Natuurinrichtingsproject Het Vinne - Vlaamse Landmaatschappij

2
Colofon
Deze publicatie is een gezamenlijke uitgave
van de afdeling Natuur van het ministerie
van de Vlaamse Gemeenschap, de provincie
Vlaams-Brabant, de stad Zoutleeuw en de
Vlaamse Landmaatschappij Vlaams-Brabant.
Redactie en lay-out: Vlaamse Landmaatschappij
Foto’s: Vlaamse Landmaatschappij, afdeling
Natuur en provincie Vlaams-Brabant
Kaarten: NGI en Vlaamse Landmaatschappij
Gedrukt op 10.000 exemplaren op milieuvriendelijk
papier - mei 2005.
V.U.: ir. R. de Paepe, Gulden-Vlieslaan 72,
1060 Brussel

Inhoud
Het Vinne 4
Situering 5
Een meer, een bos, een meer 5
Een natuurlijk meer 5
Drooglegging 6
Populieren voor lucifers 7
Het Vinne voor het natuurinrichtingsproject 7
Een gedurfd project krijgt vorm 10
Plannen maken voor een nieuw soort Vinne 13
Open waterplas met rietkraag 13
Amfibieënpoelen 15
Halfopen kleinschalig landschap 15
Waterzuivering 15
En de wandelaars dan? 16
Ook voor leergierige bezoekers 17
Een handje geholpen ... 17
Van plannen ... 18
... naar realisatie 18
Voorbereidingswerken 18
Grondwerken 19
Infrastructuurwerken 19
Afwerking 22
De Vinnehoeve 22
Een bos in ruil voor een plantage 23
Een meer heeft water nodig 24
Niet meer zoals vroeger 25
Koken kost geld 25
En hoe moet het nu verder? 26
De partners 26
Afdeling Natuur 26
Vlaamse Landmaatschappij 27
Provincie Vlaams-Brabant 27
Stad Zoutleeuw 27
En nog meer partners 28
Een terugblik 28
Natuurinrichting, wat is dat? 30
Een nieuw meer? Ja, maar ... 30
3

4
Het Vinne
Het Vinne is al jaren tot ver in de omgeving bekend als provinciedomein.
Vroeger kon men er wandelen of joggen, meestal op vrij rechte wegen die
haaks op elkaar het gebied doorkruisten. Maar hoeveel bezoekers wisten
dat ze aan het wandelen waren op de bodem van een groot natuurlijk meer,
dat sinds 1841 kunstmatig werd droog gehouden?
De provincie Vlaams-Brabant, de afdeling Natuur van het ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, de Vlaamse Landmaatschappij en de stad Zoutleeuw
sloegen de handen in elkaar om dat oorspronkelijke meer opnieuw
de ruimte te geven. Het was een gedurfde en ingrijpende beslissing. Vanaf
1998 werden de eerste plannen gemaakt en in 2005 was het project uitgevoerd.
Het bos – of beter: de populierenplantage – waar het provinciedomein
ruim dertig jaar mee vereenzelvigd was, maakte opnieuw plaats
voor het meer dat zowat 150 jaar eerder was ‘overwonnen’ uit economische
overwegingen: landbouw, turfwinning en bosbouw.
Met deze brochure willen we u een overzicht geven van die omvorming van
populierenplantage naar meer. Hoe begon het? Wie realiseerde wat? Wie
betaalde? Wat werd er allemaal gedaan? En hoe moet het nu verder?

Situering
Het Vinne ligt in het oosten van de provincie
Vlaams-Brabant op het grondgebied
van de stad Zoutleeuw. Het gebied
heeft een oppervlakte van ca. 140 ha.
Het maakt deel uit van de leemstreek
(vochtig Haspengouw) en behoort tot
de vallei van de Kleine Gete.
Ten westen van het Vinne ligt de afgewerkte
ruilverkaveling Melkwezer. Ten
oosten ligt het Zwartaardebos.
Volgens het gewestplan ligt het gebied grotendeels in natuurgebied. Een klein gedeelte is
landschappelijk waardevol agrarisch gebied.
Als eigenaar van het Vinne heeft de provincie Vlaams-Brabant voor het domein een aanvraag
voor natuurinrichting ingediend. Ze wou dat er meer aandacht zou gaan naar de ontwikkeling
van waardevolle natuur, maar tegelijkertijd moesten recreatie en natuureducatie in het Vinne
blijven bestaan.
Een meer, een bos, een meer
Wat zet mensen ertoe aan om een meer droog te leggen? Waarom doet men zoiets? Wie heeft
daar baat bij? En hoe komt het dat men 150 jaar later de omgekeerde beweging maakt? We
nemen u even mee achter de coulissen van de geschiedenis van het Vinne.
Een natuurlijk meer
Door een samenspel van klimaat en bodemgesteldheid werd op het einde van de laatste ijstijd
een komvormige laagte uitgeschuurd in het Vinne. Zo ontstond er een natuurlijk meer. Tot in
1841 was het Vinne zelfs het enige natuurlijke meer in Vlaanderen. Het had een oppervlakte
van zowat 100 ha en het was een verzamelpunt voor neerslagwater, grondwater en oppervlaktewater.
De Vinnebeek en de Sint-Odulphusbeek liepen oorspronkelijk in het meer en ze
voorzagen het van extra water.
Ferrariskaart
Op de atlas van Deventer (1540)
is slechts een deel te zien van
het oude Vinnemeer, maar op de
kaart van Ferraris (1778) is heel
duidelijk de oppervlakte van het
toenmalige meer waar te nemen.
Opvallend is de landtong in het
noordoosten die zich ver in het
meer uitstrekt. Dwars over het
meer loopt de grens tussen het
hertogdom Brabant en het prinsbisdom
Luik.
5

6
Drooglegging
Vanaf 1841 begon de drooglegging van het meer. Dat is te zien op de kaart van Vandermaelen
van 1846-1854. Op die kaart is er al één gracht aanwezig die van het midden van het meer
naar het pompsysteem loopt. Bij de drooglegging in 1841 werden de twee beken als een ringgracht
om het gebied gelegd. Die ringgracht ving zo het oppervlaktewater van de omgeving op
en zorgde ervoor dat het water niet langer in het meer terechtkwam.
De meerbodem werd vermoedelijk
pas vanaf de tweede helft van de 19de
eeuw in cultuur genomen als grasland.
Op een militaire kaart van rond
1877 is de meerbodem al helemaal in
gebruik genomen. Een strak patroon
van afwateringsgreppels is afgelijnd
met bomenrijen. Op die kaart is voor
het eerst ook de Vinnehoeve te zien.
De landtong in het noordoosten was
in die tijd begroeid met loofhout.
Het Vinne wordt eigendom van de familie Goossens en later van Henri de
Pitteurs. Die krijgt op 4 oktober 1841 de machtiging om het meer droog te
leggen. Vanaf dan en tot 1910 behoort de meerbodem toe aan de heer de
Bonhomme.
De mogelijke drooglegging verontrustte de kunstenaars. Gens, de auteur
van ‘La Belgique monumentale’, slaakte in 1842 de volgende alarmkreet:
“Om een goed zicht te krijgen op Zoutleeuw, moet men het benaderen langs
de tegenovergestelde oever en onderweg het kasteel van Duras bezoeken.
De tuinen van dat kasteel bieden een bewonderenswaardig uitzicht op het
Vinne, omgeven door bos, heuvels bedekt met sparren en refl ecterend in
haar heldere spiegel, de verwoeste muren en de oude klokkentoren van
het kleine stadje. Als u wilt genieten van dit uitzicht, haast u dan, want de
eigenaars van dit mooie kleine meer, het enige dat wij bezitten in België,
hebben, zonder rekening te houden met zijn pittoreske charme, een stoommachine
opgericht op de oevers, bedoeld om het meer leeg te pompen en
de 104 ha aarde die door het meer bedekt wordt, te cultiveren.”
Vertaling uit “LEAU, La ville des souvenirs” van Louis Wilmet (1938)
Diegenen, die getreurd hebben over de Kempische heide, die onder de voet gelopen en geschonden
werd ten behoeve van de industrie, hebben in die tijd het best aangevoeld hoezeer
moest betreurd worden dat het oude Vinne eerst werd omgevormd tot een gebied voor landbouwexploitatie
en later tot een industriële boomkwekerij. “Het is heiligschennis die de wereld
lelijker maakt!” schreeuwden de meest fervente idealisten.
“Wanneer een wezen of een element van schoonheid verdwijnt, dan komt het hart van de
wereld in opstand, want het voelt zich beroofd van een niet meer te herstellen kracht.”
Die verzuchtingen werden geuit door Emile Chardome in het voorwoord van “La Bruyère en
feu” over de landelijke gebieden, veroverd door de kolenmijnen. De auteur vermeldt ook, met
een neutrale droevigheid, dat het poëtische Vinne voor altijd verkracht is.
En hij zegt bij zichzelf: “Misschien is de legende van het meer nog niet gedaan… Misschien
zullen op een dag de vertoornde golven zich wreken op het onrecht dat de natuur en de
schoonheid is aangedaan. Haar golven zullen opnieuw met een geniepige kracht de velden
en de bomen die elkaars vooruitgang betwisten, innemen.”
Vertaling uit “LEAU, La ville des souvenirs” van Louis Wilmet (1938)

In ’t begin des jaars 1841 begon M. Henri de Pitteurs, oud-district-commissaris te Hasselt,
de uitdroging van ’t vermaard Venne van Leeuw met een stoomtuig van zes peerden
kracht. Na drie dagen werkens stond het water een voet hooger, dan als men
begon. Doch er dient aangemerkt te worden, dat het gedurig geregend had. Niettegenstaande
deze laatste omstandigheid oordeelde men, dat om het Venne ledig te krijgen,
er voorloopige werken moesten aangewend en een sterker stoomtuig gebruikt worden.
Eene nog bestaande breede gracht werd dus rondom den wijd uitgestrekten waterplas
gesneden. In ’t jaar 1844 was dit werk reeds voltrokken. Alsdan beproefde men opnieuw
de uitpomping met een stoomtuig van tien peerden kracht. Na drie maanden zwoegens
waren omtrent honderd hectaren grond voor den akkerbouw en de veeteelt voor altijd
gewonnen. Nochtans om die uitgestrekte diepte van nieuwe overwatering vrij te houden
moet er een stoomtuig standvastig in gereedheid staan, en werken telkens er zware en
aanhoudende regens de aarde komen besproeien
Tekst uit “Zoutleeuw, beschrijving, geschiedenis, instellingen” door P.V. Bets (1887)
Populieren voor lucifers
In 1930 kocht de Union Allumettière het Vinne aan om het te beplanten met canadapopulieren
voor de productie van lucifers. Op de militaire kaart van rond 1949 zijn die aanplantingen
in de noordelijke helft van het meer gestart. De zuidelijke helft was toen nog in
gebruik als weide en in het zuidoosten, aan de rand van het meer, bevond zich een rand
met kreupelhout.
De topografi sche kaart van 1962 toont een volledig beplante
meerbodem en op de topografi sche kaart van 1976 zijn
al een aantal percelen op de zuidelijke meerbodem omgevormd
van populieraanplanting naar grasland. In 1974 kocht
de toenmalige provincie Brabant het domein aan om er een
provinciaal (recreatie)domein van te maken.
Het Vinne voor het natuurinrichtingsproject
Op het moment dat de plannen werden opgevat om er met een natuurinrichtingsproject te beginnen,
moest er permanent water weggepompt worden uit het Vinne om de kom droog te houden.
Het Vinne ligt immers lager dan de Kleine Gete en als er niet gepompt werd, zou er al snel een
meer ontstaan met een diepte van 2 tot 3 meter. Het pompstation nabij de Vinnehoeve voerde
decennialang het water uit de talrijke kanaaltjes en sloten van het provinciedomein naar de
Kleine Gete. Amper 2 km na dit punt vloeien de Kleine en Grote Gete samen in Budingen.
Volgens de vegetatie kon men het Vinne op dat moment onderverdelen in 3 verschillende zones:
het zuidelijke deel, het noordelijke deel en de vroegere landtong in het noordoosten.
7

8
De zuidelijke helft van het vroegere meer bevatte recente aanplantingen. Daar stonden minder
soorten planten. Het gebied gaf een eentonige indruk. Op enkele vlierstruiken na waren er geen
struiken aanwezig. Op een gedeelte, dat na de kapping van populieren niet terug beplant was,
kwam massaal riet voor. Vermoedelijk was dat een overblijfsel van het vroegere meer. Riet
was trouwens ook voor het natuurinrichtingsproject over het gehele Vinne algemeen waar te
nemen, meestal dunnetjes tussen andere planten, maar op enkele plaatsen massaal.
In de noordelijke helft vonden we vooral
oudere populierenbestanden. Daar was de
ontwikkeling naar een bosstructuur al duidelijk
op gang gekomen en hadden zich veel
boom- en struiksoorten spontaan gevestigd.
Ondanks de vele jaren bebossing werden er
geen typische bosplanten teruggevonden.
Het gedeelte van het Vinne dat voor natuur het meest waardevol
was, was de vroegere landtong in het noordoosten. Daar
vonden we een rijke variatie aan planten, met o.a. soorten die
zeldzaam zijn voor de streek. Natuurpunt vzw had dat deelgebied
in beheer als natuurgebied.

De vele sloten in het Vinne bevatten een rijke variatie aan oever- en waterplanten
die vermoedelijk in het vroegere meer voorkwamen. Aan de rand
van het gebied kwamen twee waardevolle hoogstamboomgaarden voor van
ongeveer 70 tot 90 jaar oud. Ze bevatten een dertigtal verschillende oude
boomsoorten.
In 1998 rees dan het idee om in het Vinne een natuurinrichtingsproject te
beginnen. Het gebied lag voor het grootste gedeelte in natuurgebied op het
gewestplan en de provincie zag een omvorming naar natuurgebied en het
herstel van het oorspronkelijke meer wel zitten. Om die keuze wetenschappelijk
te onderbouwen voerde het Instituut voor Natuurbehoud in 1998 en
1999 een eco-hydrologische studie uit.
Een visie voor het nieuwe Vinne
Het natuurlijke meer dat tot 1841 afgezoomd was met een
brede rietgordel en omgeven door moerassige weiden, kan
met weinig ingrepen terug vernat worden, zodat er opnieuw
een open waterplas ontstaat. Ondiepe waterplassen bieden
mogelijkheden voor de ontwikkeling van tal van planten en
dieren die gebonden zijn aan dat milieu. Door de vochtgradiënt
en een gericht beheer ontstaat een grote variatie aan
levensgemeenschappen.
Om voldoende open water te behouden moet er een zo groot
mogelijke, inpasbare wateroppervlakte komen. Een waterdiepte
van 1 m biedt voldoende garanties voor open water en laat
mogelijkheden voor natuurgerichte recreatie in de rand van
het gebied. Ook de Vinnehoeve blijft in die omstandigheden
droog. De vooropgestelde oppervlakte open water bedraagt
68 ha. Door het geleidelijk verlopende reliëf kunnen brede
verlandingszones ontstaan waar rietkragen en broekbossen
tot ontwikkeling komen.
In de omgeving van het meer wisselen
open zones en inheems bos
elkaar af.
Om amfibieën overlevingskansen
te bieden moeten de bestaande
poelen verbeterd worden.
Om het hele systeem in stand te
houden mag er geen vervuild water
in het gebied stromen.
Voor recreatie is aangepaste infrastructuur
nodig. De recreant
moet ook informatie kunnen krijgen
over het gebied en het gebied
moet achteraf op een passende
manier beheerd kunnen worden.
9

Een gedurfd project krijgt vorm
10
Een kort voorbereidend onderzoek door de
Vlaamse Landmaatschappij en de afdeling
Natuur van het ministerie van de Vlaamse
gemeenschap toonde aan dat het project
haalbaar zou zijn. Toen werd ook al een
eerste visie uitgewerkt over hoe de natuur
in het Vinne opnieuw meer kansen
zou kunnen krijgen. De Vlaamse regering
heeft het project op 14 augustus 1999 officieel
goedgekeurd.
Er werd een projectcomité samengesteld,
dat een rapport heeft opgesteld met daarin,
naast een beschrijving van het project,
ook de wenselijke maatregelen. Dat rapport
lag in maart 2000 ter inzage tijdens
een openbaar onderzoek. Enkele maanden
later, in juni 2000, keurde de minister
die maatregelen goed, waarna het comité
ze voort heeft uitgewerkt. Daarna volgden
een milieueffectenrapport (Mer) en een
plan waarop de uitvoering van de werken
werd uitgetekend: het projectuitvoeringsplan
(PUP). Dat projectuitvoeringsplan en
het milieueffectenrapport waren weer het
voorwerp van een openbaar onderzoek,
dat liep van 18 november tot en met 16
december 2002.
Tijdens het openbaar onderzoek werden
enkele bezwaren ingediend. Het natuurinrichtingscomité
heeft die bezwaren besproken
en paste het plan op enkele punten
aan.
Daarna werd er een stedenbouwkundige
vergunning aangevraagd. En op 19 januari
2004 werd het startsein gegeven voor
de eigenlijke werken in het Vinne. Een jaar
later – januari 2005 – waren de werken afgerond
en op 11 maart van dat jaar werden
ze voorlopig opgeleverd. Op 27 mei 2005
werd het provinciedomein het Vinne officieel
opnieuw voor het publiek geopend,
maar nu in een heel andere gedaante: als
natuurgebied.

Projectcomité
Effectieve leden
AMINAL afdeling Natuur Frank Saey - voorzitter
Vlaamse Landmaatschappij Ingrid Beerens - secretaris
AMINAL afdeling Bos en Groen Bart Meuleman
AROHM afdeling Monumenten en Landschappen Jo Wijnant
Provincie Vlaams-Brabant - dienst Leefmilieu Frederik Vanlerberghe
Stad Zoutleeuw Sandra Blockx
Mina-raad Suzanne Mouton
Koninklijke Federatie van de Belgische Notarissen Bernard Indekeu
AMINAL afdeling Natuur Greet Swinnen
Provinciale Landbouwkamer Louis Palfliet
Plaatsvervangende leden
AMINAL afdeling Natuur Luc Briesen
Vlaamse Landmaatschappij Staf Aerts
AMINAL afdeling Bos en Groen Louis Renquin
AROHM afdeling Monumenten en Landschappen Roger Deneef
Provincie Vlaams-Brabant - dienst leefmilieu Geert Lefever
Stad Zoutleeuw Louis Heeren
Mina-raad Luc Vervoort
Koninklijke Federatie van de Belgische Notarissen Georges Brandhof
Provinciale Landbouwkamer Saartje Degelin
Comitéleden, vervangen op 3 juni 2004
Stad Zoutleeuw Greet Henot vervangt Sandra Blockx
Provinciale Landbouwkamer René Beelen vervangt Louis Palfliet
Stad Zoutleeuw Monique Purnelle-Cleynen vervangt Louis Heeren
Mina-raad Pieter Abts vervangt Luc Vervoort
11

12
Projectverloop
onderzoek haalbaarheid
advies Vlaamse Hoge Raad
Natuurbehoud
instelling natuurinrichtingsproject
door Vlaamse regering
oprichting comité
projectrapport opgesteld
door afdeling Natuur
openbaar onderzoek
+ advies
vaststelling Vlaamse regering
- maatregelen
- uitvoeringsmodaliteiten
projectuitvoeringsplan opgesteld
door projectcomité
opmaak MER
openbaar onderzoek
stedenbouwkundige vergunning
aanbesteding
uitvoering
natuurinrichtingsakte
nazorg en beheer
november 1998
augustus 1999
december 1999
augustus 1999
februari 2000
maart 2000
april 2000
december 2000
2001-2002
2001-2002
nov-dec 2002
1 april - 8 september
juli 2003
jan-sept 2004
mei 2005

Plannen maken voor een nieuw soort Vinne
Door de menselijke ingrepen uit het verleden hadden we in het Vinne
geen ongerept natuurlijk landschap meer. De afwateringsgreppels, de
ringgracht met haar dijken, de opgehoogde paden, het landbouwgebruik,
de populierenteelt en de verdroging hadden de natuur en het landschap
sterk beïnvloed. De natuurwaarde van het gebied was voor het natuurinrichtingsproject
dus niet zo groot.
Maar het Vinne was wel een bijzonder kansrijk gebied voor de ontwikkeling
van waardevolle natuur. Om die natuurwaarden de kans te geven
zich echt te gaan ontwikkelen, waren enkele ingrepen nodig. Met die ingrepen
beoogden we een meer natuurlijke inrichting van het gebied. Eén
van de belangrijkste elementen daarbij was een meer natuurlijke waterhuishouding,
wat voor het Vinne onder meer betekende dat er opnieuw
een open waterplas gevormd zou worden.
Open waterplas met rietkraag
Met weinig ingrepen kon het gebied terug vernat
worden en zo kon er opnieuw een open
waterplas met brede oevers ontstaan, waar
rietkragen en broekbossen tot ontwikkeling
zouden kunnen komen.
De bestaande populieren waren op de meeste
plaatsen kaprijp en zouden toch gerooid worden.
Die situatie bood een unieke kans om het
meer opnieuw te creëren.
Door de pompen tijdelijk stil te leggen kon de
Vinnelaagte vollopen met regen- en grondwater.
De waterplas zou in verbinding blijven staan
met de pompen die opnieuw zouden beginnen
pompen, als het gewenste waterpeil bereikt is.
De lichthellende oevers van het meer zijn ideaal
voor een rijke variatie aan oeverplanten met
veel schuilgelegenheid voor de waterfauna. Het
Vinne ligt op een belangrijke vogeltrekroute en
dus is zo’n grote, open plas heel interessant
voor passerende trekvogels.
Vroeger zat er heel wat vis van het zeelt-snoektype
in het Vinnemeer. Dat zeelt-snoektype is
een vrij zeldzame visgemeenschap in Vlaanderen.
Om die vissoorten opnieuw levenskansen
te geven heeft het Vinnemeer voldoende diepe
plaatsen nodig. In minder diep water kunnen
die vissen in de winter immers maar moeilijk
overleven. De bestaande grachten vormen een
ideale overwinteringsplaats.
13

14
Het leven in een meer
Een meer is meer dan een plas water in een kom. Het allerbelangrijkste
voor een mooi meer vol leven, is de waterkwaliteit.
Een belangrijk gevolg van de waterkwaliteit is de helderheid van het
water. Hoe meer deeltjes er in het water zweven, zoals algen of afgestorven
plantendelen of klei, hoe minder helder het water wordt. Algen
komen in bloei en geven het water een vuilgroene erwtensoepkleur, als
het water te veel voedingsstoffen bevat. Daarnaast beginnen slibdeeltjes
in het water te zweven, omdat de wind kleine golfjes veroorzaakt op
het water en omdat grote vissen, zoals karper en brasem, de bodem
omwoelen. Het grote nadeel van troebel water is dat de waterplanten te
weinig licht krijgen en daardoor verdwijnen.
Waterplanten zijn dan weer zeer belangrijk voor een rijke verscheidenheid
aan levensvormen, zoals diverse soorten vissen, kikkers, salamanders,
libellen, torren en vele andere kleinere diertjes. Ook voor vogels is
een helder meer met veel waterplanten belangrijk. Een helder meer trekt
niet alleen vogels aan die vis eten, maar ook vogels die waterplanten of
de daarbijbehorende diertjes eten. Zonder waterplanten wordt het dus
een saaie boel.
Zodra er waterplanten zijn, houden ze zichzelf wel tot op zekere hoogte
in stand. Ze vormen een laag die de bodem bedekt, zodat slibdeeltjes
moeilijker opgewoeld worden. Verder nemen ze voedseldeeltjes op, zodat
die niet meer beschikbaar zijn voor de algen. Daarnaast vormen ze
een goede broed- en schuilplaats voor snoek, een visetende vis, die de
aantallen van karper en brasem laag kan houden.
In het Vinne hebben heel wat water- en moerasplanten uit het oude
meer kunnen overleven in de grachten. Die planten, zoals riet, waterlelie,
gele plomp, blaasjeskruid, kranswieren, verschillende zeggesoorten, watervorkje,
egelskop en fonteinkruiden kunnen opnieuw hun positieve rol
vervullen in het ecosysteem van het nieuwe meer.
Waterplanten en het daarmee samenhangende leven kunnen sterk bedreigd
worden, als er te veel voedingsstoffen in het meer terechtkomen,
bv. door water afkomstig uit zones met intensieve landbouw of rioleringen
of als er verkeerde vissoorten worden uitgezet. Daarom is het heel
belangrijk dat vervuild water of ongeschikte vissoorten buiten het Vinne
worden gehouden.
Het is moeilijk om te voorspellen hoe voedselrijk het water zal zijn. De
kom zal zich vullen met regenwater, grondwater en afstromend regenwater.
Dat water komt terecht op de meerbodem die vooral bestaat uit
klei en gemineraliseerd veen. Gelukkig heeft het Vinne het grote voordeel
dat het geen vervuild oppervlaktewater ontvangt. Zowel de Sint-Odulphusbeek
als de Vinnebeek vangen al sinds de drooglegging het meeste
huishoudelijk afvalwater en afstromend water van het omliggende landbouwgebied
op en voeren het af.

Amfibieënpoelen
De grote waterplas zelf biedt heel wat minder overlevingskansen
voor amfibieën, o.m. vanwege de
vissen. Om ook amfibieën een geschikte leefomgeving
te kunnen aanbieden moeten de bestaande
poelen rond het nieuwe Vinnemeer verbeterd worden.
Ze moeten dieper worden gemaakt en permanent
water kunnen bevatten. De kamsalamander is
een beschermde diersoort waarvoor in de nabijgelegen
ruilverkaveling Melkwezer een vrij omvangrijk
poelenproject werd uitgevoerd. Het was daarom de
bedoeling om de kansen voor die amfibiesoort te
vergroten, zodat ze op termijn ook in het Vinne zou
voorkomen.
Halfopen kleinschalig landschap
Gebiedsvreemde boomsoorten verdwijnen uit het gebied en er
komen nieuwe houtkanten bij. De drogere terreinen rond de waterplas
worden begraasd door maximaal 1 tot 3 runderen per ha.
Zo ontstaan er open plekken met een grote verscheidenheid in de
plantenstructuur als gevolg. De omgeving van het meer wordt zo
omgevormd tot een kleinschalig, halfopen landschap met graslanden
en vele kleine landschapselementen, zoals hagen, houtkanten,
bomen en struiken.
De oostelijke, vrij smalle zone mag spontaan evolueren en zal
verbossen met een geleidelijke overgang van een wilgstruweel
en een elzenbroekbos op de verlandingszone naar een elzenvogelkersbos
en een haagbeukenbos op de drogere gedeelten.
In het zuiden gaan riet en grote zeggen over in dottergrasland en
glanshavergrasland. Die graslanden kunnen extensief begraasd
worden. Op de westelijke zijde komt er een moerasspirearuigte,
afgewisseld met spontaan bos. Het noordelijk gedeelte evolueert
tot een halfopen landschap met extensieve begrazing. In
het noordoosten mag het beheer wat intensiever zijn om er de
bestaande vegetaties zoals het heischraal grasland en de kleine
zegge-veldrusvegetatie te handhaven.
Waterzuivering
Bij de Vinnehoeve en aan de oostelijke ingang kwam er vervuild
water in het gebied terecht. Het afvalwater van de Vinnehoeve
zelf moest worden aangesloten op de riolering. Bij
de oostelijke ingang was er evenwel geen riolering aanwezig.
Daar zou een kleinschalige waterzuivering met rietvelden een
oplossing bieden. De Vinnebeek en de Sint-Odulphusbeek
blijven sterk vervuild, maar hun water kan alleen in het meer
terechtkomen bij uitzonderlijke piekdebieten.
15

En de wandelaars dan?
16
Jaarlijks bezochten heel wat mensen het Vinne.
Dat aspect van recreatie wou de provincie natuurlijk
behouden, maar door de creatie van een
meer zouden de meeste wandelwegen in het gebied
onder water komen te staan. Dus moest de
infrastructuur voor recreatie worden aangepast
aan de nieuwe situatie.
De vroegere graspaden waren soms tot 5 meter
breed. Ze liepen langs het rechtlijnige grachtenstelsel.
De grachten ontwaterden het gebied en
de paden waren breed en recht, vooral om makkelijk
de gerooide populieren uit het domein te
kunnen weghalen. Economisch was dat ideaal,
maar mooi of verrassend was zo’n padenstructuur
niet echt. Bij lange, rechte paden ziet men
immers altijd het eindpunt van een pad. Ook de
bestaande rechtlijnige grachten zouden onder
water komen. Zo ontstonden er mogelijkheden
voor de aanleg van gevarieerde, verrassende paden.
Enkele kortere lussen zouden het de wandelaar
mogelijk maken om verschillende routes
te kiezen. Wandelpaden door kwetsbare zones
moesten kunnen worden afgesloten. Vanuit een
uitkijktoren en vogelkijkhutten zou de waterplas
te overzien zijn en zou de bezoeker een interessant
uitzicht krijgen op het meer en het omliggende
landschap.
Hier en daar worden wandelpaden drassig door
de hogere grondwaterstand en op bepaalde plekken
komen ze zelfs helemaal onder water te
staan. Om daar een oplossing voor te bieden zou
men knuppelpaden gebruiken: houten paden die
aangelegd worden boven moeras of water.
De ontwikkeling van het Vinne naar een gebied
met open water met rietkragen, broekbossen en
extensieve graslanden moest het gebied dus ook
voor de wandelaar veel aantrekkelijker en zelfs
avontuurlijk maken. Het Vinne zou op die manier
een waardevol gebied worden voor natuur, maar
tegelijk ook voor recreanten.
In de westelijke rand van het domein zou er een
fietspad komen, zodat het fietsverkeer tussen de
Kleine Getevallei en Duras niet meer langs de
drukke Ossenwegstraat zou moeten.

Ook voor leergierige bezoekers
Een handje geholpen ...
Eind oktober 2002 raasde er een zware
storm door Vlaanderen. Ook in het Vinne
bleef dat niet zonder gevolgen. Heel wat
populieren waaiden om. Hoe langer die
populieren zouden blijven liggen, hoe minder
ze waard zouden zijn. Daarom heeft
de afdeling Bos en Groen van de Vlaamse
Gemeenschap, samen met de provincie
Vlaams-Brabant, toen beslist om tot een
noodkapping over te gaan. Een noodkapping
is enkel toegelaten, als de veiligheid
van de bezoekers of de houtwaarde van
de bomen zwaar in het gedrang komen. In
die periode zijn alle percelen ten noorden
van de hoofddreef gekapt. In totaal ging
het om zowat 2.400 populieren. Die noodkapping
maakte geen deel uit van het
natuurinrichtingsproject, maar ze is het
natuurinrichtingsproject zeker ten goede
gekomen. De noodkapping is beëindigd
in september 2003.
Het Vinne is een belangrijke schakel in de natuurlijke structuur
van Vlaanderen. Andere belangrijke natuurgebieden in de omgeving
zijn het Zwartaardebos, de Leenhaag en de Kleine Getevallei.
Meer natuurelementen zorgen voor een goede verbinding tussen
die gebieden en vergemakkelijken de verspreiding van planten en
dieren. Als het Vinne veel meer natuur zou gaan herbergen dan
vroeger, dan zou je als bezoeker ook een en ander moeten te weten
komen over die natuur.
Daarom werden er bij de planvorming informatieborden voorzien
langs de wandelpaden en in de schuilhutten met info over fauna
en flora en het beheer van het nieuwe natuurgebied. Vanuit een
vogelkijkhut moest observatie van vogels zonder veel verstoring
mogelijk zijn en ook daar zouden er educatieve borden met illustraties
van de aanwezige watervogels komen.
Het zwaartepunt van de recreatie zou natuurlijk rond de Vinnehoeve
blijven plaatsvinden, in de buurt van de cafetaria en de
speeltuin. Daarom zou ook de omgeving van die hoeve aangepast
worden met o.a. een vernieuwde parking, aanpassing aan de
toegangsweg en zo meer. In de schuur van de Vinnehoeve werd
bovendien een permanente tentoonstelling gepland.
17

Van plannen ...
... naar realisatie
Voorbereidingswerken
18
Op basis van enkele opmerkingen bij
het openbaar onderzoek werden er bijkomende
maatregelen genomen om
de privacy van enkele omwonenden te
beschermen. Voor de ruiters bleef de
hoeve als stopplaats behouden, maar
het ruiterpad rond het meer werd geschrapt,
o.a. om conflicten met andere
gebruikers te vermijden. De belangrijkste
aanpassing werd doorgevoerd op
vraag van de provincie Vlaams-Brabant.
De provincie wou de gebouwen
zelf inrichten, waardoor de werken aan
de hoeve uit het project zijn gehaald.
Na de plannen en het doormalen van
de administratieve molen was het begin
2004 dan zover: de werken aan het
Vinne konden beginnen.
Tijdens de werken werd ernaar gestreefd om het domein in de mate van
het mogelijke toegankelijk te houden.
De werken kunnen worden ingedeeld in vier grote fases: voorbereiding,
grondwerken, infrastructuurwerken en afwerking.
Tijdens de eerste fase werden alle bomen op de plaats waar
later het meer zou komen, gekapt en verkocht. Waar de bomen
al gekapt waren tijdens de noodkapping, werd het takhout
opgeruimd en vermalen tot houtsnippers. Bestaande constructies
die niet meer nodig waren, zoals brugjes, afsluitingen, een
stal, …werden verwijderd. Op enkele percelen in de oeverzone
van het meer zijn ook de stronken verwijderd en is de strooisellaag
afgeschraapt. Zo werd een ideale situatie gecreëerd
om moeras- en oeverplanten kansen te geven.

Grondwerken
St.-Odulphusbeek
In de tweede fase werd de Vinnebeek
een stukje opgeschoven:
verder weg van de Ossenwegstraat.
Dat kwam de veiligheid
van auto’s, fietsers en voetgangers
ten goede. Waar de beek
ingebuisd was, werd ze terug
opengemaakt om haar zelfzuiverend
vermogen te verhogen.
Meer water in een beek vermindert
immers de hoeveelheid vervuiling
van die beek. In dezelfde
fase werd de Sint-Odulphusbeek
bekleed met een kleilaag, zodat
het vervuilde beekwater niet zou
kunnen doorsijpelen naar het
meer. Ook de ruimingswallen
van de grachten werden verwijderd.
In het oosten van het domein
werden de poelen nabij de
hoogstamboomgaard heraangelegd
om meer kansen te bieden
voor amfibieën. Enkele plaatsen
Vinnebeek
werden archeologisch onderzocht,
vooraleer de grondwerken
begonnen.
Infrastructuurwerken
In de derde fase is de nodige recreatieve infrastructuur
uitgebouwd. In die fase zijn ook
de paden en de wandelwegen aangelegd.
Bij de keuze van materialen is ernaar gestreefd
om de milieu-impact tot een minimum
te beperken. Al de houten constructies zijn
uitgevoerd in FSC-gelabeld hout. Enkel hout
dat gewonnen wordt in duurzaam beheerde
bossen krijgt dat label. Om ook de milieuvervuiling
als gevolg van transport te beperken
werd gekozen voor Europese houtsoorten.
Aan de westzijde van het domein werd een
fietspad aangelegd in dolomiet. Dat fietspad
biedt de fietsers een mooi beeld op het meer
en ligt op een veilige afstand van de Ossenwegstraat.
aanleg knuppelpad
aanleg knuppelpad
fietspad
19

De wandelpaden in het domein werden bewust onverhard
gehouden om het natuurlijk karakter van
het domein te versterken. Rond de Vinnehoeve
zijn de paden aangelegd in dolomiet, zodat je daar
kan wandelen zonder je schoenen vuil te maken.
Hier en daar werd het wandelpad wat opgehoogd,
zodat het een halve meter boven het waterpeil ligt.
Op sommige plaatsen komt het wandeltracé in de
moerassige oeverzone van het meer, maar hou je
toch droge voeten door de knuppelpaden die zowat
25 cm boven het waterpeil liggen. Waar paden
een beek kruisten, werden nieuwe houten bruggen
aangelegd. Langs de paden zijn ook rustbanken
geplaatst.
In het noordoosten is een grote, in het zuidwesten
een kleine vogelkijkhut gebouwd. Zo heb je zowel
’s morgens als ’s avonds de kans om naar het
meer en zijn bewoners te kijken zonder tegenlicht.
Ook de bezoekers die niet zo ver willen wandelen,
krijgen een prachtig uitzicht op het meer vanuit de
uitkijktoren nabij de Vinnehoeve. Bij plotse regenval
kan je gaan schuilen in de vier schuilhutten die
verspreid staan in het domein.
De twee bestaande, gemetselde bruggen ter
hoogte van de parking zijn hersteld en gedeeltelijk
heraangelegd. De bestaande stuwtjes en rooster
zijn hersteld. Het zijn nog getuigen van de vroegere
ontginning van het meer. De laaggelegen stuw
maakt de pompen toegankelijk voor onderhoud.
De hooggelegen stuw dient om het opstuwende
water van de Kleine Gete bij zware regenval tegen
te houden. Anders zou dat in het meer terechtkomen.
In het noordoosten van het domein werd een zuiveringsrietveld
aangelegd om het afvalwater van
de laatste huizen van de Rondeweg te zuiveren.
Dat rietveld werkt in drie stappen. Eerst bezinkt
het zwaarste vuil. Vervolgens verwerken bacteriën
rond de wortelstokken van het riet de vuilvracht. In
een derde fase worden ook fosfaten aan het vervuilde
water onttrokken. De fosfaten worden gebonden
met ijzerhoudend zand.
Vinnemeer
20
regenwater
afvalwater
bezonken afvalwater
bacteriologisch verwerkt afvalwater
gezuiverd afvalwater
gracht
huis
Hoe werkt een waterzuivering?
III
II
zuiveringsrietveld
I
laatste huizen
Rondeweg
Vinnebeek
nieuwe brug
rustbanken
herstelde stuw
aanleg zuiveringsrietveld
I Het afvalwater komt toe in een voorbezinktank,
waar het grofste vuil kan bezinken.
Om de 6 uur wordt afvalwater naar
het rietveld gepompt.
II Het afvalwater wordt gelijkmatig over het
rietveld verspreid. Het zakt geleidelijk
door de rietwortelzone en de zuurstofarme
zone naar de opvangbuizen onderaan
het rietveld. Hier wordt het door aërobe en
anaërobe bacteriën omgezet naar voedsel
voor het riet.
III Het afvalwater dringt door een zandlaag
die aangerijkt is met ijzer. Het ijzer zorgt
ervoor dat de nog resterende fosfaten gebonden
worden en neerslaan in het zand.
Het afvalwater is nu gezuiverd en loopt via
een gracht naar het meer.

Ook de parking die voorheen geen duidelijke inrichting
had, werd aangepakt. De parking vormt het
onthaal voor de bezoekers van het Vinne. Ze bepaalt
in grote mate ook het imago van de toegang
tot het domein. Er werd gekozen voor rijstroken in
kassei en parkeerplaatsen in dolomiet. De parking
is verder ingekleed met hagen en bomen. Ook is er
aandacht besteed aan parkeerplaatsen voor minder
mobiele bezoekers en voor bussen. De toegangsweg
van de parking naar de hoeve kreeg nieuwe
verlichting en banken.
Waar de wandelaars de Ossenwegstraat ter hoogte
van de Vinnehoeve oversteken, werden drie verkeersremmers
aangelegd om zo de zone nabij de
hoeve veiliger te maken. Het remmend effect wordt
bereikt door een wegversmalling en een kasseiverharding.
Zowel in het noorden als in het zuiden van het domein
zijn er twee zones waar Schotse Gallowayrunderen
kunnen grazen. Een nieuwe omheining
met elektrische draad op zonne-energie en enkele
poorten moeten de runderen in het hun toegewezen
gebied houden. De meer avontuurlijk ingestelde
bezoeker krijgt de kans om via overstapjes door
die begrazingszone te wandelen. Als er niet zoveel
grazende dieren staan, krijgen ook bomen, struiken
en kruiden de kans om te kiemen en te groeien. Zo
ontstaat spontaan een afwisselend landschap met
meer open grazige plekken, meer gesloten bosachtige
plekken en alle mogelijke overgangen daartussen.
In dit type landschap krijgen veel verschillende
planten de kans om zich te ontwikkelen. Ook dieren
vinden op korte afstand zowel koele als warme
plekken, voedsel en beschutting.
parking voor heraanleg
aanleg parking
nieuwe parking
aanleg verkeersremmers
nieuwe weidepoort verkeersremmers Ossenwegstraat
omheining
overstapje
21

22
Afwerking
Tijdens de vierde fase zijn de wandelpaden
afgewerkt en zijn er hagen en houtkanten
aangeplant. De wandelpaden zijn,
waar mogelijk, geëgaliseerd.
Voor de keuze van plantmateriaal is er
eerst nagegaan welke hagen en houtkanten
er zich al in de omgeving van het Vinne
bevonden. Op basis daarvan werden de
meeste houtkanten aangeplant met meidoorn,
zowat een kwart met sleedoorn en
hier en daar wat eik, Gelderse roos, olm
en hondsroos. In totaal zijn er 7.400 haagplanten
geplant.
De bestaande hoogstamboomgaarden
werden vervolledigd met enkele nieuwe
hoogstammige fruitbomen. Op het voormalige
voetbalveld, bovenaan de Motte,
werd een nieuwe hoogstamboomgaard
aangelegd met verschillende soorten appel,
peer, pruim en kers. De Nationale
Boomgaardenstichting heeft de keuze van
de soorten gemaakt en heeft daarbij veel
aandacht besteed aan typische streeksoorten.
De Vinnehoeve
De provincie haalde de herinrichting van de Vinnehoeve uit het natuurinrichtingsproject en nam
die werken zelf ter harte. Het hoofdgebouw werd volledig gerenoveerd en ingericht als administratieve
ruimte. De schuur kreeg een invulling als natuureducatie- en tentoonstellingsruimte.
Een afdak tegen de lemen wand van de schuur zorgt voor een droge stalplaats voor natuurbeheersmachines.
Het pomphuis werd
gerenoveerd als werkplaats voor de
natuurarbeiders. Verder werd ook de
conciërgewoning aangepast aan de
hedendaagse normen voor wooncomfort.
Die ingrepen moeten het onthaal
van bezoekers in het domein verbeteren
en comfortabeler maken.
pomphuis
Vinnehoeve
nieuwe meidoornhaag
olm

Een bos in ruil voor een plantage
Toen de minister het natuurinrichtingsproject
goedkeurde, was er aanvankelijk bezorgdheid
over zowat 50 ha populieraanplanting
die zou moeten verdwijnen om het vroegere
meer opnieuw te kunnen creëren. Het dossier
werd pas goedgekeurd, na de toezegging dat
de provincie Vlaams-Brabant ter compensatie
nieuw bos zou ontwikkelen in het natuurontwikkelingsproject
in de Grote Getevallei.
23

Een meer heeft water nodig
24
25,00
24,80
24,60
24,40
24,20
24,00
23,80
23,60
23,40
23,20
23,00
23/12/2004
6/01/2005
20/01/2005
3/02/2005
17/02/2005
3/03/2005
17/03/2005
31/03/2005
14/04/2005
28/04/2005
12/05/2005
2004 inrichtingswerken
2005 vulling van het meer
2006 - 2007 hersteld meer
gew enst peil
Reeks1
Het Vinne was een natuurlijke kom. Door
de hoge grondwaterstand kon het water
er niet weg. Om het domein droog te
houden werd het water daarom 150 jaar
lang 3 meter omhoog gepompt, naar de
Kleine Gete.
Na de afwerking van de werken zijn de
pompen die het Vinne al die tijd droog
hielden, stilgelegd. Zo kreeg de natuurlijke
kom de kans om zich te vullen met
regenwater en grondwater. Dat gebeurde
aanvankelijk sneller dan verwacht. Al
na een paar maanden stond het water
zowat 60 centimeter hoog en dat zonder
een al te overvloedige neerslag.
In België valt er jaarlijks 780 mm neerslag
waarvan een groot deel terug verdampt.
Van die neerslag blijft er in het
Vinne jaarlijks 290.000 m³ over. Voor het
meer is een watervolume van ongeveer
500.000 m³ nodig.
meerpeil voor drooglegging
nieuw meerpeil na 2005
meerpeil 1850-2005
meerpeil voor drooglegging
nieuw meerpeil na 2005
meerpeil 1850-2005
meerpeil voor drooglegging
nieuw meerpeil na 2005
meerpeil 1850-2005

Niet meer zoals vroeger
Anderhalve eeuw geleden mondde de Sint-Odulphusbeek uit
in het meer en stroomde ook de Kleine Gete bij hevig regenweer
naar het Vinne. Daardoor kwam er veel water in het Vinne
terecht en was er een permanente waterdoorstroming. Halverwege
de 19de eeuw werd het meer drooggelegd door zowel
de Sint-Odulphusbeek als de Vinnebeek rond het domein te
leiden, zodat ze niet meer in het meer stroomden. Er werden
twee stoompompen geïnstalleerd en een heel netwerk van ontwateringsgrachten
werd uitgegraven. Op de puinkegel van de
Vinnebeek werd daarna de Vinnehoeve gebouwd.
Het huidige meer is minder diep en minder groot dan het oorspronkelijke
meer. Dat kon ook niet anders, want we moesten
ervoor zorgen dat de Vinnehoeve en de wandelpaden rond het
meer niet onder water zouden staan. In het nieuwe meer komen
enkel regenwater en grondwater terecht en niet langer, zoals
vroeger, water van de Sint-Odulphusbeek en de Kleine Gete. De
samenstelling van het water zal dus een beetje verschillen ten
opzichte van vroeger. Het blijft ook wat zuiverder, want het water
uit de Sint-Odulphusbeek en de Vinnebeek is vervuild.
Het nieuwe Vinnemeer heeft een oppervlakte van zowat 68 ha
en is één tot anderhalve meter diep. Rond het meer vind je een
rietgordel en een moerasbos. Op de hogere, drogere gronden
ontwikkelen zich graslanden, ruigtes en bossen.
Koken kost geld
De omvorming van het provinciedomein het Vinne
naar het oorspronkelijke meer kostte 1.500.227,09
euro. De provincie Vlaams-Brabant betaalde daarvan
111.552,09, de stad Zoutleeuw 50.000 en het Vlaams
gewest 1.338.675 euro.
De bijdrage van de stad Zoutleeuw ging vooral naar het
verkeersveiliger maken van de toegangswegen naar
het Vinne en naar een kleinschalige waterzuivering.
De provincie betaalde een deel van de heraanleg van
de parking en de restauratie van de oude ontwateringsinfrastructuur:
een oude brug en twee stuwen. Die constructies
zijn getuigen van de drooglegging en vervolledigen
het verhaal over het domein.
25

En hoe moet het nu verder?
Het laten vollopen van het Vinne is een voor Vlaanderen uniek project. Temeer
door de zeer beloftevolle uitgangssituatie kan het project als voorbeeld dienen voor
natuurontwikkelingsprojecten in zowel binnen- als buitenland. Daarom is het van
groot belang dat de evoluties in het meer op de voet worden gevolgd en gedocumenteerd.
Dat vergt een zekere studie-inspanning. Gedurende tien jaar na het
ontstaan van het meer wordt de waterkwaliteit opgevolgd en zullen waterplanten,
vissen, libellen en vlinders worden geïnventariseerd. Dat geeft een nauwkeurig
overzicht van de effecten van de ingrepen op de natuur. Mocht er onverhoopt iets
niet naar wens verlopen, dan kan worden ingegrepen.
Bovendien is er een beheerscommissie opgericht met deskundigen op het gebied
van ecohydrologie, ecologie en natuurbeheer. Ze begeleidt de planning en de uitvoering
van het natuurbeheersplan zó dat de doelstellingen, die bij aanvang van
het project werden vooropgesteld, ook effectief gerealiseerd worden.
Om tot een maximale bescherming van het gebied te komen krijgt het een plaats in
het zogenaamde VEN, het Vlaams Ecologisch Netwerk. De erkenning als natuurreservaat
werd aangevraagd aan de Vlaamse regering.
De partners
26
Bij natuurinrichting werken verschillende overheden samen: het Vlaams Gewest, provincies,
gemeenten,… Twee overheidsdiensten zijn van zeer nabij bij alle natuurinrichtingsprojecten
betrokken : de afdeling Natuur van Aminal, dat is de Administratie voor Milieu-,
Natuur-, Land-, en Waterbeheer, en de Vlaamse Landmaatschappij.
Afdeling Natuur
De afdeling Natuur is een van de afdelingen onder de koepel van de administratie
Milieu-, Land- en Waterbeheer (Aminal) van het ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap.
De afdeling Natuur zorgt voor de voorbereiding, de uitvoering en de evaluatie
van het Vlaams natuurbeleid. Haar activiteiten zijn gebaseerd op vier pijlers:
zorgen voor de aankoop en het beheer van natuurgebieden, stimuleren van
natuurvriendelijke initiatieven, zorgen voor de naleving van de wetgeving en
uiteraard de informatie en sensibilisatie van het publiek.
‘Natuur, daar zorgen we voor’ is het motto van de afdeling. Dat kan ze onder
meer realiseren via natuurinrichting. Door een natuurinrichtingsproject als het
Vinne geeft ze aan een gebied de bestemming terug die het op het gewestplan
had gekregen.
Bij de realisatie van natuurinrichtingsprojecten stuurt de afdeling Natuur de
Vlaamse Landmaatschappij, die haar uitvoerende partner is. In dat opzicht
zit de afdeling bijvoorbeeld de vergaderingen van het projectcomité van het
natuurinrichtingsproject voor.

Vlaamse Landmaatschappij
Provincie Vlaams-Brabant
Stad Zoutleeuw
De Vlaamse Landmaatschappij, afgekort VLM, is een Vlaamse openbare
instelling met als opdracht ‘de zorg voor de open ruimte in Vlaanderen’.
Om de zorg voor de open ruimte in de praktijk te kunnen waarmaken heeft
de VLM als taken ruilverkaveling, landinrichting, natuurinrichting, beheersovereenkomsten,
plattelandsbeleid, de Mestbank en het Ondersteunend
Centrum van het Geografi sch Informatiesysteem Vlaanderen.
Ruilverkaveling, landinrichting en natuurinrichting kan je samenbrengen
onder de noemer ‘inrichting van het platteland’. Die inrichting gebeurt gebiedsgericht.
Dat betekent dat er eerst een gebied - van enkele honderden
hectaren voor natuurinrichting tot enkele tienduizenden hectaren voor landinrichting
- wordt afgebakend, waarin dan op maat van de regio kan worden
gepland en uitgevoerd.
Bij het voorbereiden en uitvoeren van natuurinrichtingsprojecten, zoals het
Vinne, heeft de VLM een ondersteunende rol. Dat betekent bijvoorbeeld
dat zij het secretariaat van het projectcomité van het Vinne waarneemt, dat
zij helpt bij het opstellen van plannen of dat ze zorgt voor informatie rond en
inspraak bij het project. De VLM bereidt de uitvoering van het natuurinrichtingsproject
voor, houdt toezicht bij de werken en begeleidt de fi nanciële
afwikkeling van het project.
Het provinciebestuur streeft naar zowel kwantitatieve als kwalitatieve verbetering
van natuur in de provincie Vlaams-Brabant. Om die doelstellingen van meer
en betere natuur vorm te geven wordt een tweesporenbeleid gevoerd inzake
aankoop, inrichting en beheer van zogenaamde natuurlijke entiteiten (geheel
van bos, natuur, groen en landschap). Enerzijds zijn er de eigen projecten, vaak
met partners uit de natuurbehoudsector. Anderzijds worden projecten van natuurverenigingen
en gemeenten fi nancieel ondersteund.
Ongerepte natuur komt in de provincie Vlaams-Brabant zo goed als niet meer
voor, evenmin als in de rest van Vlaanderen. Mogelijkheden voor natuurontwikkeling
zijn zeker aanwezig, maar moeten vaak afgewogen worden tegenover
andere sectoren en belangen.
Waar actueel of mogelijk waardevolle natuur voorkomt in provinciedomeinen
wordt gestreefd naar een aangepast beheer. Opmaak van natuur- en bosbeheersplannen,
ecohydrologische studies en visievorming inzake natuurontwikkeling
vormen daartoe een wetenschappelijk onderbouwde basis. Daarbij wordt
de koppeling met een aangepaste ontsluiting voor natuurbeleving en zachte
recreatie niet uit het oog verloren. Zo ook voor het provinciedomein het Vinne.
Door de uitzonderlijke mogelijkheden op het vlak van natuur liet de provincie
haar domein opnemen als natuurinrichtingsproject.
Langs de oevers van de Kleine Gete duikt Zoutleeuw verrassend op tussen
het Hagelands groen. Met zijn landelijke ligging lijkt het stadje wel een dorp,
maar het prachtig bouwkundig erfgoed getuigt nog een groots verleden. Het
middeleeuwse Zoutleeuw was immers een welvarende stad: dat wordt onder
meer weerspiegeld in de talrijke imposante gebouwen op de Markt en de zeer
rijke, religieuze kunstschatten in de Sint-Leonarduskerk. Met het Vinne krijgt
Zoutleeuw er nu ook een natuurschat bij.
27

En nog meer partners
Een terugblik
Behalve de vier partners die het project van nabij mee begeleidden en er voor een stuk
ook in meebetaalden, waren er nog andere betrokken organisaties.
Zo was Natuurpunt mee vertegenwoordigd in het comité. Als huurder van een stukje
natuurreservaat van 10 ha in het noordoosten van het gebied beschikte de natuurvereniging
over een goede voorkennis en extra documentatie van het gebied. Ze leverde
een sterke inhoudelijke bijdrage aan het project en heeft ook interessante ideeën en
aandachtspunten aangeleverd.
De Boomgaardenstichting leverde technisch advies met het oog op de aanleg van een
nieuwe boomgaard en het herstel van oude boomgaarden. Samen met de stichting zijn
er ook enkele wandelingen georganiseerd met zowel het natuurinrichtingsproject als
de hoogstamboomgaarden als thema.
Maar ook heel wat andere partners hebben in de loop van het project op hun eigen
manier een bijdrage geleverd in hun vak- of ervaringsgebied.
Hoe kijkt afdeling Natuur aan tegen het natuurinrichtingsproject het Vinne?
28
Toen op het einde van de jaren ’90 tientallen hectaren populierenaanplantingen op de
bodem van het voormalige natuurlijke binnenmeer in het provinciedomein Het Vinne
kaprijp werden, was ook de tijd rijp om zich eens grondig te bezinnen over de toekomst
van dat unieke gebied. Na enkele gesprekken tussen de provincie Vlaams-Brabant en
de afdeling Natuur werd de optie genomen om het vroegere meer gedeeltelijk weer te
herstellen – een idee dat eind jaren tachtig reeds gelanceerd werd door Natuurpunt
Oost-Brabant.
Drie essentiële voorwaarden moesten ingelost worden om die ambitieuze doelstelling
te realiseren: een grondige studie van de ecohydrologische mogelijkheden en
mogelijkheden tot natuurherstel, overleg tussen alle betrokkenen en de inzet van de
nodige middelen en personeel. Het nieuwe instrument natuurinrichting, waarbij de
ervaring van de Vlaamse Landmaatschappij met inrichting van de open ruimte kon
ingezet worden, was daarvoor het geknipte instrument. Het Vinne werd zo het eerste
natuurinrichtingsproject in Vlaams-Brabant.
Eigen aan zo’n project is dat er een comité met vertegenwoordigers vanuit verschillende
sectoren wordt opgericht dat mee beslist over de inrichtingsvisie en de concrete
maatregelen. Daarnaast wordt ook met andere betrokkenen intensief overlegd. Dit
maakt dat vanuit verschillende invalshoeken gewerkt werd aan een breed gedragen
visie voor het gebied. Die werkwijze vergde de nodige tijd, maar was globaal verrijkend
voor het project, zeker door de bereidwillige medewerking van alle betrokkenen
en de vlotte samenwerking.
Met dit natuurinrichtingsproject werd in Het Vinne een ware gedaanteverwisseling gerealiseerd.
De natuurwaarde van het gebied is nu reeds sterk toegenomen: verschillende
levensgemeenschappen gebonden aan open water beginnen zich te ontwikkelen
en de watervogels vinden weer de weg naar Het Vinne. Samen met verschillende
betrokken deskundigen wordt nu nog gewerkt aan een beheersplan voor het gebied,
zodat er een goede basis gelegd wordt voor de uitvoering en opvolging van het toekomstig
beheer dat de natuurwaarden van Het Vinne verder zal versterken.

Hoe kijkt de provincie Vlaams-Brabant aan tegen het natuurinrichtingsproject het Vinne?
De provincie was er al enige tijd van overtuigd dat het Vinne enorme natuurmogelijkheden
herbergde. Overleg met Aminal, afdeling Natuur leerde dat het Vlaams Gewest
werkte aan een manier om - in uitvoering van het decreet op het natuurbehoud
- grootschalige natuurontwikkelingsprojecten te realiseren op terreinen van derden.
Het instrument natuurinrichting was dan ook een zegen voor het provinciedomein.
Als enige eigenaar binnen de projectperimeter kon de provincie bovendien van de
verkorte procedure gebruikmaken. De plannings- en uitvoeringstermijnen werden
daardoor relatief beperkt gehouden.
In de schoot van het projectcomité kreeg het project concreet vorm en werd de uitvoering
opgevolgd. Daarbij kon een beroep gedaan worden op de deskundigheid van
verschillende actoren inzake natuur. De ervaring van de Vlaamse Landmaatschappij
met de uitvoering van inrichtingsprojecten was bepalend voor de relatief vlotte uitvoering.
De werking van het projectcomité kent nu een vervolg in de beheerscommissie
die de planning en opvolging van het natuurbeheer voor haar rekening neemt. Zo
wordt de resultaatgerichte aanpak geconcretiseerd en worden de doelstellingen van
het natuurinrichtingsproject bewaakt.
Het natuurinrichtingsproject zorgde voor een bundeling van middelen en deskundigheid
die leidden tot het herstel van een voor Vlaanderen unieke situatie. De dynamiek
die daaruit ontstond, wordt door het provinciebestuur aangegrepen om het provinciedomein
verder te ontwikkelen als een toeristisch-recreatieve poort tot de regio, met
hoofdfunctie natuur.
Hoe kijkt de stad Zoutleeuw aan tegen het natuurinrichtingsproject het Vinne?
“Het Vinne,130 ha groot provinciedomein, paradijs voor natuurliefhebbers en wandelaars
en vertrekpunt voor verscheidene fietsroutes”.
Die beschrijving wordt zeer dikwijls gebruikt door de toeristische dienst van de stad
Zoutleeuw om het provinciaal domein te promoten aan de ruim 17 000 toeristen die
Zoutleeuw jaarlijks bezoeken.
Inderdaad, nu de herinrichting voltooid is, vormt Het Vinne de ideale combinatie van
natuur- en cultuurbeleving en dit in dezelfde stad.
De toeristische mogelijkheden zijn legio: denken we maar aan de begeleide natuurwandelingen
voor scholen, de openluchtspeeltuin, de mooie wandelpaden, de neerhofdieren,
de ruime parkeermogelijkheden, de fietsenverhuur en uiteraard de bistro.
De bouw van de sterrenwacht vervolledigt de afwerking van het domein en draagt
mee bij tot de verdere uitbouw van de toeristische uitstraling van onze stad.
Zo ziet u maar, Zoutleeuw is niet alleen een snuifje historische pracht maar tevens
een waardevol gebied voor natuurrecreatie.
29

Natuurinrichting, wat is dat?
Natuurinrichting wil gebieden op zo’n manier inrichten dat de natuur
er alle kansen krijgt om voort te bestaan, te herstellen of te ontwikkelen.
Dat is niet vanzelfsprekend, want soms belemmert de bestaande
toestand de behouds- of groeikansen van natuur. Bebouwing, wegen,
de manier waarop de gronden worden gebruikt of de waterhuishouding
kunnen de leefwereld van planten en dieren verstoren of bedreigen.
Om de natuur in die gevallen een handje te helpen heeft de Vlaamse
regering het instrument natuurinrichting in het leven geroepen. Om de
natuur beter in te richten beschikken we nu in Vlaanderen over een
brede waaier van mogelijkheden. Uit die mogelijkheden kiest men voor
elk project die maatregelen die het best geschikt zijn om het project te
realiseren.
Zo kan natuurinrichting het wegenpatroon aanpassen of wegen van een
andere verharding voorzien. Of natuurinrichting kan verkeer in het natuurgebied
ontraden, zodat broedgebieden de stilte en de rust krijgen
die de broedende vogelsoorten daar nodig hebben. Of het kan maatregelen
nemen die de verplaatsing van dieren en de verspreiding van
planten vergemakkelijken. Bij grondwerken in het kader van natuurinrichting
kunnen poelen gegraven, de bodemlaag afgegraven of leefgebieden
voor fauna en flora hersteld worden. Door eigendom of gebruik
van percelen te ruilen kan natuurinrichting oplossingen aanreiken voor
situaties waar bijvoorbeeld landbouw of bebouwing in een natuurgebied
een probleem vormen.
Natuurinrichting werkt binnen de grenzen van een afgebakend gebied.
De gebieden die voor natuurinrichting in aanmerking komen, zijn groengebieden.
Ze hebben als bestemming o.a. natuur- of bosgebied of liggen
in het Vlaams Ecologisch Netwerk.
Om een natuurinrichtingsproject te realiseren is er een hele procedure
uitgewerkt. Bij die procedure is er natuurlijk ook overleg. Verschillende
partners worden bij het project betrokken. De bevolking krijgt inspraak
bij openbare onderzoeken, via persberichten of informatiekrantjes die in
het gebied worden verspreid.
Een nieuw meer? Ja, maar ...
30
Toen de plannen voor een nieuw Vinne werden ontvouwd, hadden heel wat mensen
nogal wat vragen. Begrijpelijk ook, want de omvorming van bos naar meer zou een
grote impact hebben op de manier van wonen, werken en leven rond het Vinne. En
water trekt mensen niet alleen aan voor de rust en het genieten. Het maakt mensen
ook een beetje bang. Daarom hebben we de realisatie van het natuurinrichtingsproject
van in den beginne altijd heel open gespeeld. Het project haalde regelmatig de
pers en vanaf de eerste plannen tot en met de eindafwerking informeerden we de
inwoners van Zoutleeuw en de mensen uit de ruime omgeving met verschillende
informatiekrantjes en persberichten. Dat er toch nog vragen kwamen, was normaal.
Een overzichtje van de belangrijkste vragen.

Is er hinder door de hogere waterstand?
Het natuurinrichtingscomité heeft het
nieuwe waterpeil zodanig bepaald
dat niemand buiten het projectgebied
daar negatieve gevolgen van
ondervindt. Die keuze is gebaseerd
op gegevens van een volledige opmeting
van het domein en de studie
van de waterhuishouding van
het Vinne. Zelfs als het heel hard
zou regenen, kan het meer hooguit
een halve meter stijgen. Ook bij een
dergelijke hoge waterstand komt er
geen enkel gebouw in gevaar. In de
randzone van het meer zijn peilbuizen
geplaatst waarmee het grondwaterpeil
permanent gevolgd wordt.
Zullen er geen muggen zitten?
Muggen ontwikkelen zich vooral in
stilstaand water, zoals een plas of
een regenton en waar geen muggeneters
als libellen, vleermuizen,
zwaluwen of kikkers aanwezig zijn.
De wind heeft vrij spel over goed 60
ha open water waardoor het wateroppervlak
lichtjes zal golven, wat
muggen helemaal niet fi jn vinden.
Bovendien hopen we dat ook de
libellen massaal het Vinne zullen
ontdekken. Zij zullen dan voor een
natuurlijk evenwicht zorgen.
Zal het water niet stinken?
Wat gebeurde er met de Galloways en
de reeën in het domein?
De Galloways verhuisden tijdens
de werken naar nieuwe begrazingszones
in het noorden en het
zuiden van het domein. Doordat
er slechts een Galloway per
hectare graasde, hadden de
dieren genoeg eten en moesten
ze niet bijgevoederd worden.
De reeën waren talrijk in
het vroegere Vinne. Door
het meer verloren ze een
stukje van hun toevluchtsoord,
maar in de randzone
blijft nog meer dan genoeg
bos over waar ze terechtkunnen.
Water begint te stinken wanneer er veel organisch afval in terechtkomt.
Dat organisch materiaal rot onder water. Doordat er geen
aanvoer van zuurstof is, worden onaangename gassen geproduceerd.
Die gassen blijven grotendeels in de bodem zitten. Pas als
die bodem omgewoeld wordt of boven water wordt gehaald, komen
de gassen vrij en verspreiden ze een rottingsgeur. De bodem
van het meer blijft rustig waar hij is, waardoor er dus geen rottingsgassen
kunnen ontsnappen. Het water zal dus niet stinken.
Hoe kan het kappen van bomen hand in hand gaan
met een natuurinrichtingsproject?
De bomen die gekapt werden, waren populieren
die begin vorige eeuw door Union Allumettière
(lucifersproducent) aangeplant waren. Door
hun geringe natuurwaarde hoorden ze niet echt
thuis in een natuurgebied. Bovendien stonden
ze op de bodem van het enige natuurlijke meer
van Vlaanderen. Na de aanpassingswerken in
het Vinne bestaat het gebied uit een natuurlijk
meer (+/- 60 ha) en 60 ha natuurlijk bos.
31

Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap
afdeling Natuur
september 2003
maart 2004
augustus 2004
mei 2005
ZOUTLEEUW