emotionele en mysterieuze
in de toeschouwer naar boven halen. Ook het gevoel van melancholie kan niet aan
de toeschouwer voorbij gaan.
Materiaal
“Ik geef er de voorkeur aan om gebruik te maken van het rijke, onuitputtelijke vocabulaire dat
de werkelijkheid zelf biedt.”
6
Mark Manders
Manders kiest ervoor om materiaal niet op een symbolische manier te gebruiken. Het
materiaal heeft geen bijzondere betekenis op zich. De manier waarop het gebruikt
wordt en in welke context het geplaatst wordt, wel.
Er wordt gebruik gemaakt van zeer diverse materialen. Voor het werk “Inhabited for a
Survey”, het eerste grondplan van zijn “Self Portrait as a Building”, maakt hij gebruik
van potloden, gommetjes, penselen, … . Het gebruik van deze voorwerpen is niet
zomaar gekozen. Deze voorwerpen zouden in principe kunnen dienen om een
zelfportret te tekenen of te schilderen. Mark Manders maakt er een grondplan van.
Een grondplan voor zijn zelfportret.
De kunstenaar gebruikt ook zeer vaak klei. Zoals hierboven vermeld staat, wordt die
klei op een bijzondere manier gebruikt. Hij moet de indruk wekken ten alle tijde nat te
zijn. Hiermee wil Manders extreem kwetsbare naaktheid laten zien.
Verder worden ook zeer gewone gebruiksvoorwerpen gebruikt. Vaak zie je dingen
die je in iedere huiskamer terugvindt. Dit geeft een gevoel van herkenning en
vertrouwdheid aan de toeschouwer. Maar de manier waarop de voorwerpen samen
gebracht zijn in de installaties, geeft een gevoel van vervreemding.
Ook de voorwerpen die verkleind zijn, geven op het eerste zicht een vertrouwd beeld.
Dat is ook de bedoeling van Manders geweest.

Hij verkleinde de voorwerpen tot 88%. Op deze manier blijft de verkleining zeer
subtiel en wordt ze niet als theatraal aangevoeld. De verkleining moet eerder
voelbaar, dan zichtbaar zijn.
Foto’s komen vaak terug. Opnieuw is de betekenis achter het materiaal belangrijker.
Met een foto kan je de tijd stilzetten. Een moment of een herinnering wordt stilgezet.
Manders doet net hetzelfde. Hij zet herinneringen en gedachten stil door ze te
vermaterialiseren en hen een plaats te geven in het gebouw, het zelfportret.
Hierboven kon je over de verkleining lezen. Ook dit wordt verbonden met fotografie.
Een foto is een afdruk van de realiteit, maar die realiteit wordt verkleind op de foto.
In de “Room with Fives”, krijg je aanvankelijk het gevoel van een puinhoop. Tot je de
titels van het werk leest. Zoals je in de eerste paragraaf kon lezen, heeft de
“poëtische” Mark Manders, een obsessie met het getal vijf. Wanneer je met deze
achtergrond terugkijkt naar de “room”, dan merk je dat elk voorwerp in de ruimte in
vijfvoud bestaat. Opnieuw is het materiaal van secundair belang en primeert de idee
“vijf”.
Speels
Het werk van Manders kan een zware indruk nalaten op de toeschouwer. Maar dat is
slechts een kwestie van perceptie. Manders maakt zijn werk niet met de toeschouwer
in het achterhoofd. Hij houdt geen rekening met de toeschouwer. Dit is doelbewust.
De toeschouwer komt naar de tentoonstelling met een eigen biografische bagage. Hij
maakt een eigen verhaal met de dingen die hij ziet. Het werk hangt tussen de
kunstenaar en de toeschouwer in.
De werken van Manders hebben tevens een speels karakter. Zo kan je bij het
“Inhabited for a Survey” een grondplan bedenken, gelegd door een jongetje dat met
zijn autootjes een parcours wil rijden. Ook de kleifiguren geven niet zo een griezelige
indruk als je ze vanuit het standpunt van een kind bekijkt.
7

It’s not about the five
“Ik vind het fascinerend dat iets buiten je lichaam de macht heeft om jou iets bepaalds te
laten denken. Als er zich bijvoorbeeld vijf suikerklontjes buiten je lichaam bevinden en je ziet
ze, dan wordt er in je hoofd het getal vijf gevormd.”
8
Mark Manders
De obsessie met het getal vijf hoeft niet meer aangekondigd te worden. Vijf is dan
ook een bijzonder getal. In de wiskunde, numerologie en in het sociale en culturele
leven heeft het getal vijf een speciale betekenis. Of Mark Manders om deze reden dit
getal gekozen heeft, is zeer de vraag. Maar ook hier is dat van secundair belang. Het
draait allemaal rond bewust zijn. Wanneer je beslist je bewust te zijn van bijvoorbeeld
het getal vijf, dan doemt dat getal plots overal op.
Hetzelfde effect krijg je in de omgekeerde richting. Als je jezelf oplegt om bewust niet
aan iets te denken, dan kan je net aan niets anders denken. Dit is pure psychologie.
Dus er hoeft niet zozeer gefocust te worden op het getal vijf, maar op de
achterliggende gedachte, die van het bewustzijn.

Verwerking
9
Newspaper of 5

Opdrachten
Tekenen
Mark Manders maakt tekeningen op een zeer bijzondere manier. In zijn hoofd
doemen aan een razendsnel tempo woorden en beelden op, na een tijdje vormen er
zich tussen deze woorden en beelden associaties. Deze worden uiteindelijk poëzie.
En dan gaat de kunstenaar aan het werk.
Voor deze opdracht laten we ons inspireren door een workshop die Mark Manders
ooit zelf gaf aan kinderen.
De handen uit de mouwen!
Opdracht 1
*Doelgroep: 6 – 12 jaar
*Benodigdheden: - papier
- schrijfpotlood
* Werkwijze:
10
Drawning with cemetery horse
Elk kind heeft een wit blad en een tekenpotlood voor zich klaarliggen. De leerkracht
heeft een aantal voorwerpen opgeschreven. Deze voorwerpen worden met een vaste
tussentijd afgeroepen. De kinderen tekenen, zonder hun potlood ook maar één
keertje op te heffen. Ook tussen de voorwerpen door wordt het potlood niet van het
blad getild.

Opdracht 2
*Doelgroep: 10 – 12 jaar
* Benodigdheden: - papier
- schrijfpotlood
* Werkwijze:
Ook hier heeft elk kind een tekenblad en een tekenpotlood klaarliggen. Maar in
plaats van woorden te roepen, gaat de leerkracht een gedicht voorlezen. De kinderen
tekenen ook bij deze opdracht zonder hun potlood van het blad te tillen.
TIP: je kan altijd gebruik maken van de woordkaart. (in bijlage)
Opdracht 3
*Doelgroep: 6- 12 jaar
*Benodigdheden: - pen en papier
*Werkwijze:
De tekeningen van Manders hebben een zeer persoonlijk verhaal. Maar de
kunstenaar benadrukt dat de tekeningen tussen de kunstenaar en de
toeschouwer in hangen. De toeschouwer is dus vrij om een eigen verhaal te
verzinnen bij een tekening van Mark Manders. Dit is ook een leuke opdracht! Je
kan een tekening van Manders op bord hangen en de kinderen de opdracht
geven om een verhaal te bedenken bij de tekening. Maar je kan ook de
tekeningen die de kinderen zelf gemaakt hebben, verzamelen en vervolgens
opnieuw verdelen in de klas. Op deze manier heeft iedereen een tekening van
iemand anders. Dan laat je ze een verhaal verzinnen bij de tekening die ze voor
zich hebben. Voor de kleinsten is het uitschrijven van een verhaal misschien een
beetje te moeilijk. Dan is het volgende mogelijk: ga in een kring zitten en leg een
tekening in het midden. De leerkracht begint met het verhaal, daarna gaat men in
wijzerzin de kring rond. Elk kind voegt een zin aan het verhaal toe. Zo krijg je
vaak grappige uitkomsten!
11
Rope Study

Getalneurose
Het getal 5 duikt zeer vaak op in het werk van Manders. Zelf refereert hij vaak
naar de obsessie rond dit getal. Op een bepaald moment werd hij zich bewust dat
je overal het getal vijf terug ziet komen, eenmaal je op dat getal focust. Hij
besliste dat hij alle vijven die hij nog zou tegenkomen een plaatsje zou geven in
zijn werk. Hij laat de vijven op zich afkomen, op deze manier vinden ze een
uitweg in diverse werken.
Denkopdracht
12
Nocturnal City Scene
Het getal vijf is niet zomaar een getal. Je vindt het overal in je omgeving terug. Je
hebt vijf vingers aan elke hand, vijf tenen aan iedere voet. Laat de klas zelf op
zoek gaan naar vijven in de wereld rondom hen! Om hen te stimuleren zoveel
mogelijk vijven te zoeken, laat je hen telkens ze er één gevonden hebben, hun
vondst op het bord schrijven. Succes gegarandeerd!
Handen uit de mouwen!
* Doelgroep: 6- 12 jaar
*Benodigdheden: - foto’s, tijdschriften, kranten, knipsels, …
- grote witte bladeren ( A3)
- lijm
*Werkwijze:
Laat de kinderen een getal kiezen. Eens deze klus geklaard is, gaan de kinderen
aan de slag met tijdschriften en dergelijke. Het doel is om zoveel mogelijk prenten
rond het getal van hun keuze te vinden. Deze vondsten worden op een groot blad
papier geplakt in heuse collage stijl.
TIP:
kies klassikaal een getal en ga, gewapend met een fototoestel, buiten op zoek
naar jullie gekozen getal!

Spelen met woorden
Het kunstwerk “Hallway with sentences”, werd op een bijzondere manier
geconstrueerd. Manders ging op zoek naar woorden die hem interesseerden.
Uiteindelijk kwam hij bij zo ’n 70 Engelse woorden terecht. Deze plaatste hij in
alfabetische volgorde. Vervolgens trachtte hij zoveel mogelijk zinnen te vormen
met deze woorden. Deze zinnen zouden uiteindelijk inspiratie vormen voor een
aantal van zijn werken. De zinnen werden dan de titels van deze werken.
Handen uit de mouwen!
* Doelgroep: 11 -12 jaar
*Benodigdheden: - woordkaarten
- pen en papier
*Werkwijze:
Hier zijn meerdere mogelijkheden! Je kan kiezen om elk kind alle woordkaarten (in
bijlage) te geven of je kan ze enkele kaarten geven. Eens deze beslissing gemaakt
is, laat je de kinderen de kaarten alfabetisch rangschikken. Maar het is ook
mogelijk om direct de taak te geven zoveel mogelijk zinnen of woorden te maken
met de kaarten.
Een voorbeeld: nacht – verlangen – gedachte – ik - wandelen
Ik verlang naar een gedachte dat mij door de nacht wandelt
Gedachte wandeling
nachtverlangen
De zinnen of woorden hoeven niet echt logisch te zijn. Ze moeten ook geen echte
inhoudelijke betekenis hebben, tenzij je dat zelf wil.
Wanneer iedereen klaar is met z’n zoektocht, kan je hen vragen om met de
woorden en zinnen die ze net gevonden hebben een gedicht te maken.
Daarna kan je de gedichten door de kinderen naar voor laten brengen.
13

Ik – ruimte
Het gehele oeuvre installaties van Manders past binnen zijn “Self-Portrait as a
Building.” Dit wil zeggen dat elke installatie of tekening die hij maakt, een deel
vormt van het zelfportret. Daarom spreekt men van een Gesamtkunstwerk.
Manders creëert imaginaire ruimtes, een soort van ik – ruimtes. Op deze manier
vertaalt hij zijn biografie naar woordloze herinneringsruimtes, die zijn ideeën en
gedachten bevatten.
Handen uit de mouwen!
Kijkdoos
*Doelgroep: 8 - 12 jaar
Drawning with shoe movement
*Benodigdheden: - schoendoos
- papier, karton, botervlootjes, …
- lijm
*Werkwijze:
De bedoeling is om een kijkdoos te maken in de vorm van een ik-ruimte. De
kinderen maken een ik-ruimte. Ze vermaterialiseren zichzelf als persoon. Het is
vooral belangrijk om de kinderen hun fantasie de vrije loop te laten gaan. Eens de
kijkdozen klaar zijn, kunnen deze doorgegeven worden in de klas. Maak tijd vrij,
zodat iedereen zijn verhaal kwijt kan. Iedereen moet de kans krijgen om te
reflecteren over zijn of haar ik–ruimte.
TIP: Indien het te moeilijk is om de kinderen aan het werk te krijgen, kan je gebruik
maken van de handleiding ‘begeleiden van een filosofisch gesprek’. Op deze manier
denken kinderen meer na over hun “ik”, en is het misschien makkelijker om de
opdracht aan te vatten. (in bijlage)
14

Grondplan
*Doelgroep: 8 – 12 jaar
*Benodigdheden: - A3 blad
- tekenpotlood
*Werkwijze:
Maak een grondplan van jezelf. Daar komt het op neer. In de verschillende kamers
kunnen de kinderen herinneringen uittekenen. Bijvoorbeeld: ik kreeg voor men vijfde
verjaardag een poesje van men ouders. Dan teken je het beeld dat je daarvan in
herinnering hebt.
Grondplan in de ruimte
* Doelgroep: 6 – 12 jaar
*Benodigdheden: - persoonlijke spulletjes
- een grote ruimte
* Werkwijze:
Laat de kinderen van thuis uit een aantal persoonlijke spulletjes meenemen. Deze
spulletjes dienen dan als bouwstenen om hun eigen grondplan te bouwen. Zorg wel
dat ze voldoende ruimte krijgen voor hun constructie!
Inhabited for a survey
TIP: Omdat de spulletjes niet eeuwig op school kunnen blijven, is het misschien wel
leuk om hun kunstwerk te vereeuwigen op foto! Stuur deze foto’s door naar het
S.M.A.K., dan plaatsen wij ze op onze website (www.smak.be)!
15

Bijlagen
16
- (-/-/-/-/-/-/-/-/-/-)

leeg
gedachte
ik
nacht
mooi
wit
Woordkaarten
17
donker
verlangen
vos
zwart
breken
lijm

tuin
regen
breken
leven
denken
vullen
18
dood
verkleinen
stappen
zand
verzamelen
tekenen

Begeleiden filosofisch gesprek
Het nut van een filosofisch gesprek is dat kinderen leren nadenken over
onderwerpen waar ze doorgaans niet bij stilstaan. Filosoferen doe je dus rond
onderwerpen en thema’s.
Rol begeleider
De begeleider neemt een belangrijke observerende rol op in dit gesprek. Hij moet
ervoor zorgen dat de vragen die de aanzet geven tot het gesprek, geen standpunt
innemen. Ook de begeleiding op zich moet zo neutraal mogelijk zijn. Als begeleider
sta je niet boven het gesprek. Je kan feedback geven door opvallende dingen uit het
gesprek op te vissen en die terug in het gesprek te gooien.
Zorg ervoor dat iedereen alles begrijpt. Wanneer dit niet het geval is, dan geef je
beter verduidelijking. Bij onduidelijkheid dreigt het gesprek stil te vallen.
Als het gesprek stilvalt, dan zoek je naar een aanknopingspunt, zodat de kinderen
terug in het gesprek kunnen rollen. Het heeft echter geen zin om met het gesprek
door te gaan, wanneer de kinderen moe of uitgepraat zijn. De duur van het gesprek
moet een beetje naar aanvoelen van de begeleider gebeuren of hangt af van de
beschikbare tijd.
De begeleider kan ook een uitdager zijn. Als het gesprek niet wil vlotten, kan je
kiezen om de kinderen uit te dagen.
Hoe doe je dat? Het is mogelijk om twee meningen tegenover elkaar te zetten. Je
kan dit letterlijk doen, door de klas in twee kampen te verdelen. Zorg er wel voor dat
dit soort toepassing niet uitmondt in een welles- nietes- gesprek.
Een andere mogelijkheid is om aan dingen die vanzelfsprekend lijken, een vreemde
‘twist’ te geven. Op die manier lok je zeker reacties uit. Een prikkelend voorbeeld kan
voor hetzelfde resultaat zorgen.
De begeleider moet ervoor zorgen dat hij de grenzen bewaakt. De neutraliteit van de
begeleider is belangrijk, maar er moet ook voor gezorgd worden dat het gesprek
ordelijk verloopt. Laat de kinderen één voor één hun mening zeggen. Wanneer er
door elkaar gepraat wordt, heeft niemand nog iets aan het gesprek. Zorg ervoor dat
iedereen bij de ‘pinken’ blijft. Als te veel kinderen afgeleid zijn, is het moeilijk om hen
terug in het gesprek te krijgen.
Wanneer het gesprek ten einde loopt, doe je er goed aan om de belangrijkste
conclusies van het gesprek nog even te herhalen. Je kan eventueel aan de kinderen
vragen wat zij geleerd hebben uit het gesprek.
19

Aan de slag!
Hoe begin je eraan? Maak eerst en vooral je intenties duidelijk aan de kinderen,
anders is het mogelijk dat de kinderen het gesprek niet serieus nemen.
Om een ingang te vinden, kan je voor de volgende opdracht kiezen.
Teken op de grond een ja -vak en een nee-vak. Stel dan vragen en laat de kinderen
tussen ja of neen kiezen. Het is ook mogelijk dat de kinderen niet kunnen kiezen.
Vraag hen waarom ze niet kunnen kiezen. Dit kan ingang geven aan het gesprek.
Mogelijke vragen.
In het werk van Mark Manders komen verschillende thema’s meerdere keren terug.
Rond elk van deze thema’s kan er een gesprek opgebouwd worden. Een thema dat
zeer vaak opduikt, is het ‘biografische’. Maar ook afwezigheid / dood, verlangen, …
zijn thema’s die je vaak terug ziet.
Voor de opdracht rond de ik - ruimte, kan je volgende vragen gebruiken om de
kinderen hun creativiteit te prikkelen:
Wat is een ‘ik’?
Heb jij maar één ‘ik’?
Ben je altijd dezelfde ‘ik’?
Ben je nu nog steeds dezelfde ‘ik’, of ben je een andere ‘ik’ geworden dan toen je
bijvoorbeeld nog een baby was?
20