Trends en ontwikkelingen op het platteland - Vlaamse ...

Op weg naar
een Vlaams Plattelandsbeleidsplan
Bijlage 1
Literatuurstudie
Trends en ontwikkelingen
op het platteland
1

Trends en ontwikkelingen op het platteland
Geüpdate versie van de tekst opgemaakt in september 2005 in het kader van het
project ‘plattelandsbeleid, een gezamenlijk innovatieproces’.
Auteur: Dienst geïntegreerd plattelandsbeleid, afdeling platteland,
Vlaamse Landmaatschappij
Contactpersoon: Eva Verstraete
Juni 2008
2

0. Inhoudstafel
0. INHOUDSTAFEL............................................................................................................................ 3
1. INLEIDING...................................................................................................................................... 5
2. DEFINIËRING................................................................................................................................. 7
2.1. HET PLATTELAND.......................................................................................................................... 7
2.2. PLATTELANDSONTWIKKELINGEN EN TRENDS................................................................................... 8
3. SOCIALE DIMENSIE.................................................................................................................... 11
3.1. SOCIAAL - DEMOGRAFISCHE FACTOREN........................................................................................ 11
A. MIGRATIESTROOM ...................................................................................................................... 11
a. Suburbanisatie en grote steden ....................................................................................... 11
b. Migratiebewegingen naar en vanuit het platteland ........................................................ 12
B. VERGRIJZING EN GEZINSVERDUNNING.......................................................................................... 13
a. Vergrijzing ............................................................................................................................... 13
b. Gezinsverdunning .................................................................................................................. 13
C. SOCIALE STRUCTUUR EN NETWERKEN.......................................................................................... 14
3.2. LEEFBAARHEID ........................................................................................................................... 14
A. ARMOEDE EN UITSLUITING OP HET PLATTELAND , .......................................................................... 14
a. Risicogroepen .................................................................................................................... 15
b. Problematiek geformaliseerde hulpverlening................................................................. 16
B. ZORG......................................................................................................................................... 16
a. Meer vraag, minder aanbod ............................................................................................. 16
b. Woonzorgzones ................................................................................................................. 17
c. ‘Groene Zorg’...................................................................................................................... 17
C. VERVOERSARMOEDE................................................................................................................... 17
D. HUISVESTING EN LEEFOMGEVING , ................................................................................................ 19
a. Leefomgeving..................................................................................................................... 19
b. Kangoeroewonen ............................................................................................................... 19
c. Huisvesting en kwaliteit .................................................................................................... 20
3.3. SOCIO - CULTURELE VOORZIENINGEN EN CULTUUR ....................................................................... 21
3.4. ‘LIFESTYLE’ EN MENTALITEIT........................................................................................................ 21
4. ECONOMISCHE DIMENSIE ........................................................................................................ 23
4.1. PLATTELANDSECONOMIE............................................................................................................. 23
A. ECONOMISCH BELANG................................................................................................................. 23
B. ECONOMISCHE DYNAMIEK EN WERKGELEGENHEID ........................................................................ 23
C. STERK GEDIVERSIFIEERD ............................................................................................................ 24
D. STAD – PLATTELAND................................................................................................................... 24
E. GLOBAAL - LOKAAL PARADOX....................................................................................................... 25
F. VERANDERDE VESTIGINGSMOTIEVEN ........................................................................................... 25
G. LEEGSTAAND EN ZONEVREEMDE ACTIVITEITEN OP HET PLATTELAND .............................................. 25
H. NIEUWE ECONOMIE ..................................................................................................................... 26
I. BUURT- EN NABIJHEIDSDIENSTEN,................................................................................................ 26
J. BUURTWINKELS IN EEN LANDELIJKE OMGEVING............................................................................. 27
K. REGIONAL BRANDING.................................................................................................................. 27
4.2. LANDBOUW................................................................................................................................. 27
A. DRUK OP DE LANDBOUW.............................................................................................................. 27
B. RELATIE LANDBOUW – PLATTELAND ............................................................................................. 28
C. BEDRIJFSVOERING...................................................................................................................... 28
a. Landbouwbedrijven: aantal en grootte............................................................................ 28
b. Arbeidsinhoud.................................................................................................................... 29
c. Stress bij landbouwers...................................................................................................... 29
d. Gediversifieerde landbouw ............................................................................................... 29
e. Biologische landbouw ....................................................................................................... 30
f. De toekomst van landbouwbedrijven .............................................................................. 31
3

Leeftijd van de landbouwer (bedrijfsleider). ........................................................................................ 31
Generatiewisseling ............................................................................................................................. 31
Afname van het aantal bedrijven ........................................................................................................ 31
Inkomen van de landbouwer. ............................................................................................................. 32
Opleidingsniveau................................................................................................................................ 32
4.3. ENERGIE EN NATUURLIJKE RIJKDOMMEN....................................................................................... 32
A. ENERGIE .................................................................................................................................... 32
B. NATUURLIJKE RIJKDOMMEN ......................................................................................................... 34
4.4. TOERISME EN RECREATIE............................................................................................................ 34
A. PLATTELAND ALS CONSUMPTIEVE RUIMTE .................................................................................... 34
B. STREEKIDENTITEIT EN IMAGEBUILDING ......................................................................................... 35
5. NATUUR, MILIEU EN LANDSCHAPPEN ................................................................................... 36
5.1. MILIEUBEWUSTZIJN..................................................................................................................... 36
5.2. RELATIE LANDBOUW-LEEFMILIEU ................................................................................................. 36
5.3. VERSTORINGEN ,, ......................................................................................................................... 37
A. VERDUNNING VAN DE OZONLAAG EN GOBAL CHANGE .................................................................... 37
B. VERONTREINIGING EN AANTASTING VAN DE BODEM....................................................................... 38
C. VERSTORING VAN WATERSYSTEMEN ............................................................................................ 38
a. Verdroging............................................................................................................................... 38
b. Verontreiniging van oppervlaktewater ................................................................................. 38
D. VERMESTING .............................................................................................................................. 39
E. VERZURING ................................................................................................................................ 39
F. HINDER ...................................................................................................................................... 39
G. VERSNIPPERING ......................................................................................................................... 40
H. VERLIES AAN BIODIVERSITEIT....................................................................................................... 41
I. BODEMEROSIE............................................................................................................................ 41
5.4. ONROEREND ERFGOED EN BELEVING ........................................................................................... 41
A. ONROEREND ERFGOED ............................................................................................................... 41
B. BELEVING................................................................................................................................... 42
6. BELEIDSKADER.......................................................................................................................... 43
6.1. MONDIAAL BELEID....................................................................................................................... 43
A. RAMSAR–AKKOORDEN.............................................................................................................. 43
B. BIODIVERSITEITSVERDRAG .......................................................................................................... 43
C. KLIMAATSVERDRAGEN, KYOTOPROTOCOL, AGENDA 21 ................................................................ 43
D. WTO (WORLD TRADE ORGANISATION)........................................................................................ 43
6.2. EUROPEES BELEID EN EU- UITBREIDING ...................................................................................... 44
A. HET EUROPEES LAND- EN PLATTELANDSONTWIKKELINGSBELEID.................................................... 44
B. LOBBYEN.................................................................................................................................... 45
C. HET EUROPEES REGIONAAL BELEID , ............................................................................................ 45
D. INTERREG , .............................................................................................................................. 45
E. LEADER + ,,, ................................................................................................................................. 46
F. DOELSTELLING 5B EN DOELSTELLING 5B PHASING OUT................................................................. 46
G. EUROPEES NATUUR-, MILIEU- EN WATERBELEID............................................................................ 47
H. LANDBOUW EN EU- UITBREIDING................................................................................................. 47
I. VOEDSELVEILIGHEID ................................................................................................................... 48
J. GGO: GENETISCH GEWIJZIGDE ORGANISMEN............................................................................... 49
6.3. BINNENLANDS BELEID.................................................................................................................. 49
A. VLAAMS PLATTELANDSBELEID...................................................................................................... 49
B. VLAAMS LANDBOUWBELEID.......................................................................................................... 50
C. RUIMTELIJKE ORDENING.............................................................................................................. 51
D. ANDERE ..................................................................................................................................... 51
7. REFERENTIELIJST ..................................................................................................................... 53
4

1. Inleiding
Eeuwenlang was de uitbating van het platteland de voornaamste vorm van economie. “Landbouw”
begrijpen we vandaag voornamelijk als een productiefunctie, maar kwam terugredenerend overeen
met alle activiteiten die met de exploitatie van het platteland te maken hadden. Zeker in de Lage
Landen had het platteland (en dus ook de landbouw) vanaf de volle Middeleeuwen bovendien een
nauwe band met zich ontwikkelende steden en markten. De textielnijverheid was één van de talrijke
voorbeelden van de enge koppeling tussen stad en platteland en zelfs tussen onze gewesten en
gebieden daarbuiten. Naast zelfvoorziening van lokale gemeenschappen groeide er dus een ruimere
economie waarin platteland een belangrijke rol had.
In de 19 de eeuw en vervolgens in de 20 ste eeuw kreeg de stedelijke en industriële ontwikkeling een
nieuwe impuls, die zijn gevolgen heeft gehad op de rol van het platteland. Dit platteland verloor in
absolute zin niet aan betekenis als voedselproducent en producten van nijverheidsteelten, maar was
niet meer de enige hoofdmotor van de economie, die voortaan vooral begon te draaien op fossiele
brandstoffen en op een sterkere internationalisering.
Een grote vraag naar arbeiders in de steden en opeenvolgende hongersnoden op het platteland
hadden een plattelandsvlucht tot gevolg. Hierdoor gingen de steden sterk groeien, waardoor het
beleid relatief meer aandacht ontwikkelde voor een stedelijk – industriële samenleving en economie.
Agrarische crisissen (19 de eeuw) en wereldoorlogen versnelden deze processen. Om het hoofd te
bieden aan veranderende sociale en economische omstandigheden moest de landbouw zich veel
meer gaan toeleggen op hoogwaardige producten en zich nog meer profileren in de algemene
economie. Gespecialiseerde en nieuwe agrarische teelten werden opgestart, vaak met een bijzondere
koppeling naar het stedelijke milieu (melk, fruit, tabak, vlees).
De modernisering van de landbouw na WOII was een verdere belangrijke impuls tot verandering van
het gehele platteland. Specialisatie werd steeds belangrijker, en schaalvergroting trad in. De
ontkoppeling van landbouw van zijn landschappelijke omgeving kwam op gang. Daardoor ontstond
een maatschappelijke nieuwe perceptie van waarden zoals “natuur”, “landschap” en “milieu”, die op
den duur uitgroeiden tot nieuwe beleidssectoren.
Deze hierboven beschreven ontwikkeling is ook de oorzaak van een moderne perceptie van
overheersende “monofunctionaliteit”. Deze perceptie is echter mee in de hand gewerkt door een
algemeen scheidingsparadigma van functies dat na WOII de ruimtelijke ordening heeft beheerst. Dit
mag niet leiden tot de misvatting dat het platteland ooit “monofunctioneel” is geweest en dat
“multifunctionaliteit” een moderne vinding is. Het platteland is altijd bijzonder multifunctioneel geweest
(voedsel, energie, woonruimte, enz.) Er is vanaf de jaren ’80-’90 veeleer sprake van de renaissance
van multifunctioneel besef. 1
De burger herontdekt het platteland als een plaats van ruimte, rust, en groen. Het platteland rijst
stilaan op uit de duisternis en wordt geleidelijk een hernieuwde en verbrede consumptieruimte. De
samenleving gaat nieuwe collectieve behoeften formuleren waartoe het platteland moet bijdragen:
zuiver water, gezond voedsel in een gezond milieu, aantrekkelijke landschappen, … Impulsen komen
van nieuwe initiatieven zoals hoevetoerisme, streekproducten, thuisverkoop enz. in de
landbouwsector, maar ook allerlei nieuwe activiteiten die de identiteit van een dorp, streek of regio in
de verf zetten, of nieuwe economische activiteiten, worden gelanceerd. 2
De verschillende rollen die de open ruimte op zich neemt komen zo in een veranderde houding
tegenover elkaar te staan. Op die manier ontstaan ook andere relaties met het stedelijk milieu.
Deze literatuurstudie heeft tot doel de feitelijkheden die eigen zijn aan het Vlaamse platteland weer te
geven. Deze tekst heeft in geen geval de pretentie om een opsomming te geven van alle
feitelijkheden. Er werd wel getracht een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van de evoluties op het
platteland.
Doordat er tussen en binnen de plattelandsregio’s heel wat verschillen bestaan, zijn niet alle
weergegeven ontwikkelingen van toepassing op het ganse Vlaamse platteland.
1 Gulinck, H., Reading – track changes, 30/06/2005
2 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. p. 9
5

Deze tekst kwam tot stand door het verzamelen en doornemen van relevante literatuur en websites.
Hierdoor is deze tekst enkel een samenvatting. Deze tekst is een update van een tekst die werd
opgemaakt in het kader van het project ‘plattelandsbeleid, een gezamenlijk innovatieproces’ in
september 2005. Deze tekst kan gezien worden als een eerste stap, een omgevingsanalyse, in het
kader van de opmaak van een Vlaams Plattelandsbeleidsplan.
De tekst is opgedeeld in 5 hoofdstukken. Hoofdstuk 2 geeft de moeilijkheden weer bij het definiëring
van het platteland en van de ontwikkelingen. Hoofdstuk 3 gaat in op de sociale dimensie van de
ontwikkelingen, hoofdstuk 4 op de economische ontwikkelingen, hoofdstuk 5 op natuur, milieu en
landschap en tot slot gaat hoofdstuk 6 in op het beleidskader.
6

2. Definiëring
2.1. Het platteland 3
Voor gebieden die buiten de grote steden vallen, worden er verschillende termen gebruikt om deze te
omschrijven: landelijk gebied, open ruimte, platteland, buitengebied, enz. Deze begrippen zijn geen
synoniemen maar dekken wel een soortgelijke lading. 4 Het platteland, de open ruimte in Vlaanderen
wordt in de literatuur op verschillende manieren gedefinieerd.
Ten eerste is er de definitie die wordt gehanteerd in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV). In
het RSV wordt open ruimte vereenzelvigd met buitengebied. De open ruimte wordt er als volgt
gedefinieerd: “De ‘open ruimte’ is – op het niveau van Vlaanderen bekeken – het gebied waar de
openheid primeert en waarin de niet–bebouwde ruimte overweegt. Dorpen, gehuchten, linten,
verspreide bebouwing en infrastructuur die in functionele samenhang zijn met de niet-bebouwde
ruimte maken er onderdeel van uit en kunnen plaatselijk overwegen.” Stedelijke gebieden maken
geen deel uit van het buitengebied. Het buitengebied bevat zowel verstedelijkte delen aan de rand van
de stedelijke gebieden (waaronder perifeer bebouwde landschappen) als gebieden met een
uitgesproken graad van openheid en landelijkheid. 5
Naast de definitie van het RSV is er een alternatieve definitie die werd aangereikt door Paul Cabus.
Hij onderscheidt in het (West-)Vlaamse platteland een landelijk en een stedelijk gebied. Daarbinnen
deelt hij de ruimte op in agrarisch gebied, agrarisch overgangsgebied, amorf/suburbaan en stedelijk
gebied. Deze benadering vertrekt van een sterke interactie tussen de verschillende stedelijke en
landelijke ruimtes. 6
Ten derde, in de publicatie ‘Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden’ van de Koning
Boudewijnstichting wordt een poging ondernomen om het platteland af te bakenen. In deze publicatie
wordt gesteld dat de plattelandscontext niet op zich staat. Het moet in een ruimer kader worden
gezien. Een eenduidige ultieme afbakening valt moeilijk, zo niet onmogelijk te maken. Naargelang de
invalshoek waaruit wordt vertrokken, de doelstellingen, de criteria, … verschillen omschrijvingen van
het platteland. Wanneer er wel wordt gewerkt met omschrijvingen moet steeds het referentiekader
erbij worden vermeld. 7
Het ‘platteland’ in de betekenis van een aaneengesloten, duidelijk afgebakend gebied, dat op
verschillende plaatsen in Vlaanderen voorkomt en waar dezelfde problematieken aan de orde zijn,
bestaat niet. In de publicatie van de Koning Boudewijnstichting wordt gekozen voor acht
plattelandsgebieden verspreid over Vlaanderen. De opgenomen plattelandsgebieden zijn De
Westhoek, Roeselare-Tielt, Meetjesland, Pajottenland, Noord-Limburg, Kempen, Hageland en Zuid-
Limburg (Haspengouw). Het Hageland vertoont bijvoorbeeld niet dezelfde kenmerken als de
Westhoek en ook binnen de regio’s zijn er verschillen. Vandaar dat niet kan gesproken worden van
een homogeen landelijk gebied. Daarenboven is het platteland een dynamisch begrip met vele
dimensies. 8
In de beleidsnota geïntegreerd plattelandsbeleid wordt gesteld dat het Vlaamse platteland meer is dan
alleen de ‘klassieke plattelandsregio’s zoals de Westhoek, Haspengouw, het Meetjesland, … In een
ruimere definiëring is het platteland zowel het buitengebied, de kernen en kleinstedelijke gebieden uit
het RSV, inclusief de klassieke plattelandsregio’s. Deze laatste zijn de enclaves open ruimte in sterk
verstedelijkte en stedelijke gebieden. 9
3
Vervloet D., Lauwers L., 2003.Geographical delimitation criteria enabeling a rural – urban differentiation of
statistics. Center for Agricultural economics, Brussel, pp. 44
4
Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaamse platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. p.11
5
Albrechts L., Vermeersch Ch., 1995. Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen – informatief gedeelte. p.37
6
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De Stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p. 70
7
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 9
8
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 69
9
Denkcel Platteland, 2003. Memorandum voor een geïntegreerd plattelandsbeleid – Beleidsnota geïntegreerd
plattelandsbeleid versie 0.42 31 oktober 2003.
7

De OESO legt de grens tussen stad en platteland op een bevolkingsdichtheid van 150 inw/km². Dit
criterium kan moeilijk in Vlaanderen worden gebruikt. Volgens deze internationale normen is gans
Vlaanderen een verstedelijkt gebied. In de Mid Term evaluatie van het Vlaams programma voor
plattelandsontwikkeling 2000 - 2006 wordt de grens tussen stedelijk gebieden en
“plattelandsgemeenten” gelegd op 500 inw/km². 10
Een publicatie van VRIND stelt dat een strikte afbakening van het platteland of landelijke gebieden in
een dichtbevolkt en verstedelijkt Vlaanderen niet voor de hand ligt. De afbakening is niet te herleiden
tot gemeente grenzen. Om de ontwikkelingen in landelijke gebieden in beeld te brengen werden
landelijke gemeenten geselecteerd. Plattelands-gemeenten zijn in deze benadering gemeenten die
volgens het Ruimtelijke Structuurplan Vlaanderen tot het buitengebied behoren en bovendien in het
Strategisch Plan Ruimtelijke Economie (SPRE) als typisch landelijke gemeenten worden aangeduid. 11
Een discussie in dit kader is dan ook of het mogelijk is om het platteland af te bakenen of te
definiëren. Geert Gielen 12 zei bijvoorbeeld op de studiedag ‘Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen met
Leader+’ 13 dat de studie van het platteland niet mag gebonden zijn aan normen, zoals deze in Europa
worden gebruikt. In de beleidsnota landbouw, visserij en plattelandsbeleid wordt vermeld dat men
geen tijd wenst te verliezen met de discussie over de exacte definitie en afbakening van het
platteland. Er wordt voorop gesteld rekening te houden met de verscheidenheid tussen en de
verschillende dimensies van de landelijke gebieden. “Het Vlaamse platteland is geen statisch gegeven
en deze gebieden kennen een sterke verbondenheid met de steden.” 14
Tot slot wordt ook gesproken over “neo-ruraliteit”, als een thematiek die handelt over de waarden en
functies gekoppeld aan “onversteende bodems”. De Nabijheid van stedelijke ruimtes of
bevolkingsdensiteit zijn dan geen tegenargumenten meer voor een plattelandskarakter. Platteland
wordt in deze context gedefinieerd als de rol van de onversteende ruimte in de moderne uitdagingen
van voedselvoorziening tot leefbaarheid en globale verantwoordelijkheid. Het gaat hier eerder over
een functionaliteit dan om een lokaliteit. 15,16
2.2. Plattelandsontwikkelingen en trends
In onderstaande figuur 1 wordt plattelandsontwikkeling gedefinieerd aan de hand van de omschrijving
gegeven door ‘The International Institute for Applied System Analyses’ (IIASA). De rurale ontwikkeling
kent vijf dimensies: Human, Economic en Political dimension, Resources and environment, Science
and Technology.
De indeling van deze tekst is grotendeels gebaseerd op deze benadering. Wel leek het in de context
van het Vlaamse platteland relevant om een aantal veranderingen aan deze structuur aan te brengen.
Bepaalde thema’s zijn op Vlaams schaalniveau dan ook belangrijker dan andere. De dimensie
wetenschap en technologie wordt geïmplementeerd in de andere dimensies en de politieke dimensie
wordt als beleidskader benoemd.
Figuur 2 geeft de globale structuur van de tekst weer. De plattelandsontwikkelingen worden gezien als
een samenspel tussen de economische en sociale dimensie en de dimensie van natuur, milieu en
landschap en dit alles binnen een politiek beleidskader. De pijlen benadrukken de onderlinge
wisselwerking. De streepjeslijnen geven ook uiting aan de wederzijdse beïnvloeding.
Figuur 2 kwam tot stand door een eigen bewerking van de vijf dimensies gevonden bij ‘The
International institute for Applied System Analyses’ en de weergave van de drie dimensies (bestuurlijk,
economisch en sociologisch) in het document ‘Het huidige platteland/ trends en ontwikkelingen’ van H.
Meert. De figuur wordt ingevuld met de meest relevante thema’s die in het kader van deze tekst
worden besproken.
10 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Mid Term evaluatie van het Vlaamse programma voor
plattelandsontwikkeling 2000 – 2006, p. 465.
11 Administratie Planning en Statistiek. 2005. Vrind 2004/2005 – hoofdstuk 12: Een kwalitatief landbouw en
Plattelandsbeleid. p. 389
12 Geert Gielen is de projectleider ‘ontwikkeling landelijk gebied’ in de Provincie Flevoland, Nederland.
13 Spreker G. Chielen, Studiedag ‘Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen met Leader +’, Brussel, donderdag 9
december 2004.
14 Vlaams minister bevoegd voor Landouw en visserij, 2004. Beleidsnota landbouw, zeevisserij en
plattelandsbeleid. p. 51
15 Gulinck, H. , Dessein, J., 2002. Vergeten landschappen, nieuwe boeren ?, Landschap 4, p. 240
16 Gulinck, H., Dortmans C., 1995. Landelijke gebieden. Deelstudie in het kader van de Tweede Benelux
Structuurschets in opdracht van de Benelux Economische Unie. ILWB, Interne publicatie nr 25. p. 2
8

Figuur 1: Definitie rural development volgens The International institute for Applied System
Analyses IIASA (http://www.iiasa.ac.at/Research/ERD/RC/rc_10.htm)
Figuur 2: Schematisch voorstelling van de ontwikkelingen op het platteland. (Eigen bewerking -
Bron naar http://www.iiasa.ac.at/Research/ERD/RC/rc_10.htm en Meert H., Het huidige
platteland: trends en ontwikkelingen/ enkele algemene beschouwingen, p. 5)
9

Beleidskader
Sociale
dimensie
Ontwikkelingen op het platteland
migratiestromen
Zorg – ‘Groene zorg
levenswijze
armoede en uitsluiting
Vergrijzing - gezinsverdunning
Huisvesting en woonkwaliteit
Vervoerarmoede –
Vervoersafhankelijkheid
Leefomgeving – huisvesting -
woonkwaliteit
Economische
dimensie
Vlaams en Europees plattelandsbeleid
PDPO
glocalisering
nieuwe economie
flankeringsgebied
zonevreemdheid
consumptieve ruimte
Vlaams en Europees natuur-,
Vlaams en Europees landbouwbeleid
agrarische diversificatie
milieu en waterbeleid
Eu-uitbreiding
leeftijdstructuur en generatiewissel
Interreg en Leader +
Ruimtelijke ordening
monumenten en landschappen
Biodiversiteitsverdrag Toerisme - recreatie identiteit
Natura 2000
Bosdecreet
Voedselveiligheid
Klimaatsverdragen
Lobbygroepen
Verstoringen
verdroging,
milieubewustzijn
vermesting,
verzuring,
geluid/geur/lichthinder,
fragmentatie,
global change)
Agenda 21
RAMSAR
Kyoto
GGO
Natuur,
Milieu en
landschap
10

3. Sociale dimensie
3.1. Sociaal - demografische factoren.
Het Vlaamse Gewest telt op dit moment bijna 6.1 miljoen inwoners. In Vlaanderen wordt aanvankelijk
tot 2030 een lichtere bevolkingstoename verwacht (+4%), gevolgd door een lichte daling (+2% in
2050). De geschetste evolutie maakt dat het procentuele aandeel van de Vlaamse bevolking in de
totale Belgische bevolking naar verwachting lichtjes zal afnemen, van 58% vandaag naar ongeveer
55% tegen 2050. 17
Deze meer algemene evolutie beïnvloedt mee de ontwikkelingen op het platteland.
Plattelandsgebieden vertonen immers deels andere kenmerken dan stedelijke gebieden. Een scherpe
afbakening van plattelandsgebieden aan de hand van de strikte definitie van de Koning
Boudewijnstichting en ISEG geeft volgende vaststellingen: een hogere seniliteitcoëfficiënt, iets minder
gezinnen met twee of meer kinderen, meer woningen zonder comfort, kleiner fiscaal inkomen, iets
meer werkzoekenden, meer bezoldigde arbeidsplaatsen, meer sociale huurwoningen, minder
vreemdelingen en meer zelfstandigen dan in de stedelijke centra. 18
Belangrijke sociaaldemografische evoluties op het Vlaamse platteland zijn de migratiestromen, de
vergrijzing, de gezinsverdunning en de wijziging van de sociale structuren en netwerken.
A. Migratiestroom
In deze paragraaf worden twee bewegingen besproken: de staduitwaardse migraties en de
migratiebeweging vanuit het buitengebied. Telkens wordt ook vermeld welke bevolkings-groepen deze
beweging maken en waarom zij dat doen. Doordat de nadruk ligt op de algemene
migratiebewegingen, kan het lijken alsof er binnen bepaalde regio’s en steden geen migratie
plaatsvindt. Niets is echter minder waar, maar binnen het bestek van deze literatuurstudie gaan we
hier niet verder op in.
a. Suburbanisatie en grote steden
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat suburbanisatie of staduitwaartse migratie nog steeds een feit
is. Deze beweging manifesteert zich echter niet meer overal in dezelfde mate. Een voorbeeld om dit
te illustreren is Antwerpen. Deze stad kende het voorbije decennium een daling van haar
bevolkingsaantal met ongeveer 4,5%. Hier kwam in de laatste jaren verandering in. Er kon opnieuw
een lichte stijging worden waargenomen met ongeveer een bevolkingsaangroei van 0,5%. Voor wat
de bevolkingsgroepen betreft kent Antwerpen een sterke vertegenwoordiging van 65-plussers. 19
Andere voorbeelden van steden met een positief migratiesaldo zijn Brussel (met een sterke
vertegenwoordiging van de jeugd en alleenstaanden) en Leuven. In Vlaanderen zijn het Hageland en
de Denderstreek typische pendelgebieden. 20
Wanneer de interne migratie 21 wordt bekeken naar leeftijdsgroepen kan worden vastgesteld dat grote
steden een positief saldo hebben. De stad blijft een attractiepool voor jongeren. Dit geldt in het
bijzonder voor de universiteitssteden Leuven (4,7 %) en Gent (4,6%).
De migratiebeweging van jongeren naar de stad hangt hoogstwaarschijnlijk samen met een
startsituatie, met de eerste stap op de woningmarkt. Verder houdt deze beweging ook nauw verband
met de tewerkstelling en met een beter voorzieningenniveau, waaronder het openbaar vervoer. 22 Een
recente studie uitgevoerd in 2005 door het WES in opdracht van het provinciebestuur West-
Vlaanderen toont aan dat nog steeds een groot aantal hooggeschoolde West-Vlamingen de provincie
17
Pelfrene Edwin, 2005, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, verkenning op basis van de NIS
– bevolkingsvooruitzichten, p.9
18
Deschamps L., 1999. Sociografische typering van de Vlaamse Plattelandsgemeenten op basis van beschikbare
overheidsstatistieken in De stille metamorfose van het Vlaamse platteland. p. 48
19
Devogelaer D., 2002. Stedelijke woondynamiek van de Belgische bevolking en haar gezinnen. p. 98
20
Kesteloot, C. 2007. De Sociale agenda op het platteland. In: Bewonersparticipatie op het platteland.
Verslagboek studiedag, Overijse, 8 november 2007. p.15.
21
Dit is: de migraties binnen de grenzen.
22
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. p. 4 -5
11

verlaten richting grote steden op zoek naar een job. Ook betere arbeidsvoorwaarden en de relatie met
de stad waar men heeft gestudeerd spelen hier een rol. 23
Andere groepen die de stad opzoeken zijn alleenstaanden en kleinere gezinnen.
Grotere huisgezinnen maken de omgekeerde beweging van de stad naar het platteland. Gehuwden,
dertigers en bejaarden zijn bovendien ook geneigd deze beweging te maken. 24 Er komen
verhuismotieven voor die niet gekoppeld zijn aan de woning of te weinig speelruimte voor de kinderen.
Ook onveiligheid, vervuiling, stedelijke teloorgang, de aanwezigheid van migranten en een algemene
verwerping van de stad en/of stadsmentaliteit ten voordele van het platteland zijn belangrijke
beweegredenen. 25 Een tekort aan betaalbare, grote, comfortabele woningen met tuin in steden zet
aan tot de suburbanisatiebeweging. Rust, ruimte en groene omgeving zijn eveneens belangrijk. Dit
betekent niet dat er in steden geen ruimtes zijn zonder deze kwaliteiten, en omgekeerd kunnen delen
van het platteland er gehinderd zijn door lawaai, geurhinder, enz (zie 5.3.E)
Een ander fenomeen is dat bepaalde plattelandsgemeenten worden geconfronteerd met inwijking van
huishoudens die de stad verlaten op zoek naar ‘draaglijkere’ levensomstandigheden. Dit fenomeen is
regiospecifiek. In het Hageland bijvoorbeeld, zoeken gefailleerde zelfstandigen landelijke kernen op.
Ze keren terug naar wat ooit hun tweede woonst was. Dit fenomeen is ook terug te vinden in
provincies waar openluchtrecreatieve terreinen met permanente bewoning voorkomen. Deze
terreinen bevinden zich vooral in het zuiden en oosten van West-Vlaanderen (Heuvelland, Ieper,
Zonnebeke, Diksmuide en Wingene) en verspreid over Oost-Vlaanderen (Kluisbergen, Maarkedal,
Zwalm en Geraardsbergen in de Vlaamse Ardennen; in Berlare en Waasmunster). Ook in Vlaams-
Brabant (o.a. Bever, Galmaarden en Lennik in het Pajottenland, Tielt-Winge, Scherpenheuvel en
Glabbeek in het Hageland, en verder nog Londerzeel, Zemst, Boortmeerbeek en Kampenhout in het
noorden) en in Limburg is de spreiding groot. In de provincie Antwerpen situeert de permanente
bewoning zich in het oosten van de provincie. 26
Motieven waarom mensen op een camping gaan wonen zijn meestal een combinatie van factoren
zoals financiële redenen (werkloos, een laag pensioen, te hoge woonkosten, schuldenlast), het
willen/moeten wonen in een gezonde, natuurlijke omgeving of een gewijzigde gezinssituatie
(voornamelijk echtscheiding).
Uit onderzoek blijkt dat een groot percentage campingbewoners een (grote) stad de rug toegekeerd
heeft. 27
b. Migratiebewegingen naar en vanuit het platteland
Het Vlaamse platteland vertoont geen trend van ontvolking, maar er is eerder sprake van een nieuwe
migratiestroom. 28 Personen die het zich kunnen permitteren zoeken het platteland op om er rust,
groen, enz. te vinden. Dit heeft tot gevolg dat allochtonen (lees: niet-autochtone bevolking van het
platteland) er woningen opkopen. Hierdoor ontstaat een grotere druk op de lokale woningmarkt.
Prijzen van grond en woningen stijgen. De autochtone bevolking kan het zich vaak niet meer
permitteren om iets in eigen dorp te kopen en moet noodgedwongen verhuizen. Vooral groepen met
beperkte financiële mogelijkheden ondervinden de gevolgen. Zij die blijven zijn aangewezen op de
overige kleine woningen met gebrekkig comfort. Vooral voor mensen die over beperkte mogelijkheden
beschikken, werkt dit des te meer ‘uitsluitend’. Bovendien wordt dit nog in de hand gewerkt door een
krappe huurmarkt. 29 Het gevolg is dat er een omgekeerde migratiestroom op gang komt van het
platteland naar de stad. Naast de beschikbaarheid van betaalbare woningen, zijn ook het beter
uitgebouwd vervoersnetwerk, de aanwezigheid van voorzieningen en een goedkoper winkelaanbod
voordelen.
23
Dienst communicatie, 2005. Persbericht: Bekendmaking resultaten onderzoek naar migratiemotieven van
West-Vlaamse jongeren, Provincie West-Vlaanderen. p. 1-3
24
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. p. 5
25
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. p. 6
26
De Decker P., 2003. Wroeten aan wonen op het platteland. p. 17-18
27
De Decker P., 2003. Wroeten aan wonen op het platteland. p. 17-18
28
Minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. Programma voor plattelandsontwikkeling in Vlaanderen.
Periode 2000-2006. p. 35
29
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 58-59
12

Het buitengebied is een aantrekkelijke vestigingsplaats voor jonge gezinnen, toch is er een zekere
terugloop waar te nemen van het positieve interne saldo tussen 1995 en 2001. In 2002 was er terug
een lichte stijging. 30
Jongeren verlaten reeds lange tijd het buitengebied. Recent is deze trend ook waarneembaar bij de
begoede twintigers (25-29). 31
Algemeen kunnen we dus stellen dat op een platteland “een intocht is van meer kapitaalkrachtigen en
een uittocht van minder kapitaalkrachtige bewoners.” 32
B. Vergrijzing en gezinsverdunning
a. Vergrijzing
Vlaanderen is binnen België koploper inzake het aandeel zestigplussers. Vooral tussen 2005 – 2030
wordt een sterke vergrijzing verwacht. Dit zal in België heel wat lasten inzake gezondheidszorg en
pensioenlast tot gevolg hebben. 33 Jongeren onder de 20 jaar zullen vanaf 2020 geen 20% van de
Vlaamse bevolking meer uitmaken, terwijl nog vóór 2030 het aandeel van vijfenzestigplussers de kaap
van 25% bereikt. Tegen dat jaar overigens moet men rekenen met een aangroei van
vijfenzestigplussers groter dan de huidige bevolkingen van Gent en Antwerpen samen. 34
Wanneer de veroudering op het platteland wordt bekeken springen twee tendensen in het oog: de
ontgroening of de daling van het aantal jongeren en de vergrijzing of de toename van de hogere
leeftijdsklassen. Ook hier zijn regionale verschillen waarneembaar. Het aantal vijfenzestigplussers
kent bijvoorbeeld een oververtegenwoordiging in de Westhoek (index 110,7) en een
ondervertegenwoordiging in Noord - Limburg (index 73,9). 35
Door een stijging van het aantal zestigplussers, neemt ook de kans op zorgbehoefte toe. De
aanwezigheid van voorzieningen op het platteland is echter beperkter en daarenboven zijn ze
moeilijker bereikbaar. Wordt hierbij nog de problematiek van betaalbaarheid (t.o.v. lage pensioenen)
en de druk op de mantelzorg in rekening gebracht, dan krijgt men een stijgend risico op armoede.
Hierbij komt dan nog een hoger risico op sociaal ruimtelijk isolement en vervoersafhankelijkheid. De
toenemende vergrijzing heeft ook gevolgen voor het algemeen woonbeleid. (zie paragraaf 3.2.
leefbaarheid)
De vergrijzing heeft ook gevolgen voor de leeftijdsstructuur, die op zijn beurt gevolgen heeft voor de
sociale uitgaven. Elke levensperiode wordt gekenmerkt door specifieke kosten. Wanneer de
gezamenlijke uitgaven voor onderwijs, geboortepremies, kinderopvang, werkloosheid en pensioenen
samengenomen worden dan blijkt dat volwassenen het minst kosten en ouderen het meest. Jongeren
vallen tussen beide in. Op basis van deze gegevens en de leeftijdssamenstelling van gemeenten, kan
worden berekend welke gemeente de minst gunstige leeftijdssamenstelling heeft: de Westhoek, de
poldergemeenten van Oost-Vlaanderen, de gemeenten in zuidelijk Oost - Vlaanderen (Ronse -
Geraardsbergen) en de Rupelstreek. 36
b. Gezinsverdunning
Een andere sociaal demografische ontwikkeling is de gezinsverdunning. Tussen 1990 en 2002 viel de
sterke stijging van het aandeel alleenstaande vrouwen in het buitengebied en in regionaal - stedelijke
randgebieden op. Toch is deze trend ook waarneembaar bij de alleenstaande mannen. De categorie
‘alleenstaanden’ treffen we vooral aan bij de oudere leeftijd. Dit heeft te maken met de vergrijzing. Het
effect van het stijgend aantal echtscheidingen mag hier ook niet vergeten worden. 37
30
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. p. 54
31
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. p. 71
32
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 59
33
Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p.31
34
Pelfrene Edwin, 2005, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, verkenning op basis van de NIS
– bevolkingsvooruitzichten, p.9
35
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 56
36
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 56-57
37
Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p.73
13

Algemeen telt Vlaanderen naar verhouding minder alleenstaanden in de bevolking dan in Brussel of in
Wallonië. Voornamelijk bij vrouwen, waar alleen wonen vooral een gegeven is op oudere leeftijd (55plus),
wordt een stijging van het aandeel alleenstaanden in de bevolking verwacht. Zou men dit
uitdrukken in de nood aan nieuwe woongelegenheden voor alleenstaanden, dan moet tegen 2020
gerekend worden op een bijkomende nood in de orde van 80.000 eenheden; tegen 2050 met een
bijkomende nood van 170.000 eenheden. 38
C. Sociale structuur en netwerken
De laatste decennia is de dorpssamenleving op het platteland onderhevig aan veranderingen. Het
platteland wordt al lang niet meer bevolkt door dorpsgemeenschappen, die bestaan uit een amalgaam
van de boeren, landarbeiders, adel en middenklasse en die voor hun overleven aangewezen zijn op
het ‘land’. Die rurale samenleving is in de laatste decennia systematisch vervangen door een
bevolking die het landelijk gebied als woonlocatie apprecieert. 39 De nieuwe gezinnen komen er uit
vrije keuze wonen en zijn minder afhankelijk van het dorp voor hun inkomen, boodschappen, familie of
vriendenkring. In de dorpen blijft echter een groep dorpsbewoners achter die niet zo zelfstandig en
mobiel is (jongeren en ouderen). (zie paragraaf 3.2.C. Vervoerarsmoede) 40
De dorpen evolueren hierdoor meer en meer naar ‘woondorpen’. Binnen deze dorpen speelt zich een
proces van sociale verandering af. De inwijkelingen gaan de plaats innemen van traditioneel met het
dorpsgebonden families. Dit kan een spanningsveld tussen allochtone en autochtone bevolking
creëren. “De ’traditionele dorpsbinding’ is persoonlijk gericht, van meer permanente aard,
karakteristiek voor autochtonen en vooral betrekking hebbend op het dorp in zijn sociale
verschijningsvorm. De ‘moderne dorpsbinding’ is vluchtiger en heeft veelal betrekking op het dorp in
zijn fysieke verschijningsvorm (bv. de aandacht voor verkeersproblematieken, dorpskernvernieuwing)
en op bewoners die zich recent (vanuit de stad) in het dorp gevestigd hebben.”
Op het platteland is er ook een evolutie waar te nemen op het vlak van de formele dienstverlening.
Deze is steeds minder aanwezig. Hierdoor komt er druk te liggen op de informele netwerken en de
mantelzorg. Het uitzwerven van de familie in een ruimere regio en de beperkte aanwezigheid van
vervoersmiddelen werken niet enkel isolement in de hand. Deze factoren spelen daarenboven een
grote rol in de afhankelijkheid van een informeel vangnet. (Zie paragraaf 3.2.B)
3.2. Leefbaarheid
A. Armoede en uitsluiting op het platteland 41,42
Armoede beperkt zich niet alleen tot de stedelijke gebieden. Ook in plattelandsgebieden is er sprake
van armoede. De toenemende aandacht voor deze problematiek op het Vlaamse platteland is het
gevolg geweest van twee uitgebreide clusters van onderzoek in Vlaanderen: de onderzoeken van de
Koning Boudewijnstichting en het vierdelige leefbaarheidsonderzoek in plattelandskernen van de
Westhoek. 43
De “Atlas voor achtergestelde buurten in Vlaanderen en Brussel” toont duidelijk aan dat armoede ook
op het platteland een realiteit is. 44 De problemen die herkenbaar zijn voor stedelijke gebieden, zoals
toename leefloontrekkers en problematiek van de schuldoverlast, komen ook in plattelandsgebieden
naar voor. De specifieke context is echter verschillend. Het valt op dat de structuren op het platteland
minder duidelijk zijn en complexer in elkaar zitten dan de stedelijke. Als gevolg van
schaalveranderingen zijn de levens van plattelanders steeds minder lokaal gebonden, maar meer
verstrengeld geraakt met de stad, waardoor het platteland op zich eigenlijk uiteenvalt in een ruraalurbaan
continuüm met verschillende graden van landelijkheid, waar de problemen daarenboven sterk
38
Pelfrene Edwin, 2005, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, verkenning op basis van de NIS
– bevolkingsvooruitzichten, p.42
39
Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor ruimtelijke
planning. p. 52
40
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.10
41
Koning Boudewijnstichting, 1999. Boeren in de Knel – Armoede in Land- en tuinbouw. p.82
42
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 75
43
Dessein J., Nevens F., Mathijs E., Van Huylenbroeck G., 2004. Sociale aspecten van duurzame landbouw in
Vlaanderen: een verkennende analyse. p.7-11
44
Kesteloot Christiaan, 1996, Atlas van de achtergestelde buurten in Vlaanderen en Brussel
14

verschillen van streek tot streek. Er bestaat dus geen algemene definitie van plattelandsarmoede. We
zien een platteland met ruimtelijke kenmerken die duidelijk verschillen naargelang de ruimtelijkhistorische
context.
De sociale problematiek op het platteland valt uiteen in 2 grote luiken: de erosie van het traditionele
plattelandsleven, die de minst flexibele, minst mobiele, en daarom juist de meest kwetsbare
autochtonen achter zich laat; en het doorsijpelen van de stedelijke achterstelling op het platteland. We
kunnen daarom twee types plattelandsachterstelling onderscheiden: een stedelijkachtige
achterstelling (in regionale en kleine steden en in grotere dorpskernen) vs. een echte
plattelandsachterstelling (buitengebied). Variabelen die te maken hebben met plattelandsarmoede,
met name het aandeel landbouwers, ouderen, slechte woningen, slechte bereikbaarheid en
onvoldoende faciliteiten, vertonen systematisch een andere ruimtelijke spreiding dan deze die met
algemene sociaal-economische achterstelling te maken hebben, die dezelfde kenmerken heeft als de
stedelijke achterstelling, maar met duidelijk minder uitgesproken waarden, en voorkomt in de
regionale en kleine steden en grotere dorpskernen. Plattelandsachterstelling neemt algemeen minder
dramatische vormen aan in vergelijking met de graad van achterstelling in de stedelijke buurten.
De kaart die de achterstelling typisch voor het platteland weergeeft, toont een regionaal beeld met
West-Vlaanderen, het Meetjesland, de Vlaamse Ardennen, het Pajottenland, het Hageland, de
Noorderkempen, Noord-Limburg, Zuid-Limburg en Voeren die de aandacht vragen. In de Kempen
wegen vooral de scholingsgraad en het inkomen op de achterstelling. In West-Vlaanderen en het
Meetjesland komen daar nog huisvesting- en omgevingsproblemen bij (gebrek aan bereikbaarheid en
voorzieningen). In het zuiden van Oost-Vlaanderen en de verlenging naar het Pajottenland drukken
vooral deze laatste factoren de cijfers in het rood. Tenslotte worden Limburg, de Antwerpse
zuiderkempen, het oosten van Vlaams- Brabant en de Denderstreek geconfronteerd met hoge
werkloosheid 45 .
a. Risicogroepen
Er zijn verschillende groepen die een groter risico hebben om in armoede te vervallen.
Een eerste groep zijn de ouderen. Zoals reeds vermeld is de vergrijzingstendens duidelijk aanwezig
op het platteland waardoor ook de zorgbehoefte toeneemt. Ouderen moeten vaak overleven met een
laag pensioen. Hierdoor overleven zij door een minimum aan uitgaven of door hun spaarpot aan te
spreken. In de publicatie ‘Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden’ verwijst men hierbij dan ook naar
de ‘kous’ of ‘koekendoos’. Maar deze zijn meer een uitzondering op de regel.
Een tweede groep zijn de mensen die afhankelijk zijn van kleine en/of overgecrediteerde
landbouwbedrijven. Niet overal wordt deze groep snel in verband gebracht met armoede. Toch heeft
één op vier Vlaamse beroepslandbouwers met familiaal agrarisch karakter een inkomen beneden de
10 000 euro. 46 Omwille van een te lage rentabiliteit van het bedrijf of een te hoge leningslast, riskeren
landbouwers een faillissement en leven in armoede. Kenmerkend voor deze groep is een sobere,
enigszins marginale levensstijl: ongehuwd, weinig comfort en veel werken, meestal geen lid van een
beroepsorganisatie, een bedrijf met een kleine oppervlakte en lage productiviteit, lager geschoold en
geen andere bron van inkomsten.
Ten derde is er de groep van de bestaansminimumtrekkers en gezinnen die met
betalingsmoeilijkheden kampen omwille van een schuldproblematiek.
Ten vierde zijn er minder zichtbare groepen met een kleine omvang. Hieronder vallen alleenstaande
vrouwen. Zij blijken het moeilijk te hebben om zich op het platteland te handhaven. Dit wordt in de
hand gewerkt door de beperkte mogelijkheden van werkgelegenheid en de beperkte aanwezigheid
van mogelijke kinderopvang. In dit geval wordt dan ook vaak verhuisd naar een meer stedelijke
context.
45 Kesteloot, C. 2007. De Sociale agenda op het platteland. In: Bewonersparticipatie op het platteland.
Verslagboek studiedag, Overijse, 8 november 2007. p.11-29.
46 Koning Boudewijnstichting, 2002. Erop of eronder – Bestaans(on)zekere boeren en hun overlevingsstrategiën.
p. 6
15

Eveneens niet sterk zichtbaar zijn de asielzoekers en vluchtelingen op het platteland. Voor hen biedt
de arbeidsintensieve landbouwactiviteiten een kans op inkomsten. De sociale en maatschappelijke
omstandigheden laten echter vaak te wensen over (vb. Sikhs in Zuid-Limburg).
b. Problematiek geformaliseerde hulpverlening
In plattelandsgebieden is er meer dan in stedelijke gebieden sprake van ‘Verdoken (verborgen)
armoede’. Hierdoor moet rekening worden gehouden met de onderschatting van de problematiek. Uit
de studie van de Koning Boudewijnstichting 47 blijkt dat sociale uitsluiting op het platteland een reële
problematiek is.
Reden voor de onderschatting van de armoedeproblematiek is het feit dat op het platteland minder
snel de stap wordt gezet naar de geformaliseerde hulpverlening. Hiervoor zijn verschillende redenen:
het vertrouwen in de hulpverlening: een beroep moeten doen op hulpverlening wordt ervaren als
een teken van falen, een schande; vaak wordt in eerste instantie hulp ingeroepen van familie en
pas later - wanneer het dossier al behoorlijk complex is - wordt hulp ingeroepen van de
hulpverlening; dan is het meestal al te laat en zijn de oplossingen reeds zwaar gehypothekeerd;
de sociale druk: iedereen kent iedereen en dit heeft een grote druk op de externe relaties tot
gevolg; dit geldt ook wanneer het gaat om hulpverlening uit de eigen gemeenschap; vaak hebben
de hulpbehoevenden in dit geval een groot inzicht in de situatie, de persoon en de relaties;
de beperkte aanwezigheid en bereikbaarheid van voorzieningen: het OCMW is in
plattelandsgebieden dikwijls de enige aanwezige eerstelijnsdienst; als tweedelijn zijn er ofwel
geen diensten vertegenwoordigd ofwel zijn deze in de centrumgemeenten of –steden gesitueerd.
Het in werking treden van het zorgregiodecreet zou deze problematiek kunnen milderen.
Op dit moment is er sprake van een trend dat steeds meer mensen de stap naar geformaliseerde
hulpverlening zetten. Dit gebeurt vooral door jongeren en/of inwijkelingen met een meer stedelijke
achtergrond. Ouderen en autochtone bewoners hebben meer moeilijkheden om de stap te zetten naar
externe hulp. De komst van het ‘Sociaal Huis’ biedt heel wat kansen op het vlak van gecoördineerd
aanbod. Een sociaal huis op het platteland zal nog meer dan in stedelijke gebieden een informatie- en
doorverwijsfunctie hebben.
De sociale uitsluitingsproblemen in plattelandsgebieden zijn niet fundamenteel verschillend van deze
binnen een stedelijke context. Het verschil is echter de specifieke context. Het platteland wordt
gekenmerkt door een meer fijnmazige concentratie van achtergestelde huishoudens, waardoor de
buurtgerichte aanpak van grootsteden slechts beperkt toepasbaar is. 48
B. Zorg
a. Meer vraag, minder aanbod
Zoals reeds beschreven in paragraaf 3.1.B. ‘vergrijst’ het platteland, deels omwille van de veroudering
van de bevolking en deels omwille van het wegtrekken van jongeren vanwege het gebrek aan
mogelijkheden op het platteland. Dit veroorzaakt een toenemende vraag naar zorg van ouderen. De
categorie ouderen is een brede categorie. Wensen en zorgvragen zijn dan ook van verschillende
aard.
Op het platteland speelt de informele zorg een belangrijke rol. Het vervullen van die rol wordt echter
steeds minder vanzelfsprekend. Steeds meer vrouwen werken immers buitenshuis en kinderen gaan
vaak in de stad of elders wonen. Door de vergrijzing en de afname van informele zorg zal de vraag
naar professionele zorg op het platteland toenemen. 49
Volgens een studie van de Universiteit van Antwerpen 50 heeft een kwart van de vijfenzestigplussers
geen basisvoorzieningen zoals water, elektriciteit, gas of verwarming. Het merendeel hiervan woont
op het platteland. Het platteland telt meer bejaarden dan de steden, maar hiertegenover staan minder
voorzieningen. 70% van wie in bestaansonzekerheid leeft op het platteland zijn bejaarden. Voor de
47
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 76
48
2002. Programma voor Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen (PDPO). p.5
49
Deputé wonen- welzijn –zorg provincie Limburg, 2004. innovatieprogramma wonen en zorg, zorg op het
platteland. p.15
50
Vlaamse overheid, 2004. Weliswaar - Boerenpsalm deel 3 – Bejaardenzorg, nu ook op klompen. p.25
16

ejaarde is thuiszorg, gezinszorg, maaltijden aan huis en steun van mantelzorgers essentieel om in
hun eigen huis en omgeving te kunnen blijven wonen.
b. Woonzorgzones
De meeste ouderen maken een verhuisbeweging richting een centrum waar een grotere concentratie
aan dienstverlening aanwezig is. Op het platteland kan hierop ingespeeld worden door het uitbouwen
van woonzorgzones waar een concentratie aan dienstverlening wordt aangeboden. Voor personen
met een zorgbehoefte zoals ouderen op het platteland is het essentieel dat er een koppeling moet zijn
tussen de thuissituatie (wonen) en de beschikbare dienstverlening (zorg). Ouderen willen zo lang
mogelijk blijven wonen op hun huidige woonplaats voor zolang ze zelfstandig kunnen wonen. Eens ze
zorg behoeven, is de aanwezigheid van dienstverlening een noodzaak.
c. ‘Groene Zorg’
Uit de combinatie van zorg en land- en tuinbouw komt de term ‘Groene Zorg’ naar voor. Om boeren
en tuinders en ook zorgorganisaties goed te informeren over ‘Groene Zorg’ en concrete initiatieven te
ondersteunen werd op 1 februari 2004 het verzelfstandigde Steunpunt Groene Zorg vzw gelanceerd.
Meer en meer zorgorganisaties zoeken samenwerking met boeren en tuinders. De landbouwbedrijven
die hierin meestappen worden ‘zorgboerderijen’ genoemd. Dergelijke initiatieven kunnen
uiteenlopende vormen van zorgverlening aan heel verschillende groepen aanbieden. 51
Twee tendensen ontmoeten elkaar op ‘zorgboerderijen’. Enerzijds wint de grotere interesse en
gedepersonaliseerde aanpak in een huislijk kader in de zorgsector aan belang. Anderzijds zoekt de
landbouwsector nieuwe toekomstperspectieven in de verbreding van de landbouwsector. In dit kader
is er sinds 2005 een subsidie voor de zorgboer mogelijk.
‘Groene zorg’ is eigenlijk geen nieuwe praktijk. Vroeger werden reeds spontaan zorgbehoevenden
opgevangen op een boerderij in de buurt. Het oudste voorbeeld hier is de psychiatrische opvang in
Geel. Meer dan een halve eeuw geleden werd daar gestart met de opvang van patiënten in
opvanggezinnen, waaronder heel wat landbouwgezinnen. Het tij keerde met de institutionalisering van
de zorgsector. Zorgbehoevende mensen werden weggeplukt uit de maatschappij en in
zorginstellingen geplaatst. Nu is er terug een omgekeerde beweging.
Vooral belangrijk bij ‘Groene Zorg’ is de toegevoegde waarde gegenereerd door de typische
kenmerken van familiale land- en tuinbouwbedrijven: de natuurlijke omgeving, de rust, de duidelijke
structuur en vast levensritme, de niet-medische sfeer,.. In Vlaanderen zijn er 258 zorgboerderijen
(eerste helft 2007) en zij vangen diverse doelgroepen op. Oorspronkelijk kwamen vooral jongeren ui
de bijzondere jeugdzorg en personen met een handicap uit residentiële instellingen op de
zorgboerderij terecht. Een verschuiving kan worden opgemerkt, in die zin dat nu ook cliënten uit de
ambulante settings zoals verslaafden, thuislozen of jongeren die kampen met school moeheid
vragende partij zijn. Er kan worden vastgesteld dat de vraag sneller stijgt dan het aantal
zorgboerderijen. 52
Andere landen focussen meer op één doelgroep: in Duitsland de arbeidszorg, in Noorwegen de
kinderopvang, in Nederland de geestelijke gezondheidszorg, gehandicaptenzorg en
bejaardenopvang. 53
C. Vervoersarmoede 54
Door een stijging van de koopkracht werden steeds meer individuele wagens geconsumeerd. Dit had
onder andere een sterke stijging van het aantal individuele woningen in het landelijk gebied tot gevolg.
De nieuwe woningen zijn willekeurig ingepland en houden weinig rekening met bestaande openbaar
vervoerstrajecten. Dit zorgt ervoor dat de wagen een noodzaak geworden is, waardoor de cirkel rond
is. Dankzij de wagen kunnen gezinnen met voldoende middelen zich buiten de steden gaan vestigen,
waar ze toch nog vlot toegang hebben tot stedelijke voorzieningen. Deze trend zet zich ondertussen
51
http://www.groenezorg.be, 20/12/2004.
52
http://www.vilt.be/nieuwsarchief/detail.phtml?id=14357, Zorgvraag stijt sneller dan aantal zorgboerderijen,
12/07/2007
53
http://www.wervel.be/voedselkrant4/vk4_7_2_1_groene_zorg.htm, Groene zorg op boerderij heeft
groeipotentieel, Hilde Weckhuysen, 22/12/2004.
54
Koning Boudewijnstichting, 2003. Immobiel op het platteland. 76 pp.
17

nog steeds door. Op het platteland wonen echter niet enkel nieuwkomers die actief zijn op de
stedelijke arbeidsmarkt en die zich dagelijks verplaatsen met de eigen wagen naar het werk. Er wonen
ook oudere autochtonen die niet meteen een eigen wagen bezitten. Deze problematiek speelt zich
ook af bij veel minder bemiddelde nieuwkomers die zich gevestigd hebben op campings of
weekendverblijfsparken.
Zowel publieke als commerciële voorzieningen vinden onvoldoende draagvlak bij de lokale bevolking.
De actieradius van de bewoners wordt steeds groter en ze shoppen onderweg bij allerlei diensten en
voorzieningen. Dit is niet het geval voor jongeren en ouderen. Zij zijn afhankelijk van anderen voor
boodschappen, voor het bereiken van vrienden, culturele activiteiten, ontspanning, sport, enz. Een
verminderde mobiliteit heeft niet alleen directe gevolgen voor het dagelijks functioneren, maar ook op
andere domeinen zoals onderwijs, werkgelegenheid, cultuur en sociaal leven. 55 Dit alles valt onder de
noemer vervoersafhankelijkheid, vervoersarmoede. Door trends in het beleid zoals concentratie van
voorzieningen en grootschaligheid dreigt de groep vervoersarmen alleen maar groter te worden. 56
Voortgaand op een eerdere raming in de Westhoek wordt het aantal Vlaamse huishoudens die op het
platteland wonen en die met vervoersarmoede geconfronteerd worden op 45.000 geschat. 57
Verschillende factoren werken vervoersarmoede in de hand:
de selectieve verdringing van minder bemiddelde huishoudens uit de stedelijke woningmarkt (zie
paragraaf 3.1.A) waardoor er een breuk is in het sociaal netwerk; meerijden met vrienden of
familie wordt minder evident;
er is een duidelijke wisselwerking tussen vervoersarmoede en werkloosheid;
lokale voorzieningen zijn niet voor iedereen even belangrijk; mobiele diensten worden
voornamelijk gebruikt door ouderen; deze diensten zijn echter duurder en zijn daarom niet voor
iedereen toegankelijk;
vrouwen zijn meer kwetsbaar voor vervoersarmoede; zij zitten vaak overdag zonder auto en
hebben meer kans om niet over een rijbewijs te beschikken;
vooral kinderen, jongeren en bejaarden zijn vervoersarm
Vervoersarmoede is vaak het gevolg van een spiraal die zichzelf in de hand werkt. De lokale winkels
die goed verspreid waren, hebben de laatste decennia plaatsgemaakt voor een klein aantal
supermarkten die voor plattelandsbewoners zonder auto zeer moeilijk bereikbaar zijn. Het toenemend
autogebruik veroorzaakt op zijn beurt een afname van het draagvlak van het openbaar vervoer en
buurtwinkels. Wat op zijn beurt dan weer heeft geleid tot een vermindering in de aanwezigheid van
voorzieningen op het platteland.
Een hele resem alternatieve vervoerssystemen kunnen een oplossing bieden voor de
vervoersarmoede. Heel wat van vervoersinitiatieven steunen op vrijwilligerswerk en op tussenkomst
van voornamelijk lokale besturen.
In 2001 stemde het Vlaamse Parlement het decreet op de basismobiliteit. Iedereen heeft “recht op
een minimumaanbod aan openbaar vervoer binnen woongebieden die door het Vlaamse gewest
verordenend zijn vastgelegd.” 58 Niet alle mensen wonen echter in woonzones. In de Westhoek
bijvoorbeeld wonen 50% van de mensen erbuiten en vallen buiten de ‘gunsten’ van het decreet. Voor
de invulling van het extra aanbod werd eerst een prioriteitenlijst opgesteld. Daarvoor berekende De
Lijn voor elke gemeente in welke mate de norm voor basismobiliteit werd gehaald. De gebruikte
formule houdt rekening met o.a. het aantal inwoners, de oppervlakte aan woongebied, niet-bediend
woongebied en niet-afdoend bediend woongebied. De prioriteitenlijst bepaalde of en in welke volgorde
de gemeentes extra aanbod kregen.
Vanaf 2007 hebben bijna alle gemeenten in Vlaanderen op tien jaar tijd extra openbaar vervoer
gekregen. Hierdoor zullen 90 % van de Vlamingen een gegarandeerd aanbod hebben aan openbaar
vervoer, met o.a. een halte binnen de 750 meter. Het aantal reizigers is de afgelopen tien jaar
verdubbeld.
Dit alles is het resultaat van forse investeringen in extra aanbod, met de sterke nadruk op de laatste
55
Provincie West –Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. p.19
56
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.11
57
Meert H., 2003. Maken we vooruitgang in het bestrijden van vervoersarmoede in Vlaanderen?. p. 1
58
Meert H., 2003. Maken we vooruitgang in het bestrijden van vervoersarmoede in Vlaanderen?. p. 9
18

vijf jaar sinds de start van basismobiliteit. De uitgaven voor basismobiliteit bedragen in totaal 121,5
miljoen euro.
D. Huisvesting en leefomgeving 59,60
Bij de problematiek op het platteland is huisvesting of wonen een centrale factor. In paragraaf 3.1.A.
werden reeds de verschillende migratiebewegingen opgesomd. Daar kan uit worden besloten dat “de
verdringingsmechanismen op de huisvestingsmarkt die vaak als stedelijk worden getypeerd ook
spelen in de niet-stedelijke omgeving.” 61
Verschillende factoren dragen bij tot de aantrekkelijkheid van het landelijk gebied als woonmilieu. De
gestegen levenstandaard heeft tot gevolg dat meer inkomen in de woonfunctie kan worden
geïnvesteerd. Een andere reden hiervoor is de gestegen mobiliteit in combinatie met de hoge
grondprijzen in stedelijke centra en het gebrek aan omgevingskwaliteit van het woonmilieu in
binnensteden door verkeersoverlast en gebrek aan groen. 62 Een andere woonvoorkeur gecombineerd
met de vergrijzing en de gezinsverdunning zorgt voor extra druk op de woningmarkt in landelijke
gebieden. Als gevolg van deze factoren laat het gebrek aan sociale huisvestingsmogelijkheden zich
voelen.
De woonfunctie en de woonkwaliteit worden bij de keuze van de woonplaats steeds meer
determinerend. Ook de mogelijkheden om te recreëren zullen in toenemende mate de
aantrekkelijkheid van een woonplek bepalen. De nieuwe inwoners gebruiken voorzieningen in de stad
en deze in de dorpen hebben niet meer voldoende draagkracht. Hierdoor vallen vele functies weg en
blijft in vele gevallen enkel nog de woonfunctie over. Men spreekt dan over ‘woondorpen’.
a. Leefomgeving
In het algemeen zijn er twee veel voorkomende redenen die mensen ertoe brengen om positief te
oordelen over de leefkwaliteit van de buurt waarin zij wonen: ‘rustig, rustige buurt, rustig wonen’ en
‘groen, natuur, bos, zee, park, …’ in de buurt. Mensen zijn tegenwoordig mobieler waardoor afstand
een minder dominante factor wordt in de keuze van de woonlocatie. 63 Meest voorkomende reden om
de leefkwaliteit negatief te beoordelen in het buitengebied is te druk verkeer (met in afnemend belang,
de drukte, de onveiligheid, de snelheid, het lawaai), onafhankelijk van waar men woont. 64
Verkeersdrukte wordt als een element gezien dat aanleiding geeft tot stagnatie van kernen. Het
voorkomen van verkeersdrukte doet afbreuk aan de verkeersleefbaarheid van landelijke dorpen. Het
is vooral de combinatie van lintbebouwing en de vermenging van lokaal, landbouw-, toeristisch,
economisch en bovenlokaal verkeer op een hiertoe onaangepast wegennet dat voor overlast zorgt in
de kleine kernen. 65
In deze context kan ook vermeld worden dat “steunend op de groep die verklaart zich ‘vaak tot altijd’
onveilig te voelen, het voorkomen van een onveiligheidgevoel in België gerelateerd is aan het
fenomeen van verstedelijking en globaal afneemt naarmate de graad van verstedelijking afneemt.” 66
b. Kangoeroewonen
Kangoeroewonen is een woonformule waarbij een oudere of een ouder koppel het gelijkvloers van
een woning betrekt. Een jong gezin (meestal en bij voorkeur geen familie van de oudere) bewoont de
andere verdiepingen. Kangoeroewonen is reeds erkend door de Vlaamse regering in 2004 en dit
fenomeen wint aan belang. Vaak is hier een onduidelijkheid wat het lokaal bestuur kan doen. Wil men
deze huizen inrichten dan heeft men te maken met de wetgeving op de ruimtelijke ordening en
overheerst de angst dat men van één huis naar een dubbele woning zou gaan. Hierbij moet gewezen
59 Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 58 – 59
60 Koning Boudewijnstichting, 2005. Een sociaal woonbeleid voor het platteland – Recht op wonen, ook op het
platteland. p. 6 - 10
61 Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. p. 58
62 Instituut voor stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor ruimtelijke
planning. p. 47
63 Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p.186
64 Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p.191
65 Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking, als basis voor ruimtelijke
planning. p.19
66 Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p.195
19

worden op de verhoging van het kadastraal inkomen door het feit dat er twee wooneenheden worden
gecreëerd. Deze woonvorm komt op het platteland veelvuldig voor.
c. Huisvesting en kwaliteit
Plattelandsdorpen nemen op de woningmarkt verschillende posities in. Niet alle dorpen maken
dezelfde ontwikkeling door. Dorpen ontlenen hun dynamiek aan hun ligging ten opzichte van
stedelijke gebieden en aan de aantrekkelijkheid van de woonomgeving. Enerzijds zijn er dorpen die
stagneren en die minder in trek zijn. Zij worden meestal gekenmerkt door een slechte kwaliteit van de
woningvoorraad, verkeersoverlast, zwak ogend publiek domein, perifere ligging, enz. In deze dorpen
wordt het functieverlies niet gecompenseerd door de woonfunctie. Er is meer leegstand in deze
dorpen. 67
Anderzijds hebben bepaalde dorpen te maken met een nieuwe dynamiek omdat zij gekenmerkt
worden door een aantrekkelijk woonmilieu. Dit is ondermeer ook het gevolg van de toenemende
nadruk die wordt gelegd op veiligheid, rust, ruimte, groen en contact met de natuur. 68
De woningvoorraad op het platteland verschilt in bepaalde opzichten van deze in stedelijke gebieden:
de woningkwaliteit in landelijke gebieden is iets slechter dan in geheel Vlaanderen; het zijn vooral
West- en Oost-Vlaamse gebieden die achterop blijven hinken. 69 Het huisvestingsaanbod in de
gemeenten van de Westhoek, het Tieltse, Meetjesland, Pajottenland, Hageland en Zuid-Limburg
scoort op het vlak van woningkwaliteit (op enkele uitzonderingen na) slechter dan het Vlaamse
gemiddelde. Er is grote kwaliteitsachterstand van de woningvoorraad;
het aanbod aan sociale woningen en woningen voor bepaalde doelgroepen - zoals bejaarden - is
beperkt;
bepaalde dorpen kampen met een relatief hoge leegstand van bijvoorbeeld karakteristieke
gebouwen zoals hoeves; voor plattelandsgebieden wordt meestal het lagere percentage van 2.5%
frictieleegstand gebruikt; dit gaat echter niet op in het arrondissement Roeselare, Tielt, Eeklo,
Leuven (met het Hageland) en Tongeren; hier is de leegstand lager en kan worden geconcludeerd
dat de woningmarkt krap is; een blijvende ruime markt is er in het arrondissement Veurne,
Oudenaarde, Halle-Vilvoorde (met het Pajottenland) en Maaseik. 70
Wanneer landbouwers vergeleken worden met niet-landbouwers kunnen er enkele vaststellingen
worden gedaan in verband met de woning. Landbouwhuishoudens wonen vaker in oude woningen.
Meer dan één op drie woont in een woning van voor 1945. Zij beschikken minder vaak over centrale
verwarming. Naarmate de landbouwer ouder wordt, daalt het aantal woningen dat beschikt over
centrale verwarming. Bij deze oudere huishoudens werd dan ook vastgesteld dat zij meer beroep
deden op steenkool, hout en buttaan/propaan als brandstof. Wat het sanitair betreft zijn de woningen
van landbouwhuishoudens iets minder uitgerust. Hier moet ook worden opgemerkt dat het vooral de
oudere huishoudens zijn die slechter scoren. 71
Zoals reeds aangegeven in paragraaf 3.1.A. bestaat er op het platteland een marginaal wooncircuit op
camping. De meest voorkomende woonvorm op campings is de staancaravan, gevolgd door de
chalet. 36% van de woonentiteiten op campings beschikken niet over klein comfort. Zowel
campingwonen als klein wonen zijn oncomfortabel. Bij het klein wonen wordt geklaagd over
schimmels, vochtige muren, plafonds of vloeren en slechte geluidsisolatie. Deze geringe woonkwaliteit
gaat gepaard met een relatief lage prijs.
Verschillende maatschappelijke processen liggen aan de basis van dit marginaal wooncircuit:
economische veranderingen: de druk op de productiefactor arbeid door arbeidsbesparende
productieprocessen en de delocatie van de meeste arbeidsintensieve segmenten leidt tot een
hoge werkloosheid; hierbij komt nog dat de mogelijkheid voor vervangende uitkeringen strikter
worden toegepast wat leidt tot schorsing van werklozen; het gevolg is dat het inkomen steeds
lager en onzekerder wordt;
veranderingen in gezinsvorming: hierdoor ontstaan er huishoudens met een laag inkomen; vooral
echtscheiding en verweduwing leiden tot zwakkere huisvestingssituaties;
67
Provincie West –Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. p.20
68
De Decker P., 2003. Wroeten voor wonen op het platteland. p.21
69
De Decker P., 2003. Wroeten voor wonen op het platteland. p. 10
70
De Decker P., 2003. Wroeten voor wonen op het platteland. p. 8-9
71
Desmedt D., 2004. Socio-economische status van de landbouwer, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Administratie Planning en Statistiek. p. 25
20

ontwikkelingen op de woningmarkt met een tekort aan goede en betaalbare woningen tot gevolg. 72
Tot slot wordt vastgesteld dat zowel particulieren als sociale huisvestingsmaatschappijen niet voor de
uitbreiding en verjonging van het woningpatrimonium hebben gezorgd op het platteland. Het
woningpatrimonium is relatief oud en is er een relatief klein aanbod aan hedendaagse woningtypen.
Een aantal feiten liggen hier aan de basis. Plattelandsgebieden zijn steeds emigratiegebieden
geweest. Bepaalde gemeenten zijn dat op vandaag nog steeds. Vele jonge dynamische krachten - die
voor de uitbreiding van de woningvoorraad zouden kunnen zorgen - trokken naar de stad. Bovendien
werd de relatief geringe particuliere woningbouw niet gecompenseerd door de overheid.
Plattelandsgebieden hebben doorgaans relatief weinig sociale woningbouw.
“Armoede en zwakke woonkwaliteit zijn dus meer dan alleen een grootstedelijk probleem. De
bestaansonzekerheid en de kwaliteit van woningen zijn in de dorpskernen en landelijke gebieden
minstens even problematisch.” 73 In de Vlaamse Wooncode wordt een lokaal woonoverleg voorzien.
Dit is een positieve ontwikkeling voor het platteland en zal kunnen inspelen op een deel van de
hierboven geschetste problematiek.
3.3. Socio - culturele voorzieningen en cultuur
Binnen deze context is de belangrijkste tendens ongetwijfeld de individualisering van de maatschappij.
Dit houdt in dat “mensen zowel structureel als individueel als cultureel aan hun eigen persoonlijk leven
gaan timmeren, in plaats van deze als een gegeven te beschouwen omwille van afkomst of locatie.”
Dit wordt in de hand gewerkt door de stijging van het opleidingsniveau, de afnemende invloed van
traditionele instituties en de toenemende complexiteit van de samenleving. 74 Deze evolutie is echter
niet eigen aan het platteland, maar is eerder algemeen van aard. Het verenigingsleven blijft –
ondanks bijvoorbeeld de vergrijzing - een kenmerk voor plattelandsgebieden. Meer dan 80% van de
inwoners van de plattelandsgemeenten beweert lid te zijn van minstens één vereniging. Dit is meer
dan het Vlaamse gemiddelde. Voor wat het actieflidmaatschap betreft scoren de
plattelandsgemeenten lager dan het Vlaamse gemiddeld. 75 Nieuwe vormen van engagement – zoals
bijvoorbeeld dorpsraden -lijken aan belang te winnen. De invulling van deze nieuwe engagementen is
anders dan vroegere engagementen. Centraal hierin staat immers het belang van een kwaliteitsvolle
omgeving. 76
Een studie van 2004 toont aan dat Vlaanderen beschikt over een aanzienlijk aantal afdelingen van
sociaal-culturele verenigingen beschikt. Opmerkelijk is dat elke gemeente ministens één lokale
afdeling heeft van een sociaal-culturele vereniging. Verschillen in absolute cijfers zijn echter
aanzienlijk. Een hoger inwonersaantal gaat samen met een hoger aantal lokale afdelingen in de
gemeenten. Frappant is dat een aantal kleinere gemeenten een groot aantal afdelingen van sociaalculturele
verenigingen heeft in verhouding tot hun bewonersaantal.
Het cultuuraanbod concentreerd zich in de grootsteden en centrumsteden. In plattelandsgemeenten
worden minder dans-, theater- en muziekvoorstellingen aangeboden. 77
Tot slot moet hier vermeld worden dat er ook talrijke verhalen, liederen en tradities zijn met een sterk
regionaal of lokaal karakter.
3.4. ‘Lifestyle’ en mentaliteit
De verandering van de dorpssamenleving gaat gepaard met een andere mentaliteit en een nieuwe
visie op de betekenis van een dorp. Vroeger was de binding met het dorp gebaseerd op geboorte,
woonduur en verbondenheid met de lokale samenleving. Nu is er eerder sprake van een lokaal
bewustzijn of dorptrots. Er is een nieuwe vorm van lokale territoriale binding: een betrokkenheid die
gebaseerd is op het samen werken rond ‘aangenaam wonen’ en woonkwaliteit. 78
72
De Decker P., 2003. Wroeten aan wonen op het platteland. p. 17-18
73
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting op het platteland. p. 62
74
Dessein J., Nevens F., Mathijs E., Van Huylenbroeck G., 2004. Sociale aspecten van duurzame landbouw in
Vlaanderen: een verkennende analyse. p.1
75
Vrind 2004/2005 Vlaamse regionale indicatoren. Een kwalitatief landbouw- en plattelandsbeleid, p. 396
76
Koning Boudewijnstichting, 2001. De hand aan de ploeg. p. 15
77
Vrind 2004/2005 Vlaamse regionale indicatoren. Een kwalitatief landbouw- en plattelandsbeleid, p. 399
78
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.25
21

Een andere trend is de verandering in de relatie tussen stad en platteland. Gezinnen komen meer en
meer hun vrije tijd op het platteland spenderen. Ze zoeken er rust, ruimte, ontspanning en
kwaliteitsproducten. Ook omgekeerd is er wat aan de hand: de plattelandsbewoners nemen sneller de
wagen om in de stad te shoppen in winkel of diensten die ondertussen niet meer in dorpen bestaan.
Redenen hiervoor zijn toegenomen mobiliteit, communicatiemogelijkheden en vrije tijd. 79
De burgers worden steeds mondiger. Zij willen steeds meer meepraten en meebeslissen. Participatie
wordt belangrijk in het maken van het beleid.
Elk van deze veranderingen zorgt ervoor dat het platteland niet enkel meer als productieruimte kan
worden benaderd. Tegenwoordig spreekt men steeds meer over het platteland als consumptieruimte.
Het wordt opnieuw erkend als een multifunctionele ruimte, waarbinnen verschillende functies elkaar
aanvullen, naast elkaar voorkomen of met elkaar in conflict komen.
79 De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.9
22

4. Economische dimensie
4.1. Plattelandseconomie
A. Economisch belang
De economische betekenis van kleinstedelijke gebieden en het buitengebied neemt toe. Reeds nu al
is deze ruimte betekenisvol voor de Vlaamse economie. 80 Na de verschuiving van een rurale naar een
industriële maatschappij, volgde de transformatie naar een dienstenmaatschappij. De recente
dynamiek wijst uit dat deze laatste verschuiving in de richting van een dienstenmaatschappij nog niet
ten einde is. Deze tendensen doen zich ook voor op het platteland. Het economisch belang van
nieuwe functies zoals consumptie, toerisme, recreatie op het platteland neemt toe.
De plattelandseconomie vertegenwoordigt in 2004 15% van de in Vlaanderen gecreëerde
werkgelegenheid en was goed voor 17% van de Vlaamse toegevoegde waarde. De werkgelegenheid
op het platteland groeide over een periode van 20 jaar (1984-2004) met 48% gegroeid tegenover 30%
voor geheel Vlaanderen. 81 De landbouwwerkgelegenheid daalde daarentegen in de periode tussen
1991-1999 maar de landbouw blijft een centraal gegeven op het platteland. 82
Kenmerkend voor het platteland is het hoog aantal zelfstandigen. In landelijk gebieden en de
landelijke overgangsgebieden ligt de verhouding ‘zelfstandigen/loontrekkenden’ meer dan de helft
hoger dan voor Vlaanderen als geheel. 83 Dit kan op twee manieren worden verklaard:
het zelfstandig ondernemerschap ligt op een hoger niveau ligt dan in steden;
een relatief gebrek aan bezoldigde jobs is de oorzaak van een soort noodondernemerschap, bij
gebrek aan alternatieven.
“Vermoedelijk ligt de waarheid ergens tussen beide.” 84 Ook hierin zijn er regionale verschillen. Het
aandeel zelfstandigen ligt hoger dan verwacht in de Westhoek, Roeselare – Tielt, en is duidelijk
kleiner in de Kempen en Noord-Limburg.
Er zijn verschillende vormen van ondernemerschap op het platteland. Er zijn de kleinere
ondernemingen (KMO’s), de industriële bedrijvigheid op bedrijventerreinen in het buitengebied en de
agrarische ondernemers (land- en tuinbouwers, loonwerkers).
B. Economische dynamiek 85 en werkgelegenheid 86
In landelijke gebieden wordt de economische dynamiek beïnvloed door de aanwezigheid van relatief
jonge bedrijven. Deze geven een impuls doordat zij doorgaans meer werkgelegenheidsplaatsen
creëren dan oudere bedrijven. Hierdoor is de werkgelegenheid relatief gezien sneller aan het groeien
dan in stedelijke gebieden.
Een andere factor die kan bijdragen tot de dynamiek is de opkomst van de kenniseconomie. Als
gevolg van een evolutie van de economie in de richting van een op kennis gebaseerde economie,
zullen klassieke lokalisatiefactoren zoals beschikbaarheid van ruimte, grondstoffen, arbeid en kapitaal
steeds minder determinerend zijn voor de keuze van de vestigingsplaats. Kennis en creativiteit
worden de belangrijkste inputfactoren. Ook het managen van deze twee kwaliteiten wordt een
kritische succesfactor voor de regionale ontwikkeling van de toekomst. 87
80 De Roo N., De Rynck F.,De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006, p.39
81 ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking. p.13
82 Koning Bouwdewijn stichting, 2001. de hand aan de ploeg. p. 13
83 ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking. p.13
84 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. p. 172
85 Cabus P., Vanhaverbeke W.,2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. p. 163-164
86 Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting op het platteland. p. 58
87 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. p. 163
23

De groei van de economie is vooral groot in het landelijke overgangsgebied in vergelijking met het
stedelijk gebied. Het gaat hier respectievelijk om een groei van +48 à 49% tegenover +22%. 88
C. Sterk gediversifieerd 89
De plattelandseconomie is sterk gedifferentieerd en heeft een specifieke eigenheid. De landbouw is
nog steeds sterk geconcentreerd op het platteland. Iets meer dan 50% van de werkgelegenheid in de
landbouwsector situeert zich op het platteland. Daartegenover staat de landbouw slechts in voor 10%
van de totale werkgelegenheid in de landelijke gebieden. De industrie en bouw is inzake
werkgelegenheid op het platteland drie maal zo omvangrijk als de landbouw en staat in voor 30% van
de werkgelegenheid. De dienstensector is de grootste belangrijkste werkgever met bijna 60% van het
totaal aantal jobs.
Voor wat de economische structuur betreft is er weinig verschil tussen de landelijke gebieden en de
landelijke overgangsgebieden. Beide gebieden hebben een sectorale verdeling van werkgelegenheid
van 10% in de landbouw, 30% in de industrie, 40% in de tertiaire sector en 20% in de kwartaire sector.
De kleinhandel is de grootste commerciële tertiaire sector op het platteland. Zij heeft er een grotere
betekenis dan in stedelijke gebieden. De zakelijke dienstverlening en de groothandel nemen de
tweede en de derde plaats in. Deze zijn in verhouding tot de meer verstedelijkte gebieden in
Vlaanderen echter niet gespecialiseerd. De gespecialiseerde sectoren zijn goed voor 75% van de
werkgelegenheid op het platteland. Voorbeelden zijn: voeding, textiel, meubelnijverheid,
machinebouw, metaal en bouwsector.
In de dienstensector wordt een minder uitgesproken patroon teruggevonden.
Belangrijk in deze context is dat de werkgelegenheid in de industrie minder sterk verminderd dan
elders in Vlaanderen. Ook de bouwsector doet het goed op het platteland. 90
D. Stad – Platteland
Een groot deel van de bestaande dynamiek op het platteland heeft te maken met de ligging ten
opzichte van de stedelijke gebieden. 91 Plattelandsgebieden in Vlaanderen zijn uitgesproken
flankeringsgebieden. Dit wil zeggen dat ze op zo’n korte afstand liggen van relatief grote verstedelijkte
centra dat ze er intense economische relaties mee ontwikkeld hebben. Dit is bijvoorbeeld anders in
landen als Frankrijk waar het Centraal Massief op een grotere afstand ligt van grote agglomeraties.
Stedelijke centra zijn van groot belang als tewerkstellingspolen voor inwoners van het platteland in
Vlaanderen. Bijgevolg kunnen stedelijke centra en plattelandsgebieden vanuit economisch oogpunt
niet los van elkaar worden gezien. 92 Bepaalde plattelandsgebieden liggen op korte afstand van
stedelijke centra. De korte afstand zorgt ervoor dat het platteland in aanmerking komt voor
bijvoorbeeld daguitstapjes, recreatiemogelijkheden en de aankoop van een tweede woning. Dit geeft
mogelijks aanleiding tot de sterke groei van de horeca in die gebieden. Omgekeerd hebben
plattelandsbewoners voordeel bij de nabijheid van het steden en dit met betrekking tot de
aanwezigheid van goederen en diensten, ontspannings- en recreatiemogelijkheden. 93 Ook hier zullen
er verschillen bestaan tussen en binnen bepaalde regio’s.
De pendelgegevens inzake woon- en werkplaats illustreren de relatie stad-platteland. 2/3 van de
werkenden in de landelijke gebieden en overgangsgebieden pendelt naar de stad om te werken.
Daartegenover staat dat 1 op 10 in de landelijke overgangsgebieden en 1 op 5 in de landelijke
gebieden in eigen gebied werkt. In de landelijke gebieden is er een jobdeficit (36%) dat oploopt tot 40
% in de landelijke overgangsgebieden. De stedelijke zones kennen een jobsurplus van 36%. 94
88 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. p. 173
89 ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking. p.13-14
90 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. p. 177
91 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – Beleidsnota
platteland 2003 – 2030. p.14
92 De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.109
93 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2001. De plattelandseconomie in de nabijheid van stedelijke gebieden. Ruimte en
planning Jg. 21 nr. 44, p. 314
94 ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking. p.14
24

Plattelandsgebieden zijn dus aangewezen op een ruimere regio in een tewerkstellingscontext. In een
aantal regio’s zoals in de Kempen, Noord-Limburg en Zuid-Limburg ligt de langdurige en
jongerenwerkloosheid boven het Vlaamse gemiddelde. 95
De afstand tussen de stedelijke gebieden en het ‘flankerende’ platteland is makkelijker te overbruggen
door de verbeterde netwerkinfrastructuur en ICT - toepassingen. Zeker in de kenniseconomie worden
reële verplaatsingen steeds beperkter. 96
E. Globaal - lokaal paradox
De global - local paradox gaat uit van het feit dat men zich binnen een mondiale economie richt op de
rol van ‘lokale’ (f)actoren in de lokale ontwikkeling. Deze paradox speelt zich niet enkel af in stedelijke
gebieden. 97 Ook op het platteland zijn deze twee tendenzen waarneembaar. Enerzijds kan op het
platteland het effect van de globalisering waargenomen worden. De globalisering leidt tot een gestage
uitsortering van bedrijven op het platteland. Tegelijkertijd winnen de aanwezige industrie en diensten
economisch aan belang. Zij zijn gegroepeerd op bedrijventerreinen, maar kennen in een aantal
gebieden ook sterke verspreiding in het landschap. 98
Anderzijds is er naast de mondialisering een tegengestelde beweging op gang: lokalisering, waarbij de
regio’s hun eigen troeven willen uitspelen en hun autonome werking willen bevestigen. Door deze
kleinschaliger lokale aanpak wil men het evenwicht tussen economie, milieu, gezondheid en sociale
ontwikkelingen beter kunnen opvolgen. 99
Er kan opgemerkt worden dat deze lokalisering in bepaalde mate gestimuleerd wordt door het lokale
en bovenlokale plattelandsbeleid. Er zijn verschillende bronnen van Europese, Vlaamse of provinciale
cofinanciering voor plattelandsprojecten waarbij de lokale plattelandseconomie wordt
100 101 102
opgewaardeerd.
F. Veranderde vestigingsmotieven
Terwijl het platteland vroeger niet of weinig aantrekkelijk was als vestigingsplaats, blijkt het nu in
plaats van overwegend locatienadelen, vooral locatievoordelen te bezitten. Plattelandstroeven als
geen congestie, goedkopere prijzen van gronden en panden, goed sociaal klimaat, maar ook groene
omgeving en goede woon- en leefomstandigheden spelen hierin mee. Dit leidt tot een toenemende
druk op de beschikbare economische ruimtes op het platteland. 103
Door schaalvergroting worden productie en consumptie ontkoppeld. Omgevingskwaliteiten en het
imago vormen hierbij de beslissende vestigingsfactoren. Klassieke troeven van een gebied
(aanwezigheid van hoger onderwijs, concentratie van infrastructuur) komen te staan tegenover nieuwe
troeven (beschikbaarheid van recreatiemogelijkheden, ruimte, boeiende woonmogelijkheden,
traagheid van het platteland, belang van identiteit). 104
G. Leegstaand en zonevreemde activiteiten op het platteland105
Veel bedrijven zijn niet op een bedrijventerrein gevestigd waardoor ze zonevreemd zijn. Recent zijn
een aantal richtinggevende beleidsinitiatieven ontwikkeld omtrent de positie van deze activiteiten.
Voorbeelden zijn het sectoraal BPA of ruimtelijk uitvoeringsplan en het planologisch attest. 106
95 Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting op het platteland. p. 58
96 Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor ruimtelijke
planning. p15
97 Cabus P., Vanhaverbeke W., 2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen, p. 67
98 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003 – 2030. p. 13
99 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p. 21
100 Oost-vlaanderen lanceert oproep plattelandsprojecten 10/07/2007. Belga
101 Zeven Kempense gemeenten willen platteland vernieuwen. 11/07/2007. Belga
102 Rurant ondersteunt Antwerpse plattelandsontwikkeling 22/08/2007. Belga
103 Provincie West-Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003 – 2030. p.15
104 De Roo N., De Rynck F.,De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006. p.26
105 ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking. p.15
25

In Vlaanderen zijn er 23.238 zonevreemde bedrijven, goed voor een toegevoegde waarde van 2.2
mld. EUR en een tewerkstelling van bijna 70.000 personen. Relatief gezien is de sterkste concentratie
van zonevreemde bedrijven te vinden in de meer landelijke gerichte arrondissementen zoals Tielt,
Diksmuide, Oudenaarde, Eeklo, Ieper, Roeselare, Tongeren, Dendermonde en Halle-Vilvoorde. Ze
zijn vooral terug te vinden in de bouwsector, de groothandel, het transport, de garagesector en de
voedingsnijverheid. 2/3 van de zonevreemde vestigingen is gelegen in open ruimtebestemmingen. De
rest bevindt zich in landelijk woongebied. 107
Volgens de ruimtelijke indeling in het bindende gedeelte van het RSV situeren 44% van de
leegstaande en/of verwaarloosde bedrijfsruimten in de periode 1997 – 2001 zich in de
buitengebiedgemeenten. 108 Ongeveer de helft van de leegstaande en/of verwaarloosde
bedrijfsruimten zijn voormalige landbouwbedrijven. 109 De totale oppervlakte van leegstaande en/of
verwaarloosde bedrijfsruimten in het buitengebied bedraagt 30% (1590ha) van de totale oppervlakte
(5169 ha) leegstaande en verwaarloosde bebouwing in Vlaanderen. 110
Ook wat de woningvoorraad betreft is een groot aandeel zonevreemd. Het wettelijk kader biedt nieuwe
perspectieven op het vlak van uitbreiding en/of aanpassing van deze zonevreemde woningen. De
zonevreemdheid bemoeilijkt de reconversie van karakteristieke gebouwen, zoals brouwerij, ast,
maalderij of landbouwbedrijf in een woonfunctie niet vanzelfsprekend. 111
H. Nieuwe economie
Op het platteland wordt in een economische context meer en meer gesproken over een ‘nieuwe
economie’. Nieuwe marktpotenties geven nieuwe impulsen aan de plattelands-economie. Deze
nieuwe potenties vloeien voort uit typische plattelandsproducten (ontwikkeling en verwerking van
streekproducten) en snel aanleverbare dienstverlening voor de omliggende stedelijke gebieden. Zeker
in regio’s met een groot aantal zelfstandigen is het klimaat voor nieuwe kleinschalige bedrijfjes erg
gunstig. Het is echter niet zo gemakkelijk om geschikte ruimtes op de markt te vinden. Het gevolg is
dat de activiteiten vaak zonevreemd – in de nabijheid van de woning - worden ontwikkeld. 112 Ook de
landbouw speelt hierop in en schakelt ten dele over van voeding naar productie aansluitend bij de
omgevingsfactoren. (zie paragraaf 4.2.C.d.)
Kwaliteit en duurzaamheid spelen in deze ‘nieuwe economie’ een steeds grotere rol. Een veelheid aan
kleinschalige lokale economische initiatieven komt tot ontwikkeling. Het gaat hier om een ‘symbolische
economie’. 113 Voorbeelden zijn: tuincentra, antiekzaken en restauratieateliers, muziekfestivals en
kunstroutes. Hierbij wordt aangesloten bij de unieke lokale en culturele geschiedenis. Ook worden
initiatieven aan bepaalde plaatsen gehecht, zoals bijvoorbeeld de poëziezomer in Watou en het
boekendorp te Damme.
I. Buurt- en nabijheidsdiensten114,115
Buurt- en nabijheidsdiensten leveren diensten die de levensomstandigheden en levenskwaliteit van de
buurtbewoners verbeteren. Het gaat over klusjesdiensten, wijkrestaurants, kinderoppas,
boodschappendienst, aanvullende thuishulp, vervoersdienst voor (minder mobiele) senioren,
buurtwacht, ontmoeting en gezelschap, groenonderhoud in sociale woonwijk, maken, herstellen en
onderhouden van zitbanken, enz. Zij geven een antwoord aan kleine en grotere noden in de
samenleving.
106 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland - beleidsnota
platteland 2003-2030. p.16
107 GEDAS, 2002. Studie leegstaande en/of verwaarloosde bedrijfsruimten. p. 19
108 Cabus P., Vanhaverbeke W.,2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen, p. 179
109 GEDAS, 2002. Studie leegstaande en/of verwaarloosde bedrijfsruimten. p. 19
110 Cabus P., Vanhaverbeke W.,2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen, p. 179
111 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland - beleidsnota
platteland 2003-2030. p.18
112 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor en vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota 2003-
2030. p. 15
113 De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.31
114 De Wakkere Burger en Viboso, 2005. Ter Zake – Juni 2005: Buurt en nabijheidsdiensten.
115 http://www.westhoek.be/info/ned/pers/detail.asp?persID=4021, 30/08/2005
26

Hoe verschillend de concrete werkingen ook zijn, toch hebben buurt- en nabijheidsdiensten steeds
een drietal gemeenschappelijke kenmerken die fundamenteel zijn nl. :
Buurt- en nabijheidsdiensten bouwen diensten uit die een antwoord zoeken op een
maatschappelijke behoefte met name op noden die nog niet of onvoldoende ingevuld worden.
Dit gebeurt door zinvolle en duurzame arbeid te organiseren op maat voor personen die moeilijk
toegang krijgen tot de gewone arbeidsmarkt.
Binnen de uitbouw en de organisatie van de buurt- en nabijheidsdiensten is participatie van
medewerkers en gebruikers cruciaal.
In de verschillende provincies kunnen dergelijke projecten worden terug gevonden. In de westhoek
bijvoorbeeld zijn er zeven buurt- en nabijheidsdiensten actief: Boodschappendienst, Buurtdiensten
Bellewijk Buurtdiensten ’t Park, Cultuurbus, Dorpsdienst NESTOR, Mobiel@telier en SENiorenTEAM
Ieper.
J. Buurtwinkels in een landelijke omgeving
Deze economische activiteiten in de Vlaamse dorpen en kleine steden lopen sterk terug. Op tien jaar
tijd halveerde de lokale kleinhandel in dorpen en kleine steden. Niet alleen bakkers en kruideniers
verdwijnen, ook banken en gemeente diensten trekken zicht terug. Hoewel in 2003 en 2004 de
dalende trend zich minder sterk heeft doorgezet, zakte het aantal buurtwinkels in 2005 tot onder de
6000. De afgelopen vijf jaar tekent zich een daling af van 14%. Oorzaken van deze trend zijn de
strenge reglementering in verband met hygiëne, fiscaliteit en administratie en de concurrentie van
winkelketens en shoppingcentra buiten de traditionele handelscentra. 116
De buurtwinkels spelen een belangrijke sociaal-economische rol in de ontwikkeling van de lokale
economie. De lokale handel zorgt voor werkgelegenheid en een gediversifieerd distributie-aanbod en
is noodzakelijk voor het maatschappelijk en buurtverzorgend netwerk dat op zich noodzakelijk is voor
de leefbaarheid van plattelandsgemeenten.
K. Regional Branding
Regional Branding is het bereiken van een cometitief voordeel dankzij het gebruik van het unieke
imago en identiteit van de streek. 117 De streekidentiteit wordt benut als label of merknaam waarrond
promotie kan worden gevoerd. 118 In Vlaanderen wordt in verschillende streken gewerkt rond Regional
Branding zoals bijvoorbeeld in het meetjesland.
4.2. Landbouw
A. Druk op de landbouw
Kenmerkend in Vlaanderen zijn de ideale omstandigheden voor landbouwactiviteiten. Met een mild
klimaat en een vruchtbare bodem herbergt Vlaanderen één van de beste groeiseizoenen in Europa.
Verder kent Vlaanderen een centrale ligging. 119
De land- en tuinbouwsector bekleedt als onderdeel van de plattelandseconomie nog steeds een
belangrijke plaats. Echter gaat de economische betekenis van landbouw relatief achteruit (andere
sectoren groeien). Een verdergaande liberalisering op Europees niveau zorgt ervoor dat slechts voor
een beperkt aantal niches in de landbouw nog een leefbare toekomst is weggelegd. Landbouw krijgt
meer en meer een functie toebedeeld in het kader van ecologisch beheer, landschapsbeheer,
recreatie en toerisme. In de ‘verbrede’ plattelandsontwikkeling vormt het versterken van de eigen
streekidentiteit een cruciale succesfactor. 120
116
Hoe belangrijk is uw buurtwinkel ?, www.unizo.be, geraadpleegd op 11/08/2007
117
Ian Dempsey.Presentatie: Regional Branding: Introductie & Context. www. meetjesland.be , geraadpleegd op
5/09/2007
118
Idea Consult i.s.m. Belconsulting. Juni 2006. Europese Structuurfondsen Programmaperiode 2007-2013. p. 15
119
Leterme Y., 10 mythes over de Vlaamse boer, p. 30
120
Instituut voor stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor
ruimtelijke planning. p.55
27

In de toekomst komen landbouwers voor een grote uitdaging te staan. Verschillende factoren dragen
hiertoe bij: 121
de eisen vanuit het Europees en Vlaams milieu- en waterbeleid vragen de komende jaren grote
inspanning;
burgers kijken kritisch naar de manier waarop geproduceerd wordt; de intensieve veehouderij ligt
daarenboven sterk onder vuur als gevolg van de verschillende dierencrisissen (MKZ, varkenspest,
vogelpest, BSE, vogelgriep H5N1, blauwtongvirus, …);
er worden toenemende eisen gesteld op het punt van dierenwelzijn.
Landbouwers moeten op elk van deze eisen trachten in te spelen terwijl de internationale concurrentie
toeneemt en de Europese steun aan de landbouw afneemt; velen komen dan ook voor de keuze te
staan hun bedrijf aan te passen of de bedrijfsvoering te beëindigen.
Steeds meer landbouwgezinnen grijpen de kans om in te spelen op de nieuwe markten en via deze
weg hun inkomsten meer zekerheid te geven. Onder de verzamelterm ‘agrarische verbreding’ worden
initiatieven rond hoevetoerisme, eigen verwerking en vermarkting, nieuw recreatief aanbod op de
boerderij, opnemen van taken inzake landschapsonderhoud, … samengebracht. (Zie paragraaf
4.2.C.d.)
B. Relatie landbouw – platteland
Landbouw is reeds enige tijd in een ingrijpend veranderingsproces betrokken. De landbouwsector is
niet meer dominant op het platteland. Dit impliceert echter niet dat het platteland van de economische
kaart geveegd wordt, integendeel. 122
Op het platteland is er sprake van concurrentie om de schaarse ruimte, zowel binnen de
landbouwsector als vanuit andere sectoren. Onder een sterke verstedelijkingsdruk wordt een
belangrijk deel van de gebieden sociaal minder aantrekkelijk en financieel onbetaalbaar voor land – en
tuinbouw. Voor wat het ruimtegebruik van de landbouw betreft daalde deze constant tot in 1990.
Nadien steeg de benutte landbouwoppervlakte geleidelijk terug als gevolg van de invoering van het
mestdecreet in 1991 en de hervorming van het Europees gemeenschappelijk landbouwbeleid in 1992.
De mestafzettingsproblematiek, de dimensievergroting en de omschakeling naar extensieve
landbouwsystemen doen de vraag naar de ruimte stijgen. De concurrentie voor de schaarse
productiefactor uit zich in de grondprijzen. Deze bleven tijdens de eerste helft van de jaren negentig
min of meer stabiel. In de tweede helft van de jaren negentig (1995 – 2002) zijn ze met de helft
gestegen. 123 Ondanks de grote druk op de landbouw blijft de landbouw de grootste ruimtegebruiker.
C. Bedrijfsvoering
a. Landbouwbedrijven: aantal en grootte
Het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen is ten opzichte van 1995 teruggelopen met ongeveer
28% tot 34.410 eenheden in 2005 dit is een daling van gemiddeld 3.3% per jaar. 124 Deze constante
afname manifesteert zich in alle provincies maar is minder sterk in West - Vlaanderen. 125
Aansluitend neemt ook het aantal landbouwers af. 126 Er zijn steeds minder bedrijven, maar wat de
bedrijfsgrootte betreft is er sprake van een schaalvergroting. 127 De gemiddelde oppervlakte
cultuurgrond per bedrijf is gevoelig gestegen (van 12,9 ha in 1995 naar 18,3 ha in 2005. 128 Ondanks
een gemiddeld percentage van 1,2% landbouwers in de totale actieve werkbevolking, tellen de
perifere gebieden van Vlaanderen soms meer dan 20% landbouwers in hun actieve bevolking. Vooral
121
Minister van Landbouw, natuur en voedselkwaliteit Nederland, 2004. Agenda Vitaal platteland. p. 15
122
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.81
123
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p. 251
124
Redactie Landbouwrapport, 2006. Landbouwbeleidsrapport 2005. p. 45
125
Vlaams Minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. Programma voor Plattelandsontwikkeling in
Vlaanderen. Periode 2000-2006. p. 21
126
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.142
127
Administratie Land- en Tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p. 16
128
Redactie Landbouwrapport, 2006. Landbouwbeleidsrapport 2005. p. 49
28

in de Westhoek, het Houtland, het Meetjesland en de Noorderkempen valt het platteland nog samen
met behoorlijk wat landbouwactiviteit 129 .
Arbeidsinhoud
De arbeidsinhoud van de landbouwer is de voorbije decennia sterk gewijzigd. Tegenwoordig moet de
landbouwer naast vakmanschap ook nog beschikken over heel wat ondernemerschap om het hoofd
boven water te kunnen houden. De arbeidsomstandigheden worden gekenmerkt door
onvoorspelbaarheid en oncontroleerbaarheid van essentiële productievoorwaarden zoals ziektes,
crisissen, weersomstandigheden en marktcondities. Ook worden de machines steeds complexer
waardoor de vereiste intellectuele capaciteiten steeds groter worden. Bij panne is men steeds meer
afhankelijk van externen. Dit zijn factoren die bij de landbouwer voor stress kunnen zorgen. Wanneer
meer experts worden ingeroepen voor het uitvoeren van bepaalde bedrijfspraktijken, verliezen zij een
deel van hun onafhankelijkheid en vrijheid. 130
b. Stress bij landbouwers
Stress bij landbouwers is een onderwerp dat zich in de taboesfeer bevindt, waardoor er tot nu toe
weinig over geschreven is. De gemiddelde land- en tuinbouwer heeft niet meer of minder stress dan
andere bevolkingsgroepen. 131 Ongeveer een kwart van de boeren lijkt het moeilijk te hebben om het
hoofd boven water te houden. Verschillende oorzaken kunnen hier aan de basis liggen:
landbouwers worden geconfronteerd met onvoorspelbare crisissen zoals dioxinecrisis,
watersnood, mond- en klauwzeer, vogelpest, natuurrampen, …;
de verandering van de arbeidsinhoud (zie paragraaf 4.2.C.b);
de overnameschuld; bij de overname worden in veel gevallen schulden overgenomen van de
ouders; wanneer een familiaal bedrijf onder meerdere erfgenamen moet verdeeld worden, wordt
het moeilijk om de eindjes aan elkaar te knopen;
gezondheidsproblemen zoals aanhoudende rugproblemen;
echtscheidingen;
onzekerheid over de gevolgen van de uitbreiding van de Europese Unie.
Vele landbouwers houden hun problemen voor zich. “De Boer zwijgt en ploegt voort.” 132 Vaak wendt
de landbouwer zich pas tot een beroepsorganisatie voor financiële steun of agrarische economische
raad of belt hij Agri Call 133,134 wanneer het echt niet meer gaat. Agri Call (een anoniem teleonthaal
voor werk en stress bij landbouwers) werd opgericht in 2001 toen de overheid inzag dat landbouwers
psychologische steun konden gebruiken. Een consulent van de Boerenbond of een andere
beroepsorganisatie helpt bij de zoektocht naar oplossingen. In bepaalde gevallen is echter het
stopzetten van het bedrijf de enige haalbare oplossing. In dit geval gaat een organisatie als de
Boerenbond via Agro - services, een groot interim-bureau voor boeren, mee zoeken naar een
geschikte job.
c. Gediversifieerde landbouw 135
De trends in de landbouw geven aan dat er in twee richtingen ontwikkelingen plaatsvinden. Enerzijds
evolueert de landbouw naar een relatief klein aantal grootschalige, professionele en innovatieve
landbouwbedrijven dat landbouwproducten produceert tegen lage kosten en zeer lage winstmarges en
dus afhankelijk is van schaalvoordelen en technologische vooruitgang om te kunnen overleven. 136
Deze Professionele landbouwbedrijven doen het erg goed. De Belgische handel in
landbouwproducten is goed voor 13,5 procent van het totale nationale handelssaldo. Dit is vooral te
129 Kesteloot, C. 2007. De Sociale agenda op het platteland. In: Bewonersparticipatie op het platteland.
Verslagboek studiedag, Overijse, 8 november 2007. p.14.
130 Dessein J., Nevens F., Mathijs E., Van Huylenbroeck G., 2004. Sociale aspecten van duurzame landbouw in
Vlaanderen: een verkennende analyse. p.27
131 Dessein J., Nevens F., Mathijs E., Van Huylenbroeck G., 2004. Sociale aspecten van duurzame landbouw in
Vlaanderen: een verkennende analyse. p.27
132 Vlaamse overheid, 2004. Weliswaar - Boerenpsalm deel 1- De moderne boer is een stresskip. p. 40
133 Vlaamse overheid, 2004. Weliswaar - Boerenpsalm deel 1- De moderne boer is een stresskip. p. 39-40
134 Communicatie dienst ALT, 2002. Buitenkansen, maandblad voor duurzame land- en tuinbouw nr.10. p. 14
135 De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland.
p.142-144
136 Mathijs E. , 2004. De nieuwe landbouw. p. 56-57
29

danken aan het succes van de Conférence-peer. Ook de uitvoer van prei en diepvriesgroenten scoort
Vlaanderen goed. 137 Anderzijds zijn er landbouwbedrijven die hun activiteiten diversifiëren.
Kleine bedrijven hebben vaak niet de mogelijkheid om de oppervlakte uit te breiden door schaarste
aan gronden en hoge grondprijzen. Voor hen zijn gespecialiseerde machines te duur om rendabel te
worden op het kleine bedrijf. Ook de huidige productiecijfers maken het voor hen niet aantrekkelijk om
te specialiseren in traditionele productierichtingen. Het inspelen op de steeds hogere eisen zorgt
ervoor dat de landbouwer moet investeren en dus meer kosten heeft. Deze elementen geven
aanleiding tot productiediversifiëring binnen kleine bedrijven. Maar ook grote bedrijven gaan hun
productie diversifiëren. Ook zij ondervinden immers moeilijkheden.
Er bestaat vandaag een grotere diversiteit aan productiewijzen en geleverde producten. De productie
van niet – voeding zoals energiegewassen en exotische dieren voor consumptie zoals bizons zijn
hiervan voorbeelden.
Er wordt aan productiedifferentiatie gewerkt via onder andere labeling, merken en streekproducten.
Voorbeelden hiervan zijn de biologische en de geïntegreerde landbouw. De differentiatie levert een
economische meerwaarde op. Deze vormen van diversificatie behoren nog steeds tot de primaire
(plantaardige) en secundaire (dierlijke) productie waardoor ze eigenlijk geen vormen van verbrede
landbouw zijn.
Een andere groep staat los van de primaire en secundaire productie. Het zijn ‘nieuwe’ functies of
‘oude’ functies die de landbouwer weer zelf in handen neemt. Hierin kan een onderscheidt worden
gemaakt tussen laterale en verticale verruiming. “Laterale (horizontale) verruiming of functieverbreding
zijn de activiteiten die zich in strikte zin buiten de activiteiten van de landbouw bevinden.” Hieronder
vallen bijvoorbeeld groenbeheer, hoevetoerisme, energieproductie, zorglandbouw en onthaalboerderij.
“Verticale verruiming houdt in dat activiteiten stroomopwaarts of stroomafwaarts in de productieketen
terug in handen van de landbouwer komen.” Landbouwers die de verwerking en verkoop van hun
producten terug in handen nemen is een voorbeeld van stroomopwaartse verticale verruiming. Een
voorbeeld van stroomafwaartse activiteit is het zelf mengen van krachtvoerders (de zelfmengers). In
beide gevallen gaat een grotere deel van de eindwaarde van het product naar de landbouwer. Enkel
deze laatste twee vormen zijn onderdelen van de verbrede landbouw. 138
d. Biologische landbouw
Zoals vermeld in bovenstaande alinea is biologische landbouw een vorm van diversificatie in de
landbouw. In deze productiemethode staan bodemvruchtbaarheid en milieu centraal. Typische
kenmerken zijn: een ruime vruchtwisseling, gebruik van groenbemesters en organische bemesting. Bij
de veeteelt gaat de nadruk liggen op dierenwelzijn, preventieve gezondheidszorg en biologisch
geteeld veevoerder. Hierbij is het gebruik van chemische - synthetische bestrijdingsmiddelen,
kunstmest, chemische toevoegingen in veevoer, groeistimulatoren, hormonen en genetische
gemodificeerde organismen (GGO) strikt verboden. 139
Het totale biologische areaal in Vlaanderen is tussen eind 2005 en eind 2006 met 3,5% toegenomen
en bedraagt 3.267 ha, waarvan 293 ha in omschakeling. 140 Tijdens1998-2001 groeide het areaal van
1000 ha tot 4000 ha. In 2002 stopte de groei en in 2003 verminderde het areaal. In 2004 werd zowel
voor het areaal als voor het aantal bedrijven een verdere daling vastgesteld. Op Vlaams niveau zijn de
3000 ha biologische landbouw slechts goed voor 0,5% van het totale landbouwareaal. Op 31
december 2006 telde Vlaanderen 232 biologische landbouwers. Dat zijn er 4 minder dan eind 2005.
Voornaamste oorzaak voor de stapzettingen is het niet kunnen voldoen aan de controlevereisten. 141
De biologische dierlijke productie kende een stijging van 7,5% t.o.v.2005 maar blijft een marginale tak
in vergelijking met de totale dierlijke productie in Vlaanderen. Dit is vooral het gevolg van een
verdubbeling van het aantal vleeskippen en van het aantal gehouden mestvarkens in tegenstelling tot
de andere categorieën. De biologische kweek van schapen en geiten steeg met 21 %. 142
137
Leterme Y., 10 mythes over de Vlaamse Boer, p. 41-42
138
Resource Analysis, 2003. Externe productie-omstandigheden voor landbouw met verbrede doelstellingen -
Eindrapport. p. 10-11
139
De Vlaamse gemeenschap, 2003. Actieplan biologische landbouw II. p. 5
140
Departement Landbouw en visserij, afdeling monitoring en Studie, 2007. De biologische landbouw 2006. p. 5
141
Departement Landbouw en visserij, afdeling monitoring en Studie, 2007. De biologische landbouw 2006. p. 7
142
Departement Landbouw en visserij, afdeling monitoring en Studie, 2007. De biologische landbouw 2006. p. 8
30

De daling die werd vastgesteld in 2004 tegenover 2003 was wellicht te wijten aan twee factoren: de
vraag van de consument stijgt niet (meer?) en wanneer de vraag zou stijgen dan kunnen de huidige
afzetstructuren hier niet voldoende op inspelen. Uit de omzetcijfers kan duidelijk worden vastgesteld
dat de supermarkten (als onderdeel van de distributiesector) belangrijk zijn in het geheel van de bioomzet
van de gehele sector. 143
e. De toekomst van landbouwbedrijven
Er zijn een aantal factoren die de toekomst van landbouwbedrijven bepalen. In deze paragraaf worden
achtereenvolgens besproken: de leeftijd van de landbouwer, de generatiewissel, de grootte en het
aantal landbouwbedrijven, het inkomen van de landbouwer en het opleidingsniveau.
Leeftijd van de landbouwer (bedrijfsleider). Er zijn 3 072 landbouwers of iets minder dan 1% van
de bevolking tussen 18 en 65 jaar. 144 Binnen de Vlaamse land- en tuinbouwsector is 7% van de
beroepsland- en tuinbouwers ouder dan 65 jaar. Slechts 3 % van de landbouwers is jonger dan 30
jaar. De gemiddelde leeftijd bedraagt in 2004 47,8 jaar. 145 Dit is niet abnormaal wanneer het
overdrachtmechanisme binnen een landbouwbedrijf in beschouwing wordt genomen.
Bij de gelegenheidslandbouwers is 48,2% ouder dan 65 jaar en niet minder dan 20,7% is tussen de 65
en 69 jaar oud. Niettegenstaande het hoge percentage van gelegenheids-landbouwers boven de 65
jaar, worden er veel gelegenheidslandbouwbedrijven beheerd door jonge bedrijfsleiders tussen 40 en
60 jaar. De bestaansredenen van zulke bedrijven zijn uiteenlopend: aanvullend inkomen, een
overgangssituatie waar in een overgangsfase een andere activiteit wordt uitgetest en het bedrijf wordt
voor lange of korte termijn behouden. 146
In grootstedelijke gebieden komen duidelijk minder landbouwers in de jongste en meer in de oudste
leeftijdscategorie voor in vergelijking met de landbouwers in het buitengebied. 147
Generatiewisseling. Slechts weinig landbouwers vinden nog een overnemer voor hun bedrijf. Dit
betekent dat het aantal jonge bedrijfsleiders zal afnemen. Hierbij dient een onderscheid te worden
gemaakt tussen grote en kleine bedrijven. Bedrijfsleiders ouder dan 50 jaar hebben in meer dan de
helft van de gevallen een opvolger in de grotere bedrijven terwijl er voor de kleinere bedrijven zeer
weinig opvolgers zijn. Er is een duidelijke toename van het aantal bedrijven waar nog geen beslissing
over de opvolging genomen is. Vaak treedt er de situatie op waarbij het landbouwbedrijf bij de
generatiewisseling door één van de kinderen in nevenberoep op een eerder extensieve wijze wordt
verder gezet. Ofwel gaat na modernisering en arbeidsrationalisatie één van de partners uit werken om
het gezinsinkomen aan te vullen. 148
Slechts 13,7 % van alle landbouwbedrijven waarvan het bedrijfshoofd ouder is dan 50 jaar heeft een
vermoedelijke opvolger. Vooral kleinere bedrijven hebben te kampen met een opvolgingsprobleem. 149
Andere veranderingen manifesteren zich op het vlak van het gezinsstructuur. Het aandeel gescheiden
landbouwers is tussen 1992 – 2000 verdubbeld. Het aantal ongehuwden stijgt van 12,50% tot 13,90%.
Ook deze evoluties komen op langere termijn de generatiewisseling niet ten goede. 150
Afname van het aantal bedrijven. Het aantal bedrijven neemt af. Het inkomen van de overblijvende
landbouwers hangt voor een niet onbelangrijk deel af van het afvloeiritme. Het verminderen van het
aantal bedrijven maakt schaalvergroting mogelijk. Wanneer niet de aantallen, maar de
productieomvang in rekening wordt gebracht, is de evolutie minder gunstig, omdat het precies de
kleine bedrijven zijn die verdwijnen en dus de schaalvergroting van de overige bedrijven sterk beperkt
blijft. Aangezien de productiestructuur, de productierichting en de bedrijfsomvang regionaal
verschillen, is de opvolging en afvloei ook regionaal gedifferentieerd. 151
143
Persbericht 4 februari 2005 stand van zaken biologische landbouw in Vlaanderen (2004),
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/nieuws/05/0204.html, 8/02/2005, p. 2-3
144
Smedt D., 2004. De Socio-economische status van de landbouwer. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Administratie Planning en Statistiek. p. 6
145
Redactie Landbouwrapport, 2006. Landbouwbeleidsrapport 2005. p. 57
146
Koning Boudewijnstichting, 1999. Boeren in de knel – Armoede in land- en tuinbouw. p.42
147
Smedt D., 2004. De Socio-economische status van de landbouwer. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Administratie Planning en Statistiek. p. 7
148
Koning Boudewijnstichting, 1999. Boeren in de knel – Armoede in land- en tuinbouw. p.43-44
149
Redactie Landbouwrapport, 2006. Landbouwbeleidsrapport 2005. p. 58
150
Koning Boudewijnstichting, 2002. Erop of eronder – Bestaans(on)zekere boeren en hun
overlevingsstrategieën. p. 11
151
Koning Boudewijnstichting, 1999. Boeren in de knel – Armoede in land- en tuinbouw. p.44
31

Inkomen van de landbouwer. Het inkomen van de landbouwer is onzeker en instabiel. Dit is het
gevolg van de instabiliteit van de prijzen en in minder mate van de opbrengsten. Het inkomen
verschilt ook sterk per streek en per bedrijfstype. Het gemiddelde landbouwinkomen (exclusief
tuinbouw) per arbeidseenheid wordt voor 2003 geraamd op 22.800, een duidelijke toename t.o.v.
2002. De vvoorbije 3 jaar lag het landbouw inkomen gemiddeld zo’n 10.000 € onder het vergelijkbare
inkomen van loontrekkenden in het geheel van de economie. 152
Opleidingsniveau. Er is een afname van het aantal mensen met uitsluitend praktische ervaring ten
voordele van bedrijfsleiders met een basisopleiding en vooral met een volledige landbouwopleiding.
Het aandeel van de laatste groep verdubbelde in de voorbije tien jaar. 153 Wanneer de bedrijfsleiders
worden ingedeeld volgens opleiding, zien de groepen er als volgt uit: enkel praktische ervaring (58%),
basisopleiding landbouw (21%) een volledige landbouwopleiding aan universiteit of hoger instituut
(21%). 154
Professionalisering. Professionalisering zal in de toekomst een belangrijke succesfactor zijn voor het
voortbestaan van de land- en tuinbouwsector in Vlaanderen. Professionalisering houdt geen verband
met de omvang van een bedrijf. Ook een klein bedrijf kan innovatief en creatief inspelen op nieuwe
tendensen op een snel veranderende markt. 155
4.3. Energie en natuurlijke rijkdommen
A. Energie
Aardolie, aardgas, uranium en steenkool zijn allemaal uitputbare energiebronnen. De energiebehoefte
groeit nog elke dag waardoor het noodzakelijk is te zoeken naar alternatieve bronnen. Natuurlijke
verschijnselen zoals zon, wind en water bieden mogelijkheden. 156 Europa is op dit moment voor 50%
afhankelijk van energie-import. Aangezien de mondiale energiebronnen geconcentreerd zijn op een
beperkt aantal plaatsen, brengt deze afhankelijkheid economische, politieke en milieurisico’s met zich
mee. Diversificatie van energiebronnen kan niet alleen deze afhankelijkheid verminderen maar heeft
ook een gunstig effect op de werkgelegenheid in verschillende sectoren zoals landbouw, transport,
industrie, … Dit kan aanleiding geven tot de ontwikkeling van nieuwe markten voor
landbouwproducten. 157 De Vlaamse land- en tuinbouw en het platteland kunnen hierin dan ook een
belangrijke rol gaan spelen.
Een voorbeeld van dergelijke hernieuwbare energie is energie uit biomassa (bv. energiegewassen
(zoals suiker of oliehoudende gewassen), houtafval, akker- en tuinbouwresidu”s, GFT en groenafval,
mest, waterzuiveringsslib, ….) of bio-energie. 158
In België is de productie van energie uit bioteelten nog beperkt tot enkele kleinschalige projecten. In
de Verenigde staten, Canada en Zweden leveren bioteelten reeds elektriciteit. In Zweden is meer dan
10 000 hectare bestemd voor energieteelten. Het potentieel van energieteelten in Vlaanderen is naast
de beschikbare ruimte ook sterk afhankelijk van de biomassaopbrengst per hectare.
Ook de anaërobe vergisting van afvalstoffen en mest in Vlaanderen is nog beperkt wanneer dit
vergeleken wordt met Duitsland, Denemarken of Zweden. Hetgeen in Vlaanderen gebeurt is vooral
ontstaan vanuit de noodzaak van mestverwerking. Vlaanderen werd in 2007 volledig aangeduid als
kwetsbaar gbied en heeft nood aan een stabiele wetgeving inzake mestverwerking. 159 Steeds meer
aandacht gaat ook uit naar de verwerking van GFT en organisch-biologisch afval. Landbouwers
152 Administratie planning en statistiek, 2002. Vrind 2004/2005 – hoofdstuk 12: Een kwalitatief landbouw en
plattelandsbeleid. p. 380
153 Administratie planning en statistiek, 2002. Vrind 2004/2005 – hoofdstuk 12: Een kwalitatief landbouw en
plattelandsbeleid. p. 380
154 Redactie Landbouwrapport, 2006. Landbouwbeleidsrapport 2005. p. 59
155 Leterme Y., 10 mythes over de Vlaamse Boer, p. 109
156 Innovatiesteunpunt, Nieuwsbrief december 2004, Energie(k) boeren. p. 1
157 ODE Vlaanderen, Duurzame Energie. 2007. p. 45
158 Garcia Cidad V., Mathijs E., Nevens F., Reheul D., 2003. Energiegewassen in de Vlaamse landbouwsector,
Steunpunt duurzame landbouw. p.1
159 “Mestverwerking heeft stabiele wetgeving nodig” Interview Sibylle Verplaetse. Januari 2006.
www.vilt.be.
32

plannen vaker een biogasinstallatie waarbij organische materiaal zoals mest en energiegewassen
omgezet worden in groene energie. Toch staat de buurt er vaak zeer sceptisch tegenover. 160
Een alternatief zijn biobrandstoffen. Zij zijn een milieuvriendelijk alternatief voor de niet onuitputtelijke
voorraad aardolieproducten. Ze worden gewonnen uit koolzaad, suiker-bieten, graan of maïs. 161 De
interesse voor biobrandstof wordt aangewakkerd vanuit Europese. In diverse EU-lidstaten laat de
doorbraak van biobrandstoffen op zich wachten. Belangrijkste oorzaken hiervan zijn de huidige
denkbeelden over biobrandstoffen: het snobistische economisch denken ‘groter, grootst, de ‘te nemen
of of te laten'-mentaliteit en de vraag om een volledige accijnsafschaffing voor de biobrandstof 162 .
Het introduceren van biobrandstoffen in België verloopt moeizaam. Belangrijkste reden hier is de
verdubbeling van de prijzen voor plantaardige oliën uit palmnoten en koolzaad en de sterke stijging
van de prijs voor granen als basis voor bio-ethanol. De productie van biodiesel in Vlaanderen blijft
voorlopig beperkt tot 2.000 ton per week door enkele bedrijven. Andere projecten kennen vaak
bouwtechnische problemen 163 .
De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) rapporteerde in 2007 dat
het stimuleren van biobrandstoffen de voedselprijzen zal doen stijgen en hele wouden en waterrijke
gebieden zal vernietigen, terwijl de impact van deze brandstoffen in de strijd tegen de opwarming van
de aarde eerder bescheiden zal zijn 164 . Volgens de OESO kunnen biobrandstoffen de uitstoot van
broeikasgassen met maximaal drie % indijken. De prijs die daarvoor betaald moet worden, is volgens
de OESO onevenredig groot. Volgens de conclusies van de Europese top van maart 2007 willen de
EU-lidstaten echter dat biobrandstoffen tegen 2020 tien procent van de markt voor
vervoersbrandstoffen vertegenwoordigen 165 .
Nog een andere vorm van herbruikbare energie is windenergie. 166 Windturbines moeten tweederde
van de Vlaamse doelstellingen inzake hernieuwbare energie invullen. De inplanting van windturbines
gaat echter hier en daar gepaard met problemen. Vanuit de ruimtelijke ordening kiest men voor het
groeperen de turbines langs bijvoorbeeld waterwegen of spoorwegen. De overheid laat inplanting van
een turbine in agrarisch gebied pas toe wanneer minstens de helft van de elektriciteit op het
landbouwbedrijf zelf gebruikt wordt. Er zijn echter weinig landbouwers die zoveel elektriciteit
verbruiken. 167 In 2005 waren er 31 installaties van windparken. 168
Belangrijke voorwaarden voor de inplanting van windturbines zijn de zorg voor de omgeving 169 en
optimale windomstandigheden. Hierdoor wordt vooral gekozen voor open plaatsen en hoge masten.
Onderzoek wijst uit dat de meest geschikte locaties gelegen zijn in zee en ten westen van de as
Kortrijk-Antwerpen. Het gaat veelal om landbouwgebied. De reeds gerealiseerde windmolenparken
liggen echter hoofdzakelijk in industrie- en havengebied. Naast deze parken op land worden sinds
2001 in Vlaanderen projecten voor windmolenparken in het Belgische deel van de Noordzee
opgestart. Momenteel is er sprake van drie offshore projecten. Het meest gevorderde project is het
innovatieve windmolenpark op de Thorntonbank voor Zeebrugge (C-Power). 170 171 Een tweedeproject
in uitvoering is het windmolenpark op de 'bank zonder naam' voor Knokke (consortium Eldepasco). 172
Belwind (onderdeel van Econcern) kreeg in 2007 een concessie voor de bouw van een
windmolenpark op de Bligh Bank voor de kust van Oostende. Het park kan klaar zijn in 2011 maar dat
is grotendeels afhankelijk van bouwvergunningen en een milieueffectenrapport 173 .
De windturbines zullen voorzien in een groot deel van de nog te realiseren hernieuwbare
energiedoelstelling voor ons land tegen 2010 174 .
160
Buurt sceptisch over biogas na opendeurdag. 17/09/2007. Belga
161
Biologische brandstof biedt onze landbouw kansen , 08/03/2005, Het Volk
162
"Biobrandstoffen eisen vooral minder snobisme", 06/09/2007, Belga.
163
Productie biobrandstof loopt vertraging op in België, 25/08/2007, Belga.
164
Organisation for Economic Co-operation and Development. Round Table on Sustainable
Development. Biofuels: is the cure worse than the disease? Paris, 11-12/09/2007. SG/SD/RT(2007)3
165
OESO-studie plaatst vraagtekens bij biobrandstoffen, 11/09/2007, Belga.
166
Organisatie voor Duurzame energie Vlaanderen, 2004. Duurzame Energie – wegwijzer 2004. p. 27-31
167
Innovatiesteunpunt, Nieuwsbrief december 2004, Energie(k) boeren. p. 1-2
168
Organisatie voor Duurzame energie Vlaanderen, 2006. Duurzame Energie – wegwijzer 2007. p. 33-40
169
Degraeve, C., 2005. Eindwerk: Windturbines en landschap. Katholieke Universiteit Leuven.
170
http://www.mumm.ac.be, 26/09/2007.
171
Windmolens op Noordzee leveren stroom eind 2008, De Morgen. 24/05/2007.
172
Eerste windmolens verrijzen volgend jaar in zee. 05/07/2006. De Morgen.
173
Belwind haalt vergunning binnen voor windmolenpark in Noordzee. 26/06/2007. Mediafin.
33

B. Natuurlijke rijkdommen 175
De oppervlaktedelfstoffen in Vlaanderen, waaronder de verschillende zandsoorten, klei- en
leemsoorten dragen nog steeds bij tot de economisch belangrijke woning- en wegenbouw, samen
met andere industrietakken zoals de steenbakkerij-, de kunststof – en de glassector.
In Vlaanderen komen volgende oppervlaktedelfstoffen voor:
♦ Klei en Leem
Voorbeelden zijn Ieperklei, Klei van de Kempen, Polderklei en alluviale klei, Leem ten westen van
Brussel, Kortrijkse klei, Boomse Klei, Leem in Zuid-Limburg en het oostelijke deel van Vlaams-
Brabant. Zij worden verwerkt tot bijvoorbeeld gevelbaksteen, binnenmuren, bakstenen,
draineerbuizen, dakpannen, vloertegels, …
♦ Bouwzand en vulzand
Voorbeelden hiervan zijn tertiaire zanden uit Oost-Vlaanderen en centraal West-Vlaanderen en uit
Vlaams-Brabant. Deze worden gebruikt voor aanvul- en ophoogtoepassingen, drainagezand,
stabilisatiezand, metselzand, betonzand, …
♦ Grind
Dit wordt ontgonnen op het Kempisch Plateau-Maasvallei. Deze worden gebruikt als
hoofdcomponent van beton, ballastmateriaal voor spoorwegen, wegverhardingen en stortsteen
voor waterbouwwerken, …
♦ Kwartszand
Kwartszand, ook wel glaszand genoemd, is de meest waardevolle delfstof van Vlaanderen. De
ontginningsgebieden bevinden zich enerzijds in Mol-Lommel en anderzijds in Maasmechelen. In
de glasindustrie wordt kwartszand als basisgrondstof gebruikt voor verschillende toepassingen.
Een andere belangrijke hulpbron is water dat wordt gewonnen uit het platteland. Water wordt zowel
gewonnen uit het grondwater als uit het oppervlakte water. Voor wat grondwater betreft kan
samenvattend gesteld worden dat door de geologische gesteldheid van de provincie Oost- en West-
Vlaanderen (dagzomen Ieperse klei), er daar relatief minder waterwinningen in vergelijking met de
overige provincies. De meeste en grootste waterwinningen in Vlaanderen komen vrijwel uitsluitend
voor ten oosten van de lijn Mechelen – Brussel.
Opvallende ontwikkeling is de investering van de landbouw in speciale zuiveringsinstallaties waarbij
polderwater wordt gezuiverd tot drinkwater voor de veestapel. 176
Aansluitend is er neerslagwater. In onze geürbaniseerde gebieden vloeit het overgrote deel van het
regenwater via afvoerpijpen en straatverharding naar de meestal gemengde rioleringsstelsels. In dit
verband moet dan ook gewezen worden op de problemen van wateroverlast en watertekort die
hierdoor veroorzaakt wordt. In juli 2007 kampte West-Vlaanderen met zware wateroverlast waarbij
ook de landbou zwaar getroffen werd. 177 Verder moet hier ook worden vermeld dat water wordt
178, 179,180
opgevangen in privé-waterputten en spaarbekkens.
4.4. Toerisme en recreatie
A. Platteland als consumptieve ruimte
Het platteland wordt meer en meer ook een consumptieve ruimte. Hiervoor zijn verschillenden
redenen: de wijziging in werkplanning, de verkorting van de werktijden en de kortere loopbanen.
Hierdoor beschikken de mensen reeds een aantal jaar over meer vrije tijd. Deze trend is echter niet
algemeen. Arbeiders, alleenstaanden en niet-werkenden hebben meer vrije tijd dan zelfstandigen,
mensen met kinderen en voltijds werkenden. 181 Samen met een toegenomen mobiliteit, de zorg voor
gezondheid en een zoektocht naar onthaasting en authenticiteit zorgt dit voor een toegenomen
aandacht voor het platteland. Deze evolutie wordt nog versterkt door een aantal demografische
174 Windmolenpark in Noordzee kan eindelijk gebouwd worden, 22/05/2007. Belga.
175 http://www.vlaanderen.be/natuurlijkerijkdommen, 4/03/2005
176 Boer zuivert polderwater voor vee. 24/11/2006. Belga.
177 Getroffen landbouwers moeten waterschade aangeven" 28/07/2007. Belga.
178 VIWC, 2002. Ontwerp waterbeleidsplan Vlaanderen – 2002-2006. p. 28 - 80
179 VIWC, Water in de waterketen, http://viwc.lin.vlaanderen.be, 11/08/2005
180 Landbouw en natuur gebaat bij spaarbekken in Zedelgem 21/06/2006. De Standaard.
181 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Tijd voor vrije tijd ?. p. 40
34

ontwikkelingen zoals de groei van het aandeel actieve senioren, het toenemend aandeel
eenpersoonsgezinnen en een groter aandeel jonge koppels zonder kinderen 182
De recreatieve vraag volgt de trends in de vrijetijdsbesteding. De mensen hebben andere
verwachtingen van hun vakantie: belangrijk worden korte activiteiten met veel afwisseling, actief en
gezond bezig zijn, individueel en zelfstandig trajecten uitstippelen, aandacht voor sfeer, couleur
locale,… Aansluitend gaat de recreant toenemende kwaliteitseisen stellen: de esthetiek van de
omgeving is belangrijk en men wil geen geur of lawaaioverlast. Die eisen leven ook bij nieuwe
bewoners van het platteland. 183
Steeds meer wordt een verblijf op het platteland of een hoeve gekozen als vakantiebestemming. Het
aanbod is verscheiden. Het gaat van actieve hoeves waar kinderen met de boer mee op stap kunnen
tot een omgebouwd dorpsschooltje of oude pastorie, sfeervolle gastkamers waar genieten en tot rust
komen centraal staan, …
De troeven die het platteland biedt kunnen een antwoord bieden op de vernieuwde vraag.
Tegelijkertijd zijn het echter net deze elementen die onder grote druk komen te staan. Een te
onstuimige consumptieve dynamiek zou immers het evenwicht bedreigen voor de schaarse open
ruimte en de resterende kwetsbare kwaliteiten. Het principe van goed medegebruik is hier dan ook
belangrijk. 184
Plattelandsbewoners ontdekken stilaan dat hierdoor ‘brood op de plank komt’. Verblijfsrecreatie en
toerisme zijn naast een belangrijke bron van werkgelegenheid ook ruimtelijk gezien in expansie.
Recreatie genereert een draagvlak voor moeilijkere thema’s zoals erfgoedzorg, natuur en milieu. 185
B. Streekidentiteit en imagebuilding
Streekidentiteit en imago spelen een steeds grotere rol. De verhoogde aandacht voor
belevingskwaliteit, natuur, milieu, het ruraal erfgoed en lokale voedings- en drankspecialiteiten liggen
aan de basis hiervan. Een gevolg is dat ‘producten’ met een sterk eigen profiel en unieke identiteit het
goed doen (bv. streekbieren). De marktwaarde van het gebied wordt steeds in grotere mate bepaald
door het karakter en het imago van het gebied zelf. Anderzijds is er sprake van banalisering,
uniformisering, verlies van identiteitsverschillen tussen stad/platteland en tussen de verschillende
landschappen onderling. 186 Telecommunicatie en snelle vervoersmiddelen ondersteunen
economische, sociale en culturele interacties die tegelijk lokaal en globaal zijn. Dit heeft gevolgen voor
de identiteit van plaatsen: plaatsen verliezen hun absolute betekenis. 187
Mede dankzij steeds betere leefomstandigheden is er een stijgende interesse voor vormgeving,
cultuur en identiteit. Het vormt de basis van de toeristisch recreatieve dynamiek wat een
vestigingselement is voor bedrijven en een motief bij het kiezen van een woonplek. Tot slot is er
belangstelling voor een aantal wat verwaarloosde troeven: donkerte, stilte, rust, openheid en
perspectief.
Op bepaalde locaties op het platteland worden de omgevingskwaliteiten en identiteit gebruikt voor het
uitbouwen van het imago van hoogstaande festivals op Vlaams niveau: Folk Dranouter, Jazz in Bilzen,
poëzie in Watou, … De omgevingskwaliteit en identiteit maken wezenlijk deel uit van de attractiviteit
van een deel van het Vlaamse cultuuraanbod: musea, demonstratiedagen, kinderboerderijen,
landbouwleerpaden, natuurleerpaden, oorlogsthema’s, grensthema’s. 188
182 Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003 – 2030. p. 23
183
De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumenten. p.50
184
Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003 – 2030. p. 23
185
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S., 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p. 10
186
Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 200 -2030. p. 25
187 Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor
ruimtelijke planning. p. 76
188 De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006. p.52
35

5. Natuur, milieu en landschappen
5.1. Milieubewustzijn
Vlaanderen kent een verscheidenheid aan ecotypes: rivier- en beekvalleien, boscomplexen, stranden,
marine estuaria en duinen, polders, veldgebieden, reliëfcomponenten, enz. De samenleving wordt
zich steeds meer bewust van het belang van deze groene, open ruimten en van hedendaagse
problemen in relatie tot het milieu, de gezondheid, … 189
Niettegenstaande het belang van de resterende natuur toeneemt, neemt de kwaliteit ervan nog steeds
af. De kwaliteit van natuur als hoofdfunctie neemt zeer geleidelijk toe. Toch blijft de natuuruitbreiding
marginaal. Natuur buiten natuurgebieden krijgt daarentegen geleidelijk kansen. Het gaat hier meestal
om publieke gronden die een bijbestemming ‘natuur’ krijgen. Ook agrarisch natuurbeheer op private
gronden doet langzaam zijn intrede. Meer en meer bossen en natuurgebieden worden toegankelijk
gemaakt voor het publiek. Begeleidende educatieve omkadering en educatieve infrastructuur worden
er uitgebouwd. Hierdoor krijgt multifunctionaliteit geleidelijk aan een kans. 190
De betekenis van ‘natuurbeheer’ werd totaal overhoop gehaald. Terwijl het enkele tientallen jaren
geleden nog aannemelijk leek om natuur te bewaren in geïsoleerde reservaten, is “het vandaag een
evidentie dat ‘natuur’ opgevat wordt als het zo autonoom mogelijk laten functioneren van organismen
binnen bepaalde habitats en ecosystemen.” Dit is alleen mogelijk binnen een ruimtelijke structuur van
onderling verbonden habitats. Gebieden met belang voor de ecologie en het waterbeheer worden
gevrijwaard van ontwikkeling, of daar worden aan de ontwikkeling voorwaarden opgelegd. Afbakening
van een VEN/IVON, speciale beschermingszones, overstromingsgebieden en anderen, is hier de
beste garantie. 191
5.2. Relatie landbouw-leefmilieu 192
Discussies over de afbakening van natuurgebieden en landbouwgebieden en de strijd rond het
mestactieplan hebben de spanningen tussen landbouw en natuur op de spits gedreven. Vandaag
wordt meer en meer duidelijk dat zowel landbouw als natuur belang hebben bij een dialoog en
samenwerking. Voor landbouw biedt dit immers perspectieven voor verbreding en verdieping van de
bedrijfsvoering. Voor natuur is het de manier om te werken aan een verbreding van het
maatschappelijk draagvlak.
Landbouw en milieu zijn sterk met elkaar verweven. De functie van het milieu voor de landbouw kan in
drie groepen worden onderverdeeld 193 ;
bron-functie: het milieu is voor de landbouw een bron van grondstoffen (grond, energie en water);
put-functie: de landbouw oefent druk uit op het milieu; ongewenste bijproducten komen in bodem,
lucht en water terecht;
dienst-functie: het aanbod van open landschap en recreatiemogelijkheden door de land- en
tuinbouw.
Een mogelijke vorm van samenwerking tussen landbouw en natuur zijn de beheerovereenkomsten.
Deze hebben tot doel boeren te stimuleren om aandacht te hebben voor natuur en natuurontwikkeling.
De landbouwers krijgen een vergoeding voor deze inspanningen (bv. a.d.h.v.
beheersovereenkomsten). 194 Op dit moment engageert zich een beperkte groep voor agrarisch
natuurbeheer. Landbouwers aarzelen echter om erin mee te stappen. Die twijfel heeft veel te maken
met de onzekere toekomst. Twijfels zijn er over het feit of de beheerovereenkomsten na vijf jaar nog
zullen verder gaan en of er dan ook nog vergoedingen zullen zijn. Een andere onzekerheid zit hem in
189
De Roo N., De Rynck F., Vandelannoote S. , 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. p.21
190
De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering. p. 45
191
Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor
ruimtelijke planning. p. 53
192
Koning Boudewijnstichting, 2003. Boeren met natuur – gesprekken over agrarisch natuurbeheer. p. 25
193
Administratie land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsplan 2003. p. 35
194
Koning Boudewijnstichting, 2003. Boeren met natuur – gesprekken over agrarisch natuurbeheer. p. 1
36

de vraag naar de omkeerbaarheid van beheerovereenkomsten. De vrees bestaat dat door de zorg
voor natuur, percelen als ‘waardevol natuurgebied’ zullen worden beschouwd.
5.3. Verstoringen 195,196,197
Heel wat menselijke activiteiten hebben een invloed op het leefmilieu. Ondanks de inspanningen die
her en der gebeuren blijft er sprake van verschillende verstoringen die onder andere het platteland
beïnvloeden.
Achtereenvolgens worden hier de volgende verstoringen besproken: verdunning van de ozonlaag en
klimaatsverandering, verontreiniging en aantasting van de bodem, verstoring van watersystemen,
vermesting, verzuring, hinder, versnippering, verlies aan biodiversiteit en bodemerosie. De
verschillende thema’s vertonen onderling raakvlakken en verbanden.
A. Verdunning van de ozonlaag en gobal change
De Verdunning van de ozonlaag brengt een toename van de hoeveelheid UV-straling die het
aardoppervlak bereikt met zich mee. Dit heeft op zijn beurt een effect op de gezondheid, met name
een toename van de oogaandoeningen zoals cataract en een verhoogd risico op huidkanker, op
planten, met name een dalende opbrengst en op aquatische ecosystemen, met name een
vermindering van planktonproductie. 198
Over de laatste 50 jaar is de concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer waarneembaar
toegenomen. Verschillende factoren dragen hiertoe bij: 199
• de verbranding van fossiele brandstoffen (CO2) en de verwijdering van afval (methaan uit
stortplaatsen en CO2 uit verbrandingsprocessen),
• een sterke groei in de transportsector, de industriële bedrijvigheid, landbouw- en
veeteeltactiviteiten en de zuivering van afvalwaters
• alternatieven voor ozonafbrekende stoffen
• wereldwijde ontbossing en de wijziging van bodemgebruik door menselijke activiteiten
Een hoger concentratie aan broeikasgassen geeft aanleiding tot de opwarming van de aarde. De
hieruit volgende klimaatswijzigingen kunnen negatieve gevolgen hebben voor zowel de natuur, de
mens, de economie en de maatschappij in zijn geheel, zoals: 200
• extreme weercondities (zwaardere stormen, overstromingen, toenemende droogtes, verandering
van moessonpatronen, … );
• negatieve impact op zowel terrestrische als aquatische levensgemeenschappen (een toename in
sterfte- en ziekte- patronen ten);
• (indirecte) een verspreiding van besmettelijke ziekten (bv. malaria en gele koorts), …
Voor Vlaanderen zijn er voorzichtige voorspellingen dat de gemiddelde temperatuur tegen 2100 zal
stijgen met 2°C en de neerslag met 1 tot 4%. De ver schuiving in neerslagritmes kan meer
overstromingen veroorzaken in de winter en langere periodes van droogte in de zomer. Dit zal
ongetwijfeld gevolgen hebben voor de soorten teelten en de biodiversiteit. De toename van CO2 kan
de groei van de gewassen bevorderen maar andere factoren, zoals erosie en bodemvochtigheid,
kunnen de opbrengst weer in een andere richting doen evolueren. De stijging van de zeespiegel zal
ook bij ons gevolgen hebben voor de duinengordel en de lager gelegen polders. 201
Klimaatsverandering is geen exclusief Vlaams probleem. Hierdoor moet Vlaanderen bijdragen tot en
wereldwijde verbetering van de toestand door internationale afspraken te respecteren.
Broeikasgassen dragen bij tot klimaatsverandering. 202 In uitvoering van het klimaatverdrag werd in
1996 ‘het Kyoto Protocol’ afgesloten. (zie 6.1.C.) 203
195 Instituut voor natuurbehoud, 2004. Natuurrapport 2003. p.135-176
196 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 39-215
197 VMM, 2004. MIRA – T rapport. p. 147 - 366
198 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Milieubeleidsplan 2003-2007, pp. 41
199 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Milieubeleidsplan 2003-2007, pp. 41
200 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Milieubeleidsplan 2003-2007, pp. 41
201 Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p. 17-18
202 Administratie Land en Tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsplan 2003. p.44-45
203 Administratie Land en Tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsplan 2003. p.44-45
37

B. Verontreiniging en aantasting van de bodem 204
De bodem bevat zowel het grondwater als andere bestanddelen en levende organismen. De mens
verstoort de natuurlijke bodemtoestand wat aanleiding geeft tot bodemverontreiniging en
bodemaantasting.
Bodemverontreiniging is het resultaat van menselijke activiteiten waarbij milieugevaarlijke stoffen
zoals zware metalen, organische stoffen en pesticiden in de bodem terechtkomen. De kwaliteit van
de bodem gaat hierdoor achteruit. De omvang en de ernst van de bodemverontreiniging in Vlaanderen
is lange tijd onderschat en nog steeds niet volledig gekend.
Bodemaantasting heeft betrekking op het verlies aan bodemkwaliteit als gevolg van onder meer
bodemerosie, verlies van materialen (vb. calcium), verzilting, verdichting, wijzigingen in het microreliëf,
profielafbraak en verminderde diversiteit van bodemfauna en -flora.
Ook verdroging is een vorm van aantasting van de bodem. Als gevolg van erosie worden steeds meer
mensen geconfronteerd met modderoverlast. In het Vlaams Gewest situeert de problematiek zich
vooral in de hellende leem- en zandgebieden van Midden-België. De totale oppervlakte van gebieden
met erosieproblemen wordt geschat op 500 000 ha.
“Waterbodemverontreiniging gaat over de opname en vrijstelling van milieugevaarlijke stoffen in relatie
tot de draagkracht en de kwaliteitsdoelstellingen van het aquatisch milieu. Bij de ruiming van
waterlopen wordt de verontreiniging op land gebracht. Ook wanneer verontreinigde waterlopen
overstromen, kan de bodem verontreinigd raken. De afzetting van sedimenten op de bodem van
waterlopen, rivieren en kanalen is een natuurlijk verschijnsel. De omvang van het sedimenttransport is
echter aanzienlijk toegenomen als gevolg van menselijke ingrijpen en erosie van (land)bodem.
De waterkwaliteit verbetert langzaam in Vlaanderen. Maar door een toenemende riolerings-graad
nemen overstromingen toe.
C. Verstoring van watersystemen 205
a. Verdroging
“Verdroging is het effect dat het gevolg is van de verstoring door menselijke beïnvloeding van de
waterinhoud en cyclus van waterlopenstelsels en bodem.” 206 Het resultaat hiervan is dat er minder
water beschikbaar is voor mens en natuur. In het milieubeleidsplan wordt de verdrogingsproblematiek
samen gezien met het integraal waterbeleid en de verontreiniging van oppervlaktewater. Centraal in
het waterbeheer staat ‘de Europese kaderrichtlijn water’.
Verdroging heeft een direct effect op de typische biodiversiteit van vroegere vochtige gebieden.
Bedreigingen zijn afkomstig uit twee richtingen. Enerzijds is er de overexploitatie van watervoorraden
wat betrekking heeft op het grondwater. Anderzijds is er standplaats-verdroging 207 wat verband houdt
met het ondiepe grondwater en het oppervlaktewater dat hiermee in wisselwerking staat. Het
ecosysteem is rechtstreeks op deze waterlaag aangewezen.
Het versneld afvoeren van water door ondermeer drainage, rechttrekken en verdiepen van
waterlopen, verminderde infiltratie of aanleggen van dijken, leidt enerzijds tot verdroging maar
anderzijds ook tot een verhoogd risico op overstromingen en verlies aan structuurdiversiteit van het
watersysteem.
In dit kader werden de voorbijgaande jaren heel wat inspanningen gedaan om bijvoorbeeld de
oppervlakte van beschermde oeverzones te vergroten.
b. Verontreiniging van oppervlaktewater
De belangrijkste verontreiniging in het kader van oppervlaktewater is afkomstig van de lozing van
verontreinigende stoffen. De meeste verantwoordelijkheid voor de verspreiding van die stoffen ligt bij
huishoudens, landbouw en industrie. De huishoudelijke belasting van het oppervlaktewater is sinds
1990 duidelijk afgenomen. Ondanks deze vooruitgang behoort Vlaanderen nog steeds tot de
204 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 98-110
205 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 98-122
206 Instituut voor natuurbehoud, 2004. Natuurrapport 2003. p.154
207 Standplaatsverdroging wijst op de achteruitgang van de vochttoestand van de bodem ter hoogte van de
standplaats van een vegetatie
38

achterblijvers binnen Europa. 208
De visie op het waterbeheer is grondig aan het veranderen. Het nieuwe waterbeheer wordt
gekenmerkt door een integrale systeembenadering van waterhuishouding waarbij het accent van
water ‘keren’ verschoof naar water ‘bergen’ en ‘beheersen’. Het water wordt meer en meer benaderd
als een ordenend principe. Het waterbeleid tracht het gebruik van waterzieke gronden en
overstromingsgebieden te vermijden voor functies die zware schade kunnen lijden. 209
D. Vermesting
“Vermesting is de verhoging van de beschikbaarheid van nutriënten in bodem, water en lucht,
hetgeen de ecologische processen en biodiversiteit verstoort.” 210 Ondanks het feit dat de antropogene
nutriëntenemissie dalen, blijven de nutriënten-concentraties toenemen.
Zowel het mest- als het waterzuiveringsbeleid spelen een rol bij het verminderen van het
nutriëntengehalte. 211 In de vermestingsproblematiek is landbouw een belangrijke speler. De dierlijke
mestproductie toont in 2003 een daling ten opzichte van voorbijgaande jaren. Dit was een gevolg van
de afbouw van de veestapel en de vermindering van de productie door voedermaatregelen. Ook de
mestverwerking was gestegen in 2003 tegenover 2002. De mestexport nam daarentegen iets af. 212
De vermesting heeft gevolgen voor de biodiversiteit. Een nutriëntarme bodem en/of grondwater is voor
veel plantensoorten een essentiële voorwaarde. Ook aquatische systemen ondervinden er gevolgen
van. Sterke vermesting kan eutrofiëring met algenbloei, vertroebeling van oppervlaktewater,
zuurstoftekort met soms massale dood van vissen en ongewervelde dieren tot gevolg hebben. In het
menselijk lichaam kunnen nitraten worden omgezet tot nitrieten die door een binding met
zuurstoftransporterende hemoglobine de zuurstoftoevoer in het lichaam kunnen verminderen. Baby’s
zijn hier vanaf een bepaalde dosis gevoelig voor. 213
E. Verzuring
”Verzuring staat voor de gezamenlijke effecten van zwavel- en stikstofhoudende verbindingen die via
de atmosfeer worden aangevoerd en van waaruit zuren (zwavelzuur en salpeterzuur) gevormd
kunnen worden. Deze verbindingen zijn afkomstig van de uitstoot van gassen zoals zwaveldioxide
(SO2), stikstofoxide (NO en NO2 samen NOx) en ammoniak (NH3).” 214
In Vlaanderen blijft het gebruik van bestrijdingsmiddelen en de bemestingsdruk groot. De landbouw
draagt bij tot de verzuring door de emissie van ammoniak, zwaveldioxide en stikstofoxide in de
lucht. 215
Verzuring is een belangrijk onderdeel van de milieuproblematiek. Verzuring is niet alleen schadelijk
voor de gezondheid van de mens, maar zorgt ook voor erosie van gebouwen, verzuring van water en
bodem, het aantasten en afsterven van bossen en de verarming van de natuur. Zaveldioxide en
stikstofoxide kunnen over grote afstand vervoerd worden en dat maakt van verzuring een
intercontinentaal probleem. Uitzondering hierop is ammoniak, dat vooral een lokale
landbouwgerelateerde invloed heeft.
F. Hinder 216
Deze vorm van verstoring houdt zowel geluids-,trillings-, geur-, stof-, rook- en geluidshinder in. Het
kan beschreven worden als “een onaangenaam zintuiglijk gevoel met zowel een objectief als een
subjectief karakter.” De objectieve beoordeling is gebaseerd op fysische eigenschappen, de
frequentie, de duur en de variabiliteit in de tijd. De subjectieve beoordeling wordt beïnvloed door de
leeftijd, het moment van de dag, historiek of betrokkenheid bij de bron.
208
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
209
Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitdaging voor
ruimtelijke planning. p.53
210
Instituut voor natuurbehoud, 2004. Natuurrapport 2003. p.138
211
Administratie planning en statistiek, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p. 41
212
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
213
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 77
214
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 69
215
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschep, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
216
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 161 - 174
39

Kenmerken van deze vorm van verstoring zijn het lokale karakter en directe merkbaarheid. Gevolgen
van deze verstoringsvorm kunnen bijvoorbeeld zijn: geestelijke aantasting, lichamelijke aantasting van
het welzijn (stress, hartritmestoringen, braakneigingen), materiële aantasting van goederen… Naast
gevolgen voor de mens zijn er ook effecten op fauna en flora.
Geluidshinder afkomstig van een afzonderlijke geluidsbron zoals bijvoorbeeld een auto, veroorzaakt
enkel verstoring in haar onmiddellijke omgeving. Hiertegenover staat dat alle geluidsbronnen (bv. het
verkeer) samen een verstoring veroorzaken over het volledige Vlaamse grondgebied. De nog steeds
toenemende mobiliteitsbehoefte als gevolg van een verhoogde economische activiteit draagt bij tot
een toename van het verkeer. De drukke periode gaat al maar langer duren en de verkeersintensiteit
’s nachts verhoogt en verplaatst zich naar secundaire wegen. Dit komt de stilte niet ten goede.
Het percentage van de bevolking dat potentieel ernstig gehinderd wordt door geluid bedraagt
ongeveer 18% en was in 2003 niet significant gewijzigd, net zomin als in de jaren daarvoor. 217
Geurhinder kan zowel lichamelijke als geestelijke gevolgen hebben. Deze vorm van hinder kan
hoofdpijn, braakneigingen, verstoring van de slaap, verlies aan eetlust en stress tot gevolg hebben.
Deze verstoring is nauw verbonden met thema’s als verontreiniging door fotochemische stoffen,
verzuring, vermesting, verontreiniging van oppervlaktewater en versnippering. In 2004 was 5,2 % van
de Vlamingen ernstig tot extreem gehinderd door geur, dit was een daling t.o.v. 2001 met bijna 2 %. 218
Lichthinder is het gevolg van overlast door kunstlicht. Lichtvervuiling wordt veroorzaakt door
bijvoorbeeld lichtbronnen die te fel schijnen, te veel en verkeerd licht uitstralen in de verkeerde richting
of op het verkeerde moment. Dit veroorzaakt strooilicht, storend licht of hemelgloed zodat
lichtvervuiling ontstaat.
Deze verstoringsvorm wordt in de hand gewerkt door een toenemende nadruk op decoratieve
verlichting bij monumenten en stadvernieuwingsprojecten, het toenemend onveiligheids-gevoel dat
vraagt om meer verlichting en het uitdeinen van de bebouwde oppervlakte, wat een verhoogt aantal
verlichtingstoestellen per inwonersaantal vraagt.
De minste hinder van geluid, licht of geur is te vinden in het buitengebied. Deze verstoringsvormen
nemen toe op het platteland door toenemend gebruik van deze buitenruimte. Congestie en
verkeersoverlast zijn niet langer uniek stedelijke fenomenen. Stilte en donkerte worden schaarse,
kostbare collectieve goederen. 219 De aanleg van nieuwe verkeersinfrastructuur en de campagnes van
elektriciteitsleveranciers voor verlichting van gebouwen knagen aan de nachtelijke duisternis.
Zonevreemde bedrijven, maar ook bepaalde recreatieve ontwikkelingen (quads, moterkolonnes,
deltavliegers, helikoptervluchten enz.) doorbreken de stilte. 220
G. Versnippering
Versnippering (ook wel fragmentatie genoemd) is “de verdeling van de ruimtelijke gehelen in kleine
en/of minder samenhangende gehelen.” 221 De toenemende verstedelijking in Vlaanderen leidt tot
versnippering en een verlies aan samenhang waardoor de relaties tussen de ruimtelijke structuur en
de gebruikers ervan wordt verstoord. Natuurlijke en halfnatuurlijke habitats raken van elkaar
gescheiden waardoor uitwisseling van organismen niet meer vanzelfsprekend is en in bepaalde
gevallen zelfs onmogelijk wordt. Dit leidde tot een sterk dalende biodiversiteit in Vlaanderen. 222
Gevolgen van een grotere versnippering zijn: verhoogde randeffecten, verlies aan functionaliteit van
ecosystemen en vermindering van de ecologische leefbaarheid.
De versnippering heeft vooral een negatief effect op de dierenpopulatie en dit meer specifiek voor de
migratiemogelijkheden tussen geschikte leefgebieden. Dit heeft tot gevolg dat bepaalde zeldzame
dierenpopulaties enkel nog voorkomen in gebieden met verschillende, maar over het algemeen kleine
versnipperde habitats, waardoor hun instandhouding bedreigd wordt.
217
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschep, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
218
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschep, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
219
De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006. p.53
220
Provincie West-Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een Vitaal West-Vlaams platteland – eigenheid en
werking. p.22
221
Instituut voor natuurbehoud, 2004. natuurrapport 2003. p.167
222
Vlaams minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. programma voor plattelandsontwikkeling in
Vlaanderen. Periode 2000-2006. p.13
40

In dit kader richt het natuurbeleid zich al jaren op de ontwikkeling van een samenhangend netwerk
van natuurgebieden (VEN, IVON, Natura 2000, enz.). De aanpak is hoofdzakelijke gericht op het
instandhouden, herstellen en ontwikkelen van “metapopulaties” 223 Cruciaal hierin is de aanpak van de
migratiemogelijkheden tussen de leefgebieden.
H. Verlies aan biodiversiteit 224
“Biodiversiteit verwijst naar de variabiliteit onder levende organismen van allerlei herkomst, met
inbegrip van , onder andere, terrestrische, mariene en andere aquatische ecosystemen en de
ecologische complexen waarvan zij deel uitmaken. Het omvat mede de diversiteit binnen soorten,
tussen soorten en van ecosystemen.” 225
De aanwezige biodiversiteit wordt sterk bepaald door het grondgebruik en de milieukwaliteit. Het
verlies aan biodiversiteit is het gevolg van menselijk activiteiten die het evenwicht tussen de
natuurlijke processen en de functies ingrijpend veranderd heeft. Veel levende soorten zijn met
uitroeiing bedreigd. De oorzaak is vooral te zoeken in het feit dat deze soorten hun natuurlijke habitat
kwijtgeraken door menselijke activiteiten.
Belangrijk in het behoud van biodiversiteit is het behouden van (natuurlijke) heterogeniteit en
dynamiek van de ecosystemen. Ondanks de genomen maatregelen zoals reglementering en het
toenemend aantal reservaten, gaat de biodiversiteit in Vlaanderen nog steeds achteruit.
I. Bodemerosie 226
In vele streken in Vlaanderen is bodemerosie op akkers een groot probleem, omdat akkers een
groot gedeelte van het jaar onbedekt zijn. Het gaat hier om erosie door afstromend regenwater
en door bewerking (bewerkingserosie). Meestal liggen hiervoor verschillende factoren aan de
basis: een gevoeliger bodemtype, een slechte bodemstructuur, een steile helling, weinig
begroeiing, enz.
Als gevolg van intense regenbuien spoelt er in Centraal België ongeveer 1,5 à 2 miljoen ton
vruchtbare bodem weg van de akkers. Dit heeft negatieve gevolgen voor bodemkwaliteit en de
landbouw. Er bestaan een breed gamma aan erosiebestrijdingsmaatregelen om de negatieve
gevolgen van het proces zoveel mogelijk te verminderen. In Vlaanderen kan een financiële
ondersteuning worden verkregen om het erosieprobleem aan te pakken. Landbouwers bijvoorbeeld
kunnen gedurende vijf jaar een beheerovereenkomst afsluiten om erosiebestrijdende en
erosiebeperkende beheersmaatregelen te treffen, zoals de aanleg van grasbufferstroken en
grasgangen, niet-kerende bodembewerking, directe inzaai, enz.
5.4. Onroerend erfgoed en beleving
A. Onroerend erfgoed
Belangrijk in de identiteit van het platteland zijn de talrijke elementen van het rurale erfgoed zoals
hoppestaanders, verldkruisen en kapellen, hoogstamboomgaarden en archeologische vindplaatsen,
… . Heel wat gebouwen, veldwegen, landschappelijke patronen of punctuele landschapselementen
verdwijnen of dreigen in bepaalde gevallen te verdwijnen als gevolg van zonevreemdheid,
leegstandtaks, niet tijdig beschermen of ondersteuning, het niet optreden van de overheid of het
gerecht,… Platgooien, nivelleren is vaak het meest voor de hand liggende en goedkoopste alternatief.
Andere elementen verdwijnen niet fysiek maar verliezen hun waarde. Oorzaken hiervan zijn: het
vlakbij inplanten van boerderijen op nieuwe plekken, het leggen van hoogspanningsleidingen, cabines,
223 Metapopulaties zijn (tijdelijk) ruimtelijk gescheiden deelpopulaties van planten en dieren waarbij interactie en
uitwisseling van individuen plaatsvindt. (Milieubeleidsplan 2003-2007, p. 175)
224 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 183 - 214
225 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. p. 183
226 KINT-IRGT, 2005. Bodemerosie in België – Stand van zaken. p. 64-66
41

infrastructuurwerken, het bouwen van nieuwe of tweede woningen op landbouwbedrijven zonder
aanpassing aan de stijl van de rest van de bebouwing. 227
Naast erfgoed-elementen moet hier ook vermelding worden gemaakt dat het Vlaamse platteland ook
wordt gekenmerkt door heel wat grote domeinen (landgoederen) die aan bepaalde gemeentes of
streken een bijzonder cachet geven en een hoge recreatieve waarde bezorgen.
Standaardisatie en vervlakking geven aanleiding tot identiteitsverlies. Het gaat hier om het verdwijnen
van kleinschalige landschapselementen, het verdwijnen van oriëntatiepunten, de afname van de
belevingskwaliteit. Naast algemene trends is ook de vervaging van regionale verschillen opmerkelijk.
Hiertegenover staat het feit dat het behoud van historische kenmerken in de ruimte steeds hoger op
de agenda komt te staan. Het behoud van het landschap is de laatste jaren veel meer op de
voorgrond gekomen. Het instrumentarium is sterk in ontwikkeling. De regionale landschappen kregen
hun decretale basis en bedekken reeds grote delen van Vlaanderen. Opvallend is dat in de
waardering van de bestaande landschappen, naast eerder wetenschappelijke afwegingen, ook de
gebruikswaarde van de landschappen mee in rekening wordt genomen. 228 In deze context vormt de
“Landschapsatlas” een nuttige basis voor de identiteit en differentiatie van landschappen in het
Vlaamse gewest. . 229 Deze atlas vormde ook een vernieuwde referentie voor de bepaling van
landschapswaarden.
B. Beleving
Hoewel de theoretische grondslagen van landschapsperceptie nog in ontwikkeling zijn, werd de
jongste decennia heel wat vooruitging geboekt. Een veelheid aan disciplines deden hun inbreng in de
ontwikkeling van theoretische grondslagen. Naast deze inbreng moet ook rekening gehouden worden
met de complexiteit van landschapsperceptie- en beleving op zich: naast de individuele kenmerken
van de persoon spelen immers ook de culturele en maatschappelijke invloeden een belangrijke rol bij
de beleving van het landschap. 230
Op dit moment wordt vanuit het Steunpunt voor duurzame landbouw (Stedula) een onderzoek verricht
met als doelstelling indicatoren te ontwikkelen voor een duurzaam landbouwlandschap. 231
227
De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006. p.51
228
Instituut voor Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor
ruimtelijke planning. p.54
229
Hofkens, E., Roosens, I. 2001. Landschapsatlas.
230
Stedula, 2004. Perceptie en beleving van landbouwlandschappen in Vlaanderen: litertuurstudie en theoretisch
kader. p. 1-2
231 http://www.stedula.be, 12/08/2005
42

6. Beleidskader
6.1. Mondiaal beleid
A. RAMSAR–akkoorden232
De RAMSAR-akkoorden zijn een internationale overeenkomst over watergebieden met internationale
betekenis. De akkoorden hebben tot doel wereldwijd waterrijke gebieden te behouden en het
verstandig gebruik van watergebieden te bevorderen.
In België zijn er zes RAMSAR-gebieden, waarvan vier in Vlaanderen: De Kalmthoutse Heide, Het
Zwin en omgeving, de Blankaart en Ijzerbroeken en schorren van de Beneden-Zeeschelde. Voor deze
gebieden heeft de Vlaamse regering een aantal beschermings-maatregelen en beperkingen wettelijk
vastgelegd.
B. Biodiversiteitsverdrag 233
Het Biodiversiteitsverdrag verbindt ecologische, economische en sociale vraagstukken. Het verdrag
werd tijdens de milieutop in Rio de Janeiro door 156 staten ondertekend. Momenteel ligt het aantal op
182 staten. Dit verdrag heeft als doelstellingen: het behoud van biodiversiteit, duurzaam gebruik van
biodiversiteit en rechtvaardige verdeling van genetische bronnen.
In België wordt het verdrag opgevolgd door het nationaal knooppunt voor het verdrag inzake
biologische biodiversiteit: het Nationaal Instituut voor Natuurwetenschappen. 234
C. Klimaatsverdragen, Kyotoprotocol, Agenda 21
Samen met de mondialisering van de economie komt er ook een globalisering op gang van
internationale bewegingen die een bijdrage willen leveren aan een duurzamere samenleving. De
bewegingen willen onder meer de nog toenemende kloof tussen arm en rijk en de druk op het milieu
verkleinen. Er treden wereldwijd protestbewegingen op waaraan niet alleen milieuactivisten
deelnemen, maar ook sociale organisaties en zelfs enkele regeringsleiders. Wereldcongressen zoals
in Rio de Janeiro, Kyoto, New York en Johannesburg en de hieruit voorvloeiende richtlijnen en
uitgebreide actieprogramma’s wijzen op een wereldwijde bezorgdheid inzake duurzame ontwikkeling.
Actieprogramma’s zoals Agenda 21 zijn plannen met betrekking tot de klimaatsverandering en het
behoud van biodiversiteit. Zij hebben ongetwijfeld een impact op de nationale en regionale
beleidsagenda’s. Het positieve effect is dat ze bijdragen tot het ontwikkelen van lange termijnvisies en
een horizontale benadering van de beleidsmateries. 235
Stilaan groeit het besef dat ontwikkelingen meer inhouden dan economische vooruitgang. Agenda 21
moet ingebed zijn in een breed sociaal programma. Dit moet leiden tot betere toegang tot onderwijs,
recht op een redelijke levensstandaard, toegang tot het normale maatschappelijke leven,
mogelijkheden tot het leiden van een gezond leven,…
D. WTO (World Trade Organisation)
De World Handels Organisatie (WTO) werd opgericht in 1995. Haar doelstelling is het bevorderen van
vlotte, vrije, eerlijke en voorspelbare internationale handelsstromen of liberalisering van de
wereldeconomie. De WTO streeft deze doelstelling na via: het beheren van handelsakkoorden, het
fungeren als forum voor handelsonderhandelingen, het beslechten van handelsgeschillen, het
evalueren van nationaal handelsbeleid van individuele lidstaten, het bijstaan van landen uit het Zuiden
op het vlak van internationale handel en het samenwerken met andere internationale organisaties. 236
Op dit ogenblik is de in 2001 gestarte Doha onderhandelingsronde aan de gang. Wanneer deze
succesvol afgerond wordt zal dit een belangrijke impact hebben op de liberalisering van de
landbouwmarkten en het plattelandsbeleid voor Europa, België en dus ook voor Vlaanderen.
232 Instituut voor natuurbehoud, 2004. Natuurrapport 2003. p. 216
233 Instituut voor natuurbehoud, 2004. Natuurrapport 2003. p. 217
234 http://bch-cbd.naturalsciences.be/belgie/implementation/foc_pt.htm, 13/01/05
235 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse voor Vlaanderen. p. 18- 26
236 http://docs.vlaanderen.be/channels/hoofdmenu/vlaanderenint/multilateraal/wereldhandelsorganisatie.jsp,
11/02/2005
43

Met GATT en nu WTO (World Trade Organisation) mag men nu eindeloos verder blijven produceren
waardoor alle landbouwgebieden in de wereld met elkaar in competitie treden. Door een beleid gericht
op export aan te moedigen, wordt de grootschalige landbouw bevorderd en dit ten nadele van de
duizenden kleine zelfstandige boeren die van hun gronden worden verdreven door de
grootgrondbezitters. Het gevolg daarvan is enorme plantages met alleen nog maar monoculturen. Er
ontstaat bodemerosie en bodemuitputting en een groot verlies aan biodiversiteit. De zelfvoorziening
van die landen wordt daardoor verder bedreigd. Het opdringen van onze landbouwtechnieken aan de
landen in het Zuiden zal de eigen autochtone landbouw (zonder kunstmest en pesticiden) verder in
concurrentie brengen en de afhankelijkheid vergroten. 237,238 Diverse NGO’s zoals bijvoorbeeld
Vredeseilanden en Wervel, … ijveren in de context naar een koppeling tussen platteland- en
ontwikkelings-beleid.
6.2. Europees beleid en EU- Uitbreiding
A. Het Europees land- en plattelandsontwikkelingsbeleid 239
Het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) heeft tot doel de landbouwers een redelijke
levensstandaard te bieden en de consumenten tegen eerlijke prijzen te voorzien van
kwaliteitsvoedsel. De manier waarop deze doeleinden worden bereikt, is in de loop der jaren
veranderd. De sleutelbegrippen zijn nu voedselveiligheid, milieubehoud op het platteland en 'waar
voor je geld’. 240 Door de ministers van landbouw werd in 2003 overeenstemming bereikt over de
hervorming van het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB). Op die manier wordt meer
aangesloten bij mondiale beleidsdoelstellingen en ontwikkelingen op het terrein van de internationale
handel (WTO). Men biedt een basis voor een meer duurzame en meer marktgerichte landbouw. Een
aantal fundamentele aanpassingen werden doorgevoerd. Het doel hiervan was de landbouw in de
Europese Unie meer concurrentiëler maken, een duurzame marktgerichte landbouw te bevorderen en
de plattelandsontwikkeling te versterken. Met de hervorming wil de Europese overheid meer geld
vrijmaken voor de plattelands-ontwikkeling. 241 Vanaf 2007 heeft het dan ook een eigen programmering
en een eigen fonds: het Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (ELFPO). Voor de
periode 2007-2013 zijn er in de Europese Unie 94 nationale en regionale
plattelandsontwikkelingsprogramma’s. Het programma in Vlaanderen is daar één van.
Het Europees landbouwbeleid bestaat uit twee pijlers.
Een eerste pijler houdt het markt- en inkomstenbeleid in. Dit heeft tot doel ervoor te zorgen dat de
concurrentiele landbouw meekan met de globalisering. Belangrijk bij de hervorming is dat uitbetaalde
steun voortaan losstaat van de omvang van de productie. Of met andere woorden: de productie van
de landbouwproducten wordt niet langer meer ondersteund. De meeste premies die de landbouwers
tot nu toe als rechtstreekse steun kregen, worden vervangen door één enkel steunbedrag: de unieke
bedrijfstoeslag. De hoogte van deze toelage is afhankelijk van de naleving van normen op het gebied
van milieu, voedselveiligheid, gezondheid van dieren en planten en dierenwelzijn, en van de eis dat
alle landbouwgrond in een uit landbouw- en milieuoogpunt goede staat wordt gehouden. (“crosscompliance”)
Een tweede pijler is deze van de plattelandsontwikkeling. In Vlaanderen is het voornaamste doel van
deze pijler de landbouwsector structureel te ondersteunen en economisch weerbaar te maken. Ook
wil deze pijler het milieu en de natuur verbeteren door steun te verlenen voor landbeheer en de
kwaliteit van het bestaan in plattelandsgebieden verbeteren en diversificatie van de economische
bedrijvigheidbevorderen. Het Leader-initiatief, vroeger een apart communautair programma, tenslotte
wil de diversificatie van de economische activiteiten in plattelandsgebieden bevorderd met behulp van
innoverende, geïntegreerde en participatieve strategieën voor territoriale ontwikkeling. 242
237 http://www.wervel.be, 11/08/2005
238 http://www.vredeseilanden.org, 11/08/2005
239 Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.49-64
240 Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.49
241 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Mid Term Review. p. 5
242 http://europa.eu/scadplus/glossary/rural_development_nl.htm, 14/08/2007
44

Ter bevordering van de uitwisseling van goede praktijken, de leniging van vormingsbehoeften en het
ondersteunen van samenwerking is zowel een Europees als een Vlaams Ruraal netwerk ( in
Departement Landbouw en Visserij) voor plattelandsontwikkeling voorzien. 243
B. Lobbyen 244
De Europese vereniging van boerenbonden (COPA) is de oudste lobbygroep die op Europees niveau
actief is. Decennialang slaagde zij erin de landbouwsubsidies in stand te houden. Zij deed pas enkele
toegevingen onder druk van de WTO. Na de boeren volgden de suikerlobby, de tabakslobby, de
farmalobby, …
Een trend is dat steeds meer lobbygroepen zich vestigen in de hoofdstad van Europa. Zij willen allen
zo dicht mogelijk zitten bij het Europese machtsorgaan. Voor wat de landbouw betreft werden de
lobbyisten geïnstitutionaliseerd. Ze worden uitgenodigd op de adviserende comités.
245, 246
C. Het Europees Regionaal beleid
Het regionaal beleid van de Europese Unie is erop gericht de structurele verschillen tussen de regio's
van de Unie te verkleinen, op het grondgebied van de Gemeenschap een evenwichtige ontwikkeling
tot stand te brengen en een daadwerkelijke gelijkheid van kansen voor iedereen te bevorderen. Het is
gebaseerd op solidariteit en economische en sociale samenhang en krijgt concreet gestalte via
diverse financiële steunmaatregelen van met name de structuurfondsen (Europees Fonds voor
Regionale Ontwikkeling (EFRO) en Europees Sociaal Fonds (ESF)) en het Cohesiefonds. 247
In het kader van het regionaal beleid zijn voor de periode 2007 tot 2013 drie nieuwe doelstellingen:
"convergentie", "regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid" en "territoriale samenwerking".
Deze doelstellingen vervangen de doelstellingen 1 , 2 en 3 van de programmeringsperiode 2000-
2006. Vlaanderen komt door zijn hoge levensstandaard enkel in aanmerking voor de laatste twee.
“Regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid” beoogt het concurrentievermogen, de
werkgelegenheid en de aantrekkingskracht van de regio's te vergroten om zo op economische en
sociale veranderingen te anticiperen en innovatie, ondernemerschap, bescherming van het milieu,
toegankelijkheid, aanpassingsvermogen en ontwikkeling van inclusieve arbeidsmarkten te
bevorderen. Heel Vlaanderen komt voor deze doelstelling in aanmerking en voor het Vlaamse
platteland zijn vooral de prioriteiten ‘kenniseconomie en innovatie’ (met oa. een doelstelling rond
regional branding) en ‘ondernemerschap’ belangrijk.
“Teritoriale samenwerking” is het vervolg op het vroegere communautaire initiatief INTERREG en
heeft nog steeds als doel Europese territoriale samenwerking te intensiveren via grensoverschrijdende
(vb. Euregio Scheldemond, Euregio Maas Rijn, Euregio Frankrijk, Wallonië en Vlaanderen),
transnationale (vb. Noord-West Europa, Noordzee) en interregionale (heel Europa)
samenwerkingsprojecten.
D. INTERREG 248,249
Interreg is een communautair initiatief van de Europese Unie dat de samenwerking tussen regio’s wil
bevorderen. Het gaat er vanuit dat de binnen- en buitengrenzen van de Unie geen obstakel mogen
vormen voor een evenwichtige ontwikkeling van en integratie op het Europese grondgebied. Langs
deze weg wordt getracht de economische en sociale samenhang in Europa te verstevigen.
Ondertussen is de derde programmeringsperiode (2000-2006) bezig.
Interreg III is opgesplitst in drie luiken op basis van de aard van de samenwerking.
Interreg III A voor grensoverschrijdende samenwerking tussen grensregio’s. Voorbeelden in
Vlaanderen: ‘Euregio Scheldemond’ (grensoverschrijdende samenwerking tussen de provincies
Oost- en West-Vlaanderen en Zeeland), Euregio Maas Rijn en Euregio Frankrijk, Wallonië en
Vlaanderen;
243
Europese Commissie, Directoraat-generaal landbouw en plattelandsontwikkeling, 2006.Het EUplattelandsontwikkelingsbeleid
2007-2013. p.17
244
Ingrid Van Daele, Lobbygroepen in Brussel/ De vierde macht van Europa, Knack jaargang 34 nr. 50 – 8 tot 14
december 2004, p. 48-52
245
http://europa.eu/scadplus/glossary/environment_nl.htm, 14/08/2007
246
http://ec.europa.eu/environment/life/index.htm, 14/08/2007
247
http://europa.eu/scadplus/leg/nl/s24000.htm, 14/08/2007
248
http://www.oost-vlaanderen.be/economie/dir10/content.cfm?doc_id=555, 23/12/2004
249
http://www.interreg-fwvl.org/, 23/12/2004
45

Interreg III B voor transnationale samenwerking. Doelstellingen zijn: het verhogen van de
integratie van de huidige en toekomstige lidstaten en naburige landen en een gemeenschappelijke
aanpak van problemen. Voorbeelden: Noord-West Europees – programma (Ierland, Verenigd
koninkrijk, België, Nederland, Luxemburg en een deel van Frankrijk en Duitsland deel uitmaken),
Noordzee-programma (verenigt alle regio’s rond de Noordzee van schotland tot Scandinavië);
Interreg III C projecten voor interregionale samenwerking. Dit is het meest recente luik. Hierbij
wordt Europa in vier delen verdeeld. Vlaanderen maakt deel uit van de westelijke zone. Het is de
bedoeling ervaring en kennis uit te wisselen tussen regio’s van verschillende zones. Speciale
nadruk wordt gelegd op de samenwerking met de kandidaat-lidstaten en regio’s buiten de Unie.
E. Leader + 250,251,252,253
Leader+ is eveneens een communautair initiatief voor plattelandsontwikkeling voor de periode 2000-
2006. Dit heeft tot doel plattelandsactoren ertoe aan te zetten na te denken over de potenties van hun
gebied binnen een lange termijnperspectief en hun hierbij te helpen. Aansluitend heeft men
geïntegreerde, originele strategieën op het oog om een duurzame ontwikkeling aan te moedigen.
Doelstellingen zijn: experimenteren met nieuwe vormen van economische activiteiten, bijdragen tot de
creatie van nieuwe werkgelegenheid en tot de verbetering van het organisatievermogen van de lokale
gemeenschap.
Dit programma is opgebouwd rond drie onderdelen.
gebiedsgebonden, geïntegreerde strategieën voor plattelandsontwikkeling met een experimenteel
karakter;
samenwerking tussen plattelandsgebieden; aanmoedigen van samenwerking en ondersteund
deze zowel tussen gebieden binnen dezelfde lidstaat als gebieden van verschillende lidstaten;
netwerkvorming; uitwisselen van allerhande informatie via de vorming van netwerken.
Alle begunstigden van Leader+ zijn verplicht actief deel te nemen aan het netwerk. Leader wordt
getrokken vanuit de landbouwadministratie. De Vlaamse Landmaatschappij en het Netwerk Platteland
vzw nemen een rol op in het kader van de activeringscel. De activeringscel staat in voor verzameling
van informatie binnen het Vlaams Gewest over ‘goede praktijken’, de activering van het netwerk, de
organisatie van de uitwisseling van ervaring en het verlenen van technische bijstand aan
samenwerkingsverbanden.
Er zijn vijf Leader + gebieden in Vlaanderen: het Brugse ommeland, het Meetjesland, het
Pajottenland,. de Antwerpse Kempen en Midden - Maasland.
F. Doelstelling 5b en doelstelling 5b Phasing out
Een van de drie prioritaire doelstellingen binnen de hervormde structuurfondsen van Agenda 2000 254
is doelstelling 2: Steun voor de economische en sociale omschakeling van geografische zones met
structurele moeilijkheden. Een van de vier in aanmerking komende zones zijn plattelandsgebieden in
verval. Binnen dit programma wordt eveneens overgangssteun voorstrekt aan de regio’s die vroeger
in aanmerking kwamen voor steun in het kader van doelstelling 2 (industriële reconversie) en 5b
(plattelandsontwikkeling) voor de periode van 1994 – 1999. 255
Voor Vlaanderen gaat het hier om de gemeenten in de (ex-) doelstelling 2-gebieden Limburg en
Turnhout, de resterende gemeenten in het (ex-) doelstelling 5b-gebied Westhoek – Middenkust en het
volledige (ex-) doelstelling 5b gebied Meetjesland. Het doelstelling 5b-programmea westkustzeevisserijgebied
had tot doel de reconversie van het plattelandsgebied ‘westhoek’ en ‘Middenkust’.
250
http://europa.eu.int/comm/agriculture/rur/leaderplus/index_en.htm, 23/12/2004
251
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/plattelandsontwikkeling/leaderhandl.html, 23/12/2004
252
http://www.leadervlaanderen.be/, 17/12/2004
253
Presentatie Els Soenen op de Studiedag Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen met Leader +, donderdag 9
december 2004, Leader + in Vlaanderen.
254
Agenda 2000 is een actieprogramma dat voornamelijk ten doel heeft de communautaire beleidslijnen te
versterken en de Europese Unie een nieuw financieel kader te geven voor de periode 2000-2006, daarbij
rekening houdend met het vooruitzicht van de uitbreiding. In 1999 werd concreet gestalte gegeven aan Agenda
2000 door een twintigtal wetteksten in verband met de volgende prioritaire gebieden. (http://europa.eu.int,
7/08/2005)
255
http://euopa.eu.int/scadplus/glossary/regional_policy_objecteves_nl.htm , 30/08/2005
46

Hieronder waren volgende betoelaagbare acties opgenomen: Acties ter versterking van het
economisch weefsel, verdere ontwikkeling van het toerisme, acties ter behoud en diversificatie in de
land- en tuinbouw en in de visserij, opleiding en om– en bijscholing en acties ter verhoging van de
leefbaarheid op het platteland. 256
G. Europees natuur-, milieu- en waterbeleid
Doelen die vooropgesteld worden inzake de kwaliteit van water, lucht, natuur en bodem, worden in
grote mate bepaald door afspraken en richtlijnen die in de Europese Unie en in een ander
internationaal verband worden gemaakt. Voorbeelden zijn de nitraatrichtlijnen voor mest, vogel- en
habitatrichtlijnen en mondiale diversiteits- en klimaatsverdragen. Deze richtlijnen worden opgenomen
in het nationaal of Vlaams beleid.
Het Europees milieubeleid is gericht op het behoud, de bescherming en de verbetering van de
kwaliteit van het milieu en op de bescherming van de gezondheid van de mens. Ook wordt gestreefd
naar een behoedzaam en rationeel gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Ten slotte draagt dit beleid bij
tot de bevordering op internationaal vlak van maatregelen om het hoofd te bieden aan regionale of
mondiale milieuproblemen.
Het zesde milieuactieprogramma, dat in 2002 werd goedgekeurd, bevat de prioriteiten en
doelstellingen van het Europese milieubeleid tot 2010. Vier prioritaire actiegebieden staan hierbij
centraal: klimaatverandering, biodiversiteit, milieu en gezondheid en het duurzame beheer van
natuurlijke hulpbronnen en van afvalstoffen. Dit wordt aangevuld met zeven thematische strategieën:
luchtverontreiniging, afvalstoffen, het mariene milieu, bodembescherming, pesticiden, natuurlijke
hulpbronnen en het stedelijk milieu. 257
LIFE+ is het nieuwe financiële instrument voor deze Europese doelstellingen. Het bestaat uit drie
componenten: natuur en biodiversiteit, milieubeleid en bestuur en informatie en communicatie. 258
Op Europees niveau zijn afspraken gemaakt over Natura 2000. Dit is een samenhangend netwerk van
beschermde gebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. Het is een
ecologisch netwerk, gevormd door vogel- en habitatrichtlijngebieden. De ecologische samenhang van
het geheel moeten worden verzekerd door een geschikt beheer van verbindingsgebieden. Dit is
gelijkaardig aan de opbouw van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) en het Integraal Verwevings-
en Ondersteunend Netwerk (IVON).
De vogelrichtlijnen hebben tot doel de instandhouding van alle natuurlijk, in het wild levende
vogelsoorten op het Europese grondgebied te bevorderen en hun leefgebieden doeltreffend te
beschermen. De habitatrichtlijn heeft tot doel de bescherming van soorten en natuurlijke habitats, met
uitzondering van vogels en van leefgebieden. 259
Sinds 22 december 2000 is de Europese Kaderrichtlijn Water van kracht. De richtlijn verwoordt een
nieuwe visie omtrent het duurzaam omgaan met water en schetst het kader voor een integraal
waterbeheer. Voor de hele Europese Unie is daarmee een uniform waterbeleid uitgetekend. De
praktische uitwerking van de richtlijn gebeurt op basis van stroomgebiedbeheersplannen en kreeg in
Vlaanderen vorm via het decreet betreffende het integraal waterbeleid van 18 juli 2003.
H. Landbouw en EU- Uitbreiding 260
Op 1 mei 2004 zijn tien nieuwe lidstaten volwaardig lid van de Europese Unie geworden en op 1
januari 2007 nog eens twee. De toetreding op zich betekent niet dat er onmiddellijk grote gevolgen
zullen zijn voor de Vlaamse landbouwer. De uitbreiding houdt wel enkele uitdagingen in. De
concurrentiepositie in alle sectoren blijft immers niet gevrijwaard. Op langere termijn kunnen er
structurele veranderingen optreden. Vooral bulkproducten en grondstoffen uit de nieuwe lidstaten
zullen op vrij korte tijd meer concurrentieel worden. Er wordt verwacht dat dit op middellange termijn
ook het geval zal zijn voor bijvoorbeeld de varkens- en pluimveesector, klein- en steenfruit en de
vruchten en groentensector vooral uit volle grond.
256 http://www.gomwvl.be/ned/europa/europe05.htm, 30/08/2005
257 http://europa.eu/scadplus/glossary/environment_nl.htm, 14/08/2007
258 http://ec.europa.eu/environment/life/index.htm, 14/08/2007
259 Instituut voor natuurbehoud, 2003. Natuurrapport. p. 223
260 Administratie land- en tuinbouw, 2004. Uitbreiding van de Europese Unie: inschatting van gevolgen voor de
Vlaamse Landbouw. 16 pp.
47

Het handelspatroon tussen landen zoals bijvoorbeeld Bulgarije en Litouwen beantwoordt aan het
klassieke beeld dat het Vlaamse Gewest technologisch en kapitaalintensieve producten uitvoert in ruil
voor arbeidsintensieve producten of landbouwproducten. 261 De beoogde marktintegratie vereist dat
nieuwe lidstaten zowel voor de primaire productie als voor de voedingsindustrie grote inspanningen
doen om hun productiestandaarden op vlak van kwaliteit te verbeteren en aan te passen. Ze moeten
voldoen aan de consumptie-eisen betreffende de voedselveiligheid en kwaliteit in de vergrote
Europese markt.
Door systematische opening van de markt kunnen meer landbouwproducten zonder
handelsbelemmering verhandeld worden tussen de EU en de nieuwe lidstaten. De
handelsovereenkomsten met nieuwe lidstaten moeten voldoen aan de “dubbel nul”-akkoorden. Via
deze akkoorden wordt ongeveer tweederde van de traditionele handel in landbouwproducten
vrijgesteld van invoerrechten. Dit heeft tot doel een geleidelijke wederzijdse liberalisering te bekomen
voor de handel in landbouw en voedingsproducten. Dit is een belangrijke stap naar de marktintegratie
in het kader van de uitbreiding.
Bij de toetreding wordt een gefaseerde invoering van directe betalingen voorzien. In de eerste jaren
ontvangen de boeren in de nieuwe lidstaten maar de helft van het niveau van de EU-15. In bepaalde
nieuwe lidstaten wordt dit nog aangevuld met nationale steun. Dit garandeert de tijdelijk vrijwaring van
de inkomenspositie van onze boeren. De Vlaamse landbouw mag zich echter niet door deze tijdelijke
toestand laten misleiden. En dit vooral wat betreft de varkenshouderij en de tuinbouw die geen directe
inkomenssteun ontvangen. Zij zullen veel sneller een open concurrentie met de nieuwe lidstaten
moeten aangaan. Ook wordt verwacht dat de nieuwe lidstaten zo snel mogelijk de Europese
wetgeving toepassen.
I. Voedselveiligheid 262
Voedselveiligheid is “de garantie dat voedsel geen nadelige gevolgen heeft voor de gezondheid van
de eindverbruiker wanneer het wordt bereid en gegeten, rekening houdend met het doel en de manier
van consumptie.” 263 Voedselveiligheid wordt soms verward met kwaliteit, wat inhoudt dat het product
aan de verwachtingen van de consument voldoet. Voedselveiligheid is een minimumvereiste.
Kwaliteitsnormen zijn daarentegen het resultaat van al dan niet concrete afspraken tussen producent
en afnemer of consument. 264
De voedselveiligheid wordt steeds groter. Dit is het gevolg van de kennis, de technische en
wetenschappelijke vooruitgang, de wetgeving, de controles, de informatie en de rol van de
verschillende betrokken partijen bij de productie van levensmiddelen. Het voedselrisico kan niet tot nul
kan worden herleid, maar kan wel in meer of mindere mate worden beperkt.
In Europese regelgeving is het recht op een gezonde en gevarieerde kwaliteitsvoeding een basisrecht.
De Europese Unie werd op dit vlak actiever, na de verschillende crisissen van de jaren ’90. De
doelstellingen en de verschillende middelen om dit te bevorderen liggen vast in het Witboek voor
voedselveiligheid. Vanaf 2005 wordt een verordening van kracht over de traceerbaarheid van
voedingsmiddelen. Vanaf dan moet elke producent van voedingsmiddelen in staat zijn de herkomst
van grondstoffen en de bestemming van ingrediënten, halffabrikaten of eindproducten op te geven. Op
die manier kan de oorzaak van problemen snel worden gevonden.
Op Belgisch niveau is het de directie-generaal van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid,
Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu bevoegd om regels en normen in te voeren voor alle
producten op elke niveau van de voedselketen. Het Federaal Agentschap voor de veiligheid van de
Voedselketen (FAVV) werd in 2000 opgericht. Het is een controlestructuur om na te gaan of de
reglementering over de voedselveiligheid wordt nageleefd.
Vanaf 1 januari 2005 is de toepassing van een HACCP-plan (Hazard Analysis of Critical Control
Points) wettelijk verplicht voor de hele voedselketen. Dit plan wordt ingevoerd om de risico’s te
controleren. De producent van levensmiddelen is volledig verantwoordelijk voor wat hij zelf
produceert. Een zelfcontroleprocedure moet worden ingesteld. Op die manier kan de producent de
veiligheid van zijn product waarborgen. Deze zelfcontrole is grotendeels gebaseerd op de toepassing
261 Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p. 99
262 Koning Boudewijnstichting, 2004. Voedselveiligheid: tot welke prijs ?. p. 1-21
263 http://www.agriholland.nl/dossiers/voedselveiligheid/home.html, 26/01/2005
264 Koning Boudewijnstichting. Voedselveiligheid: tot welke prijs ? . p. 8
48

van een HACCP-plan. Dit gaat onder andere over de selectie en controle van grondstoffen en
hygiënische regels voor het personeel.
J. GGO: Genetisch gewijzigde organismen 265
Genetisch gewijzigde organismen (GGO’s) zijn “organismen waarvan het genetische materiaal
veranderd is op een wijze die op een natuurlijke manier niet mogelijk is.” 266 Bij deze wijziging worden
extra eigenschappen toegevoegd of bestaande eigenschappen gewijzigd. Over deze techniek
ontstaan nog veel onzekerheden. Zo kan de wetenschap bijvoorbeeld op dit moment nog niet met
zekerheid voorspellen wat het gedrag zal zijn van een GGO wanneer dit in een milieu wordt
geïntroduceerd.
De ‘vervuiling’ door GGO’s is echter onomkeerbaar. Eenmaal een GGO in het milieu, kan niemand het
er nog uithalen.
De procedure die moet gevolgd worden alvorens in Europa GGO’s in het milieu kunnen worden
geïntroduceerd of op de markt kan brengen is vastgelegd in de richtlijn 2001/18/EG van het Europees
Parlement en de Raad van 12 maart 2001 inzake het doelbewust introduceren van genetisch
gemanipuleerde organismen.
In België is het de federale overheid die bevoegd is voor de omzetting van deze richtlijn. Enkel voor
wat betreft de aspect coëxistentie (d.i. het naast elkaar bestaan van verschillende productietypes
binnen de bestaande landbouw) zijn de gewesten bevoegd voor de implementatie. 267
De Europese Commissie heeft op 23 juli 2003 voor de lidstaten richtlijnen uitgebracht met als doel het
ontwikkelen door de lidstaten van methoden en strategieën om coëxistentie mogelijk te maken tussen
genetisch gemodificeerde gewassen, conventionele gewassen en biologische gewassen. Deze
richtlijnen zijn enkel aanbevelingen en zijn niet bindend voor de lidstaten. 268
Sinds juni 2002 voert de Vereniging voor Ecologische Leef- en Teeltwijze (het VELT) een campagne
voor ‘GGO-vrije gemeenten’. Het doel hiervan is dat er over GGO’s wordt gepraat en dat er zoveel
mogelijk Vlaamse gemeenten hun grondgebied vrij verklaren van proefvelden met genetisch
gemodificeerde planten. Als consumentenorganisatie voor de biologische landbouw wil Velt dat de
biologische landbouwgewassen gevrijwaard kunnen blijven van besmetting door ggo’s. Op de website
van het Velt kan een lijst worden teruggevonden van gemeenten die de verklaring van GGO-vrije
gemeente” hebben ondertekend. 269
6.3. Binnenlands beleid
A. Vlaams plattelandsbeleid
Het plattelandsbeleid in Vlaanderen krijgt vorm via het Programmeringsdocument voor
Plattelandsontwikkeling (PDPO).
Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) werd in 2003 herzien in de vorm van een Mid-Term
review. Dit gaf aanleiding tot wijzigingen in het kader van zowel de eerste als de tweede pijler van het
landbouwbeleid. Met betrekking tot de eerste pijler die het Europees markt- en prijzenbeleid voor de
landbouw regelt, is een ontkoppeling van productie aan het inkomen gebeurd, er wordt meer
marktgericht gewerkt. Het is de bedoeling minder handelsverstorende steun te geven, er is een
verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit van de productie verschoven en het principe van de ‘cross
comliance’ gehanteerd waarbij landbouwers steun krijgen indien zij voldoen aan een aantal
milieuvoorwaarden en voorwaarden inzake dierenwelzijn.
De tweede pijler van het landbouwbeleid of het zogenaamde plattelandsontwikkelingsbeleid evolueert
meer tot een volwaardig beleidsterrein.
PDPO I ( 2000 – 2006) of het Vlaams plattelandsontwikkelingsprogramma is de uitvoering van de
Europese verordening 1257/99 en gewijzigd door de Europese verordening 1783/03. De
265
http://www.bioforum.be, Zijn genetisch gemanipuleerde organismen toegelaten in biologische landbouw?,
21/12/2004
266
http://www.bondbeterleefmilieu.be/theme.php/27, Theme: GGO’s, 26/12/2004
267
Vrijens C., Gabriels P., Van Gijseghem D., 2004, GGO’s in vlaanderen: Coëxistentie van verschillende
landbouwsystemen, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Afdeling land – en tuinbouw. p. 4
268
Vrijens C., Gabriels P., Van Gijseghem D., 2004, GGO’s in vlaanderen: Coëxistentie van verschillende
landbouwsystemen, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Afdeling land – en tuinbouw. p. 4-5
269
http://old.velt.be/dossierGGO/GGO_vrije_gemeenten.htm, 23/12/2004
49

asisverordening voor plattelandsontwikkeling (1257/99) werd in Vlaanderen geïmplementeerd door
dit Vlaams programma, welke een waaier aan maatregelen in zich draagt, met name:
investeringssteun, vestigingssteun, opleiding, milieumaatregelen, afzet en verwerking, bosbouw, art 3maatregelen
(o.a. geïntegreerd plattelandsbeleid),…
De hervorming van het GLB van juni 2003 heeft ook een aantal implicaties voor het tweede
pijlerbeleid. Met de wijziging van de plattelandsverordening van 1999 door de nieuwe verordening
1783/2003 worden de twee nieuwe hoofdstukken ‘voedselkwaliteit’ en ‘voldoen aan normen’
toegevoegd, wordt het hoofdstuk 6 met een luik ‘dierwelzijn’ aangevuld en is een wijziging van
hoofdstuk 2 ‘vestigingssteun’ doorgevoerd.
Het programma ging van start in 2000 en liep tot 2006. De klemtoon wordt gelegd op de agromilieumaatregelen.
Deze ondersteunen landbouwproductiemethoden die ontworpen zijn met het oog
op milieubescherming en natuurbeheer. 270 Andere doelstellingen van het programma waren: een
sterke land- en tuinbouwsector tot stand brengen, het concurrentievermogen van het platteland
verbeteren en het landelijke erfgoed in stand houden.
In Vlaanderen hadden de opgenomen maatregelen tot doel de economische leefbaarheid van de
landbouw te verbeteren en de leefbaarheid van het platteland te verhogen. Hierbij diende aandacht te
worden besteed aan verbrede activiteiten in de landbouw en aan milieuzorg. 271 Het PDPO I trachtte
zowel in te spelen op economische en sociale problematiek als op milieuproblematiek waar de
landbouwsector mee te maken heeft op het platteland. 272
Bij een groot aantal van deze maatregelen werd gewerkt met cofinanciering. Hierdoor werden niet alle
kosten gedragen door de overheid (Vlaams en EU). De begunstigde diende zelf een stuk bij te
dragen. Men moet specifieke tegenprestaties leveren om in aanmerking te komen voor steun en er
dient aan alle minimale wettelijke normen voldaan te zijn.
De nieuwe Europese verordening 1698/2005 dateert van 20 september 2005. In de nieuwe
programmaperiode ( PDPO II 2007 - 2013) heeft men 1 fonds voor plattelandsontwikkeling opgericht
met één programmerings- en één controle-instrument vanaf 2007. Er is ook nood aan een
plattelandsontwikkelingsbeleid dat aan doeltreffendheid, coherentie en transparantie wint. En er is een
vereenvoudiging in de financiering, de tijden van dubbele financiering in het kader van EOGFL,
Oriëntatie en Garantie zijn definitief voorbij. Bovendien wordt het communautair initiatief Leader
binnen het tweede pijler beleid geïntegreerd.
De nieuwe verordening kent drie grote doelstellingen, vertaald naar drie grote prioritaire assen,
aangevuld met de horizontale as van de Leader-benadering. 273
a. verhoging van het concurrentievermogen van de landbouw via steun voor
herstructurering;
b. verbetering van het milieu en het landschap;
c. verbetering van de levenskwaliteit in plattelandsgebieden en bevordering van de
diversificatie van economische activiteiten via maatregelen die niet alleen op
landbouw zijn toegespitst.
Op gewestelijk niveau gebeurt de omkadering en uitvoering niet alleen door de landbouwadministratie
en de diensten binnen de administraties van leefmilieu, Natuur en Energie. Lokaal worden
gemeenten, provincies en stakeholders nauw betrokken.
In PDPO II (2007-2013) werd er voor As 3 de gebiedsgerichte werking meer bevoegdheid gegeven
aan de provincies. De vijf Vlaamse provincies hebben in het kader van PDPO II hun
plattelandsbeleidsplan herzien en iedere provincie richtte een Provinciaal Management Comité op om
de projecten goed te keuren.
B. Vlaams landbouwbeleid
In het kader van de eerste pijler van het gemeenschappelijke landbouwbeleid (GLB) worden in Europa
en vervolgens op Vlaams niveau landbouwmaatregelen vastgesteld inzake het markt- en
inkomstbeleid (het Vlaams landbouwbeleid). Enerzijds gaat het om maatregelen in de dierlijke en
plantaardige sector ter ondersteuning van inkomsten van landbouwers. Anderzijds gaat het om de
270 Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.87
271 Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.88
272 Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.106-108
273 Redactie Landbouwrapport 2005, 2006. Landbouwrapport 2005. p. 26-42
50

toepassing van regels m.b.t. productiebeheersing (de melkquotaregeling). Belangrijk hierbij zijn de
steun voor akkerbouwgewassen, de steun voor hop en tabak, de melkquota, de steun voor aan
leerlingen bedeelde melk, ...
Naast dit Europees opgelegde beleid voert de Vlaamse regering nog een eigen landbouwbeleid dat
voornamelijk gericht is op de kwaliteit van landbouwproducten. Hierin is zeer specifiek de
ondersteuning van biologische landbouw vervat. Dit beleid interfereert ook met het leefmilieubeleid,
voornamelijk op het vlak van mestwetgeving. De voorbije jaren werden door de landbouw belangrijke
stappen gezet op het vlak van de terugdringing van de mestoverschotproblematiek. 274
C. Ruimtelijke ordening
Ruimtelijke ordening streeft in de eerste plaats een duurzame ontwikkeling na. Het moet bemiddelen
en structureren zodat schijnbaar tegengestelde economische, sociaal-culturele en ecologische
processen verzoenbaar worden voor onze, maar ook voor de volgende generaties. 275 Belangrijke
instrumenten van de ruimtelijke ordening zijn het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) en het
Gewestplan.
Het RSV is een instrument dat zijn toepassing vindt in de inrichting van de ruimte. Het RSV stelt het
behoud en waar mogelijk de versterking van het buitengebied en een bundeling van werken en wonen
in de kernen voorop. Men spreekt er van gebundelde deconcentratie. De bundeling streeft een
selectieve concentratie na van de groei van het wonen, het werken en van de andere
maatschappelijke functies in de steden en in de kernen van het buitengebied, steeds met respect voor
de draagkracht van de stedelijke gebieden. Verweving van activiteiten en functies staat hierbij voorop.
De deconcentratie houdt rekening met het bestaande (gedeconcentreerde) spreidingspatroon en met
de dynamiek van de functies in Vlaanderen. Dit gaat in tegen ongebreidelde suburbanisatie en
versnippering en vermindert de druk op het ruimtegebruik. Concentratie geeft mogelijkheden voor het
draagvlak van de steden en de kernen van het buitengebied, voor het collectief vervoer en het behoud
van de verscheidenheid van de landschappen. De bundeling kan ook schaalvoordelen opleveren. 276
Het RSV stelt de 60/40 verhouding voorop. Hieronder wordt een verdeling verstaan van 60% van de
wooneenheden in de stad en 40% van de wooneenheden op het platteland. Deze regel heeft tot doel
de ruimte op een efficiënte manier te gebruiken.
En ander instrument is het Gewestplan. De bestemmingen van de gronden in Vlaanderen wordt
wettelijk vastgelegd in het Gewestplan. Deze bestemmingen worden niet altijd op het terrein gevolgd.
Zo bevindt heel wat landbouw zich in zones die een andere inkleuring op het gewestplan hebben
gekregen. Omgekeerd worden heel wat hectaren die als landbouwgrond ingekleurd staan niet voor
landbouw gebruikt. 277 Dit is niet alleen het geval voor landbouw maar ook voor andere functies. Dit
geeft aanleiding tot zonevreemde activiteiten. (zie 4.1.G)
D. Andere
Naast deze beleidsdocumenten zijn er nog tal van andere beleidsinitiatieven die hun toepassing
vinden op het platteland. Vanaf 2001 zijn in het kader van PDPO een aantal nieuwe maatregelen van
kracht gegaan. Het betreft de ondersteuning van het laten opmaken van een bedrijfomschakelingsplan
en het verkrijgen van bedrijfsbegeleiding in de biologische landbouw. Dit houdt in dat er een advies
wordt gemaakt op maat van het landbouwbedrijf. Sinds 2002 wordt ook de afzet van biologische
producten ondersteund op projectmatige basis. Op die manier verdubbelde het overheidsimpuls voor
deze sector. Het Actieplan Biologische landbouw II zorgde voor een bijkomende impuls. De
belangrijkste actiepunten zijn de verhoging van de hectaresteun en de extra steun voor de Biotheek,
het infoloket van de biologische sector. Met de nieuwe regeling wordt een verdere uitbreiding van het
bio-areaal beoogt. Men hoopt dat hiermee de groeiende vraag naar bio-producten door Vlaamse
boeren kan ingevuld worden en dat een positief milieueffect gegenereerd wordt. 278
274
Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p. 110-127
275
Instituut voor stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitdaging voor
ruimtelijke planning. p.60
276
Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. p.14
277
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. p. 251
278
Ministerie van Land- en tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003. p.125-129
51

Met het bosdecreet werden de krijtlijnen van het Vlaamse bosbeleid decretaal vastgelegd. Het
bosdecreet heeft betrekking op alle bossen en legt vooral de nadruk op de bescherming en het
multifunctioneel beheer van bossen. 279
Het Vlaams natuurbeleid streeft de bevordering van de biodiversiteit na door de uitbouw van
prioritaire, liefst aaneengesloten, natuurgebieden in het Vlaamse Ecologisch Netwerk en in het Natura
– 2000 Netwerk. Daarnaast zijn er natuurverwevingsgebieden en natuurverbindingsgebieden waar de
ontwikkeling van natuurwaarden kan gebeuren in een multifunctionele omgeving. 280
“Het milieubeleidsplan bepaalt de hoofdlijnen van het milieubeleid (= strategische keuzen) dat door het
Vlaamse Gewest, alsmede door de provincies en gemeenten in aangelegenheden van gewestelijk
belang dient te worden gevoerd. De primaire functie van het plan is het bevorderen van de
doeltreffendheid, de efficiëntie en de interne samenhang van het milieubeleid op alle niveaus en
terreinen. Naast deze interne functie heeft een milieubeleidsplan ook een externe functie: het bieden
van een kader van waaruit samenwerking kan ontstaan met de ministers bevoegd voor andere
beleidsdomeinen dan leefmilieu en de andere administraties.” 281
De Europese kaderrichtlijn water krijgt in Vlaanderen vorm door het decreet Integraal waterbeleid. In
het kader van het integraal waterbeleid worden bekkenbeheerplannen opgemaakt. De bedoeling van
een bekkenbeheersplan is om alle kenmerken, knelpunten en kansen die eigen zijn aan een bepaald
rivierbekken, te bundelen en te beschrijven. Hier wordt één beleidsvisie aan gekoppeld voor het
integraal waterbeheer van dat bekken. Dit betekent dat er niet enkel aandacht besteed wordt aan de
snelle afvoer van het water, maar ook aan andere functies van het bekken zoals de voeding van het
grondwater, de landschappelijke waarde van de waterloop, het leven in en rond het water met onder
meer toerisme en recreatie, de waterkwantiteit, het grondwaterpeil, … De essentie van de plannen ligt
in het ontwikkelen van één integrale visie voor het waterbeheer in het bekken.
279
Vlaams minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. Programma voor plattelandsontwikkeling in
Vlaanderen periode 2000-2006. p.28
280
Vlaams minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. Programma voor plattelandsontwikkeling in Vlaanderen
periode 2000-2006. p.31
281 www.milieubeleidsplan.be, 6/12/2004
52

7. Referentielijst
Administratie Land- en Tuinbouw, 2004. Landbouwbeleidsrapport 2003.Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, Brussel, 154 pp.
Administratie Land- en Tuinbouw, 2004. Uitbreiding van de Europese Unie: inschatting van gevolgen voor de
Vlaamse Landbouw. 16 pp.
Administratie Planning en Statistiek, 2002. Vrind 2002 – hoofdstuk 12: landbouw. pp. 253 - 262
Administratie Planning en statistiek, 2005. Vrind 2004/2005 – hoofdstuk 12: Een kwalitatief landbouw en
plattelandsbeleid. pp. 377 - 403
Albrechts L., Vermeersch Ch., 1995. Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen – informatief gedeelte. Ministerie van
de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 594 pp.
Alco Bio Fuel investeerd in bio-ethanolfabriek, 04/02/2005, Belga
Belwind haalt vergunning binnen voor wondmolenpark in Noordzee. 26/06/2007. Mediafin
Biobrandstoffen eisen vooral minder snobisme, 06/09/2007, Belga
Biologische brandstof biedt onze landbouw kansen, 08/03/2005, Het Volk
Boer zuivert polderwater voor veer. 24/11/2006. Belga
Buurt blijft sceptisch over biogas na opendeurdag. 17/09/2007. Belga
Cabus P. Vanhaverbeke W., 2001. De plattelandseconomie in de nabijheid van stedelijke gebieden. Ruimte en
planning Jg. 21 nr. 44, pp. 305 - 322
Cabus P., Vanhaverbeke W.,2004. Strategisch plan ruimtelijke economie – eindrapport: ruimte en economie in
Vlaanderen. Academia Press, Gent, 408 pp.
Garcia Cidad, V., Mathijs E., Nevens F., Reheul D., 2003. Energiegewassen in de Vlaamse landbouwsector.
Steunpunt duurzame landbouw, 94 pp.
Colpaert J., Lauwerysen K., Vanoverbeke H., Vercruysse A., 2004. Gegevens [03]. Steunpunt voor Sociaal-
Cultureel Volwassenwerk vzw, Brussel, 87 pp.
Communautair initiatief voor Plattelandsontwikkeling: Leader+,
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/plattelandsontwikkeling/leaderhandl.html, Administratie Land- en
Tuinbouw, geraadpleegd op 23/12/2004
Communicatiedienst Administratie Land- en Tuinbouw, 2002. Buitenkansen, maandblad voor duurzame land- en
tuinbouw nr.10. Brussel, 16 pp.
De Corte S., Raymaekers P., Thaens K., Vandekerckhove B., Francais G., 2003. Onderzoek naar de
migratiebewegingen van de grote steden in de drie gewesten van België. Vrije universiteit Brussel, Brussel, 175
pp.
De Decker P., 2003. Wroeten voor wonen op het platteland, OASeS-UFSIA, Antwerpen, 102 pp.
Demension of Rural Development, http://www.iiasa.ac.at/Research/ERD/RC/rc_10.htm, International Institute for
Applied Systems Analysis (IIASA) Geraadpleegd op 29/11/2004
Denkcel Platteland, 2003. Memorandum voor een geïntegreerd plattelandsbeleid – Beleidsnota geïntegreerd
plattelandsbeleid versie 0.42 31 oktober 2003.
Deputé wonen- welzijn –zorg provincie Limburg, 2004. Innovatieprogramma wonen en zorg, zorg op het
platteland, 64 pp.
De Roo N., De Rynck F., S. Vandelannoote, 1999. De stille metamorfose van het Vlaamse Platteland. die Keure,
Brugge, 163 pp.
53

De Roo N., De Rynck F., De opmaak van een beleidsnota plattelandsbeleid – verkenning van potenties,
knelpunten, beleidsinhouden en beleidsinstrumentering, periode 2000-2006, 75 pp.
Degraeve, C., 2005. Eindwerk: Windturbines en landschap. Katholieke Universiteit Leuven.
Departement Landbouw en visserij- Afdeling monitoring en studie. 2007. De Biologische landbouw 2006. Brussel.
pp. 19
Desmedt D.,2004. Socio-economische status van de landbouwer. Administratie Planning en Statistiek, Brussel,
37 pp.
Dessein J., Nevens F., Mathijs E., Van Huylenbroeck G., 2004. Sociale aspecten van duurzame landbouw in
Vlaanderen: een verkennende analyse. Steunpunt Duurzame Landbouw, 68 pp.
De Wakkere Burger, Viboso, 2005. Ter zake – Juni 2005: Buurt- en nabijheidsdiensten. die Keure, Brugge, pp. 54
Dienst communicatie, 2005, Persbericht: Bekendmaking resultaten onderzoek naar migratie-motieven van West-
Vlaamse jongeren, Provincie West-Vlaanderen, p. 1-3
Devogelaer D., 2002. Stedelijke woondynamiek van de Belgische bevolking en haar gezinnen. Federaal
Planbureau, Brussel, 128 pp.
Dossier Voedselveiligheid, http://www.agriholland.nl/dossiers/voedselveiligheid/home.html, AgriHolland,
geraadpleegd op 26/01/2005
Dumortier M., De Bruyn L., Peymen J., Schnieders A., Van Daele T., Weyembergh G., van Straaten D., Kuijken
E., 2003. Natuurrapport 2003/ Toestand van natuur in Vlaanderen: Cijfers voor het beleid. Instituut voor
Natuurbehoud, Brussel, 352 pp.
ECORYS, Idea consult, 2004. Economie van het platteland – eigenheid en werking.118 pp.
Een woordje uitleg over de Wereldhandelsorganisatie,
http://docs.vlaanderen.be/channels/hoofdmenu/vlaanderenint/multilateraal/wereldhandelsorganisatie.jsp, Vlaamse
Overheid, geraadpleegd op 11/02/2005
Eerste windmolens verrijzen volgend jaar in zee. 05/07/2006. De morgen
Europese Unie loopt achter bij doelen voor biobrandstof, 21/02/2005, Agripress
GEDAS, 2002. Studie leegstaande en/of verwaarloosde bedrijfsruimten. Administratie economie, Brussel. 99 pp.
GGO Vrije Gemeenten, http://old.velt.be/dossierGGO/, Velt vzw - vereniging voor ecologische leef- en teelwijze,
geraadpleegd op 23/12/2004
Groene Zorg op uw land- of tuinbouwbedrijf, http://www.groenezorg.be, Steunpunt Groene Zorg, Geraadpleegd
op 20/12/2004.
Groene zorg op boerderij heeft groeipotentieel, Weckhuysen H.,
http://www.wervel.be/voedselkrant4/vk4_7_2_1_groene_zorg.htm, Werkgroep voor recht-vaardige en
verantwoorde Landbouw, geraadpleegd op 22/12/2004.
Gulinck, H., Dessein, J., 2002. Vergeten landschappen, nieuwe boeren ?. Landschap 4,
pp. 239 - 245
Gulinck, H., Dortmans, C., 1995. Landelijke gebieden. Deelstudie in het kader van de Tweede Benelux
Structuurschets in opdracht van de Benelux Economische Unie. ILWB, Interne publicatie nr. 25, pp. 36
Het Belgisch Nationaal knooppunt voor het VBD, http://bchcbd.naturalsciences.be/belgie/implementation/foc_pt.htm,
Koninklijk Belgisch Instituut voor
Natuurwetenschappen, geraadpleegd op 13/01/05
Hoe belangrijk is uw buurtwinkel?, www.unizo.be, UNIZO, geraadpleegd op 11/08/2007
Ian Dempsey. Presentatie: Regional Branding: Introduction en context. www.meetjesland.be graadpleegd op
5/09/2007
Idea Consult i.s.m. Belconsulting. Juni 2006. Europese Structuurfondsen Programmaperiode 2007-2013. pp.
54

Innovatiesteunpunt, Nieuwsbrief december 2004, Energie(k) boeren.
Instituut voor stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, 2002. Netwerken en netwerking als uitgang voor ruimtelijke
planning. Katholieke Universiteit Leuven, Leuven, 221 pp.
Interreg programma’s,
http://www.oost-vlaanderen.be/economie/dir10/content.cfm?doc_id=555, Provincie Oost-Vlaanderen,
geraadpleegd op 23/12/2004
Interreg III binnen de Europese Unie, http://www.interreg-fwvl.org/, INTERREG III Frankrijk – Wallonië –
Vlaanderen, geraadpleegd op 23/12/2004
Kesteloot Christiaan e.a., 1996. Atlas van de achtergestelde buurten in Vlaanderen en Brussel, ULB, KUL,
ICEDD. pp.20
Kesteloot, C. 2007. De Sociale agenda op het platteland. In: Bewonersparticipatie op het platteland. Verslagboek
studiedag, Overijse, 8 november 2007. p.11-29.
KINT-IRGT, 2005. Bodemerosie in België – Stand van zaken. pp. 73
Kleinschalige toepassing biobrandstof bieden kansen, 09/02/2005, De Standaard
Koning Boudewijnstichting, 1998. Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden. Koning Boudewijnstichting, Brussel,
76 pp.
Koning Boudewijnstichting, 1999. Boeren in de Knel – Armoede in Land- en tuinbouw. Koning Boudewijnstichting,
Brussel, 82 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2001. De hand aan de ploeg. Koning Boudewijnstichting, Brussel, 90 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2002. Erop of eronder – Bestaans(on)zekere boeren en hun overlevingsstrategiën.
Koning Boudewijnstichting, Brussel, 48 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2003. Boeren met natuur – gesprekken over agrarisch natuurbeheer. Koning
Boudewijnstichting, Brussel, 25 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2003. Immobiel op het platteland. Koning Boudewijnstichting, Brussel, 76 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2004. Voedselveiligheid: tot welke prijs ?. 32 pp.
Koning Boudewijnstichting, 2005. Een sociaal woonbeleid voor het platteland – Recht op wonen, ook op het
platteland. Koning Boudewijnstichting, Brussel, pp. 58
Landbouw en natuur gebaat bij spaarbekken in Zedelgem 21/06/2006. De standaard.
Leader +, http://europa.eu.int/comm/agriculture/rur/leaderplus/index_en.htm, Europese Unie, geraadpleegd op
23/12/2004
Leader + in Vlaanderen, http://www.leadervlaanderen.be/, Activeringscel Leader +, geraadpleegd op 17/12/2004
Leterme Y., 2007, 10 mythes over de Vlaamse Boer, Borgerhoff & Lamberigts nv.,, Gent, 149 pp.
Mathijs E., 2004. De nieuwe landbouw. Acco, Brussel, 94 pp.
Meert H., 2002. Het huidige platteland: trends en ontwikkelingen – enkele algemene beschouwingen, 8 pp.
Meert H., 2003. Maken we vooruitgang in het bestrijden van vervoersarmoede in Vlaanderen?. ISEG – Katholieke
Universiteit Leuven, Leuven, 10 pp.
Meert H., 2003. Ruimte en Planning jg. 23 nr. 2/2003: Wie consumeert het nieuwe Vlaamse
Consumptielandschap?. pp. 80- 86
Mestverwerking heeft stabiele wetgeving nodig, Interview Sibylle Verplaatse. Januari 2006. www. vilt.be,
geraadpleegd op 21/09/2007
55

Milieubeleidsplanning in Vlaanderen, http://www.milieubeleidsplan.be, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
geraadpleegd op 6/12/2004
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2005. Ontwerptekst milieujaarprogramma 2005.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Actieplan biologische landbouw II. 39 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003. Milieubeleidsplan 2003-2007. 384 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Mid Term Review. Administratie Beheer en Kalisteit
Landbouwproductie, Brussel, 33 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen. Administratie
Planning en Statistiek, Brussel, 328 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Milieujaarprogramma 2004. 220 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2004. Stativaria 32: Tijd voor vrije tijd ?, Administratie Planning en
Statistiek, Brussel, 87 pp.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap 2007. Milieujaarprogramma 2007. D:2007/3241/007.
Minister van Landbouw, natuur en voedselkwaliteit Nederland, 2004. Agenda Vitaal platteland. 60 pp.
Minister van Landbouw, natuur en voedselkwaliteit Nederland, 2004.Meerjarenprogramma Vitaal Platteland. 60
pp.
OESO-studie plaatst vraagtekens bij biobrandstoffen, 11/09/2007. Belga
Oost-vlaanderen lanceert oproep plattelandsprojecten, Belga. 10/07/2007.
Oppervlakte delfstoffen: waarvoor, welke en waar ? http://www.vlaanderen.be/natuurlijkerijkdommen, Vlaamse
overheid, geraadpleegd op 4/03/2005
Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen, 2001. Biomassa. 35 pp.
Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen, 2004. Wegwijzer Duurzame Energie. 23 pp.
Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen, 2006. Wegwijzer Duurzame Energie 2007. pp.65
Pelfrene Edwin, 2005. Stativarie 36: Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, verkenning op basis
van de NIS – bevolkingsvooruitzichten, Ministerie van de Vlaamse Gemeentschap. pp. 46
Persbericht 4 februari 2005 stand van zaken biologische landbouw in Vlaanderen (2004),
http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/landbouw/nieuws/05/0204.html, Afdeling Monitoring en Studie,
geraadpleegd op 8/02/2005
Presentatie Els Soenen op de Studiedag Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen met Leader +, donderdag 9
december 2004, Leader + in Vlaanderen.
Presentatie Geert Chielen, Studiedag ‘Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen met Leader +’, Brussel, donderdag
9 december 2004.
Presentatie Joris Relaes,2003. Duurzame landbouw: waarom kan het niet zo snel ?.
Presentatie Sophie Dewispelaere, Plattelandsontwikkeling in Vlaanderen.
Productie biobrandstof loopt vertraging op in België, 25/08/2007. Belga
Provincie West – Vlaanderen, 2003. Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams platteland – beleidsnota
platteland 2003-2030. Bestendige Deputatie van de Provincieraad van West-Vlaanderen, 88 pp.
Redactie landbouwrapport 2005, 2006. Landbouwrapport 2005. Vlaamse Overheid/ departement landbouw en
Visserij. pp.240
Rurant ondersteunt Antwerpse plattelandsontwikkeling. Belga, 22/08/2007
56

Stedula, 2004. Perceptie en beleving van landbouwlandschappen in Vlaanderen: literatuurstudie en theoretisch
kader. Steunpunt duurzame landbouw, Gentrode, pp. 44
Tegen eind 2005 is 2 procent van alle brandstoffen proper, 08/03/2005, Het Volk
Theme: GGO’s, http://www.bondbeterleefmilieu.be/theme.php/27, Bond Beter Leefmilieu, geraadpleegd op
26/12/2004
Van Rompaey M., Gommers A., Scheltjens T., 2003. Externe productie-omstandigheden voor landbouw met
verbrede doelstellingen, - Eindrapport. Resource Analysis, Antwerpen. 149 pp.
Van Daele I., 2004. Lobbygroepen in Brussel/ De vierde macht van Europa. Knack jaargang 34 nr. 50, pp. 48-52
Vervloet D., Lauwers L., 2003.Geographical delimitation criteria enabeling a rural – urban differentiation of
statistics. Center for Agricultural economics, Brussel, pp. 44
VIWC, 2002. Ontwerp waterbeleidsplan Vlaanderen 2002-2006/ Deel II: beschrijving van uitganssituatie
(omgevings- en sectorale analyse) . pp. 78
Vlaamse Milieu Maatschappij, 2004. MIRA-T Rapport. p. 135-176
Vlaams minister bevoegd voor Landouw en visserij, 2004. Beleidsnota landbouw, zeevisserij en plattelandsbeleid.
57 pp.
Vlaams minister bevoegd voor Plattelandsbeleid, 2003. Programma voor plattelands-ontwikkeling in Vlaanderen.
Periode 200-2006. 443 pp.
Vlaamse overheid, 2004.Weliswaar (welzijnmagazine voor Vlaanderen) - Boerenpsalm deel 1 – De moderne boer
is een stresskip, Standaard uitgeverij, Turnhout, pp.39 – 40
Vlaamse overheid, 2004.Weliswaar (welzijnmagazine voor Vlaanderen) - Boerenpsalm deel 2 – Groene zorg:
boeren met een warm hart, Standaard uitgeverij, Turnhout, pp.39 – 40
Vlaamse overheid, 2004. Weliswaar (welzijnmagazine voor Vlaanderen) - Boerenpsalm deel 3 – Bejaardenzorg
nu ook op Klompen, Standaard uitgeverij, Turnhout, pp.39 – 40
Vrijens C., Gabriels P., Van Gijseghem D., 2004, GGO’s in vlaanderen: Coëxistentie van verschillende
landbouwsystemen. Afdeling Monitoring en studie, Brussel , 69 pp.
Water in de waterketen, http://VIWC.lin.vlaanderen.be, VIWC, geraadpleegd op 12/08/2005
Windmolenparken in zee, http://www.mumm.ac.be, Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de
Noordzee, geraadpleegd op 3/02/2005
Windmolenpark in Noordzee kan eindelijk gebouwd worden 22/05/2007. Belga.
Windmolens op Noordzee leveren stroom eind 2008. De morgen. 24/05/2007
Zeven Kempense gemeenten willen platteland vernieuwen. Belga, 11/07/2007
Zijn genetisch gemanipuleerde organismen toegelaten in biologische landbouw?, http://www.bioforum.be,
Bioforum, geraadpleegd op 21/12/2004
Zorgvraag stijgt sneller dan aantal zorgboerderijen, http://www.vilt.be/nieuwsarchief/detail.phtml?id=14357, VILT,
12/07/2007
2% biobrandstof in 2005 niet haalbaar volgens Europese commissie, 05/03/2005, Agripress
57