Remko van der Drift Durf het beste uit jezelf en je team te halen

Durf het beste uit jezelf
en je team te halen
Remko van der Drift
VAN DUUREN MANAGEMENT

008
L.E.F. staat voor:
Laat de ander schitteren
Anderen de mogelijkheid geven te
experimenteren en zich te ontwikkelen
door hun leerproces in de
spotlights zetten. Ruimte voor de
ander: hij mag fouten maken.
En in plaats van maar
Accepteren en benutten van situaties
die fout gaan. ‘Ja’ zeggen tegen
wat er gebeurt, én dit zien als een
mogelijkheid om nieuwe dingen uit te
proberen. Ruimte voor de situatie: het
mag misgaan.
Faalplezier
Jezelf de mogelijkheid gunnen om
met plezier nieuwe dingen uit te
proberen en daarvan te leren. Ruimte
voor jezelf: ik mag fouten maken.
Ruimte voor de situatie:
Ruimte voor jezelf:
Het idee voor L.E.F. is ontstaan door
in trainingen en teamcoaching te
werken met principes en werkvormen
uit: improvisatietheater, theatersport,
toegepaste improvisatie, appreciative
inquiry, provocatief coachen en
serious gaming/gamification.
‘We don’t stop playing because we
grow old, we grow old because we
stop playing.’
— George Bernard Shaw
Ruimte voor de ander:
Hij mag fouten maken
De kern van al deze vormen en methodes
is speelsheid en waardering.
Steeds meer mensen en organisaties
omarmen de principes en het nut van
spelen en waardering onder de naam
Playfulness. Dit is een verzamelnaam
voor speelse methodes in team- en
organisatieontwikkeling.
In dit hoofdstuk lees je eerst wat Playfulness
en alle onderliggende vormen
en methodes inhouden. Vervolgens
zoom ik dieper in op de drie principes
van L.E.F.
Het mag mis gaan
Ik mag fouten maken
3 1
‘Spelen is de sleutel tot
het oplossen van problemen
en het om gaan
met conflicten.’
— Isabel Behncke
primatologe die bonoboapen
bestudeert
Playfulness, spelen en
fouten durven maken
Playfulness is het vermogen om als volwassenen
dingen te ontdekken en te doen op een speelse
manier. Het laat je spontaan en rebels zijn, genieten,
ontspannen, lachen en toestaan dat situaties allerlei
onverwachte kanten opgaan. Met een playful houding
is leren, ontdekken en ontwikkeling fun én serieus.
Wanneer we diep in ons geheugen graven, dan
herinneren we ons dat spelen ons altijd veel heeft
gebracht. Als kind speelden we veel en leerden we
ervan. Spelen hoort dan ook bij de kindertijd, de periode in ons leven waarin we het
meest leren. Met spelen leggen kinderen nieuwe verbindingen in hun brein. Het is
dus, behalve leuk, ook essentieel voor de ontwikkeling van kinderen.
Volwassenen spelen helaas niet meer zo vaak, zeker niet op ‘serieuze’ plekken, zoals
op het werk. Toch is spelen ook voor hen waardevol. Organisaties moeten innoveren
om overeind te blijven. Alles verandert razendsnel: wat je vandaag bedenkt is
morgen achterhaald. Om overeind te blijven moet je nieuwe spelregels volgen,
die gaan over vrijheid, creativiteit, individualisme én contact met iedereen over
de wereld. Mensen zijn op zoek naar verbinding en co-creatie. Oude structuren en
leiderschapstijlen voldoen niet meer. Een speelse houding en vaardigheden horen
bij deze tijd.
Net als bij kinderen reorganiseert spelen ook ons volwassen brein. De basis van
spelen is nieuwsgierigheid en onderzoek. In spel kun je soepel nieuwe dingen
uitproberen en kom je makkelijk weg van rationele gedachten en gedrag. Daardoor
kun je flexibel reageren in het moment en nieuwe dingen uitproberen. In zijn TED
talk over het belang van spelen praat Dr. Stuart Brown over zijn onderzoek bij twee
groepen ratten. De ene groep moedigde hij aan om te spelen, bij de andere groep
onderdrukte hij speelsheid. Na een tijdje confronteerde hij beide groepen met een
deken waar kattengeur opzat. Wat gebeurde er? Natuurlijk vluchtte beide groepen.
Ze wilde niet opgegeten worden door een kat. De groep waarbij spelen was onderdrukt,
bleef in hun schuilplaats zitten en gingen dood. De speelse groep ging na een
tijdje langzaam hun omgeving onderzoeken en testen. Dit onderzoek toont aan dat
een speelse houding, nieuwsgierigheid en onderzoek, belangrijk is voor overleven.
Spelen is leuk, het genereert positieve energie en flexibiliteit. Het vermindert stress,
het zorgt voor een goede sfeer en het verbindt mensen met elkaar.
Fouten maken mag moet L.E.F. 009

010
Succesvolle organisaties als Apple, Google en Ideo hebben spelen daarom omarmd
in hun manier van werken. En dat maakt hen flexibeler, creatiever, ondernemender
en innovatiever dan de meeste concurrenten.
Door spelen centraal te stellen in team- en organisatieontwikkeling krijgen mensen
meer vertrouwen in hun capaciteiten. Het maakt ingewikkelde besluitvorming eenvoudiger
en het laat mensen uitblinken zonder het risico dat ze ernstige fouten maken.
De Amerikaanse trainer Thiagi, die playful-games voor trainingen ontwerpt,
verwoordt het belang van de combinatie spelen / leren op zijn website: ‘Een van de
filosofieën die ik van mijn grootouders heb meegekregen, is dat het belangrijk is om
serieuze dingen speels te nemen en speelse dingen serieus. Zoek naar wat mensen
doet lachen en leren. Lach om jezelf en je eigen pretenties. Dat is een voedingsbodem
voor ontwikkeling.’ Door serieus te spelen ontstaat er een omgeving waarin
fouten gemaakt mogen worden om van te leren.
Voor het ontwikkelen van de methode L.E.F. heb ik me laten inspireren door toepassingen,
principes, instrumenten en werkvormen uit de volgende serieus speelse
bronnen:
• improvisatietheater, theatersport en toegepaste improvisatie: spontaan durven
handelen en reageren in onverwachte en uitdagende situaties;
• appreciative inquiry: onderzoek naar wat werkt in plaats van naar wat verkeerd
gaat. En van wat goed gaat, meer doen;
• provocatief coachen: rebelse interventies met humor, uitdaging en sensitiviteit;
• serious gaming en gamification: games en elementen uit spel in de managementpraktijk,
coaching en training.
Om recht te doen aan deze inspiratiebronnen en voor een dieper begrip over de
methode L.E.F. leg ik kort uit wat deze theater-, training- en coachingmethodes
inhouden.
Improvisatietheater
‘Fun is het tegengif voor faalangst’
— Viola Spolin
Een van de grondleggers van het huidige improvisatietheater
Improvisatietheater is de kunst van het spontaan reageren, waarbij durven falen
essentieel is. Het is theater zonder script. Alles wat er op het podium gebeurt
ontstaan in het moment. Scènes en zelfs hele voorstellingen worden ter plekke
gecreëerd en uitgevoerd. Improvisatieacteurs gaan daarbij vaak enorm de mist
in. De klik ontbreekt met anderen, er ontstaat geen verhaal, of een acteur die aan
een scène begint, weet bijvoorbeeld niet wat hij moet doen of waar het stuk naar
toegaat. Als ze op dat moment ontspannen kunnen en durven handelen zonder zich
door angst te laten weerhouden, komen ze op plekken waar ze anders niet terecht
zouden zijn gekomen.
Voor zowel de spelers als voor het publiek is dit zeer boeiend. Een proces dat niet
helemaal vlekkeloos verloopt is superspannend om te doen en te zien! De spelers
hebben de uitkomst van hun werk open durven laten. Ze durfden daarmee in het
onbekende te stappen. Ze gaven zichzelf toestemming om het raar of anders te
doen. Alleen zo komen ze tot nieuwe dingen.
Theatersport
‘We onderdrukken onze spontane opwellingen, we censureren onze
fantasie, we leren onszelf als “doorsnee” te presenteren en we verwoesten
ons talent – dan lacht niemand ons uit.’
— Keith Johnstone
Grondlegger theatersport
De bekendste vorm van improvisatietheater in Nederland is theatersport. Dit is
bedacht door de Engelse, nu in Canada wonende, theatermaker Keith Johnstone. Hij
heeft een oude vorm van improviseren in het theater nieuw leven ingeblazen.
In eerste instantie bedacht hij een improvisatie-oefenvorm. Hij oefende met schrijvers
die een writer’s block hadden en acteurs met plankenkoort. Hij probeerde hun
het plezier in creëren en samenspel terug te geven. Zo vroeg hij zich af: ‘Obers staan
ook dagelijks in de belangstelling. Dus eigenlijk ook op een podium. Maar toch
lijken ze geen last te hebben van een writer’s block of plankenkoorts. Of verbergen
ze het? Hoe kan het dat schrijvers en acteurs daar wel last van hebben?’
Hij ontdekte dat plankenkoorts en een writer’s block ontstaan door te veel angst en
ego: schrijvers en acteurs die hieronder gebukt gaan, vinden dat ze goed moeten
presteren. Obers hebben daar geen last van omdat ze vooral bezig zijn met het
bedienen van klanten.
Keith Johnstone kwam op het idee dat ‘durven falen’ en ‘sterke verbinding zoeken
met de ander op het podium’ goede tools waren voor improvisatieacteurs om met
angst en ego om te gaan. Hij ontwikkelde improvisatieoefeningen waarmee ze dit
konden trainen.
Deze oefeningen, waarvan er ook een aantal omschreven staan in hoofdstuk vijf,
bleken zo leuk dat Johnstone en zijn gezelschap ze als een voorstellingsvorm
gingen gebruiken. Deze voorstellingsvorm baseerde hij op de lol en energie van
Fouten maken mag moet L.E.F. 011

012
de wedstrijdsport pro wrestling (vandaar de naam theatersport). Pro wrestling is
‘groot worstelen voor de show’; het spektakel vindt meestal plaats in bioscoopzalen
met gillend publiek, dat een worstelaar luidkeels aanmoedigt als hij met een groot
gebaar zogenaamd zijn knie op de keel van zijn tegenstander zet. In deze ‘sportwedstrijd’
zit veel meer energie, leven en lol dan in een klassieke theatervoorstelling.
Met de door Johnstone ontwikkelde oefeningen konden spelers hun angst en ego
aanzienlijk verminderen. En als je acteert met minder angst en ego kun je als acteur
open, flexibel en risicovol zijn. Een voorwaarde om succesvol te kunnen improviseren!
In Nederland hebben de oefeningen meestal de vorm van theatersportwedstrijden.
Een theatersportvoorstelling is zeer dynamisch en interactief. Het is een ludieke
wedstrijd, waarbij twee teams van vier personen ‘strijden’ tegen elkaar. Zij doen hun
best om een zo leuk, spannend en/of romantisch mogelijke scène te spelen. Dit aan
de hand van door het publiek gegeven suggesties; het publiek bepaalt ook grotendeels
de uitgangspunten van de scènes: de locatie, relatie tussen de karakters,
weersomstandigheden, voorwerpen, problemen, beroep, leeftijd, et cetera. Een
aantal spelers in de rol van ‘rechter’ beoordeelt na afloop iedere gespeelde scène
met punten. En aan het eind van iedere voorstelling is er een winnaar.
Televisieprogramma’s als De Lama’s, De vloer op en In goed gezelschap gebruiken
spelvormen uit theatersport. Hierdoor is deze vorm van improvisatietheater de
laatste jaren bekend geworden bij het grote publiek.
Toegepaste improvisatie
Improvisatievaardigheden hebben we dagelijks nodig; ze zijn ook zeer bruikbaar
voor mensen in teams en organisaties. Iedereen heeft namelijk dagelijks te maken
met veranderingen en onzekerheid; vrijwel alles wat we doen heeft een element van
onzekerheid in zich. Ook vertrouwde activiteiten zijn toch telkens net iets anders.
Je kunt bijvoorbeeld een bepaalde vaste klant hebben en al jaren met hem werken.
Toch blijft iedere ontmoeting of activiteit die je met en voor hem doet anders.
Improvisatieprincipes helpen je hier makkelijker mee om te gaan. Ze leren je hoe je
je kunt aanpassen aan het onverwachte.
Onder de noemer ‘toegepaste improvisatie’ zijn er inmiddels honderden trainers
wereldwijd bezig met het toepassen van principes uit het improvisatietheater en
theatersport in een zakelijke omgeving.
Toegepaste improvisatietrainers gebruiken energieke en speelse theateroefeningen,
vertaald naar de dagelijkse praktijk, om de improvisatiespieren van mensen los te
maken. Daarmee helpen ze mensen en organisaties makkelijker te reageren in het
moment, meer te denken in mogelijkheden, innovatiever en creatiever te zijn en met
meer verbinding samen te werken.
Appreciative inquiry
‘De opgaande zon vindt meer aanbidders dan de ondergaande.’
— Erasmus
Appreciative inquiry is een relatief nieuwe, vrolijke methode om mensen, teams en
organisaties vooruit te helpen in verandertrajecten. In het Nederlands noemen we
het ook wel ‘waarderend onderzoek’.
De Amerikaanse organisatiekundige David Cooperrider bedacht de naam in het
begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Hij merkte bij toeval dat er in het
ziekenhuis waar hij onderzoek deed, veel energie en werklust ontstond op het
moment dat hij deze twee vragen stelde:
Wat gaat er hier eigenlijk echt goed?
Waarvan zouden jullie graag meer zien?
Met deze twee vragen begint een waarderend onderzoek meestal. Achter deze vragen
gaan een filosofie en een uitgewerkte methode schuil, die hun wortels vinden
in de meer traditionele organisatieontwikkeling en in de positieve psychologie.
Appreciative inquiry focust op mogelijkheden: op dingen waarop mensen, teams
en organisaties trots zijn, op dat wat ze belangrijk vinden en op zaken waarvan ze
er méér willen. Positieve vragen leiden tot positieve beelden en die leiden weer tot
positieve acties.
De methode bestaat uit de volgende stappen:
- bepalen waaraan aandacht besteed moet worden;
- onderzoeken wat er al in huis is en waar men trots op is;
- verbeelden hoe de ideale toekomst eruit ziet;
- voorwaarden scheppen om dit ideaalbeeld mogelijk te maken;
- eerste, kleine stappen zetten om waar te maken wat we willen.
Er verschijnen de laatste tijd vrij veel onderzoeken en verhalen waaruit blijkt dat
benaderingen die beginnen bij de kracht van mensen en die vooruitkijken tot aansprekende
resultaten leiden. Veranderingstrajecten gaan sneller, ze zijn effectiever
en de energie van de deelnemers is hoog.
Provocatief coachen
Provocatief coachen is een rebelse stijl van helpen. In plaats van ‘te knikken en te
analyseren’ gebruikt de provocatieve coach een mix van humor, uitdaging en warm
contact.
Fouten maken mag moet L.E.F. 013

014
De provocatieve coach heeft lef. Hij is geen zachte heelmeester en ook geen
serieuze wijsgeer; hij is eerder een vrolijke en speelse plaaggeest. Hij zegt wat hij
denkt. Hij benadrukt het slechte om het goede te versterken en prikt op humoristische
wijze. De ondertoon is er een van contact en empathie: hij heeft het beste met
je voor! Hij zet aan tot protesteren, omdat hij weet dat verzet je sterker maakt. Hij
gelooft dat mensen veerkrachtiger zijn dan ze lijken.
De methode is ontwikkeld door de Amerikaanse psychotherapeut Frank Farrelly.
Hij was ontevreden over de effectiviteit van zijn werk als therapeut, beïnvloed door
het werk van Carl Rogers, de grondlegger van de cliëntgerichte psychotherapie. Hij
ging nieuwe wegen verkennen, die opzienbarend veel effect bleken te hebben. In
Nederland is provocatief coachen verder uitgewerkt door Jaap Hollander en Jeffrey
Wijnberg in het Instituut voor Eclectische Psychologie.
Serious Gaming en gamification
Serious gaming is het spelen van games in de managementpraktijk, om complexe
systemen en projecten inzichtelijk te maken. Voor de ontwikkeling van de Tweede
Maasvlakte, een omvangrijk en moeilijk project met veel partijen, een lange ontwikkeltijd
en grote gevoeligheid voor kleine veranderingen, is bijvoorbeeld een game
gemaakt om het grote plaatje duidelijker te krijgen. De game hielp de spelers inzicht
te geven in korte- en langetermijnstrategieën en in de relaties tussen betrokken
partijen (technisch weekblad 2009).
Gamification is het toevoegen van speelse elementen uit games aan de dagelijkse
praktijk. Om mensen aan het spelen te krijgen zijn uitdagingen, hoog tempo, succes
gerichtheid en beloningen daarbij belangrijke elementen.
Net als in computergames kun je bijvoorbeeld in mijn teamcoachprogramma’s
punten verdienen (in de vorm van schuimbanaantjes) als je tijdens de sessies
open en eerlijk bent tegen je collega’s en als je L.E.F. toont. Bij een doelgroep die
allergisch is voor vaktermen die ik en mijn collega’s regelmatig gebruiken, speel ik
graag ‘bullshit bingo’. Deelnemers krijgen een bingokaart met ‘vage trainerstermen’.
Ze mogen ze aankruisen als ik zo’n term gebruik. Bij een volle rij of kaart kunnen ze
dan opstaan en hard ‘bullshit!’ roepen.
Een mooie, playful manier om het geleerde uit de training vast te houden, is de Op
Drift Monkey. Het team krijgt deze aap mee na de training. Doet iemand uit het team
iets goeds, gerelateerd aan het onderwerp en inhoud van de training, dan krijgt hij
de aap op zijn bureau.
Schematisch zien de speelse inspiratiebronnen voor L.E.F. er als volgt uit:
De inspiratiebron De geleende principes
Improvisatietheater, theatersport,
toegepaste improvisatie
Spontaniteit, denken in mogelijkheden
en durven falen, co-creatie.
Appreciative inquiry Open en onderzoekende houding,
denken in mogelijkheden en waarderen
wat er al is.
Provocatief coachen Rebels uitdagen met humor en
verbinding.
Serious gaming en gamification Spelen, innovatie en flexibiliteit.
Samenvattend: L.E.F. is playfulness, speels omgaan met fouten: spontaan, positief
en in verbinding met de ander. Zodat je het beste uit jezelf en je team kunt halen.
Fouten maken mag moet L.E.F. 015

3 2
Laat de ander schitteren:
hij mag fouten maken
De ‘L’ van L.E.F. staat
voor Laat de ander
schitteren.
Iemand anders, bijvoorbeeld een collega, de mogelijkheid
geven om iets nieuws uit te proberen. Inclusief
de mogelijkheid dat hij fouten mag maken. Daar gaat
het eerste principe om. Je legt de nadruk dus meer op anderen, op het systeem dan
op jezelf: van ego naar eco.
016
Eco in plaats van ego
Ik gaf eens een teamtraining aan een organisatie in Groningen. In het team zaten
veel introverte mensen, van wie sommigen tijd nodig hadden om te wennen aan
mijn energieke oefeningen. Voorafgaand aan de oefeningen vroeg ik iedere keer of
iemand uit de groep met mij de oefening voor wilde doen. Het bleef meestal een
paar seconden stil. Annemarie, een van de deelnemers, doorbrak dan vaak deze
stilte door op te springen. ‘Ja, ik doe hem graag met je voor’, riep ze dan vrolijk.
Deze behulpzame houding van Annemarie was vooral ingegeven door haar eigen
behoefte en oordeel. Ze zei dat ze het ongemakkelijk vond om de stilte te laten
bestaan. En dat ze haar teamgenoten te terughoudend en bang vond. Daarom trok
ze iedere keer de verantwoordelijkheid naar zich toe door op te springen. Annemarie
gaf meer ruimte aan haar eigen behoefte, haar ego, dan aan het eco-systeem van
het team.
Ego is gerichtheid op jezelf. Het ‘ik’ is belangrijk, een afgescheiden identiteit. ‘Wat ik
vind, wil of doe is belangrijk.’ Annemarie vond de stilte ongemakkelijk. En voelde de
verantwoordelijk om ervoor te zorgen dat er iemand uit het team als voorbeeld wilde
dienen. Ze plaatste haar ego voorop om deze situatie op te lossen.
Een team is een eco-systeem. Dit is een samenhangend geheel. Alles wat een persoon
binnen het systeem doet, of juist niet doet, heeft effect op elke andere persoon
binnen het systeem. Doordat Annemarie snel opstond, konden haar teamgenoten
dat niet meer doen. Zo ontnam ze haar teamgenoten, onbewust, de mogelijkheid om
buiten hun comfort zone te treden.
Als er in een team meer eco-gerichtheid is dan houden mensen meer rekening met
elkaar en geven ze elkaar meer ruimte. Ze durven makkelijker initiatieven te nemen,
te experimenteren en fouten te maken. Er ontstaat een dynamisch systeem, waarin
mensen elkaar ondersteunen om buiten hun comfort zone te treden. Van ego: ‘Ik
ben belangrijk, dus ik wil dit uitproberen’, naar eco: ‘Wat heeft de ander nodig om
iets uit te proberen en hoe kan ik hem daarbij ondersteunen?’ Oftwel: hoe kun je
Fouten maken mag moet
de ander laten schitteren? Er is dan ruimte voor iedereen om makkelijker te leren.
Annemarie had bijvoorbeeld expres kunnen blijven zitten als er weer een stilte viel.
Waarschijnlijk was een teamgenoot na verloop van tijd dan wel uit zijn comfort zone
gekropen en opgestaan.
Een-op-een interactie
Op een vrijdagochtend stapte Raymond vroeg uit zijn bed. Hij had een intakegesprek
bij een belangrijke toekomstige klant. Hij ging douchen en maakte ontbijt klaar voor
zichzelf en zijn vriendin Natasja. Na het eten ging Natasja nog even terug naar bed
en maakte Raymond zich op om te vertrekken.
‘Wat moet ik tegen hem zeggen als hij straks weggaat?’ dacht Natasja. Hakkelend en
stamelend kwam het eruit: ‘Nou, eeeh, sterkte en succes zo meteen.’ Ze probeerde
maar iets uit. Dat had ze beter niet kunnen doen. Raymond had een ochtendhumeur
en was al wat nerveus voor de intake. Fel reageerde hij: ‘Nou, dat hoef je niet te
zeggen hoor, succes of sterkte, dat heb ik helemaal niet nodig, dat vind ik zo stom. Ik
ga gewoon naar dat gesprek.’
Natasja merkte dat hij erg gespannen was, en liet het er daarom maar bij zitten.
Wel voelde ze dat ze gefaald had. Ze kreeg faalgedachtes als: ‘Dit was inderdaad
een stomme opmerking. Een volgende keer moet ik wel goed nadenken over mijn
formulering voordat ik zomaar zoiets zeg...’
Dit voorbeeld laat zien dat falen en interactie hand in hand gaan. Natasja probeerde
iets liefs te zeggen. Door de reactie van Raymond werd het een faalervaring zonder
dat ze er iets van kon leren.
Raymond voelde zich die ochtend niet prettig, zo vlak voor het spannende gesprek.
En hij had slecht geslapen. Hij was daardoor in zichzelf gekeerd, gericht op zijn ego.
Hij had deze ‘ego-toestand’ nodig om zich te kunnen voorbereiden op zijn gesprek.
Vanuit deze ego-staat is het lastig om anderen ruimte te geven, laat staan ruimte
voor een experiment.
Het principe ‘Laat de ander schitteren’ is een bewuste keuze om je ego even opzij te
schuiven, en je focus te verleggen naar de ander en daarmee naar het systeem dat
er tussen mensen is. Van ego naar eco-systeem. Hoe had Raymond zijn vriendin in
deze situatie kunnen laten schitteren? Door haar ruimte te geven voor het experiment,
haar nieuwe dingen te laten proberen. Haar te laten spelen met de situatie.
Stap 1 in wat Raymond had kunnen doen ontleen ik aan Stephen Covey’s bestseller
De zeven eigenschappen van effectief leiderschap. Hierin zegt hij onder andere
dat bijna alle problemen tussen mensen voortkomen uit gebrekkige communicatie.
Slecht communiceren leidt tot wederzijds onbegrip. Aan de hand van eigenschap 5
L.E.F. 017