opmaak Tiecelij° - Reynaertgenootschap

185
‘Dese ane vaerden die woestine’
(Van den vos Reynaerde, A 3329)
Hoe zal het leven na Tiecelijn zijn? Wellicht en hopelijk hetzelfde als nu.
Voornamelijk omdat de naam niet verdwijnt. Het driemaandelijkse literaire tijdschrift
wordt met dit liber amicorum-achtig dubbelnummer dan wel afgesloten, maar nu al
staat ontegensprekelijk vast dat het wordt gevolgd door een jaarboek met dezelfde
naam dat voor het eerst zal verschijnen half oktober 2008. Centraal staat literair erfgoed
met een hoofdletter. De band tussen gepassioneerde Reynaerdofielen hoeft
er met het verdwijnen van het driemaandelijks tijschrift niet onder te lijden. De
maandelijkse e-brieven en de website worden behouden en krijgen nog meer aandacht.
Maar ook voor wie de e-snelweg nog niet berijdt blijven de nieuwe jaarboeken,
de Herman Heyse-lezing en de bijeenkomsten van de Orde van de
Vossenstaart (voor sommigen) gelegenheden tot contact. Bovendien plannen we in
oktober 2008 een groot verjaardagsfeest rond 20 jaar Tiecelijn.
Toch weten we nu al dat vele lezers Tiecelijn zullen missen. Dit blijkt uit de vele
reacties. Tiecelijn is uitgegroeid van een nieuwsbrief tot een literair-historisch tijdschrift
over de vos, dierenverhalen, het Reynaertland en de Reynaerticonografie.
Tiecelijn nam een unieke positie in het literaire tijdschriftenlandschap in. Reeds tien
jaar geleden schreef Dirk van Bastelaere dat we ons beter zouden omvormen tot
een jaarboek, daarin nadien luidruchtig gevolgd door de adviescommissies van het
Vlaams Fonds voor de Letteren. Tiecelijn bleef echter een eigen koers varen, door
moeilijke wateren, geenszins de makkelijkste opties kiezend. En met succes. Want
telkenjare had Tiecelijn meer lezers dan het jaar voordien, dit zonder promotiecampagnes
en zonder exuberante financiële middelen. Ook zonder gulle mecenassen
(met uitzondering van enkele jaren Promedia), maar wel met een steeds groeiend
aantal steunende leden (die dan wel meermaals een premieprent ontvingen die een
veelvoud van het steunbedrag betrof) én – het mag gezegd – enkele jaren positieve
beoordelingen vanuit het Vlaams Fonds voor de Letteren en de provincie Oost-
Vlaanderen. Ook de gemeente Stekene en Toerisme Waasland zijn wij, net als de
provincie en het Fonds blijvend erkentelijk.
Tiecelijn is ook uniek vanwege zijn trouwe lezerspubliek. Dit kan geïllustreerd worden
door het feit dat de abonnee van het eerste uur (die in ons identificatiesysteem
nummer 001 draagt), emeritus professor Stefaan Top (Volkskunde, KU Leuven) nog
altijd abonnee is (en ons af en toe materiaal signaleert). Het eerste nummertje van
de eerste onvolledige (een vossenstreek!) jaargang verscheen op 16 pagina’s en
100+100 exemplaren. De negentiende jaargang telde 424 pagina’s en werd gedrukt
op 600 exemplaren. We sloten het jaar 2006 af met 336 betalende abonnees.
Onder deze abonnees bijna alle universiteitsbibliotheken van Nederland en driekwart
van de Vlaamse. Toch was het aantal instituten (scholen, kloosters, openbare
bibliotheken) relatief gering. De belangrijkste groep abonnees bestaat uit individuele
liefhebbers uit Vlaanderen en Nederland. Meer dan een kwart van de abonnees
woont buiten Vlaanderen. Na Nederland volgen Duitsland en, met telkens een
of twee abonnees, Frankrijk, Groot-Brittannië, Zwitserland en Japan (ooit ook
Spanje en Canada).
Tiecelijn, 20, 2007

186
Tiecelijn is in nog een aantal opzichten uitzonderlijk. Het verscheen nooit te laat. Het
was nooit in handen van een uitgever of van een universitaire instelling. Werden er
ooit vele literaire tijdschriften gemaakt met een zo eensgezinde redactie? Wie ooit
de geschiedenis zal bestuderen van 20 jaar Reynaerdistiek zal geen redactionele
ruzies, zelfs geen onenigheden vinden, noch een splitsing tussen het Noord- en
Zuid-Nederlandse deel van de redactie. Tiecelijn was twintig jaar lang puur vrijwilligerswerk,
zonder enige vergoeding voor de medewerkers. En wellicht werd er
nooit een tijdschrift gemaakt met zoveel liefde, met zoveel passie en met zoveel
vriendschap. Inzet, vrijwilligheid en passie blijven wonen in de redactie, die in 2008
onverminderd verder werkt aan een nieuw project. Wellicht is nieuw bloed nodig,
hoewel de redactie in de loop der jaren is gegroeid van drie naar negen (nu acht)
leden. Piëteitsvol gedenken wij hier medeoprichter Herman Heyse. Ik herinner me
nog de eerste vraag om een tijdschrift te beginnen. Herman gaf de raad het volgende
jaar de vraag opnieuw te stellen. En zo geschiedde. Weg vloog Tiecelijn.
Aanvankelijk dachten we geen vijf jaar te halen. Het werden er 20. Zowat alle
belangrijke Reynaerdisten publiceerden hun bevindingen in dit tijdschrift. Tiecelijn
leverde niet alleen verdienstelijk werk op het gebied van de Reynaertstudie, maar
ook op het gebied van de beeldende kunsten (voornamelijk met de organisatie van
de Internationale Exlibriswedstijd Reynaert de vos in 1995-1996) en het cultuurtoerisme.
Zullen we Tiecelijn missen? Het driemaandelijkse redactiewerk? De mail met de
vraag om binnen tien dagen (soms minder) het volledige nummer na te lezen? De
reeks driemaandelijkse tochtjes naar de drukker? De ambachtelijke manier van verzenden?
De mails en brieven met opmerkingen, noten, vragen en schouderklopjes?
Wij vermoeden dat wij dit even zeer zullen missen als u de driemaandelijkse zending
van het oranjebruine blad met een houtsnede van Wim de Cock op de omslag.
Dat wij de formule van het driemaandelijkse tijdschrift verlaten op een hoogtepunt
moge duidelijk zijn. De inhoudelijke en formele kwaliteit van de vorige nummers
bewijst dit.
Dit laatste nummer is anders dan alle andere: volumineuzer, lichtvoetiger, spitsvondiger,
persoonlijker. En met creatief literair werk. We kijken met een knipoog
terug en refereren aan een aantal voorbije nummers. Wij hebben getracht alle bijdragen
die ons bezorgd zijn (van medewerkers, maar ook van gewone abonnees)
te bundelen, met hier en daar enkele redactionele aanpassingen.
In de eerste sectie komen oude Vossenverzen aan bod. Rutebeuf bijt de spits af,
vertaald door Paul van Keymeulen. (Van deze gedreven vertaler hebben wij nog
diverse teksten voor de volgende jaarboeken.) Vervolgens komt een triptiekje van
Anton van Wilderode aan bod. Hij liet woord en beeld in gedichten over enkele
Engelse misericorden versmelten.
Wij zijn bijzonder fier en dankbaar dat wij in de tweede ‘afdeling’, Vossentaal, creatief
poëtisch werk kunnen opnemen. Wij zijn uiteraard de dichters en mede-initiatiefnemer
Yvan de Maesschalck bijzonder dankbaar voor hun cadeau aan dit laatste
tijdschriftnummer. Meteen wordt de verzameling vossengedichten die bundels
Vossentaal en Die felle! (beide verschenen in mei-juni 2005) opleverden nog rijker.
Herr Seele schildert de vos in ideeën, zoals hij dit eveneens deed op de voorstelling
van het boek met de prachtige prenten van Klaas Verplancke.
In een derde afdeling publiceren wij in navolging van het Reynaertbrievennummer
een kleine keur Tiecelijnbrieven (Vossenbrieven). Zij geven een zicht op de geschiedenis
van dit tijdschrift, op de rijkdom van het werken, de vragen, de opmerkingen
Tiecelijn, 20, 2007

187
en de appreciatie van de lezers, de zorg om financiële middelen, de passie voor de
materie. Het is een tipje van een berg van vele honderden brieven en duizenden
mails uit het archief van het Reynaertgenootschap.
In de vierde sectie (Vossenissen) komen kleinere stukjes aan bod van lezers en
medewerkers, het gevolg van een open oproep en/of een gerichte vraag om een
klein stukje over de vos of het tijdschrift te schrijven. Het is een bonte verzameling
met Reynaert en Tiecelijn als uitgangspunten, van een korte appreciatie tot een
sterk uitgewerkt artikel van René Broens over de ‘klokkenluiders’ in de Reynaert.
Een vijfde deel (Vossenhistories) kijkt door middel van een aantal overzichtsteksten
terug op enkele (van de vele) realisaties waarbij Tiecelijnmedewerkers betrokken
waren en die er wellicht nooit waren gekomen zonder hun inzet.
Sessie zes bestaat uit enkele portretten (Vossenkoppen) van Reynaertliefhebbers–Reynaerdofielen
(ons neologisme Reynaerdofielen is stilaan een vermelding
in Van Dale waard).
De laatste verzameling teksten bevat enkele recensies (Vossenboeken). Eentje
ervan, de recensie van het nieuwe kinderboek RotVos! van Frank Pollet, verschijnt
zelfs voor de publicatie van het boek. Moet kunnen in een laatste nummer…
In de epiloog, een stuk van Yvan de Maesschalck over ‘zijn’ vos, heeft Reynaert
het laatste woord. Reynaert heeft immers altijd het laatste woord. Schreef Rutebeuf
niet al eeuwen geleden: ‘Reynaert is dood! Reynaert herleeft!’ Maak u dus geen zorgen.
Reynaert en de zijnen trekken zich op het einde van Van den vos Reynaerde
dan wel terug in de ‘woestine’ (‘Dese ane vaerden die woestine’, Van den vos
Reynaerde, A 3329), maar hij is nooit ver weg. Sindsdien schrijft hij zijn verhaal in
een ‘never ending story’ steeds verder. Met Tiecelijn zal het niet anders zijn.
Tenminste, als u meegaat op het pad.
Rik van Daele
1 augustus 2007
Tiecelijn, 20, 2007

Houtgravure van Gerard Gaudaen. Cadeau steunende leden Tiecelijn in 2000.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 1
VOSSENVERZEN
Renars est mort, Renars est vis!
Renars est ors, Renars est vils
Et Renars regne!
Rutebeuf, Renart le bestourné (dertiende eeuw)
Tiecelijn, 20, 2007

Rutebeuf
DE VERDORVEN REYNAERT
190
Reynaert is dood! Reynaert herleeft!
Reynaert is slecht en is gemeen
en Reynaert heerst.
Hij heeft lang het land geregeerd,
hij heeft alom geparadeerd
’t hoofd geheven.
Aan de galg liet hij het leven,
zoals ik onlangs mocht vernemen.
’t Was leugen helaas!
Dat ondervind je dra, jij dwaas,
want overal is hij de baas
over het bezit
van de Lioen, vorst en koning
in of buiten de hofhouding.
De zaken van Nobel
heeft hij tot Constantinopel
goed voor zichzelf en ook zeer snel
bedisseld.
Overal liet hij zich gelden
in het land en alom elders.
De vorst als buit
achtte hij niet eens een kluif.
Hij maakte van hem tot besluit
een bedelaar
en een armlastige zondaar.
Het scheelde weinig, zelfs geen haar
of in de zee
stortte hij, koning Nobel, neer.
Van hem hield men niet, oh nee,
want vos Reynaert
bracht ieder wezen in gevaar.
Toch volgt men nog zijn levensaard,
want zeer velen
leven als hij in de wereld.
Door corruptie en grof geweld
kan hij voortaan
een revolutie doen ontstaan
die we liever zouden ontgaan
dan te beleven.
Koning Nobel denkt te weten
dat Rein hem heil kan toemeten.
Aan de Heer God
en aan zijn heiligste gebod
Tiecelijn, 20, 2007

191
denke liever d’edele vorst,
want nog meer schand
zal Rein brengen over het land
en over vorst en adelstand.
Wist Nobel maar
hoe het in zijn koninkrijk gaat
en voor wat problemen hij staat.
Met helle stem
zijn aan ’t smoezen over hem
de dames Rayborck en Poefilem.
Ook tien, twintig
anderen vertellen listig
hoe het staatsgeld wordt verkwist.
Nooit is geschied
zulk een onheil in ons gebied
en heeft nooit een nobele ziel
in heel zijn leven
aan zo’n bedrog aandacht gegeven.
We moeten hier, al was ’t maar even
aan Darius denken
die men geen gena wou schenken.
Hij werd uit een Perzische kelder
om gierigheid
naar de galg en slachtbank geleid.
Toen ik vernomen had dit feit
ging mijn hoofdhaar
rechtstaan van woede voorwaar
als van de haan Canteclaer
de felrode kam,
zodanig dat ik niet zwijgen kan
als ik in ’t hele rijk zie dat
gevoerd wordt strijd
met een zelfde oneerlijkheid.
Wat te denken van het feit
dat Rein Nobel
bedriegen kon zo wonderwel
en zo pijnlijk heeft gekweld
zijn onderdanen
zonder zich hiervoor te schamen,
zodat zij op d’heiligendagen
met d’andre dieren
die het land niet bestieren
niet kunnen feesten en vieren.
Hij deed het voorwaar
zonder reden tenzij in ’t jaar
van de producten en koopwaar
daardoor stijgen
zouden de kleinhandelsprijzen,
wat er zou kunnen op wijzen
Tiecelijn, 20, 2007

192
dat ’t eind van ’t jaar
nooit halen zal de schuldenaar
en dat wie ’t land bracht in gevaar
met veel gezag
nooit costuymen invoeren mag
door een gemeen en laag gedrag.
Dat uitgekiend
had Roönel, Reynaert zijn vriend,
en Nobel had het wel verdiend
want zoveel verstand
had hij als d’ezel van Senant
die al te zware lasten draagt
en daarover toch nimmer klaagt.
Al te verkeerd
handelt daarom hij niet alleen
die ’t goede zoekt en het aanleert.
Van ieder dier
verneem je nu de namen hier,
want ze hebben ook alle vier
de trieste faam
dat ze in ’t land in ’s konings naam
tot bedriegerij overgaan.
Geruïneerd
hebben zij en getiranniseerd,
geschaad zeker en gedupeerd.
Zeer veel edelen
hebben onder hun juk geleden,
maar ze hebben het vlug vergeten,
Wil nu aanhoren
hoe Nobel zien wil noch horen
om te regeren naar behoren.
Als opgeroepen
nu werden van Nobel de troepen
in een bos met kleine groepen
en dan verspreid
over het hele land en rijk
om slag te leveren en strijd
aan wiens hand
zou hij geven van het land
het opperbevelhebberschap?
In vertrouwen
aan wie zou hij wel toevertrouwen
het bevel over zijn getrouwen?
De baron Rein
zou dan de vaandrig kunnen zijn.
Ik denk dat Roönel voor de schijn
een heir zou vormen heel alleen.
Ik kan hier vertellen dat geen een
van hem krijgt eer
Tiecelijn, 20, 2007

193
of een goed woord en aanzien,
zelfs niet als hij het verdient.
Bij d’eerste strijd
Ysegrijn die men alom misprijst
de eerste tegenaanval leidt,
tenzij die held
het meteen op een lopen zet
en de strijd staakt en ’t gevecht.
Met zijn vlagge
brengt d’ezel Bernard aan het lachen
’t hele leger zoals verwacht.
En dit kwartet
heeft zoveel macht en zoveel stem
dat het ontkracht heeft elke wet.
Zo werd vermorst
het gezag van Nobel de vorst
dat hij nooit regeren dorst.
Van de koning
vormt het kwartet de hofhouding.
Zij houden niet van opschudding
of opstandigheid
en evenmin van oproerigheid
en verwarring in het rijk.
Als middagmaalt
de vorst, gaan zij aan de haal.
Dra ignoreren we allemaal
waar de koning
zijn verblijf heeft en zijn woning.
Hij hoede zich voor verandering
om spaarzaamheid
te beogen en zuinigheid
en zo wordt hij beslist schatrijk.
Wat nu aangaat
het kwartet der rekenplichtigen
dat zijn fortuin zou behartigen:
de rekeningen
houdt de muilezel Bernard
die ze meteen verscheurt Reynaert
vlot en wel
zonder schaamte voor d’oneer
al blaft telkens keer op keer
de hond Roönel,
de bewaker van het zegel,
want dat is d’algemene regel,
en Ysegrijn die laat begaan
en in de schaduw blijft staan.
Iedereen bij
zich roepen laat wolf Ysegrijn
en zijn zoon staat hem daar bij
Tiecelijn, 20, 2007

194
die van bedriegerij
leeft en de koning schaadt.
Die zoon zijn naam is Primaat,
die van Reynaert
draagt Grimaat als naam.
Ze geven geen zier om mijn faam
en nog minder om mijn rijmen.
Zij denken alleen maar aan lijmen
en de goede zeden
met voeten te treden.
Laten wij God ertoe bewegen
hen te geven wat zij betrachten.
Een hennepstrop staat hen te wachten.
Voor hun gemeen spel,
en dat verwacht iedereen wel,
wegens hun kwade kuiperijen
verdienen zij geen medelijden
noch barmhartigheid
en evenmin liefdadigheid.
Zij hebben koning Nobel ontnomen
al zijn goede gewoonten,
zijn burchten verlaagd tot hermitages.
Zij laten alles weghalen
en slechts met beloften betalen.
Dat God door Satan hen laat halen
God, die straft en hekelt,
en de Heer is van de wereld.
Ik aanvaard dat men mij schere
zonder kwaad te genereren
lijk ’t spreekwoord leert:
‘Die veel begeert ook veel ontbeert.’
of ‘Veel omvamen
doet een mens slecht verzamen.’
We kunnen dat slechts beamen
want de toestand
ziet er slecht uit in dit land,
zodat ieder dier uitziet en verlangt
naar de Drake.
Viel Nobel in een kuil vol bramen,
geen dier zou hem daarvoor beklagen;
dat is de waarheid.
Men voorziet helaas krijg en strijd
maar ‘k geef niet om wat brengt de tijd.
Rutebeuf (ca 1230 - ca 1285), Parijzenaar, afkomstig uit Champagne. Jongleur/klerk.
Vertaling Paul van Keymeulen (1920-2006).
Tiecelijn, 20, 2007

Anton van Wilderode
BEER
Gloucester Cathedral
195
Met opgesperde muil waarin twee bijters
voor grimmiger verweer de dog bedreigen
staat Bruun de beer als kijkspel op de foor.
De halsband en de keten zijn hem door
zijn broodheer aangelegd. Hij hoort het hijgen
van zijn rivaal. Wellicht is hij hem vóór
en kan hij hem met strot en krop verbijten!
Inmiddels ligt zijn meester op één oor,
de forse knots nog ongeveld ten strijde,
het einde van de bonje te verbeiden!
Anton van Wilderode (Cyriel Coupé), Moerbeke-Waas 1918-1998
Uit: Barmhartig hout. Dertig Middeleeuwse Misericordes (1996).
Later in: Anton van Wilderode. Volledig dichtwerk. Gebundelde Gedichten, Lannoo, 1999, p. 1485.
Tiecelijn, 20, 2007

Anton van Wilderode
PROOST
Wells Cathedral
196
Proost Reinaert staat met grote élégance
te preken voor vier dikgevreten ganzen
met ingetogen woord of hij geen honger had
noch trek om van haar sappig vlees te schransen.
Zij maken zich zelfs op om rond zijn kansel
vol meegevoel in vierkwartsmaat te dansen.
’t Gewaste eikenhout begint te glanzen.
Anton van Wilderode (Cyriel Coupé), Moerbeke-Waas 1918-1998
Uit: Barmhartig hout. Dertig Middeleeuwse Misericordes (1996).
Later in: Anton van Wilderode. Volledig dichtwerk. Gebundelde Gedichten, Lannoo, 1999, p. 1491.
Tiecelijn, 20, 2007

Anton van Wilderode
SOLITAIR
Winchester College Chapel
197
Van zijn maraude keert vos Rein terug
met een verbeten broedhen op de rug
die hij heeft weggegrist uit de besloten
gaarde van zwarte nonnen. Het geducht
bassen van boze honden leep ontvlucht,
weet hij zich meester zonder bondgenoten
én solitair. De wereld is een klucht!
Anton van Wilderode (Cyriel Coupé), Moerbeke-Waas 1918-1998
Uit: Barmhartig hout. Dertig Middeleeuwse Misericordes (1996).
Later in: Anton van Wilderode. Volledig dichtwerk. Gebundelde Gedichten, Lannoo, 1999, p. 1492.
Tiecelijn, 20, 2007

Tiecelijn, 20, 2007

Wim de Cock
199
GRAFSCHRIFT VAN REYNAERT
Hier werd een vos begraven,
Een vos met kop en kont,
Hier werd een vos begraven,
Hier ligt de vagebond.
Daar, waar de tolburcht stond,
De tolburcht van de graven,
Nabij de Rupelmond,
Daar heeft men mij begraven
In ongewijde grond.
En toeft gij, bij de haven,
Waar ik mijn rustplaats vond,
Bid om de ziel te laven,
Die zoveel leed doorstond.
Vertel de wereld rond,
Vertel het aan de raven,
Hoe men mijn rechten schond.
Hier werd een vos begraven,
Begraven als een hond.
Wim de Cock (°1932): autodidact, kunstenaar (graficus en beeldsnijder) en Villon-vertaler.
Dit gedicht werd gepubliceerd in een eigen drukje en verspreid op pinkstermaandag 2007 tijdens
de zitting van de Orde van de Vossenstaart te Bazel.
Tiecelijn, 20, 2007

Peter Everaers
VAN DEN VOS
200
De beer probeert te ontsnappen aan zijn belagers
zijn vlag verraadt hem en hij wordt gegrepen
donkerte en duisternis slingeren zich om hem heen
de stank wordt erger
Gespartel en gesteun
genade – schurk – vuile psycholoog
ik wil schoenen – het vel moet van zijn poten
scheur een stuk uit zijn rug – voor mijn reistas
Die vos
die smeerlap – hij heeft lak aan alles
en zal ontsnappen naar Rome
geloof hem niet – hij liegt
Kreunend en hijgend blijft de notabele verwonde achter
zijn bloed trekt langzaam in de barmhartige aarde
de rosse is er te voet vanonder gemuisd,
met zijn tas en met zijn stok
een schat in zijn kop
Peter Everaers (°1948): antiquaar (Secundus) en uitgever van o.a. enkele bibliofiele
Reynaerdiana.
Uit: het etsenboek Het Reinaartje van Theo van de Goor, Ter Hole, Secundus, 2005.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 2
VOSSENTAAL
Tiecelijn, 20, 2007
Vossentaal is dit,
houdt zich aan geen regels
stamt uit niemandsland
aan dorp en hof
voorbijgelegen.
Emma Crebolder,
Dansen met een vos, 1998, Malpertuis

Emma Crebolder
202
DE ORDE VAN DE VOSSENSTAART
De mensen van de helling zijn ons vossen
schuw genegen. Een van hen, een dichter,
behoort tot de Orde, zij koestert onze wegen
en verhalen. Onder de moerbei stelt zij
de verrekijker scherp in op ons verschijnen.
Daar ik geen tijd kon verliezen, die vijf jongen
vraten, trad ik, nog gapend, in haar vizier.
Zij zuigt de beelden vast, de vacht kon zij
nog proeven nadat ik mijn welpen
had gelikt van nek tot staart.
Dan stijg ik hoger op, ook hun honger moet ik stillen.
Emma Crebolder (°1942): dichteres en Afrikaniste. Debuteerde met Een hol in de zon (1979).
Haar poëtische productie lijkt begin jaren negentig in een stroomversnelling te komen. Recente
bundels zijn Waar niemand wegen waande (1992), Zandorakel (1994), Zwerftaal (1995),
Dansen met een vos (1998), Golf (2003) en Toegift (2006). Stelde met Albert Hagenaars een
bloemlezing samen onder de titel Die felle… Gedichten over vossen (2005).
Tiecelijn, 20, 2007

Norbert de Beule
203
Na jaren fiedelfiedel heeft viool van Foks
de vlijmscherpe kleur
van pluimstrijker deus amadeus
Foks naait kuttekip op prikklok hakt
Wolfgang Bassie Lassie hondstrouwer nog tot Frolic
zijn staart een blaasbalg
zijn hart een blaas zeikt naast de pot
Foks’ staartbeen dwingt dichters in een pose
Iedereen wil Pritt Stift hazenlippe
Ballroom Blitzz in Sparklehose
Witte dichtersneuzen wachten op een overdose
witregels
wit
wit
witzz een optelsom van beastie boys en opblaaspoppen
witte fokkende hazen, wilde hazelaars tussen adelende struiken
de fokkin’ wellust van het fokkin’ falen
De remake van Fox on the run wordt een wereldhit
Dichters vechten voor de backing vocals in een modderfokkin’ hazenstrik
O Sweet Coco ho chi ka ka ho
dat wat zal zijn van wat niet kwam en fokkin’ nergens is
jouw reine aars renardo in de reet van ronald reagan
terwijl Foks opnieuw je ballen knijpt
Tiecelijn, 20, 2007
go go
Norbert de Beule (°1957): dichter en voordrachtkunstenaar. Publiceerde in eigen beheer de
bundel Rockoco (1987), met de steun van Poëziestichting Vers. Zijn officiële debuut is Yelle!
(2002), een bundel die bestaat uit 26 sonnetachtige gedichten. In zijn bundel EBdiep (2006)
staat onder meer de relatie tussen de ik-figuur en de vader centraal. Schreef samen met Frank
Pollet de poëtische monoloog Jotie Dooft (2002) over de jonggestorven dichter Jotie T’Hooft.

Joris Denoo
GEHEIMZONNIG GEDICHT
204
Een vos loopt in het bos over het mos.
Met zijn plumeau strijkt hij
langsheen bestofte struiken.
Hij heeft de kleur van avondzon.
De zon verft het afgestofte bos ros.
Een rosse vos loopt over het groene mos.
Kip, kijk uit, want de vos
vindt niets mooier dan een dooier.
Joris Denoo (°1953): docent Nederlands, dichter, columnist en jeugdschrijver. Publiceerde
onlangs bij De Eenhoorn Een blauwe plek (2007) en bij het PoëzieCentrum de dichtbundel
Oblomov in Handzame (2007). Won in 2000 de ‘Vijfjaarlijkse Guido Gezelle Poëzieprijs Brugge’.
Schreef in opdracht van DW&B, Parmentier en Nl Kwantum een extra slothoofdstuk aan Gerard
Reves cultroman De avonden. Noemt zichzelf een ‘fervent blogger’.
Tiecelijn, 20, 2007

Reine de Pelseneer
GRIP
205
Een meisje draagt gedachten
naar een inktzwart woud. Grond
geurt dompig, boombast molmt.
Van wemel dronken vangen vossen
vale muizen uit de lucht.
Het meisje lacht alleen.
Ze blikt moedig naar de hemel
die haar donker als een deken
overspant en hoort zichzelf
beweren: ‘ik heb alles
in de hand.’
Reine de Pelseneer (°1982): debuteerde in 2005 bij Uitgeverij P met de bundel Doorgrond. In
december 2007 verschijnt haar tweede bundel, Omzicht. Naast poëzie schrijft ze ook kinderboeken.
In september 2007 verschijnen Kraai moet vliegen bij De Eenhoorn en Nietje bij Abimo.
Tiecelijn, 20, 2007

Peter Holvoet-Hanssen
DE RODE VOS
206
ik hoor de wolken over de toverbol van staal en tranen wrijven
de jacht
de maan schuift voorbij het gat in het dak zo cirkel ik rond je ogenschijn
je leest jezelf in slaap ik bestudeer je oorschelp een rood lampenkapje
ik groeide op aan de verkeerde kant van de rivier
ontredderde zwaan
schroeide als 7 brandende Britten boven de tuinen van Giverny
je leerde me weer eten met het vossenbier bij de rivier zonder bron
omhels de maan en de Grote Beer rol je op in mijn okselkom
we gaan
het hol verlaten zonder tijdschrift zonder te hopen of te verwachten
ook de sterren met hun zilverhelmen vluchten in de kieren van de nacht
we scheren weg als trossen vliegende vossen naar hun omgekeerde slaap
alles tintelt sterft af maak een kever van blaadjes en takken op mijn buik
ik denk niet meer
sshh ik maak een kever van blaadjes en takken op je buik
kat en muis de spelers worden zelf het spel
vosje laat je vacht maar achter
© Peter Holvoet-Hanssen, 31/07/07, voor het laatste nummer op papier van Tiecelijn –
verschijnt voorjaar 2008 in ‘Navagio’ (wrakhoutgedichten), uitg. Prometheus, Amsterdam.
Peter Holvoet-Hanssen (°1960): is dichter en performer. Debuteerde met Dwangbuis van
Houdini (1998). Daarna volgden Strombolicchio (1999) en Santander. Ontboezemingen in het
vossenvel (2001). Een knappe bundel is het ‘project’ Spinalonga (2005). Tussendoor schrijft hij
ook proza, o.m. het ‘hersenspinsel’ De vliegende monnik (2004). Verzorgt ook optredens voor
kinderen, samen met zijn vrouw Noëlla Elpers, die jeugdboeken schrijft.
Tiecelijn, 20, 2007

Frank Pollet
ROTVOS!
Ik ben een rotzak, ik weet dat
je mij Judas noemt
maar ontvlucht nooit
mijn reality, baby.
Ik geef toe dat ik geboren ben
voor geluk: win for life
gekocht, natuurlijk, gekrast
en gewonnen. Dus
ga je mee uit
eten? Ik wil weer wild, schotel
graag de jacht voor
aan mezelf. En jij
je kunt ze kussen, baby.
Your place or mine?
Neem en eet
ik spreid mijn armen, Jezus
wat een leven!
207
Frank Pollet (°1959): zelfstandig schrijver en docent Literaire Creatie, medewerker van
Poëziekrant, eindredacteur van ISEL en recensent bij De LeesWolf. Publiceerde recentelijk de
poëziebundel Drie Theremins (PoëzieCentrum Gent, 2006), de jeugdromans De Put! (Abimo,
2006) en Eddie Wellie! (Abimo, 2006). Met kunstschilder Jef Deyaert maakte hij Doel met een
hoofdletter (Uitgeverij Snoeck, 2007). Samen met zijn vrouw Moniek Vermeulen schreef hij
Schaap Kindje Schaap!, waarmee reizend theatergezelschap www.EduArt.be vanaf dit najaar op
tournee trekt. En rond boekenbeurstijd 2007 is er de publicatie van RotVos! (Abimo).
Tiecelijn, 20, 2007

Erik Spinoy
Waar was ik hier?
Een washok tuinhuis
een beulskeuken
op een wreder
bloediger
bruter platteland?
Op een bruinige aarden bodem
op natuursteen vreemd verweerd
een knoestige notenhouten tafel
liggen
vijf of zes of zeven
afgezette poten van
een haas een vos
een soort konijn
waarvan het kniegewricht
nog eindeloos
reflexen uitprobeert
als hagel
als een spervuur
repeteert.
208
Erik Spinoy (°1960): docent Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Luik, dichter en
essayist. In de voorbije jaren verschenen de enthousiast onthaalde gedichtenbundels Boze wolven
(2002) en L (Meulenhoff, 2004). Het in dit nummer opgenomen gedicht is afkomstig uit de
bundel Ik en andere gedichten, die dit najaar bij Meulenhoff Manteau verschijnt. Spinoy is ook
redacteur van het literair-culturele blad freespace Nieuwzuid.
Tiecelijn, 20, 2007

Marc Tritsmans
TAFERELEN
209
Het met je stinkende uitwerpselen uitdagend
bebakende pad urenlang gevolgd. In de verte
in de schemering sta je ten slotte veel kleiner
dan je wil één ogenblik minachtend te grijnzen.
Waarna ‘s ochtends het drama in het kippenhok:
geen overlevenden die de triomfantelijk gevluchte
moordenaar kunnen beschrijven. Als een echte
Al Capone genietend van je hoogmoed voor de
val. In de koplampen: de minst glorieuze van je
wisselende gedaanten. Door de mangel gehaald,
platvos op glimmend asfalt. Enkel pluimstaart nog
rechtop als ongeloofwaardig teken van leven.
Maar dan in de kerk tijdens een begrafenis, stijlvol
gedrapeerd om de gecraqueleerde hals van een
wufte dame op retour, ben je weer helemaal terug.
Postuum leedvermaak blikkert in je felle linkeroog.
Marc Tritsmans (°1959): debuteerde met De wetten van de zwaartekracht (1992). Daarna volgden
bundels als Oog van de tijd (1997) en Van aarde (1999). Sterk water. Een geschiedenis
(2000) en Kritische massa (2002) vormen een soort diptiek waarin hij de mensengeschiedenis
zowel in de tijd als de ruimte verkent. Ook de poëticale bundel Warmteleer (2004) sluit thematisch
bij de vorige aan. Werkt aan een nieuwe bundel die wellicht Man in landschap zal heten.
Tiecelijn, 20, 2007

Lies van Gasse
DE TWEEDE WOLVIN
“Dat hi claget om sijn wijf”
Wie haar begeert, moet vluchtig
de snorharen langs wangen strijken,
schichtig, snel en onverwachts.
Haar lichaam is als water,
donker, maar nog onbeslist.
Verwikkeld in een schaduwspel
likt ze aan een rosse pels.
De haren recht, bedwelmd
door vacht als van komijn.
“Alleen de vos?”
Aan haar hand gaat iets verloren
dat op liefde lijkt.
Haar buik blijft blind, zo wee.
Balch, liefste, zwijg stil.
210
Tiecelijn, 20, 2007

“Eist mi lief, ic segge u twi.”
211
Dan ruikt hij nog het dier
dat in haar bovenkwam, slapend
in een lichaam dat niet toebehoort.
Dan proeft hij nog haar frisse huid
boven afgereten vel. Nog
zinderen de takken.
“Alleen haar hart?” Alleen
haar handen aan liefde verloren.
Dan ziet hij nog haar ogen, wee
van afgeklauwde angst, de wangen
dun als verlopen water.
En ergens nog dat ruisen
van een vlerk in zware wind.
Er was een vos. Hij kwam voorbij.
Tiecelijn, 20, 2007

“Yswenden, sijn scone wijf,
die hi liever hadde dan sijns selfs lijf.”
Laat hij dan met haar het donker
van de dans verkend hebben, laat hij
onder geflits van lichten, rood en blauw,
haar heup hebben betast, vervlochten
als twee levens, staart in staart.
212
Geen snorhaar smaakte zoeter, geen
pupil verwijdde duidelijker
dan toen, onder zijn blik, de hare.
Ze leek zich te verbergen, maar
de velden lagen open
en voor een keer zweeg de raaf.
Leg je hand op je ogen, liefste.
Luister naar de lachende aarde
en het rode hart daaronder. Huil!
Lies van Gasse (°1983): beloftevolle dichteres die o.m. publiceerde in Deus ex Machina,
Meander, Poëziekrant, Ons Erfdeel en Komkommer en Kwel. In het zomernummer 95 van
Gierik & Nieuw Vlaams Tijdschrift (2007) verscheen een fragment uit haar nog ongepubliceerde
roman De biograaf. Nieuwe gedichten verschijnen binnenkort in Revolver en Het Liegend Konijn.
Tiecelijn, 20, 2007

Lieve van Impe
KAT
Vanop het tuinmuurtje
waakt zij over haar land,
houdt alles in het oog en
wat beweegt, amper bewoog
bewaart zij in haar blik.
Intens het blauw dat uit
de avond valt, bevredigd
gras dat rilt
213
en zij, daarboven, van basalt.
Een kleine sfinx die over eeuwen kijkt.
Lieve van Impe (°1953): debuteerde met De dagen voor anker in 1990. Publiceerde verder de
bundels In tegenlicht (1995), Transparant (2000) en Opaal (2006) bij uitgeverij Manteau. Zoekt
in haar latere bundels naar een register om de mystieke dimensie van het leven in woorden te
vatten.
Tiecelijn, 20, 2007

Houtsnede van Wim de Cock. Omslagillustratie jaargang 19 van Tiecelijn.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 3
VOSSENBRIEVEN
Reynaert was zo goed als klaar
om weg te gaan uit zijn kasteel,
toen hij mij zei dat hij u heel
graag nog een briefje had gestuurd.
U weet dat ik voor u door ‘t vuur
zou gaan, zozeer heb ik u lief.
Dus toen hij vroeg of ik die brief
wou brengen, heb ik uiteraard
onmiddellijk ja gezegd.
Walter Verniers, Van den vos Reynaerde, v. 3322 e.v.,
www.reynaertgenootschap.be
Tiecelijn, 20, 2007

In deze ‘afdeling’ worden 30 brieven of mails gepubliceerd uit het bijzonder grote Tiecelijnarchief.
Ze geven de lezer een beeld van het redactionele werk, van reacties van lezers op bijdragen of
op de activiteiten van de vereniging. Ze zijn ook een getuigenis van de zoektocht naar financiële
middelen en de problemen die de uitgave van een tijdschrift met zich meebrengt. De brieven
getuigen van een lange geschiedenis. Enkele momenten waarop wij ons concentreren zijn de
start van Tiecelijn (1988), het overlijden van Herman Heyse (1992) en de omschakeling van
nieuwsbrief naar tijdschrift (1998). De brieven werden uitgegeven volgens de principes zoals
beschreven in het Reynaertbrievennummer van september 2006 (waar wij ons op
Reynaerdistiek concentreerden). Kleine tikfouten werden stilzwijgend verbeterd. Om de leesbaarheid
te vergroten werden titels gecursiveerd. Bij elke brief werd een context geschetst, een
bescheiden notenapparaat toegevoegd, evenals een korte biografische notitie. Adresgegevens
en andere personalia werden weggelaten. Wij danken de briefschrijvers die hun toestemming
tot publicatie hebben gegeven (voor zover wij hen konden bereiken).
Alle brieven en mails worden bewaard in het archief van de vzw Reynaertgenootschap.
[Rik van Daele, samensteller]
1
Sint-Niklaas, 5 juli 1988
André Stoop aan Rik van Daele
Beste Rik,
Hartelijk gelukgewenst met het ts. Tiecelijn, iets waar ik lang van droomde en waarover
ik nu gelukkig ben dat het verschijnt. Ik wens het vele vruchtbare jaren toe.
Zeer genegen,
Stoop André
De briefkaart bevat als briefhoofd de functies van A. Stoop: ‘Ere-stadsbibliothecaris-archivaris.
Ondervoorzitter Hoge Raad Openbare Bibliotheken’.
Context: Felicitaties bij het eerste nummer van Tiecelijn, dat op 16 pagina’s en op 100 genummerde
exemplaren verscheen begin juli 1988. Het eerste nummer werd voorgesteld tijdens een
bescheiden persmoment aan het Reynaertbeeld van A. Poels in het Romain de Vidtspark te
Sint-Niklaas.
André Stoop (1922-1994) was van 1946 tot 1987 bibliothecaris-archivaris van de stad Sint-
Niklaas en de belangrijkste organisatorische kracht van diverse Reynaertmanifestaties te Sint-
Niklaas (o.a. inrijden van het Reynaertpad in 1955, de Reynaertfeestelijkheden in 1958, diverse
tentoonstellingen, o.a. in 1955 en 1972). Het archief van deze manifestaties bevindt zich in de
Bibliotheca Wasiana. Een portret van Stoop door Marcel Ryssen is te vinden in: Tiecelijn,
4 (1991), p. 64-68.
2
Rosmalen, 1 augustus 1988
Erwin Verzandvoort aan Herman Heyse
216
Zeer geachte heer Heyse,
Ik was aangenaam verrast toen ik thuisgekomen met de vakantie tussen de stapel
post het eerste nummer van TIECELYN vond.
Tiecelijn, 20, 2007

Ik wil u en de mederedactieleden van harte feliciteren met deze uitgave.
Het is zeer te hopen dat het een succesvolle uitgave wordt.
In de inleiding van Rik van Daele wordt gezegd, dat in het blad ook bibliografische
overzichten (kunnen) komen.
Zoals U wellicht weet, ben ik al sinds enkele jaren bezig met het verzamelen van
bibliografische gegevens met betrekking tot de Reinaert-materie. Ik ga samen met
prof. H. Menke een primaire Reinaert-bibliografie 1801-1988 samenstellen. Hierin
komen alle Reinaertdrukken uit de Nederlanden, Duitsland, Engeland, Frankrijk,
Scandinavië, etc., etc., te staan. De bibliografie ca. 1470-1800 is door Menke reeds
samengesteld en zal eerlang worden gepubliceerd. 1
Behalve met de primaire bibliografie, houd ik mij ook bezig met de samenstelling
van een secundaire bibliografie.
Mocht U het op prijs stellen, dat ik mij met het verzorgen van Bibliografische overzichten
ga bezig houden in het tijdschrift TIECELYN, dan wil ik graag op die manier
meewerken.
Ik zal in de toekomst ook enkele bijdragen over Reinaert-volksboeken schrijven.
Hopende op een spoedig antwoord, verblijf ik inmiddels met de meeste hoogachting,
Erwin Verzandvoort
Drs. Erwin Verzandvoort (°1954) studeerde Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de KU
Nijmegen. Doctoraal examen in 1983 met een doctoraalscriptie over: Volksboeken van Reinaert
de Vos in Nederland en België. Boeken over Reinaert de vos en diverse Reynaertartikels in o.a.
Tiecelijn, De Gulden Passer, Reinardus, Millennium en TNTL. Hij publiceerde verder over heemkundige
onderwerpen. Sinds 1986 werkt hij fulltime in een grote algemene boekhandel in Den
Bosch. Tiecelijnmedewerker van het eerste uur. Zijn eerste bijdrage verscheen in de tweede
jaargang (p. 73-74). Sinds eind 1991 is hij redacteur en verantwoordelijke voor het secretariaat
Nederland. Hij woont in Rosmalen bij Den Bosch.
1. Hubertus Menke, Bibliotheca Reinardiana. Teil I: Die europäischen Reineke-Fuchs-Drucke bis
zum Jahre 1800, Stuttgart, 1992.
3
Leuven, 11 december 1991
Rik van Daele aan Erwin Verzandvoort
217
Beste Erwin,
We zijn niet meer in Rosmalen geraakt op maandag. Het was bijna 11 uur toen
we op de E34 ‘’s-Hertogenbosch 42 km’ zagen staan. Dat wilden we jullie (en onszelf)
niet aandoen. Er komt in de nabije toekomst wellicht een betere gelegenheid.
Er was bijzonder weinig materiaal te rapen. Geen uitnodiging, geen persmap over,
geen fotomateriaal, geen tentoonstellingsmateriaal. Ik zal binnenkort kopiëren wat
ik heb (uit de persmap voor Tiecelijn).
De tentoonstelling is boeiend (ze is evenwel voor 75% identiek aan de tentoonstelling
in Düsseldorf). Klitzing was daar trouwens. Andere bekenden waren naast
Herman, Jo de Vos, Van Eetvelde en Berteloot. 1
De volgende Tiecelijn zal geschiedenis maken. Naast de lezing van Jef Janssens
Tiecelijn, 20, 2007

(Mortsel) 2 en een verslag over de aankoop van het Dyckse handschrift van Jan
Goossens, komt er een spectaculaire vondstmelding van Berteloot in (en m.i. een
van de meest spectaculaire ontdekkingen van de laatste jaren). 3 Maar je moet het
nog stil houden. Op het einde van RII komt nl. het acrostichon DISMUDE voor!!!
Meteen een indicatie die Berteloots eerdere stelling bevestigt dat de tekst inderdaad
uit Zuid-Vlaanderen stamt. Wat zeg je daarvan.
Als de recensie van Het land van Reynaert klaar is, komt ze erin. Indien niet,
schuiven we naar april. 4
Vele groeten,
Rik
Briefhoofd: KU Leuven, faculteit van de Letteren en de Wijsbegeerte, afdeling Nederlandse
Literatuurstudie.
Context: Op maandag 9 december 1991 werd in het filiaal van de Deutsche Bank te Münster het
Dyckse handschrift (hs. F) van Van den vos Reynaerde aan het publiek voorgesteld. Mede
dankzij de bemiddeling van prof. dr. Jan Goossens werd het aangekocht door de universiteitsbibliotheek
van de Westfälische Wilhelms-Universität te Münster. Nadien werd een tentoonstelling
over de Nederlandse en Duitse Reynaerttraditie en over Maerlants Der natueren bloeme
geopend. Herman Heyse en Rik van Daele hadden een dag vrijaf genomen om deze unieke
gebeurtenis mee te maken. Jan Goossens beschreef Hoe het Dyckse handschrift naar Münster
kwam, in: Tiecelijn, 5 (1992), p. 7-10.
Rik van Daele (°1962) studeerde en werkte als assistent aan de KU Leuven. In 1992 promoveerde
hij er tot doctor in de Letteren en wijsbegeerte met de studie Ruimte en naamgeving in
Van den vos Reynaerde (in 1994 uitgegeven door Koninklijke Academie voor Nederlandse Taalen
Letterkunde te Gent). Hoofdredacteur van Tiecelijn.
1. Herman Heyse (1937-1992), medestichter en redacteur van Tiecelijn. Jo de Vos (als codicoloog)
en Jo van Eetvelde (als initiatiefnemer en declamator) werkten mee aan de publicatie van
de facsimile-uitgave van het Comburgse handschrift. Prof. dr. Amand Berteloot is hoogleraar te
Münster, net als zijn voorganger Jan Goossens taalkundige én Reynaertspecialist.
2. De facsimile-uitgave van het Comburgse handschrift (door uitgeverij Davidsfonds te Leuven)
werd op 19 september 1991 te Mortsel in de gebouwen van Agfa Gevaert voorgesteld. De inleidende
lezing van J.D. Janssens (thans emeritus professor aan de KU Brussel) verscheen als
Reynaert: schelm of schurk? Een sprong over de culturele kloof in: Tiecelijn, 5 (1992), p. 11-15.
3. A. Berteloot, Een acrostichon in Reynaerts historie, in: Tiecelijn, 5 (1992), p. 3-5.
4. Recensie van R. van Daele, M. Ryssen en H. Heyse, Het land van Reynaert (Leuven,
Davidsfonds, 1991) door E. Verzandvoort, in: Tiecelijn, 5 (1992) nr. 1, p. 31-33.
4
Wilsele, 12 januari 1992
Walter de Decker aan Rik van Daele
218
Beste Rik,
Hartelijk dank voor uw Tiecelijntje waarvan ik weer 100% genoten heb! (Ik lees
het trouwens altijd in één trek uit, om het dan nadien nog eens rustiger door te
nemen!).
Uw artikel in onze ‘Ulieden SPIEGEL’ werd héél gunstig onthaald. 1 En… het vraagt
Tiecelijn, 20, 2007

219
naar nog! Ik weet dat je het nu druk hebt, maar misschien kan Marcel Ryssen 2 of
Herman Heyse eens in de pen klimmen deze keer? Het doet goed dat de overeenkomsten
maar ook de wezenlijke verschillen tussen Uilenspiegel en Reynaert eens
op punt worden gesteld. Wellicht zijn er nog andere facetten die aan bod kunnen
komen. In elk geval wil de redactie op de ingeslagen weg voortgaan. (Op onze laatste
vergadering werd zelfs een ballonnetje opgelaten om een ‘gezamenlijk’ tijdschrift
uit te geven (aanvankelijk misschien recto Tiecelijn en verso Ulieden SPIEGEL
– dus half om half) omdat we tenslotte hetzelfde publiek beogen, zij het met een
ander accent!)
Het blijk zelfs dat in het heropgebouwde Uilenspiegelmuseum (1994?!) 3 er wellicht
een zolderruimte voor een Reinaert-museum beschikbaar zou kunnen zijn! Er viel
in elk geval over te praten…
In afwachting van verdere bijdragen, teken ik met de meeste hoogachting en
vriendelijke groet,
Walter De Decker
NB. En een dikke proficiat ook aan Marcel Ryssen en Herman Heyse voor hun bijdrage
aan Tiecelijn!
Er gaat een reeks toneelvoorstellingen door van de Uilenspiegel van Hugo Claus op
21/22/23/24 februari a.s. in de stadsschouwburg te Sint-Niklaas door leerlingen van
O.L.Vr. Presentatie en van het Klein Seminarie te St-Niklaas, met groot koor en choreografie
onder regie van Ward Roose.
Wij kregen het bezoek van de filmregisseur Stijn Coninx die bezig is met een nieuwe
film (in samenwerking met Film en Kino) én een TV-serie (in samenwerking met
de VARA) over Uilenspiegel naar een scenario van Hugo Claus. Opnamen zouden
starten in maart 1993. Men is volop bezig met het zoeken van de casting en van de
geschikte opnamelocaties. Hij kwam wat ‘background’ opdoen en komt beslist nog
terug, zei hij. (Hij is ook toegetreden tot het beschermcomité van onze vereniging!). 4
Wij schreven ook Anton van Wilderode 5 aan en stuurden hem een nulnummer.
Mocht u hem ontmoeten, kan u hem aanmoedigen om ook de stap te zetten? Dank!
Indien u nog ‘nulnummers’ wenst, aarzel niet om er te vragen!
Hierbij nog wat ex-librissen i.v.m. Reynaert + een bespreking van het Reynaertboek 6
in COV-Kroniek (vakbond Christelijk Onderwijs)
Walter de Decker (1929-1994) was werkzaam in de uitgeverswereld (Wolters/Leuven), volkskundige
en Uilenspiegelspecialist; adviseur van het Uilenspiegelmuseum te Damme en bezieler
van de Vriendenkring van het Uilenspiegelmuseum Damme en van Uylenspiegels Kring /
Damme. Bezieler van Ulieden Spiegel. Tijdschrift voor Uilenspiegelkunde en Het Spiegelken. Er
verscheen een In memoriam in: Tiecelijn, 7 (1994), p. 31.
De brief bevat als briefhoofd het opschrift en het logo van Uylenspieghel’s Kring.
Context: Sinds 1986 was er een intens contact tussen Walter de Decker en Rik van Daele. Ze
ontmoetten elkaar als sprekers op een gouwdag van het Verbond voor heemkringen van Oost-
Tiecelijn, 20, 2007

220
Vlaanderen De Decker sprak er over meiboomplantingen, Van Daele over de Boudeloabij en de
Reynaertauteur. Vele gesprekken gingen over de parallellen en de verschillen tussen Tijl
Uilenspiegel en Reynaert de vos, een materie die ook door Camille Huysmans meermaals was
besproken.
1. Rik van Daele, Reinaert en... Ulenspiegel. Van schalk tot vrijheidsheld, in: Ulieden Spiegel,
1 (1991), nulnummer, p. 16-20 en p. 42.
2. Medeoprichter en redacteur van Tiecelijn (°1927). Beroepscarrière als leraar Nederlands aan
de Broederschool te Sint-Niklaas. Voorzitter van vzw Tiecelijn-Reynaert, later vzw
Reynaertgenootschap.
3. Het Uilenspiegelmuseum in Huyse de Grote Sterre op de markt te Damme werd op 26 februari
1990 door een zware storm vernield. Op 7 februari 1997 ging in het volledig vernieuwde
gebouw de prestigieuze Maerlanttentoonstelling van start.
4. Deze Uilenspiegelfilm werd tot nu toe door Stijn Coninx (regisseur van o.a. Daems) nog niet
gerealiseerd.
5. Anton van Wilderode (1918-1998), Vlaams priester-dichter, leraar aan het Sint-Jozef Klein
Seminarie te Sint-Niklaas. Publiceerde diverse studies over de Reynaert. Auteur van het leerboek
De dubbelfluit.
6. D.i. naar alle waarschijnlijkheid een recensie van J.D. Janssens, Rik van Daele, Veerle
Uyttersprot en Jo de Vos, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, Leuven,
Davidsfonds, 1991.
5
Sint-Niklaas 15 februari 1992
Rik van Daele, Marcel Ryssen en Herman Heyse aan de leden van de Wase persclub
L.S.,
Als auteurs van Het land van Reynaert en als redactie van het Reynaerttijdschrift
Tiecelijn willen wij U graag danken voor onze nominatie voor de verkiezing van de
jaarlijkse persfiguur. Dat wij als tweede uit de strijd kwamen beschouwen wij als een
hele eer en als een waardering van het werk dat wij verrichten om de literaire, culturele
en toeristische aspecten die rond de figuur van Reynaert kunnen verbonden
worden, te beschrijven en te promoten. Wij zijn oprecht fier met de eer die ons te
beurt viel. Wij hopen dat wij in de toekomst op de Wase pers mogen rekenen voor
de medewerking en voor het mee verspreiden van Reynaertnieuws. Wij zouden
tevens vereerd zijn af en toe nieuws uit Tiecelijn te zien verschijnen in de regionale
pers.
1991 was voor de redactie een druk jaar. Er waren 4 Tiecelijnnummers, samen
128 pagina’s Reynaertnieuws met bijdragen van de meest gerenommeerde
Reynaertspecialisten uit binnen- en buitenland. Er was de Davidsfondspublicatie
Het land van Reynaert met een officiële voorstelling, vier kleine Reynaerttentoonstellingen
en de opening van de Reynaertroute zelf. De verslaggeving hiervan in de
Wase pers was voor de auteurs een hart onder de riem. Herman Heyse en Marcel
Ryssen kregen de Orde van de Vossestaart in Rupelmonde. Ten slotte ontving de
Tiecelijnredactie een Anglo-Amerikaans gezelschap 1 voor een Reynaertweekend
na het International Reynard Colloquium dat in juli in Groningen plaatsvond en
waaraan Rik van Daele actief deelnam. Rik van Daele was tevens mede-auteur van
de facsimile-uitgave van het Comburgse handschrift.
Tiecelijn, 20, 2007

1992 wordt voor de redactie een jubeljaar. Tiecelijn bestaat vijf jaar. Dit zal gevierd
worden met een themanummer rond de figuur van de raaf in oktober en voor 1993
wordt gepoogd een selectie van de beste Tiecelijnartikels uit de periode 1988-1993
te publiceren (oktober 1993). Ter gelegenheid van 5 jaar Tiecelijn zal de redactie de
Reynaertroute nogmaals rijden (met animatie). Voor de route liggen momenteel
reeds meer dan tien bustochten vast. De redactie is verder betrokken bij het tot
stand komen van de Reynaertpostzegel die op 9 juni wordt uitgegeven. 2
Daarenboven werken de verschillende leden aan aparte projecten. Marcel Ryssen
is medeauteur van het Reynaertmassaspel, 3 Rik van Daele hoopt in de lente of de
zomer als eerste Vlaming over de Reynaert te promoveren. 4 Herman Heyse en Rik
van Daele zijn bezig met een uitvoerig artikel over de Reynaertfanaat Louis Paul
Boon. 5
Mogen wij U nu reeds een aantal data meedelen:
- op 20 februari spreekt Marcel Ryssen te Belsele over ‘Belsele in de Reynaert’;
- op 30 april spreekt Herman Heyse in Burcht over de Reynaert;
- op 14 november spreekt Rik van Daele op het 10de congres van de Leuvense
Vereniging voor Volkskundigen over Reynaert in de volkscultuur.
Verdere plannen van de redactie zijn publicaties over Reynaert en de Vier
Ambachten, Canteclaer de haan en Reynaert en Uilenspiegel.
Met oprechte groet,
Rik van Daele, Marcel Ryssen, Herman Heyse
Context: De jaren 1991-1992 waren extreem productief op het Reynaertfront. De brief geeft een
beeld van de diverse projecten waar de Tiecelijnredactie mee bezig was. In de eerste februaridagen
van 1992 werd besloten de feitelijke vereniging Tiecelijn te vervangen door een vereniging
zonder winstoogmerk en werden beleidslijnen voor de volgende jaren uitgestippeld. Er werden
ook afspraken gemaakt met diverse organisaties rond samenwerkingen. Herman Heyse
overleed geheel onverwacht op maandagavond 17 februari 1992. De feestbundel naar aanleiding
van vijf jaar Tiecelijn werd op pinksterzaterdag 1993 uitgegeven als een postuum huldealbum
voor Herman Heyse. Naast een selectie van bijdragen uit vijf jaar Tiecelijn werden alle
Reynaertartikelen van Herman in deze bundel afgedrukt.
Tiecelijn, 20, 2007

1. Eind juli 1991, na het Reynaertcongres in Groningen, bezochten Kenneth Varty, de voorzitter
van de International Reynard Society, zijn echtgenote, de Amerikaanse professoren Elaine
Block (New York) en Meradith McMunn (Rhode Island), Brian Levy (Hull) en Baudouin van den
Abeele (Louvain-la-Neuve), het Land van Reynaert gedurende drie dagen.
2. Zie illustratie. Het ontwerp is van René Hausman (Verviers, 1936). Op de zegel komen de
componenten van het eerste Tiecelijnlogo van Ivo Dewulf voor: vos, raaf en galg.
3. Ik, Reynaert! van Jaak van der Helst, Yvan de Maesschalck, Marcel Ryssen en Freddy Poeck
werd vijftien keer gespeeld in het Roman de Vidtspark tussen 13 augustus en 6 september 1992.
4. De promotie vond uiteindelijk plaats te Leuven op 1 juli (de geboortedag van Herman Heyse)
1992.
5. Anton van Wilderode (1918-1998), Vlaams priester-dichter, leraar aan het Sint-Jozef Klein
Seminarie te Sint-Niklaas. Publiceerde diverse studies over de Reynaert. Auteur van het leerboek
De dubbelfluit.
6. De studie werd gepubliceerd als H. Heyse en Rik van Daele, De Reynaertbronnen van Louis
Paul Boon. Een bijdrage tot de genese van Wapenbroeders, in: De kantieke schoolmeester,
1 (1992) 2, p. 313-386.
6
Sint-Niklaas, 26 februari 1992
Rik van Daele en Marcel Ryssen aan enkele Reynaertcontacten
Beste Reynaertvriend,
Met grote droefheid en verslagenheid moeten wij u het plotse overlijden melden
van Herman Heyse. Herman was 54. Het afscheid kwam onverwacht en was zeer
plots.
Voor het verdriet vinden wij geen woorden. Herman was een integer man. Zijn
inzet voor zijn dorp en voor zijn vrienden was bovenmatig groot. Zijn liefde voor de
literatuur en vooral de Reynaert was een bron van grote inzet. Herman laat een
grote leegte achter. Als broer en collega en vriend is hij onvervangbaar.
Tiecelijn was Hermans dierbaar kind. Het tijdschrift begon uit een sterke vriendschap
en groeide uit tot een hoog niveau. Toch bleven wij trouw aan ons oorspronkelijk
opzet. Wij hebben met de redactie, de medewerkers en de lezers de opdracht
om dit stukje van Hermans levenswerk verder te zetten. Vandaar dat wij de
opdrachten die Herman op zich had genomen opnieuw hebben verdeeld en dat wij
de post die op zijn sterfdag zou verstuurd worden, toch versturen. Wij hopen dat U
begrip toont voor onze late reactie op sommige van uw vragen of opmerkingen.
Voor verdere vragen of inlichtingen kunt u terecht op onderstaande adressen.
Met genegen groet,
Rik van Daele
Marcel Ryssen
Context: Zie brief 5.
222
Tiecelijn, 20, 2007

7
[Windham Centre USA], 28 februari 1992
Meradith McMunn aan Rik van Daele
Dear Ric and Else,
I was shocked and saddened to receive your letter with the news of Herman
Heyse’s death. He was so full of life and seemed to be enjoying himself and his
family (of which he obviously considered you both a part). I called Elaine Block and
she, too, was terribly saddened.
Nevertheless, we are so happy to have known Herman, even for so brief a time.
We pray for Jo and you at this time.
I take comfort in the happiness he gave and received. I shall write Jo, too. In addition,
if there is anything we can do, please let us know.
Sincerely,
Meradith McMunn
Context: Zie brief 5, vooral noot 1.
8
Marke, 26 april 1993
Willy Devreese aan Rik van Daele
223
Waarde vriend Rik,
Je telefoontje verraste me wel. Ik zou heel blij zijn met die Reynaert van Streuvels.
Als je Patrimonia 1 voor mij kan bestellen, dan wil ik je daar voor kunnen vergoeden,
d.w.z. dat ik er een onkostennota of iets dergelijks bij wil krijgen. Omdat ik niet erg
alert ben aan de telefoon, vergat ik je te bedanken voor je Kaulbachteksten. Ik hoop
dat ik die mag houden of anders er een kopie van mag maken. 2
Ik bezit een Goethe met Kaulbach-illustraties uitgegeven in München (Verlag der
Literarisch-artistichen Anstalt – 1846). De antiquaar twijfelde over dat jaartal en
maakte er 1847 van. Ik heb alle ‘Hauptbläter’ nog eens bekeken en bemerk nu dat
op sommige platen staat: ‘Gedruckt von W. Wick in München’; lang niet op alle platen
staat links onderaan: ‘Stuttgart: J.G. Cotta’sche Buchhdlng’. Naast Rahn en
Schleich vind ik ook één maal Steilensand als etser vermeld. Eén plaat heeft een
onderschrift: Die Botschaft des katers Hinze. 3ter Gesang. Is dat allemaal wel normaal?
Lulofs heeft het in zijn editie (Wolters-Noordhoff) op p. 66 over een ‘houtsnede’
van 1846. Moet dat niet zijn ‘staalgravure’.
In bijlage zend ik je een kopie van een uitgave van Het Willemsfonds, Gent. Het
betreft een mapje met een twaalftal eenzijdig bedrukte bristol-velletjes, met illustraties
van Bonnevalle. 3
Ik heb nog een Franse uitgave gevonden, voor de bibliografie:
Tiber le chat, écrit et raconté par Michel Hindenoch, illustré par peter Alfaenger,
d’après le Roman de Renart; Vif Argent 3, impasse Royer-Collard 75005 Paris;
Dépot légal 3° trimestre 1991; ISBN 2/86662/135-2 (135 FF)
Tiecelijn, 20, 2007

Het betreft een plastic cassette, met daarin een boekje en een
geluidsband met een verhaal uit de Roman de Renart. Het is deel
één van een reeks van zes verhaaltjes genoemd naar het dier dat
een hoofdrol vertolkt: Chantecler, Renart, Isengrin, Tibert, Brun en
Roënel. Op het bandje begeleidt de schrijver/verteller Michel
Hindenoch zichzelf op oude muziekinstrumenten. In het gekartonneerde
boekje vind je eerst een serie kleurplaten van Peter
Alfaenger en daarna het verhaal, alles bijeen 20 blz. platen en 10
blz. tekst. Kinderen vanaf 6 jaar (volgens de uitgever) kunnen luisterend
en plaatjes kijkend van het verhaal genieten en (later) zelf
de tekst lezen. De uitgave is zeer verzorgd, maar nogal prijzig.
Zaterdag was ik op een boekenveiling in Brugge. Daar was een mapje te koop met
de illustraties van Wierink. 4 Er was nog één andere Reynaerdioot in de zaal, die
achteraf kwam kennismaken: P. Everaers uit Ter Hole. 5
Over Elsschot en Ogherne: ik wil wel proberen een opstelletje 6 te maken over
‘Elsschot en de Reynaert’, maar mijn uitleg over die ‘outmakige’, een ‘uitmaakster
van lantaarns’, als spotnaam voor een dame die haar bedrijf uitoefent op tijdstippen
waarop de officiële lantaarnopstekers of -uitdovers hun werk doen, was maar ‘spielerei’
van een volslagen leek. ’t Is anders wel leuk: ‘Wat doet die dame nog zo laat
op straat?’ ‘Oh, ze moet de lichtjes uitdoven.’ (Lulofs heeft het over ‘oude kaarsjes
rechten’).
Nog een rijmpje om te eindigen:
Het verlichten dat Ogherne niet versmaadt,
Heeft niet zozeer te maken met de klaarte,
Dan wel met het verminderen der zwaarte,
Van ’s mans beide beurzen, met en zonder naad.
Hartelijke groeten,
Willy Devreese
224
Context: Willy Devreese leverde (net als Erwin Verzandvoort en later Peter Everaers) vanaf jaargang
4 belangrijke bibliografische bijdragen voor Tiecelijn. Van bij het begin was het bibliografische
aspect van de Reynaertstudie een van de prioriteiten van de werking van de vzw
Reynaertgenootschap. Willy Devreese verzamelde actief Reynaerdiana in Frankrijk en
Duitsland.
Willy Devreese (Tielt, 1949) was onderwijzer aan de Vrije Centrumschool in Marke. Omschrijft
zichzelf als ‘Reynaerdioot’ waarmee hij bedoelt: ‘verzamelt min of meer betaalbare
Reynaertuitgaven en vossenprullaria’. Zegt verder over zichzelf op www.reynaertgenootschap.be:
‘Schoolmeestert soms met de rode pen in Tiecelijnteksten. Literair consument, nonproducent.’
Vanaf 1998 redacteur van Tiecelijn.
1. Het betreft een studie over Die Dycksche Handschrift van B. Haller en H. Mühl in Patrimonia,
1992, Heft 44, zoals vermeld in: Tiecelijn, 6 (1993), p. 29-30.
2. Lezing over Kaulbach, later gepubliceerd als: Rik van Daele, The Reynard Illustrations of
Wilhelm von Kaulbach, in: Reinardus, 6 (1993), p. 139-152.
3. Het gaat om Van den Vos Reynaerde van Oscar Bonnevalle, Gent, Willemsfonds, z.j., 12 p.,
met Reynaertfragmenten van Julius de Geyter (naar diens tekst van 1898). De acht volblad-
Tiecelijn, 20, 2007

prenten van Bonnevalle zijn geïnspireerd door Kaulbach. In het voorwoord bij deze publicatie
schrijft A. van Elslander dat Bonnevalle deze tekeningen maakte op aansporing van Camille
Huysmans en dat diezelfde Huysmans de auteur zou zijn van de Franse versie en van het
woord vooraf in het plaatjesalbum van Bonnevalle, uitgegeven door o.a. de N.V. Victoria in 1949.
4. De lithografieën van Bernard Wierink werden in de luxe-uitgave van Stijn Streuvels’
Reynaerteditie bij L. Veen (Amsterdam, 1910) gebruikt.
5. Peter Everaers was beroepshalve op de veiling aanwezig. Kort na deze ontmoeting begon hij
in zijn woonplaats Ter Hole antiquariaat Secundus. Peter Everaers (Clinge, 1948) is
Tiecelijnredacteur sinds 2002.
6. Het artikeltje is nooit afgerond.
9
Drongen, 23 juni 1993
D. Merlevede aan Rik van Daele
225
Zeer geachte Dr. Van Daele,
Van harte dank voor de toegestuurde copie en de Reynaert Bloemleest. 1
Tijl in het hanekot van Rommelpot 2 boeide me zeer. Ook hierin wordt de ware
bedoeling van ons, zo vroeg, opzet ten duidelijkste weergegeven: om anders –
einde 44 begin 45 – was het ons niet te doen en Rommelpot moest eraan: bom, proces,
vervoerverbod enz… een geschiedenis op zichzelf: een kluif voor een kritische
jurist met historisch invoelingsvermogen, in de tijd van toen’. Het materiaal is nog
aanwezig. Veel berust op het ARA. 3
Een kleine correctie: de bomaanslag had niet plaats ‘in de redactielokalen’, wel
op straat, pal voor het huis waar we gevestigd waren.
Informatief: onze Vondelbetrokkenheid, in de latere periode, danken we voor een
deel aan Pater Joris Noé, de U bekende neerlandicus, ook een uit de oude AKVSkring
4 waaruit we gesproten zijn.
Jammer dat ik verstek moest laten gaan voor de Pinksteren-daging 5 , maar vossenjongen
hebben ook hun rechten.
Met herhaalde dank en betuiging van waardering,
D. Merlevede
Context: In het eerste nummer van jaargang 6 publiceerde Rik van Daele een artikel over
Reynaert tijdens de repressie (p. 3-12), een bijdrage over het Reynaertverhaal dat Piet Punt (de
dichter Albe, m.n. Renaat Joostens, 1902-1973) in 1948 in afleveringen publiceerde in het satirische
weekblad Rommelpot.
Daniël Merlevede (°1911) was stichter en redacteur van Rommelpot van 1945-1949. Is reeds
geruime tijd Tiecelijnabonnee en reageerde op artikels in Tiecelijn en Ulieden Spiegel.
1. (Red.) Rik van Daele, M. Ryssen & E. Verzandvoort, Reynaert bloemleest Tiecelijn, Sint-
Niklaas, vzw Tiecelijn-Reynaert, 1993.
2. Rik van Daele, Tijl in het hanekot van Rommelpot, in: Ulieden Spiegel, 1 (1992) 2, p. 63-69.
3. Algemeen Rijksarchief.
4. Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond.
5. In het pinksterweekend 1993 werd de nieuwe Reynaertroute ingereden, het huldealbum
Herman Heyse voorgesteld en vond de eerste Herman Heyse-lezing plaats.
Tiecelijn, 20, 2007

226
10
Sint-Niklaas, 18 december 1995
Lieven Dehandschutter aan de vzw Tiecelijn
Geachte heer Van Daele,
Enkele weken geleden werd onze voorzitter gecontacteerd door de heer De Meyer
van Hulst, om als Gewestelijke VVV Land van Waas onze medewerking te verlenen
aan het Reynaertproject.
Men denkt voor dit project aan de uitgave van het Reynaertverhaal in stripvorm.
Onze Raad van Beheer besliste om hiervoor onze medewerking inderdaad te verlenen,
maar wij houden er echter aan om ook de vzw Tiecelijn hierbij te betrekken.
Graag hadden wij dan ook geweten of uw vereniging hiervoor geïnteresseerd is.
Tevens willen wij u bij deze melden dat onze Raad van Beheer akkoord gaat om
gidsen voor ‘Het Land van Reynaert’ op te leiden. Wel hadden wij graag vernomen
wat dit praktisch en financieel betekent en wat uw programmavoorstel hieromtrent
is.
Eveneens hadden wij graag van u vernomen of de vzw Tiecelijn in 1996 tijdens
het Pinksterweekend terug een daguitstap in het kader van Reynaert organiseert en
of daar al een programma voor opgemaakt is. Het is namelijk zo dat wij als
Gewestelijke VVV Land van Waas hiervoor graag terug met jullie willen samenwerken.
In de hoop spoedig een antwoord op al deze vragen te mogen ontvangen en op
een aangename samenwerking voor 1996, tekenen wij inmiddels.
Namens de Raad van Beheer
Jerome Van Doorslaer, secretaris
Lieven Dehandschutter, voorzitter
In het pinksterweekend van 1991 vond de allereerste literaire Reynaertbustocht plaats bij het
inrijden van de nieuwe Reynaertroute, zoals beschreven werd in: Het Land van Reynaert,
Davidsfonds, 1991. Centraal op de monumentale Reynaertbank in het R. de Vidtspark in Sint-
Niklaas: Herman Heyse, Jozef de Wilde, Herman Van Dommele en Marcel Ryssen (staand).
Tiecelijn, 20, 2007

227
Context: In de jaren 1990 was er opnieuw politieke interesse voor het Reynaertverhaal en de
‘Nachlebung’ van de tekst. Na een op zijn minst ongelukkige bewegwijzering van een
Reynaertroute door de provincies Oost-Vlaanderen en Zeeland, nemen de Hulsterse burgemeester
A. Kessen en wethouder van Cultuur P. Weemaes het initiatief om de zuiderburen te
polsen om een samenwerkingsverband op te richten. Directe aanleiding is de vraag van Kris de
Roover uit Hengstdijk om het Reynaertverhaal als strip uit te geven. De Hulsterse ambtenaar
Ron de Meyer wordt op ‘queeste’ gestuurd naar een dozijn gemeenten en vindt in de Sint-
Niklase schepen en voorzitter van Toerisme Waasland, Lieven Dehandschutter, een geïnteresseerde
partner. Op 6 november 1996 zal het Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert
te Hulst boven de doopvont worden gehouden. Als voorzitter van Toerisme Waasland zal
Dehandschutter diverse Reynaertinitiatieven uitwerken in samenwerking met de vzw Tiecelijn
Reynaert, zoals de opleiding van Reynaertgidsen en de gezamenlijke organisatie van een literaire
bustocht. Deze laatste samenwerking zal meer dan 10 jaar duren met literaire bustochten
in het Land van Reynaert, maar ook tochten op zoek naar Elmare (Meetjesland), Streuvels
(Ingooigem), L.P. Boon (Aalst en Gent), Gezelle (Brugge), Uilenspiegel (Damme), Timmermans
(Lier) en bezoeken aan de indrukwekkende dodenvelden Het Campo Santo (Sint-Amandsberg
bij Gent) en het Schoonselhof (Antwerpen).
Medeondertekenaar Jerome van Doorslaer was secretaris van Toerisme Waasland en schepen
van Toerisme van de stad Lokeren.
Briefhoofd van de Gewestelijke Vereniging tot bevordering van het Toerisme in het Land van
Waas.
Lieven Dehandschutter (°1958) was schepen van Cultuur en Toerisme en de drijvende kracht
achter o.a. het Sint-Nicolaasgenootschap Vlaanderen. In 1998-1999 was hij Vlaams volksvertegenwoordiger.
Hij werd, net als Paul Weemaes (Hulst) en zijn opvolger als voorzitter van
Toerisme Waasland, Lucien Bats, om zijn inzet voor de Reynaertnaleving gehuldigd als ridder in
de Orde van de Vossenstaart.
11
Tienen, 19 oktober 1996
prof. em. J.-J. Reynaerts aan Rik van Daele
Geachte Heer van Daele,
Zeer onlangs besprak ik met mijn oud-collega en vriend Prof. Dr. J. Smeyers 1 het
volgende, daaromtrent ik graag uw mening vernam.
Zou het een Belgische firma als Devos-Lemmens 2 niet interesseren een afzonderlijke
uitgave te laten bezorgen, als ‘geschenkje’ voor haar clientèle bij Nieuwjaar
bv., van mijn Reynaertfabels, die door uw goede zorgen verschenen in uw tijdschrift?
Dit sponsoren zou een financieel voordeel kunnen betekenen voor uw tijdschrift,
wat ik U zeer oprecht gun.
Wilt U eventueel die firma contacteren? In het bevestigende geval zou ik U de
tekst bezorgen, lichtjes gewijzigd na ruggespraak met mijn voornoemde collega.
Voor illustraties zou door U wel gezorgd worden, ja?
Uw welwillend antwoord inwachtend teken ik,
J.-J. Reynaerts, prof. em.
Context: Van Jean-Jacques Reynaerts verschenen in Tiecelijn meer dan een dozijn bijdragen,
de eerste in jaargang 7 (1994), de laatste in jaargang 13 (2000). Van zijn hand kwamen de eer-
Tiecelijn, 20, 2007

ste creatieve bijdragen en vertalingen in dit tijdschrift. De eerste waren vrije vertalingen naar
Aesopus en Phaedrus (1994). Vervolgens (vanaf jaargang 8 nr. 1 tot nr. 4) herdichtte hij Van den
vos Reynaerde, opgedeeld in 38 kleinere taferelen, die qua situering, lengte de nadruk op het
gesproken woord en het apologische spreekwoord tot slot aanspraak konden maken op de genreomschrijving
‘fabel’. Een derde reeks gaat over de Roman de Renart; Tot slot publiceerde hij
een prozavertaling van Le plaid (branche I van de Roman de Renart) in jaargang 13 (2001),
p. 120-138. De vraag van Reynaerts was op zijn minst interessant: een heruitgave van zijn
‘fabels’ als relatiegeschenk voor een firma in de voedingssector. Door drukke redactionele werkzaamheden
van de kant van Tiecelijn en door stilte van de andere partij, is het voorstel nooit uitgewerkt.
In 1996 werd wel voor het eerst een cadeau voor steunende leden gegeven.
Jean-Jacques Reynaerts (‘nomen est omen’?), emeritus professor Frans in het Brusselse hoger
onderwijs.
1. Jozef Smeyers (°1926), werkzaam aan het Hoger Sint-Lucasinstituut en de KU Brussel.
Hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Facultés Universitaires Saint-Louis in Brussel. Zijn
wetenschappelijk werk behandelt voornamelijk de literatuur in de Oostenrijkse Nederlanden.
Tiecelijnabonnee.
2. De firma Devos Lemmens is bekend om zijn assortiment mayonaises, koude sauzen, lichte
sauzen, mosterd, pickles, uitjes, en augurken. Het bedrijf maakt deel uit van Campbell Foods
Belgium NV. Wij vermoeden dat de auteur contacten had bij de firma.
12
Antwerpen, 26 januari 1998
Emile Clemens aan Rik van Daele
228
Beste Rik van Daele,
John Buyse bezorgde mij een copie van uw Open Brief aan Luc Martens waaruit
ik twee belangrijke zaken onthield: Tiecelijn is haar subsidie kwijt en Tiecelijn
bestaat in 1998 tien jaar.
Het werk dat Tiecelijn doet is boeiend en belangrijk in het literaire landschap en om
te bewijzen dat wij dat menen, willen we graag de plaats van het ministerie van cultuur
innemen en Tiecelijn financieel steunen met een sponsoring van 50.000,- BEF.
Wij willen natuurlijk ook graag iets in ruil. We stellen het volgende voor:
– onze advertentie ‘kunst doet bij ons een belletje rinkelen’ in de
vier nummers van de nieuwsbrief. (De tekst verwoordt trouwens
goed de problematiek.)
– de naam van onze firma gekoppeld aan eventuele activiteiten die
jullie zouden organiseren rond het tienjarig bestaan. Misschien een
persbabbel – in onze vergaderzaal?
– twee abonnementen op de nieuwsbrief
Als u het met dit voorstel eens bent, mag u een factuur sturen en doen wij het nodige
om alles z.s.m. te regelen.
Met vriendelijke groeten,
Emile Clemens
Public Relations & Advertising Manager
Tiecelijn, 20, 2007

Context: Tiecelijn werd in 1988 opgericht als ‘nieuwsbrief voor Reynaerdofielen’. In 1998 werd
o.a. op vraag van de subsidiërende overheid overgeschakeld naar een kwalitatief literair tijdschrift.
In 2008 zal het als jaarboek verschijnen. Elke tien jaar blijkt het ravenblad een metamorfose
te ondergaan. Om nieuwe levenskracht en dynamiek te verwerven. In heel dit proces
heeft de redactie nauwelijks toegevingen gedaan aan de subsidiërende instanties, maar zich
steeds gebaseerd op een stijgend kwaliteitsniveau en de eigen draagkracht (de redactie werd
ondertussen uitgebreid van drie tot acht redacteuren). Toch kan de rol van overheidsinstanties
niet onderschat worden, zeker in het geval van een nichetijdschrift dat zich om literair (wereld-)
erfgoed bekommert. De kwalitatieve injectie in 1998 bleek ook en vooral financiële implicaties te
hebben. Precies op het moment dat op vraag van de overheid meer inspanningen werden
gedaan, stond de subsidie ter discussie (toen een schamele 25.000 tot 50.000 frank (625-1250
EUR). Vandaar dat in het allerlaatste gekopieerde artikel een open brief werd afgedrukt aan
toenmalig cultuurminister Luc Martens. Vele medewerkers en abonnees hebben toen de redactie
aangeschreven met bemoedigende brieven (op één uitzondering na, zie brief 13). Eén van
hen was steunend lid John Buyse. Dankzij zijn bemiddeling en inzicht werd Promedia bereid
gevonden het tijdschrift financieel te ondersteunen. In die tijd werd reclame door de subsidiërende
instanties nog met een scheef oog bekeken, daar waar dit nu als een hefboom tot financiering
wordt gezien (of de Elsschotianisering van het literaire bedrijf). Nadien kwam ook de
Vlaamse regering over de brug en het later opgerichte Fonds voor de Letteren. In 2004 bijvoorbeeld
ontving dit tijdschrift 6000 EUR. Het is dankzij Promedia, het VFL, de andere mecenassen,
de steunende leden en het werk van vele vrijwilligers dat dit tijdschrift kon uitgroeien tot wat
het nu is. Helaas zijn heel wat financiële middelen nu weggevallen. Daarom werd beslist om op
een hoogtepunt én na een tweede periode van tien jaar werking met het spaarpotje zuinig om
te gaan en opnieuw de financiële en personele draagkracht in een toekomstig plaatje te betrekken.
Dit dubbelnummer en het toekomstige jaarboek zijn de uitvloeisels van het denkproces.
Briefhoofd: ITT Promedia – De Gouden Gids.
13
Sint-Niklaas, 2 januari 1998
Theo Penneman aan Rik van Daele
229
Geachte Redactie,
Hiermede zeg ik mijn abonnement op Tiecelijn op vanaf 1.1.1998. Dit om latere
discussies te voorkomen, hoewel ik niet akkoord kan gaan met de door U gevolgde
methode. Wie niet betaalt, bewijst reeds voldoende dat hij geen abonnement meer
wil. Hij hoeft dan ook niet nog eens een postzegel te betalen.
Nog een paar beschouwingen na jaren lezen van uw tijdschrift:
1. Maak uw jammerklachten wat korter. Ze zullen overtuigender overkomen.
2. Maak eindelijk een keuze. Wordt het voortaan een specialistentijdschrift, een
folkloristisch-toeristisch mededelingenblad, een vriendenblaadje om mekaar te kunnen
bewieroken, een oubollig vossenstaartbulletin, een stripalbum? 1
3. Deel aan de lezers mee waar ze bepaalde boeken en tijdschriften die U
bespreekt ook kunnen gaan lezen. Verstop ze niet in privéwoningen.
4. Start een rubriek Lezersbrieven.
5. Staak uw uitzichtloze zoektocht naar de auteur van Reinaert I. U maakt zich
langzamerhand belachelijk bij een aantal mensen.
Met oprechte vossengroet,
Theo Penneman
Tiecelijn, 20, 2007

230
Context: Eind 1987 verscheen de laatste gekopieerde groene Tiecelijn met als intro een drie
bladzijden lange open brief aan Luc Martens. Zoals steeds zat in dit nummer ook een betalingsformulier
voor mensen die nog niet voor de lopende jaargang hadden betaald, noch hun abonnement
schriftelijk of mondeling hadden opgezegd. Tussen de vele sympathiebetuigingen zat
ook een schrijven dat toch even bleef nazinderen in het hoofd van de hoofdredacteur en dat bij
de totstandkoming van de nieuwe Tiecelijn enige invloed had. De discussie over de omschakeling
van nieuwsbrief naar literair tijdschrift en de evenwichtsoefening tussen de eigen ideeën en
de wensen van de lezers werd er alleen maar interessanter door. Aan enkele persoonlijke oprispingen
en vragen werd geen gevolg gegeven. De publicatie van deze ‘lezersbrief’ maakt misschien
veel goed.
Sint-Niklazenaar Theo Penneman (°1935) was leraar Duits-Nederlands in het Sint-Jozef Klein
Seminarie te Sint-Niklaas. Specialismen waren o.a. astrologie, heksen, Gerard Mercator en
Reynaert de Vos. In 1971 schreef hij de bijdrage Reinaert werd in de Sint-Baafsabdij geschreven
en heeft met het Waasland niets te maken, in Het Vrije Waasland, 2 oktober 1971. In Rik
van Daele, Ruimte en naamgeving in Van den Vos Reynaert, Gent, 1994, p. 176 noot 534 wordt
de studie omschreven als: ‘een intelligente pastiche van de Wase Reynaertstudie met ernstige
ondertoon’. Penneman was medewerker van o.a. Het Vrije Waasland, waar hij een (vooral door
de Wase politici) gevreesd columnist en fervente lezersbrievenschrijver was. De lezersbrief
maakte hij tot een eigen genre. Pittig detail: Penneman woont nog steeds naast het ouderlijk
huis van de hoofdredacteur van Tiecelijn. De verstandhouding is opperbest.
1. In het nummer 1997/4 verschenen een uitgebreid verslag van de Orde van de Vossenstaart
(door Willem Willems, een pseudoniem met knipoog naar de pseudoniemen die Boontje
gebruikte bij de publicatie van zijn Reynaertstukjes in Front in de jaren 1946 e.v.), een anoniem
gedicht Het ware verhaal van de Vos en de Raaf (opgedragen aan een Tiecelijnredacteur), wellicht
van de hand van Antoon Vermeylen naar aanleiding van zijn opname als ridder in de Orde
van de Vossenstaart, een Tiecelijnerietje van Ivo Dewulf over het Reynaertauteurschap en de
vijfde aflevering van het stripverhaal Reinaerts Wraak van Leo Faes. Stof genoeg dus voor de
briefschrijver om zich mateloos te ergeren…
14
Sint-Niklaas, januari 1998
Yvan de Maesschalck aan Rik van Daele
Beste Rik,
Met lichte afschuw heb ik vernomen dat de subsidie voor Tiecelijn niet langer
wordt uitgekeerd. Grote schande uiteraard, zeker als men bedenkt dat zoveel overheidsgeld
wegvloeit in bodemloze putten of aanleiding geeft tot onbruikbare milieuboxen.
De hakbijlmethode is een bekend gegeven: de keurmeesters van de cultuur
weten ze genadeloos te hanteren, normloos, schaamteloos. Wellicht heb je er zelf
ook aan gedacht, maar wat Tiecelijn overkomt is misschien een goede gelegenheid
om het subsidiebeleid in zijn geheel op de hak te nemen en ermee naar de minder
locale media te stappen. (Ik herinner mij een nogal pijnlijk gesprek tussen De
Decker 1 (judo) en cultuurminister Martens in Ter Zake.) Ik wens het tijdschrift (en zijn
redactie) het beste toe.
In de marge van bovenstaande bedenking heb ik ook een voorstelletje voor een
eventueel artikel. Tijdens het grasduinen in de Brieven van Willem Elsschot (1993),
viel me op dat er nogal eens naar de Reynaert wordt verwezen. Bovendien herinner
ik me een uitspraak van een criticus die het personage Boorman als ‘Reynaer-
Tiecelijn, 20, 2007

diaans’ omschrijft. Misschien is het zinnig na te gaan in welke mate een afstandelijke
en toch milde cynicus als Elsschot kan geplaatst worden in de Vlaamse
Reynaerttraditie? Misschien (niet)?
Als het je iets zegt, hoor ik er wellicht nog iets over. Ik ben in ieder geval bereid
(tussendoor…) een poging te ondernemen om over Reynaert-Elsschot een tekst te
brouwen. 2
Met vriendelijke groeten,
Yvan de Maesschalck
Context: zie de brieven 12 en 13.
Yvan de Maesschalck (Wetteren, °1956) was leraar Nederlands en Engels aan de humaniora
van de Broederschool te Sint-Niklaas en is momenteel lesgever aan de Europese school in
Luxemburg. Publicaties in o.m. Poëziekrant, De Standaard der Letteren, Streven, Kreatief,
Kultuurleven, Ons Erfdeel, Muziek & Woord, Gierik & NVT, Millennium. Bijzondere interesse
voor het werk van Cyriel Buysse, moderne poëzie, literatuurdidactiek en Reynaert. Vast medewerker
aan Tiecelijn. Diverse didactische en literaire boekpublicaties.
1. Oud-judocoach, thans politicus (met eigen Lijst De Decker).
2. Verschenen als Yvan de Maesschalck, Lof der hondsheid. Willem en Elsschot: een koninklijk
meervoud, in: Tiecelijn, 12 (1999), p. 107-119.
15
Tongeren, 6 mei 1998
A. Daenen aan de redactie van Tiecelijn
231
Goede vrienden,
In december 1997 heb ik u meegedeeld dat ik mijn abonnement op Tiecelijn wens
op te zeggen. Ik was reeds vanaf het 1 e nummer een trouw abonnee (nummer
97194). Bij het doorlezen en napluizen van de 10 jaargangen, en vooral bij het lezen
van uw – terechte – redactiekreet in het laatste nummer van 1997 was ik ‘gepakt’
en verbolgen op die ‘boze’ minister. ‘t Is mogelijk een romantische bevlieging; maar
ik hou erg van Reynaerd en van Tiecelijn en dus ook van u! – Vader Overste De
Schepper Theodoor 1 en broeder Aloïs 2 en de chauffeur Broeder Armand 3 waren mijn
vaste vrienden! Van uit het soete land van Waes tot in ’t verre Haspengouw.
Na deze ontboezeming nu ter zake:
Als een rouwmoedige wil ik terugkeren, en mij opnieuw abonneren. – Ik zal zelf
mij een penitentie opleggen en stort meteen een steunabonnement en maak ook
het voornemen trouw lid te blijven… zolang de Heer het me nog gunt.
Ik dank u voor de absolutie en groet u,
Zeer hartelijk
A. Daenen
N.B. Mocht ge ooit Broeder Armand ontmoeten – ik meen in een ‘Witte Hoeve’??
Groet hem zeer! Zeg hem dat een ontmoeting in ’t ‘Torenhof-Tongerlo’ mij zeer zou
plezieren…
Tiecelijn, 20, 2007

Context: zie brieven 12-14. Een van de vele Tiecelijnabonnees reageert.
1. Hubert de Schepper uit Beveren (1905-1992) was driemaal Vader Overste van de
Hiëronymieten.
2. Broeder Aloïs – Jaak Vandervee (1881-1973). Geboren in Limburg, nadien onderwijzer en
schooldirecteur (Landbouwschool Sint-Isidorus) in Sint-Niklaas, heemkundige, toponymist en
Reynaerdist. Publiceerde o.a. over het Reynaertland, de geografie van de Reynaert en
Kriekeputte. Een portret van Aloïs door M. Ryssen in: Tiecelijn, 2 (1989), p. 5-8.
3. Gerard Vermeulen uit Meerdonk (°1917). Was tuinier en momenteel verantwoordelijke van de
Witte Hoeve (Valk) te Belsele.
16
Ekeren, 13 mei 1999
Joke van den Brandt aan Rik van Daele
232
Geachte Heer Van Daele
Beste Vriend Rik,
Tot mijn spijt kan ik op 24 mei niet aanwezig zijn omdat ik dan nog in Rome ben. Ik
heb mij echter, als Ridder in de Orde van de Vossenstaart van mijn plicht gekweten
en samen met Frank-Ivo een herinnering aan deze dag gemaakt.
Wat betreft de oorkondes: ik heb nu nog copies gebruikt die ik vroeger gemaakt
heb. Ik beloof u dat ik tegen volgend jaar een mooie oorkonde in zeefdruk zal ontwerpen
en drukken. Bezorgt u mij de tekst?
Ik heb ook nog goed nieuws. Voor enkele dagen kreeg ik het bericht dat mij de
Visser-Neerlandia cultuurprijs 1999 wordt toegekend. 1 U ziet, de Vossenstaart was
een eerste erkenning (ik ben er nog steeds trots op dat ik de eerste vrouwelijke ridder
werd!) en nu volgt reeds een tweede. De officiële uitreiking vindt plaats in het
najaar; ik houd u op de hoogte.
Brengt u mijn groeten over aan alle vrienden?
Hartelijkst
Joke
Context: Een streven naar kwaliteit, een onblusbare passie en vriendschap zijn drie eigenschappen
die vele mensen die rond de vzw Reynaertgenootschap en de Orde van de
Vossenstaart (sinds december 2003 deel van de vzw) werken, delen. Kalligrafe Joke van den
Brandt en echtgenoot Frank-Ivo van Damme zetten zich reeds jaren in voor de Orde van de
Vossenstaart. Jaarlijks zijn zij notoire aanwezigen die tijd, moeite noch geld sparen om de laureaten
een prachtige oorkonde te bezorgen. Eentje van deze oorkonden is nog in het bezit van
het archief van de vzw Reynaertgenootschap. In 2001 werd naast Marcel de Meyer, Willy Feliers
en Chris Ferket ook de Waaslandwolf onderscheiden. Immers, er waren nogal wat hypothesen
die hem in verband brachten met het Reynaertverhaal en met een kwalijke vossenstreek.
Reynaert werd nationaal en internationaal nieuws. Binnen de Orde van de Vossenstaart is een
knipoog nooit ver weg. De eersten die echter de nieuwe oorkonde waarover sprake in ontvangst
mochten nemen waren bibliofiel en antiquaar-uitgever Peter Everaers en striptekenaar Kris de
Roover in 2000.
Joke van den Brandt (°1937) is een Vlaamse kalligrafe met internationale faam. Zij is voorzitter
van de vereniging Kalligrafia en uitgever van Letternieuws. Via de vriendschapsbanden met Bert
Peleman en de interesse voor o.a. Uilenspiegel en Reynaert werden zij en Frank-Ivo van
Tiecelijn, 20, 2007

Damme betrokken bij de Orde van de Vossenstaart. In 1998 werd Joke van den Brandt ‘om haar
Reynaerdieën speels aanvaard in de Orde van de Vossenstaart’. Willy Feliers schetste een portret
van haar echtgenoot, m.n.: W. Feliers, Frank-Ivo van Damme, in: Tiecelijn, 14 (2001), p. 235-
251.
1. Motivatie voor deze prijs die zij op 18 november 1999 in het stadhuis van Antwerpen ontving:
‘Mevrouw Joke van den Brandt te Ekeren, voorzitter van de vereniging Kalligrafia, ontvangt een
culturele prijs voor het pionierswerk dat zij heeft verricht op het terrein van de kalligrafie. Joke
van den Brandt heeft Kalligrafia opgericht in 1987 en zonder enige subsidie uitgebouwd tot een
grote culturele vereniging met een gewaardeerd tijdschrift, Letternieuws. Het Algemeen-
Nederlands Verbond heeft waardering voor de aandacht in dit tijdschrift voor algemeen
Nederlandse zaken.’
Het Algemeen-Nederlands Verbond beheert als belangrijkste prijzenfonds het Visser-
Neerlandiafonds. Dit fonds is gevormd uit de nalatenschap van mr. Herman Lodewijk Alexander
Visser, filosoof en jurist. Mr. Visser stierf in 1943; hij wilde de toenmalige bezetter niet de gelegenheid
geven over zijn leven te beschikken. De helft van zijn vermogen heeft hij aan het ANV
nagelaten. Uit de opbrengst daarvan kunnen onder bepaalde voorwaarden gelden ter beschikking
worden gesteld in de vorm van prijzen. (Bron: www.algemeennederlandsverbond.org.)
17
Deinze, 22 november 1999
Chris Ferket aan Rik van Daele
233
Waarde,
Gevolg van ons gesprek te Hulst, met betrekking tot de mogelijke ligging van
‘Elmare’, heb ik de burgemeester van Sint-Laureins, Jozef Van Brakel, hierover
gesproken.
De ligging zou zijn op het grondgebied van Waterland-Oudeman.
Langs de baan van het centrum van Waterland-Oudeman naar IJzendijke is een
boerderij of gewezen boerderij van de gezusters of gebroeders […]. Op hun gronden
zou mogelijks iets te vinden zijn.
Burg. Van Brakel [stelt voor] om bevriende lui een eventuele afspraak voor je te
laten maken.
[…]
Voor Ename is eerste contact gelegd… 1
Beste groeten,
Chris
Context: Sinds in 1996 Chris Ferket (in samenwerking met Radio 2 Oost-Vlaanderen) het initiatief
nam voor de wedstrijd ‘Een thuis voor een beeld’, zijn er intense contacten tussen de kunstenaar
en diverse redactieleden. In deze wedstrijd werd op basis van een aantal opdrachten
een Reynaertbeeld weggeschonken aan een Oost-Vlaamse gemeente. Het kleine Sint-
Laureins, de plek waar het Elmare uit Van den vos Reynaerde wordt gelokaliseerd, won de wedstrijd.
Lokeren werd tweede. Sindsdien plaatste Ferket een tiental Reynaertbeelden in het mooie
en landelijke Sint-Laureins. De gemeente nam ook diverse cultuurtoeristische initiatieven rond
Reynaert. De precieze lokalisering van Elmare is nog steeds niet bepaald. Zie ook: Rik van
Daele, Ruimte en naamgeving in ‘Van den vos Reynaerde’, Gent, 1994, o.a. p. 85-87. In 1996
organiseerde de vzw Tiecelijn-Reynaert een literaire bustocht ‘Op zoek naar Elmare’. Een van
de mogelijke locaties werd toen bezocht.
Tiecelijn, 20, 2007

Chris Ferket (°1929) uit Deinze (geboren in Stekene) is beeldhouwer en maakte de laatste jaren
ruim 30 Reynaertbeelden, waarvan de meeste in de streek ten westen van Gent zijn geplaatst.
Ferket werd ridder in de Orde van de Vossenstaart in 2001. Zie ook: Marcel Ryssen, Chris
Ferket: een vos op zijn Balegems, in: Tiecelijn, 13 (2000), p. 146-155.
1. Chris Ferket legde een aantal contacten om een Reynaertbeeld te plaatsen in het kleine
Ename in de buurt van Oudenaarde. Ename wordt vermeld in Reynaerts historie.
18
Schilde, 18 oktober 2000
Paul van Keymeulen aan Rik van Daele
234
Geachte Heer Van Daele,
Via de heer Goeman 1 , redactiesecretaris van Boonland, kreeg ik uw adres en bijkomend
het bestaan van Tiecelijn, tijdschrift voor Reinaerdofielen. Ik ben nu geen
Reinaertfan want de vos uit het epos en de branches is nu geen individu om mee
bevriend te zijn en de meeste lezers weten niet wat voor een rotvent hij is. Dat blijkt
al uit de Roman de Renart, waarvan onze Reynaert een vertaling is, maar vooral uit
de branche 18 La mort de Renard.
Ik weet niet of die branche al ooit uit het Middelfrans werd vertaald; ik vraag me
zelfs af of die tak bij ons wel bekend is. Om hierover uitsluitsel te krijgen deze brief.
Kan u me daarover inlichten en/of literatuur aanwijzen of bezorgen. Als tegenprestatie
wil ik u mijn vertaling van La mort de Renard (+ 1500 verzen) ter publicatie in
Tiecelijn afstaan. Vergeet u echter niet dat het om meer dan 1500 verzen gaat, dus
een 30-tal pagina’s. 2
Het zou me aangenaam zijn met uw antwoord de laatste nummers van Tiecelijn
– ter kennismaking – te mogen ontvangen.
Met vriendelijke groeten,
Paul van Keymeulen
P.S. Ik heb geen e-mail en schrijf nog altijd – zoals u kan zien – met een vulpen.
Mijn vertaling is wel getijpt en derhalve leesbaar, in de twee betekenissen, hoop ik.
1. met één pagina inleiding – 17 getypte pp. zonder interligne
Context: Met deze brief begon een lange samenwerking met Paul van Keymeulen.
Paul van Keymeulen (1920-2006) was een van de meest productieve Tiecelijnmedewerkers.
Jeugdvriend van L.P. Boon. Studeerde aan de RU Gent tijdens de oorlogstijd Romaanse filologie.
Nadien leraar Frans aan het Koninklijk Atheneum te Antwerpen (1948) en inspecteur Frans
(1962). Schreef luisterspelen, publiceerde drie dichtbundels, talloze toneelstukken (Toneelfonds
Janssens te Antwerpen), waaronder ook Van den vos Reynaerde (Tiecelijn, 2002, p. 112 e.v.),
schoolboeken Frans, scenario’s voor tv-documentaires en artikelen in het Nieuw Vlaams
Tijdschrift, De Vlaamse Gids en Gierik. Betrokken bij de stichting van De Faun. Critisch bulletin,
letteren, kunst, geestesleven (1945-1946). Veel vertaalmateriaal uit het Frans in tijdschriften:
teksten van Prévert, Apollinaire, de Ysopet, Anouilh en natuurlijk de Roman de Renart. Van het
Nederlands naar het Frans vertaalde hij onder andere de Beatrijs van Boutens en de gedichten
van zijn vriend Bert Decorte. In Tiecelijn werden ondertussen al meer dan twintig branches van
de Roman de Renart en diverse andere kleinere teksten (fabels uit de Ysopet, van La Fontaine,
Tiecelijn, 20, 2007

Anouilh en anderen) vertaald. Vier maanden na zijn onderscheiding in de Orde van de
Vossenstaart overleed hij in zijn woonplaats Schilde. Op zijn werktafel lagen Renartteksten die
hij aan het vertalen was (Renart le nouvel en Renart le contrefait, beide teksten waaraan hij net
begonnen was). De Tiecelijnredactie bezit nog diverse ingestuurde vertalingen die in latere jaarboeken
zullen gepubliceerd worden. Een portret van Paul van Keymeulen in: Tiecelijn,
19 (2006), p. 173-179.
1. Geert Goeman (1957), redactiesecretaris van het kwartaalblad Berichten uit Boonland.
2. Het artikel werd onmiddellijk in het eerstvolgende nummer (december 2000) gepubliceerd als:
Paul van Keymeulen, Reynaerts dood, Branche XVIII van de Roman de Renart, in: Tiecelijn,
13 (2000), p. 173-197.
19
Berchem, 8 april 2001
Erik Martens aan Rik van Daele
235
Geachte heer van Daele,
Zoals beloofd heb ik uw vraag voorgelegd aan de ledenvergadering, want het zijn
de leden van onze vereniging, de tijdschriften, die over degelijke zaken moeten
beslissen.
Welnu, ons antwoord is helaas: nee, op dit moment niet. Niet omdat we Tiecelijn
geen waardevol blad vinden, maar omdat we ons als groep willen beperken tot de
iets meer algemene literaire & culturele bladen. Tiecelijn richt zich voor onze vereniging
tot een te specifieke doelgroep. Ons probleem is dat er in Vlaanderen ontzettend
veel tijdschriften zijn, en dat we vrezen dat onze werking verlamd zal worden
indien we teveel hooi op onze vork nemen. Momenteel hebben we 23 leden,
ons distributievolume (uitgewerkt in overleg met de boekhandel) is beperkt tot 20
titels. De situatie is dus allesbehalve comfortabel.
Wat wel mogelijk is, is dat we in de hernieuwde website (bij de pagina ‘andere tijdschriften’)
een link voorzien naar de website van Tiecelijn.
Mocht de politiek van de vereniging hierover in de nabije toekomst veranderen,
dan breng ik u zeker op de hoogte.
Met vriendelijke groeten,
Erik Martens,
Coördinator Culturele & Literaire Tijdschriften vzw
Context: Het uitgeven van een tijdschrift behelst niet alleen het redactiewerk. Het behelst ook
het leggen van contacten, deel uitmaken van netwerken, zorgen voor goede communicatie en
verspreiding. Om deze redenen werden diverse pogingen ondernomen om lid te worden van
CeLT, de vereniging van de Culturele en Literaire Tijdschriften uit Vlaanderen vzw. Ook de collega’s
van de andere literaire tijdschriften dachten wel eens zoals subsidiërende overheden. Er
is geen plaats onder de literaire zon voor nichetijdschriften. De raad van bestuur van de vzw
Reynaertgenootschap heeft dit steeds betreurd, maar heeft steeds met respect en bewondering
naar de werking van CeLT uitgekeken. De weigering tot toetreding betekende dat Tiecelijn niet
kon instappen bij gemeenschappelijke publicaties of advertenties, noch kon deelnemen aan de
Antwerpse boekenbeurs. De vermelding op www.detijdschriften.be is nog steeds een feit.
Misschien dient er in Vlaanderen overwogen te worden om naast CeLT een complementaire
vereniging op te richten voor literaire genootschappen. De vzw Reynaertgenootschap wil een
dergelijk project sterk ondersteunen.
Tiecelijn, 20, 2007

236
Erik Martens (°1962), germanist, filmkenner en -recensent. In 2001 coördinator Culturele en
Literaire Tijdschriften vzw. Momenteel hoofdredacteur archief-dvd’s (o.m. Kroniek van de
Vlaamse film) bij het Koninklijk Filmarchief, voorzitter Beoordelingscommissie Audiovisuele
Kunsten opgericht binnen het Kunstendecreet.
20
Charlotte Noord Carolina, USA, 3 april 2001
Willem de Decker aan Rik van Daele
Beste Rik Van Daele,
Ik ben Willem O. de Decker, een Aalsterse Amerikaan sinds 1969. Ik heb jullie site
sinds een paar weken druk bezocht en ervan genoten. Ik was een vriend aan huis
met Louis Paul Boon voor jaren en meer (wij zaten bijna dagelijks op dezelfde trein;
hij naar de Vooruit, ik naar de Unif in Gent, zo hebben wij elkaar leren kennen, de
vroege jaren 60). De wereld is zeer klein wanneer men rondloopt of droomt.
Hou de moed er in. Update je pages met je nieuwste zaken, wensen en winsten.
Laat aub de integrale tekst staan van onze Vos, geschreven door mijn naamgenoot
Willem.
Willem O. de Decker, groet
Vanuit Charlotte Noord Carolina, USA
Context brieven 20-21: Via www.welcome.to/tiecelijn en later www.reynaertgenootschap.be is
de blik van en naar de wereld bijna onbeperkt. Door het Internet werden omslachtige procedures
om drukproeven naar auteurs, acht redacteuren en andere medewerkers te sturen, herleid
tot het klikken op het icoontje ‘Versturen’ op de pc. Via Internet wordt Tiecelijn ontdekt en gelezen
over de hele planeet. Twee leuke mails die dit illustreren kwamen van een uitgeweken
Vlaming uit North Carolina, USA.
21
Charlotte Noord Carolina, USA, 10 april 2001
Willem de Decker aan Rik van Daele
Beste Reynaert vriend:
Ik heb alles teruggevonden. Ik zit met likkebaarden traagjes alles na te lezen,
gezien mijn taal sinds 31 jaar Engels is, en dit Oud-Nederlands is, doe ik dit traag
om te verstaan en luidsprekende er van te genieten. Zo dacht ik dat dit de intentie
was van de schrijver, die Willem, die wel wist dat meeste oren waarvoor hij schreef
niet konden lezen. Je kunt deze wetenheid in de tekst bepaald goed voelen en duiden
(zijn verdraaid Latijn, en vele zaken meer zijn voor het oor.) Ik ben terug aan
lijn; ik heb Tiecelijn hervonden en de tekst. De Raaf doet goed werk. Willem O. de
Decker,
in Charlotte, North Carolina, USA
Tiecelijn, 20, 2007

22
Deinze, 10 februari 2001
Philippe Proost aan Rik van Daele
237
Geachte Heer Van Daele,
Vorige maand heb ik op aanvraag van de stad Gent een ‘lemma’ geschreven met
betrekking tot de driehoek ‘J.-Fr. Willems-Reinaert-Gent’.
De onderliggende gedachte was uiteraard om de aanwezigheid van Reinaert door
de stad heen aan te tonen en dit in de literatuur, kunst, kleinkunst, gevelversiering
en straatnamen. Deze opdracht was voor mij, geboren Gentenaar, een uitermate
interessante uitdaging en ik was zelf verwonderd van de vele items die ik, na enig
speurwerk, heb gevonden.
Vanzelfsprekend komt ook Oscar Bonnevalle voor in het lijstje en om over enkele
punten zekerheid te hebben ben ik gaan zoeken in uw uitstekend boek Reinaerts
streken. 1
Alhoewel ik dit boek regelmatig inkijk was één bepaald punt, één bepaalde deductie,
mij nooit eerder opgevallen, namelijk de tekst op blz. 247 waar verwezen wordt
naar de tekstvertaling van de ‘Victoria-uitgave’ 2 en meer bepaald naar de vermelding
van de enkele met H.C. gesigneerde exemplaren. Vanaf daar gaat u uit van het
standpunt dat H.C. de initialen zijn van een persoon en u concludeert dat er met
deze twee letters slechts één Vlaamstalig Reinaerdist is die de vertaling van de
Franse tekst kan gemaakt hebben namelijk Camille Huysmans.
Dat de Antwerpenaar Camille Huysmans de tekst zou vertaald hebben lijkt mij,
gezien de datum van uitgave en de interesse van Huysmans voor Reinaert, zeer
logisch en waarschijnlijk maar volgens mij hebben de letters H.C. daar mogelijks
geen verband mee.
Naast Reynaert de Vos heb ik ook interesse voor de auteurs John Flanders en
Georges Simenon en voor kunstboeken in het algemeen en de ‘impressionisten’ in
het bijzonder.
De meeste originele uitgaven van deze boeken zijn in de Franse taal en ik heb ze
dan nog liefst in beperkte oplage, op mooi papier en genummerd.
De meeste uitgevers vermelden dan drie soorten druk:
– een beperkt aantal, genummerd op mooi papier, bedoeld als ‘originele druk’,
– een grotere, niet genummerde oplage, de eerste ‘gewone’ uitgave,
– een zeer beperkt aantal, niet in de handel, bedoeld voor de auteur en zijn vrienden.
De notie auteur is zeer breed en kan ook de illustrator of de uitgever zijn maar is
dikwijls ook een sponsor of, zo deze een bedrijf is, de aandeelhouders van het
bedrijf.
Deze derde, niet in de handel zijnde druk, kan op verschillende manieren vermeld
worden:
– ze kunnen een deel zijn van de mooie oplage op duur papier en dan staat er bvb:
‘150 exemplaar op ‘Lafumapapier’ genummerd van 1 tot 140 voor de originele uitgave
en 10 exemplaar, genummerd van 141 tot 150 niet in de handel en voorbehouden
voor de auteur.
– ze kunnen een aparte nummering hebben bvb.:’…en 10 exemplaar, niet in de
handel, genummerd van I tot X’
– Maar heel dikwijls wordt naast de cijfers een speciale vermelding gemaakt van het
niet in de handel zijn.
Tiecelijn, 20, 2007

Nu terug naar het Frans waar dergelijke vermeldingen aangegeven worden als
‘hors commerce’ en dan staan, in het derde geval, naast de Romeinse cijfers de letters
H.C.
De chocoladefabriek Victoria heeft ongetwijfeld eerst een Franstalige versie laten
schrijven later uit het Frans naar het Nederlands vertaald en hun beheerraad was
hoogst waarschijnlijk ook Franstalig en dus werden er gratis exemplaren voorzien
voor de aandeelhouders; deze exemplaren waren niet in de handel te verkrijgen en
in het Frans aangeduid met ‘hors commerce’ of H.C.
Het lijkt mij dus dat de letters H.C. refereren naar ‘Hors Commerce’ en niet naar
Camille Huysmans, trouwens, zo het zijn initialen zouden geweest zijn is de kans
groot dat er C.H. zou gestaan hebben en niet H.C.
Ik voeg enkele voorbeelden bij deze brief om u dergelijke schrijfwijze in een paar
andere boeken te laten zien.
Het kan nu ook dat mijn zienswijze fout is en heel graag wil ik uw commentaar
hierop ontvangen.
Met beste Reinaertgroeten,
Philippe Proost
Context: Het uitgeven van een tijdschrift en het publiceren van boeken is een continu in gesprek
zijn met abonnees en lezers. Ook hier zijn vele tientallen voorbeelden in het Tiecelijnarchief te
vinden. Bovenstaande brief is een stukje van een dergelijke correspondentie. Over Camille
Huysmans en de Victoria-uitgave met illustraties van Oscar Bonnevalle, zie ook de context bij
brief 8.
Philippe Proost (°1937) is Gentenaar, woont in Deinze. Vice-president Operations bij Farmaconcern,
beheerder van bedrijven. Tiecelijnabonnee, bibliofiel, interesses: Reynaert, Simenon
en Gent. Organiseerde diverse Reynaerttentoonstellingen, o.a. in Gent (Museum De School van
Toen, 2002), Boechout (Openbare Bibliotheek, i.s.m. Willemsfonds, 2006) en Hulst (Museum De
Vier Ambachten, 2007). Auteur van het Reynaertlemma op www.literair.gent.be.
1. J.D. Janssens en Rik van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus,
Leuven, Davidsfonds, 2001.
2. D.i. Van Daele-Everaers e.a., nr. 87: Julius de Geyter (6) & H.C. [Huysmans Camille]: Le
Roman du Renard. Adapté et présenté par les éditions du Chat qui pêche. Bruxelles. – Reinaert
de Vos. Aangepast en voorgesteld door De Vissende Kat. Brussel, Biscuits-Chocolats-
Confiseries/Biscuits-Chocolade-Suikerwaren, S.A. Victoria N.V., [1949]. 61-(7) p.
23
Boxmeer, 24 april 2001
Nard Loonen aan Rik van Daele
238
Geachte heer Van Daele,
Zondag ontving ik van Erwin Verzandvoort de bestelde 20 speciale nummers plus
nog enkele andere attenties van Vlaamse bodem. Mijn dank voor dat alles.
Vanmorgen heb ik een en ander onder de studenten verdeeld (behalve de
Reynaertbiertjes – die bewaar ik voor eigen behoef!). De meegeleverde jongste
Tiecelijnnummers zal ik, op verzoek van de studenten zelf, schenken aan diegenen
die het hoogste tentamenresultaat gaan behalen. Overigens toonden de studenten
zich zeer ingenomen met deze vlotte materiaalvoorziening.
Tiecelijn, 20, 2007

239
Zelf wil ik mij vanaf heden opgeven als steunend lid. Ik zal de benodigde 55 gulden
overmaken op de postbankrekening van Erwin Verzandvoort. Ik neem aan dat
de administratieve afhandeling daarna ‘vanzelf’ in orde komt.
De Tiecelijn-website is momenteel ontoegankelijk. Ik krijg bij http://welcome.to/tiecelijn
al enkele malen een foutmelding ‘server too busy’. Ik ken dat verschijnsel van
mijn eigen website. In zo’n geval adviseer ik gedupeerde bezoekers direct naar het
vervolgadres te gaan (het adres waarheen welcome.to doorverwijst). Wilt u mij dat
vervolgadres van Tiecelijn melden, dan kan ik de welcome.to-drempel overslaan.
Mijn eigen website loopt overigens ook nog niet vlekkeloos, maar ik wil hem toch
even noemen. Hij gaat over het dorpje Rosoy (Haute Amance, 20 km ten oosten
van Langres) en met name over de boerderij uit 1706 die wij daar enkele jaren geleden
hebben gekocht. Dat huis heb ik van meet af aan Malpertus gedoopt, omdat ik
(1) er niet graag afstand van zal willen doen, (2) het zeer stevig is gebouwd en dus
een soort onneembare veste is, (3) het net zo min een kasteel is als een ordinair
vossenhol, en (4) er rond het dorp veel vossen huizen.
Als in het najaar de voorgevel door de aannemer is gerestaureerd, zal ik het
betreffende naambord aanbrengen. De authentieke vossenklem die de vorige
bewoners hadden achtergelaten, heb ik vanmorgen aan de studenten gedemonstreerd
– zij waren zeer enthousiast en onder de indruk. In Frankrijk zijn die klemmen
nu overigens verboden, niet omdat ze zielig voor de vossen zouden zijn, maar
omdat hun eigen honden en soms de jagers zelf er in belandden!
Ik handhaaf mijn voornemen om na afloop van de Reinaertmodule in Nijmegen
een beschrijvend artikel daarover voor Tiecelijn te zullen schrijven.
Bovendien speel ik met de gedachte de studenten (max. 19) eind juni uit te nodigen
voor een dagje Reinaertland (een tochtje tussen Gent en Hulst). Kunt u mij op
dat punt enig advies geven? Wellicht is het te combineren met een uitstapje voor
mijn sectiegenoten van de sectie Nederlands alhier. 1
Tot slot: mijn voorliefde voor Reinaert is voornamelijk daarin gelegen dat ik in mijn
eerste studiejaar aan de Universiteit van Amsterdam filologie heb gehad van Frank
Lulofs. 2 Een betere reclame voor een letterkundig werk dan zijn colleges terzake
heb ik nimmer meegemaakt.
Met vriendelijke groet,
Nard Loonen,
Context: De leden van de vzw Reynaertgenootschap legden diverse internationale contacten.
Universiteit- en hogeschoolstudenten werden rondgeleid in het Land van Reynaert, luisterden
naar Reynaertvoordrachten en bezochten diverse Reynaertplekken. In Huis Thuysbaert te
Lokeren werden o.a. de studenten van het Gymnasion te Nijmegen rondgeleid o.l.v. hun docent
doctor Nard Loonen. Diverse jaren werkten diverse studenten ook aan opdrachten in functie van
het Reynaerttijdschrift. Tiecelijn was meermaals verplichte lectuur, af en toe zelfs examenleerstof.
Ook in andere universiteiten werd met belangstelling uitgekeken naar de cultuurtoeristische
initiatieven en experimenten (zie brief 24).
L.J.M. (Nard) Loonen (°1946) was van 1972 tot 1996 werkzaam als leraar Nederlands op diverse
middelbare scholen en is vanaf 1982 als hogeschooldocent verbonden aan de hogescholen
van Arnhem en Nijmegen. In 2003 promoveerde hij op een taalkundig onderwerp (voorzetsels
in het Nederlands). Hij is sinds 2001 medewerker van Tiecelijn en publiceerde bijdragen over
o.a. het voorkomen van de plaatsnaam Malpertuis in Frankrijk. Hij bracht met zijn studenten (net
zoals vroeger W.Gs Hellinga) enkele studiebezoeken aan het Reynaertland.
Tiecelijn, 20, 2007

1. Eind juni 2001 (en later nog in 2004 en 2005) bezocht een Nijmeegse delegatie inderdaad
het Land van Reynaert. De studenten brachten o.a. een bezoek aan de permanente
Reynaerttentoonstelling in Huis Thuysbaert te Lokeren.
2. Frank Lulofs (1920-2003). Zie ook: W. Kuiper, In memoriam Francis Lulofs, filoloog en
Reynaertonderzoeker, in: Tiecelijn, 16 (2003), p. 262-264.
24
[Leipzig], 8 maart 2004
Rita Schlusemann aan Rik van Daele
Geachte heer Van Daele,
Hierbij zou ik graag de nummers van de jaargang 2003 van Tiecelijn willen bestellen,
en vanaf dit jaar een abonnement op het tijdschrift willen nemen. Het bedrag
van 24 EURO heb ik overgemaakt op de Nederlandse rekening van de heer
Verzandvoort. Aangezien ik zijn mailadres niet kon vinden, om hem mijn adres mee
te delen, zou ik u willen vragen om het toesturen van de nummers te regelen. Mijn
adres is […]
Misschien is het ook interessant voor u om te weten dat Paul Wackers en ik in het
kader van het BIMILI-project (Bibliothek mittelniederländischer Literatur) op dit
moment samen aan een editie met Duitse vertaling van Reynaerts historie met een
nawoord en commentaar werken. 1 In het komende semester (vanaf 6 april tot eind
juli) geef ik aan de universiteit in Leipzig waar ik werk een cursus over deze tekst,
Reynke de vos en Goethes versie. Omdat ik aan de studenten ook graag materiaal
van plaatsen, naamborden etc. zou willen laten zien, zou ik u willen vragen om mij
mee te delen op welke manier ik dit het beste zou kunnen doen.
Zijn er affiches, aankondigingen etc. te koop, en zo ja, waar zou ik iets kunnen
bestellen? Ten tweede heb ik nog een andere vraag. Zijn er dit jaar b.v. nog bepaalde
manifestaties, tentoonstellingen, excursies etc. gepland?
Met vriendelijke groeten,
Rita Schlusemann
Context: zie brief 24.
240
Dr. Rita Schlusemann promoveerde op een Reynaertonderwerp in 1991, uitgegeven als `Die
hystorie van reynaert die vos’ und `The history of reynard the fox’. Die spätmittelalterlichen
Prosabearbeitungen des Reynaert-Stoffes. (Europäische Hochschulschriften. Reihe I. Deutsche
Sprache und Literatur 1248). Frankfurt am Main etc. 1991, 248 S. Werkzaam aan het Institut
für Germanistik, Niederlandistik van de Universität Leipzig.
1. Ondertussen verschenen als Reynaerts historie. Herausgegeben und übersetzt von Rita
Schlusemann und Paul Wackers, Münster, 2005 (Bibliothek mittelniederländischer Literatur, 2).
X+483 p. Gerecenseerd door: Geert H.M. Claassens, Op Vestvalen ben ic gegaen (vrij naar
Reynaerts historie, 4040-4041), naar aanleiding van…, in: Tiecelijn, 20 (2007), p. 167-169.
Tiecelijn, 20, 2007

25
Brussel, 11 oktober 2004
Bert Anciaux aan het Reynaert Genootschap vzw
Geachte Heer van Daele,
Ik heb uw brief dd. 30 september jongstleden in goede orde ontvangen. Tegelijk
mocht ik kennismaken met de twee bijzondere Tiecelijnnummers: de bibliografie
van Reynaert-bewerkingen na 1880 en het register van vijftien jaargangen Tiecelijn.
Beide boekjes illustreren het indrukwekkend ‘palmares’ dat Reynaert sinds zijn
geboorte heeft opgebouwd. In onze literatuurgeschiedenis een monument zonder
weerga. Dat dit naslagwerk alleen al drie jaar in beslag nam, zegt alles. Ik houd er
dan ook aan alle redacteuren en medewerkers te feliciteren voor dit onnavolgbare
werkstuk.
Tot slot druk ik de wens uit dat deze uitgave(n) een breder en ander publiek zal
bereiken dan de reeds talrijke Reynaerdofielen.
Met vriendelijke groeten,
Bert Anciaux
Vlaams minister
Context: Op 30 september 2004 verschenen het bibliografisch themanummer van Tiecelijn, dat
ook als een aparte publicatie werd gedrukt: m.n. Rik van Daele, Peter Everaers, Willy Devreese
& Erwin Verzandvoort, De bibliografie van de Nederlandstalige Reynaertbewerkingen van 1800
tot nu, Sint-Niklaas & Ter Hole, vzw Reynaertgenootschap & Antiquariaat Secundus, 2004 (106
p.); én het door Marcel Ryssen samengestelde register van 15 jaar Tiecelijn in twee verzorgde
publicaties. Vlaams cultuurminister Bert Anciaux greep deze gelegenheid aan om zijn waardering
uit te spreken en de vzw Reynaertgenootschap een opdracht te geven.
26
Glasgow, 12 oktober 2004
Kenneth Varty aan Rik van Daele
241
Dear Rik, dear Els,
Many thanks for yet another issue of Tiecelijn with its magnificent Bibliography.
You and all your collaborators and colleagues are to be most warmly congratulated.
And I have enjoyed immensely your splendid book – the one you gave me when
we met in Belgium last year: Reinaerts streken. What wonderful illustrations!
Our warmest, affectionate greetings,
Kenneth
Context: Dit schrijven volgt op de toezending van De bibliografie van Reynaertbewerkingen na
1800 (zie brief 25).
Kenneth Varty was diverse malen in het Reynaertland, o.a. in 1991 n.a.v. het colloquium van de
IRS in Groningen en in 2003 n.a.v. het congres in Louvain-la-Neuve. In 2003 hield hij in het stadhuis
van Sint-Niklaas een lezing over de geschiedenis van de Society. Hij is Tiecelijnabonnee
en publiceerde in Tiecelijn een bijdrage over een met leder bekleed luciferdoosje met
Reynaertmotief in het museum van het Schotse Crieff. Een interview met Varty verscheen als:
Rik van Daele, Portret. Kenneth Varty, achtervolgd door de vos, in: Tiecelijn, 3 (1990), p. 82-85.
Tiecelijn, 20, 2007

Kenneth Varty (°1927) is volgens het briefpapier ‘B.A., Ph.D., D. Litt. Stevenson Professor of
French in the University of Glasgow, 1968-1990; Professor Emeritus since 1990. Life Member,
Clare Hall, University of Cambridge. Chevalier dans l’ordre des Palmes Academiques, Chevalier
dans l’Ordre des Arts et des Lettres.’ Deze in Glasgow residerende romanist is oprichter en was
jarenlang voorzitter (tot 1989) van de International Reynard Society.
27
[Utrecht], 27 juli 2006
Paul Wackers aan Rik van Daele
242
Dag Rik,
Ik ben niet zo’n bewaarder van spullen en ik houd persoonlijke en zakelijke dingen
erg gescheiden. Ik heb dus niet zoveel Reynaertbrieven meer. Ik zal na de
vakantie nog een keer zoeken of ik iets van Lulofs of Hagtingius aan mij kan vinden.
– Ik dacht dat ik ze bewaard had, maar ik kan ze op het moment niet vinden. Ik heb
wel brieven van Kenneth liggen, maar die gaan vooral over het Mercatorboek 1 dat
er nooit gekomen is en die vereisen heel veel toelichting om de inhoud te snappen.
Die zijn dus niet geschikt.
In het attachment vind je de enige ‘brief’ van mijzelf die mogelijk geschikt is. Het is
een attachment bij een mail aan Baudouin van den Abeele, Gabriella Parussa en
Richard Trachsler. Hij gaat over de manier waarop Brian 2 en ik Reinardus gerund
hebben en hoe wij vieren daarmee verder zouden kunnen gaan. Kijk maar eens wat
je daarvan vindt. Hij zal wel vertaald moeten worden. En als je hem selecteert moeten
we de geadresseerden om toestemming vragen.
Ik zou heel erg pleiten tegen opname van een brief over de subsidiekwestie. Ik
zou dat zelf unfair, egocentrisch en kinderachtig vinden. We kunnen best met het
Fonds van mening blijven verschillen (hoewel ik vond dat hun toelichting op jouw
bezwaarschrift een redelijk en verstandig stuk is.) Het enige waar ze niks over zeggen
en wat Tiecelijn wel bijzonder maakt, is dat er een toenemend aantal mensen
is dat bereid is te betalen voor de inhoud daarvan. En dat is echt bijzonder in de huidige
tijd – maar dat is een andere kwestie), maar dat moeten we buiten de pagina’s
van Tiecelijn houden. En als we er wat over zeggen, dan rechtstreeks via een editoriale
opmerking van jou.
Hartelijke groet
Paul
(ik heb vanaf maandag vier weken vakantie; dan hoor je dus een tijdje niks)
Bijlage: The activities of the editors of Reinardus
Context: In 2006 publiceerde Tiecelijn een Reynaertbrievennummer waarin een beeld wordt
geschetst van diverse aspecten van de Reynaertstudie en de naleving van het verhaal. In de
voorbereidende gesprekken en mails werd overal gezocht naar brieven, ook bij de redactieleden.
In het nummer (2006/3) werden uiteindelijk 70 brieven gepubliceerd. (Zie ook brief 29.) De
doorgemailde brief werd uiteindelijk niet opgenomen. Er werd beslist om in het themanummer
geen brieven met betrekking tot Tiecelijn op te nemen en deze brieven te bewaren voor publicatie
in dit allerlaatste nummer van het driemaandelijks tijdschrift. Uit het schrijven blijkt ook dat
Tiecelijn, 20, 2007

de subsidiekwestie rond het Vlaams Fonds binnen de redactie met veel tact en terughoudendheid
werd/wordt behandeld.
Paul Wackers (°1950) is hoogleraar Historische Nederlandse letterkunde voor 1500 aan de
Universiteit Utrecht. In 1986 promoveerde hij op een proefschrift getiteld De waarheid als leugen.
Een interpretatie van Reynaerts historie. Behalve over de Reynaerttraditie publiceerde hij
vooral over de raakvlakken tussen de Latijnse en de Middelnederlandse traditie. Sinds 1987 is
hij secretaris/penningmeester van de International Reynard Society en redacteur van Reinardus,
het jaarboek van die Society. In 2005 werd hij voorzitter van dit internationale gezelschap. Hij is
Tiecelijnredacteur sinds 1998 en publiceerde diverse artikels in dit tijdschrift.
1. In de late jaren 1980 ontstond het idee om in de bekende reeks van het Mercatorfonds (dat
een reeks indrukwekkende kunstboeken in zijn fonds heeft) een fraai en lijvig Reynaertboek uit
te geven. Diverse auteurs hebben voor dit boek bijdragen geschreven. Helaas is het boek er
nooit gekomen.
2. Prof. dr. Brian Levy (1938-2004) was achttien jaar mede-uitgever van Reinardus. Hij was
fabliauspecialist en doceerde middeleeuwse Franse literatuur aan de universiteit van Hull. Hij
overleed plots op 10 augustus 2004, amper 65 jaar oud. Redacteur-uitgever Baudouin van den
Abeele is werkzaam aan de Université Catholique de Louvain-la-Neuve, de redacteur-lector
Gabriella Parussa is werkzaam aan de Université François Rabelais in Tours en haar collega
Richard Trachsler is ‘Assistenzprofessor’ middeleeuwse Franse taal- en letterkunde aan de universiteit
van Zürich.
28
Schilde, 2 oogst 2006
Paul van Keymeulen aan Rik van Daele
243
Waarde vriend,
Ik zit volop in de vertaling van Le livre de Regnart, wat zoals u weet een dérimage
ofte ontrijming is van Giélée’s Renart le Nouvel. 1 De onbekende ontrijmer – een
zedenpreker, moraalridder en geen hoogvlieger – heeft de oorspronkelijke tekst
gelardeerd met, vaak stuntelige ‘exempels’ en het zijn die exempels die het
Reynaertverhaal nutteloos remmen. Ik vind het jammer niet over de tekst van
Giéleé te beschikken. Ik heb op internet laten zoeken en kreeg de hierbij ingesloten
voorstellen van antiquaars, de laatste offerte lijkt mij de interessantste, maar is niet
goedkoop. Ik wil er wel die dollars aan spenderen, als ik zeker ben dat het de uitgave
is die we zoeken. Kan u daar uitsluitsel over geven. Eenmaal in het bezit van
de ‘goede’ tekst zou ik mijn vertaling van onze dérimeur stop zetten en Giéleé vertalen.
Is het niet de ‘goede’ tekst dan ga ik door met de ontrijmer en met volgend voorstel.
Ik zou alleen de verhaaltekst vertalen en niet de exempels. Dan krijgen we een
doorlopende branche die vlot leest al is het plagiaat. We zouden wel de tien eerste
(of eerste tien) hoofdstukken met de exempels publiceren als voorbeeld.
Wil zo goed zijn mij mijn vertaling van de dérimeur terug te bezorgen en wil mij
ook nog enkele exemplaren van het laatste nr. van Tiecelijn opsturen.
De Franse vertaling van Van den vos Reynaerde is af en wordt momenteel mooi
overgetijpt. Zal vóór het einde van de maand af zijn. Mijn vraag is: op welke manier
wenst u die Dit du goupil Renart 2 te ontvangen. Het kan op cd, per e-mail, per copie.
Laat het mij svp op tijd weten, en, amice, vergeet ook de lichtdrukmalen niet.
Tiecelijn, 20, 2007

Inmiddels met vriendelijke groeten,
Paul van Keymeulen
244
Context: zie brief 18. Na zijn vertalingen van de branche van de Roman de Renart begon Paul
van Keymeulen aan de vertaling van de Renart le nouvel en van Renart le contrefait.
1. Tekst van ca 1289, geschreven te Rijsel door Jacquemart Gielee.
2. De vertaling van de Reynaert I door Van Keymeulen is te vinden op www.reynaertgenootschap.be.
29
Sint-Niklaas, augustus 2006
Tiecelijnredactie aan Reynaertbriefschrijvers en -ontvangers in Vlaanderen en
Nederland, hun uitgevers en erven
Zeer geachte mevrouw, mijnheer,
Het literaire tijdschrift Tiecelijn (oplage 600 ex.; ca. 350 betalende abonnees) plant
zeer binnenkort (publicatie voorzien tegen circa 30 september) een bloemlezing van
Reynaertbrieven, dit als opvolger van een themanummer rond Vossenpoëzie
(2005). Het nummer wordt uitgegeven als een regulier nummer, wordt niet op een
extra aantal exemplaren gedrukt en krijgt geen overdruk.
Voor dit themanummer worden circa 70 brieven geselecteerd, geschreven tussen
1834 (J.F. Willems) en 2006. De brieven werden geselecteerd op hun belang voor
de Reynaertmaterie (anekdotiek, interesse) en in een aantal gevallen op hun literaire
waarde. Diverse brieven brengen nieuwe gegevens aan voor de
Reynaerdistiek (bijv. de plannen voor internationale Reynaertcongressen vanaf de
jaren 1950). Er werden brieven geselecteerd van literaire coryfeeën (o.a. Gerard
Walschap, Willem Elsschot, Louis Paul Boon, Stijn Streuvels), politieke verantwoordelijken
(o.a. Camille Huysmans, Jean-Luc Dehaene, Aad Nuis) en bekende
Reynaerdisten (Leonard Willems, J.W. Muller, K. Heeroma, W.Gs Hellinga e.a.).
Belang werd ook geschonken aan de ontwikkeling van het Reynaertgebeuren in het
Land van Reynaert (J. Goossenaerts, A. Stoop, B. Peleman e.a.). De brieven
komen hoofdzakelijk uit de collecties van het AMVC, de Bibliotheca Wasiana en het
Reynaertgenootschap.
Graag willen wij u verzoeken of wij uw brief / de brief aan u gericht / de brief door
u gepubliceerd / de brief in uw collectie die in bijlage bij deze brief / mail wordt vermeld,
mogen opnemen in de brievenbloemlezing, dit liefst zonder verdere onkosten.
De inhoud van de brieven wordt volledig en zonder ingrepen overgenomen. Het
gaat niet om een wetenschappelijke uitgave, maar om een zgn. leeseditie (naar het
voorbeeld van de edities van de correspondentie van Elsschot (Querido, 1993) en
Walschap (Nijgh & Van Ditmar, 1998-). Adressen en briefhoofden worden niet opgenomen.
Niet in alle gevallen is het duidelijk bij wie de toestemming tot publicatie ligt en wie
precies de erven zijn. Toch doen wij onze uiterste best om de juiste instellingen en
personen te bereiken en de wettelijke bepalingen te volgen. In het geval het reeds
gepubliceerde brieven zijn, wordt steeds verwezen naar de oorspronkelijke uitgave
Tiecelijn, 20, 2007

en worden deze uitgaven gevolgd. Wij hopen – aangezien de brieven reeds aan de
openbaarheid zijn prijsgegeven – dat wij in deze gevallen de toestemming tot herpublicatie
krijgen. Het gaat in alle gevallen om een beperkte correspondentie van
maximaal een drie- of viertal brieven. De volledige lijst van de brieven wordt in bijlage
in een exceldocument meegedeeld. Indien gewenst kunnen wij ook de getranscribeerde
inhoud van de brief per mail aan u bezorgen. Een kopie van de originele
brief kan ook worden toegestuurd.
Graag willen wij u verzoeken om ons per kerende (rik.vandaele@online.be) en
graag voor 1 september een antwoord te sturen, zeker in het geval u geen publicatie
wenst (wat wij absoluut zouden betreuren …).
Meer info over onze werking vindt u op www.reynaertgenootschap.be.
Hopend op een positief bericht, sturen wij U onze hoogachting,
Dr. Rik van Daele
Hoofdredacteur Tiecelijn
Context: zie brief 27. Het brievennummer werd gepubliceerd eind september 2006 (jg. 19 nr. 3).
30
Belsele, 19 juni 2007
Alfons de Belie aan Rik van Daele
245
Geachte vriend Rik,
In een der vorige nummers van Tiecelijn verscheen een bijdrage over het
Volkstoneel. 1
Hierin werd een voorstelling van Reinaert De Vos vermeld die te Belsele plaats
vond. Daarbij werd vermeld dat er mogelijk Belsele bij Evergem bedoeld werd.
Ik stuur u hierbij een uittreksel uit De Standaard van 19 augustus 1925.
Hieruit blijkt dat de voorstelling te Belsele bij Sint-Niklaas plaats vond.
En wel in het thans verdwenen Hof ter Beke, gelegen in de Koutermolenstraat.
Het domein begon waar de vroegere gemeenteschool gebouwd is. De ingang was
rechtover de Puidreef. Het werd laatst bewoond door de familie Geerts.
Ingesloten de fotokopie van het kasteel uit mijn werk: Groeten uit Belsele. 2
Hartelijke groeten van,
De Belie A.
Briefpapier van de Culturele Kring Boudelo vzw
Bijgevoegd de transcriptie door De Belie van het krantenartikel en de foto van kasteel en tuin.
Transcriptie artikel De Standaard, 19 augustus 1925, p. 4 (naar Alfons de Belie; hem bezorgd
door professor Reginald de Schryver):
Tooneel
Openluchttooneel in het Hof Ter Beken te Belcele
Door de zorgen van het Verbond van het Vlaamsch Personeel der Openbare
besturen, Tak Land van Waas, V.O.S. en den Toneelkring Hooger Op, van
Belcele, werd eene openluchtvertooning op touw gezet in het lommerrijke
Tiecelijn, 20, 2007

246
Belcele, de lieve gemeente gelegen langs de groote baan van Antwerpen
naar Rijsel. ‘Het Vlaamsche Volkstooneel’ pakte uit ditmaal met ‘Reinaert de
Vos’, onder leiding van Staf Bruggen, die zelf de rol van Reinaert speelde.
Alhoewel de vertooning slechts aanvang nam om 3u30 bracht de trein van
1u30 uit Sint-Niklaas eene heele schaar toeschouwers mede. Een uur voor
het vastgestelde uur ware de toegang overrompeld worden, hadden de ordedienst
niet tot in de minste bijzonderheid verzorgd geweest. Toen de vertooning
aanvang nam waren dan ook alle plaatsen dicht bezet.
Onder het spelen der ‘Rubbensmarch’ deden de dierenmenschen hunne
intrede langs kronkelende padjes door het kreupelhout, (—-) de wonderschoone
schikking van het speelterrein […]. De tooneelschikking was betoverend,
daarvoor hadden moeder-natuur en tooneelmeester Van
Crombrugge […] gezorgd: op eenen heuvel het prachtige vossenhol […].
Tusschen in dichtgebladerde boomen zaten een 1500tal menschen van het
sappige […] spel te genieten. Onder de aanwezigen bemerkten wij Dr. Alb.
Van Driessche, Dr. Van Breda, voorzitter van het V.V. te Sint-Niklaas, M.L.
Scheerders, E.H. Quinteleer, M. De Meester, burgemeester, Dr. Adr. Claus,
E.H. Raman, bestuurder der Normaalschool, E.H. De Leenheer, E.H. Josson
en een vijftigtal andere priesters. De tooneelkringen van Hamme, Sint-
Niklaas, Sinaai, Moerbeke, Kieldrecht, Stekene en van gansch het Waasland
waren allen flink vertegenwoordigd. Een dreunende ‘Vlaamsche Leeuw’ door
de Koninklijke Fanfare van Sinaai die haar gewaardeerde belangloze medewerking
verleende, besloot de prachtige prestatie; Staf Bruggen vooral, en
de inrichters mogen zich verheugen over het reuzensucces.
Alfons de Belie (1926) was zaakvoerder van een groot meubelbedrijf, heemkundige en amateurarcheoloog.
De Belie legde in de voorbije decennia met vele (vooral jonge) vrijwilligers de
Boudelo-site in Klein-Sinaai bloot. Vele van de vondsten bevinden zich nu in de collectie van de
Stedelijke Musea van Sint-Niklaas. De Belie stichtte de Culturele kring Boudelo en publiceerde
diverse boeken over de abdij en over zijn woonplaats Belsele (o.a. een dialectwoordenboek).
Tony Oost, oud-conservator van de Stedelijke Musea van Sint-Niklaas, getuigt over De Belie:
‘Zonder hem was ieder spoor van de abdij verloren gegaan.’ (Het Nieuwsblad, 2 augustus 2001).
1. Rik van Daele, ‘Het onderwerp is waarlik onbetaalbaar.’ De Reynaerttoneelbewerking van
Paul de Mont, in: Tiecelijn, 19, (2006), p. 123-139. Dit artikel is een voorpublicatie uit het boek
Ast Fonteyne en Reynaert de vos, Leuven, Davidsfonds, 2007 (publicatie 23 oktober 2007).
2. Alfons de Belie, Groeten uit Belsele: bijdrage tot de geschiedenis van Belsele, Sint-Niklaas,
Culturele Kring Baudelo, 2002.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 4
VOSSENISSEN
Wanneer hij in de zon der pinksterdagen
voorzichtig lui voor zijn kasteelpoort ligt
zal hij zijn vrienden zien, die niet versagen
om uit zijn boek de raadselen te verjagen
en hij zal grijnzen met een frank gezicht!
Anton van Wilderode, Volledig dichtwerk.
Gebundelde Gedichten, Lannoo, 1999.
Reinaert I. Reinaertpad door het Waasland (1955)
Tiecelijn, 20, 2007

■ Ivan Bernage
Afscheid van Tiecelijn
Toen ik als humanioraleerling aan het atheneum te Gent in de lessen literatuurgeschiedenis
voor het eerst hoorde over het Vlaamse Reynaertverhaal van Willem,
was ik meteen erg geboeid. De leraar vertelde dat Willem waarschijnlijk een monnik
was van de Baudeloabdij en dat hij dus misschien wel ooit had zitten schrijven op
de plek waar wij nu zaten te luisteren. Toentertijd was het atheneum immers nog
gevestigd in een pand aan de Ottogracht, dat ooit aan de abdij van Boudelo had toebehoord.
Aan de achterzijde kwam de speelplaats trouwens uit op het nog bestaande
Baudelopark. Het was alsof ik de monnik aan zijn lessenaar in het scriptorium
zag staan, alsof ik de geur van de inkt en het perkament opsnoof en de ganzenveer
hoorde krassen. Ik luisterde ademloos en maakte het vaste voornemen meer over
Reynaert en Willem te weten te komen. Later raakte dit voornemen op de achtergrond,
maar het vuur bleef smeulen tot ik veel later in een boekhandel het boek van
F. Lulofs doorbladerde en de fascinatie opnieuw opflakkerde. Al mijn vrije tijd ging
op aan de lectuur en de studie van Reynaert. Niet alleen het verhaal, maar ook de
historische context en vooral de Middelnederlandse taal van het Comburgse en het
Dyckse handschrift boeiden mij. Het was feest toen in 1991 bij het Davidsfonds een
facsimile-uitgave van het Comburgse handschrift verscheen met uitgebreide toelichtingen
en commentaren en ook cd’s waarop Jo van Eetvelde de tekst voorlas.
Later kwam daar nog het ‘doctoraat’ van Rik van Daele bij, dat de tekst nog grondiger
uitdiepte en massa’s interessante feiten en toelichtingen bevatte.
Toen ik te weten kwam dat er een Reynaertgenootschap bestond, nam ik er contact
mee op en kreeg alle nog verkrijgbare oude nummers van Tiecelijn te pakken.
Weer spannende lectuur! De reeks commentaren op de tekst leek wel onuitputtelijk
en zo was het ook. Ik kon niet zwijgen over Reynaert en mijn enthousiasme sloeg
over op vrienden en kennissen. Spoedig vormden wij een leesclub waar wij, vele
sessies lang, samen het verhaal lazen, met daarbij de commentaren van de
Reynaertspecialisten. Soms durfden wij het aan het niet eens te zijn met de geleerde
commentatoren en dan vormden wij onze eigen inzichten. Wij gingen op zoek
naar achtergronden en feiten over de tegenstrijdige dateringen van de tekst, over de
geschiedenis van steden, abdijen, kloosterorden, over de graven van Vlaanderen.
Ondertussen zijn er al twee leesclubs geweest waar de volledige tekst van het
Comburgse handschrift gelezen werd en een derde is nu nog actief.
De Reynaertmaterie slaat dus nog altijd aan, zij boeit en vermaakt, ook al is zij,
zoals in het geval van leesclubs, beperkt tot de studie van de oorspronkelijke tekst,
zonder daarbij te gewagen van de hertalingen, toneelopvoeringen, ex librissen, gravures,
wandtapijten, houtsneden of muzikale bewerkingen.
Met het tijdschrift Tiecelijn verdwijnt een belangrijke informatiebron en ook een
band tussen de Reynaerdofielen. Vooral de eerste nummers, met hun schamele
groene kaftjes, zal ik altijd als een schat bewaren. Zij zijn en blijven een blijvende
bron van leesplezier en een herinnering aan de mooie tijd van mijn initiatie in de
Reynaertmaterie.
Deurne, 20 juli 2007
248
Tiecelijn, 20, 2007

■ René Broens
249
Ik maakte hem monnik in Elmare
Voor Rik van Daele, uit bewondering omdat hij als eerste echt oor
heeft gehad voor het klokgelui in Van den vos Reynaerde en omdat
hij zich al jaren onverdroten inzet voor de Reynaertzaak.
Als Reynaert aan zijn biechtvader Grimbeert vertelt hoe hij Isegrim monnik in
Elmare heeft gemaakt, schetst hij een scène die wel een aflevering van Tom en
Jerry lijkt. Reynaert voert zichzelf op als de sluwheid in persoon, die ervoor zorgde
dat Isegrim, die domme kracht, zijn eigen voeten aan het klokkentouw bond. Als we
Reynaert mogen geloven, vond Isegrim het luiden zo prettig dat hij het altijd weer
wilde leren, maar in zijn enthousiasme luidde hij zo buitenmatig dat iedereen binnen
en buiten Elmare dacht dat de duivel de klokken luidde en naar het klokgelui holde.
Voordat Isegrim snel kon zeggen: ‘Ik wil intreden’, beroofden ze hem bijna van het
leven. De scène mag dan wel lijken op een aflevering van Tom en Jerry – de karakters
liggen vast, de plot is voorspelbaar, de humor visueel, de scène gewelddadig –
maar ze is het niet want als we dieper graven dan stoten we op de rijkdom die de
Reynaertauteur onder de bedrieglijke eenvoud van deze scène heeft verborgen.
De klokken luiden met het klokkentouw: erotiek in een religieuze verpakking
Het spel met de klokken herinnert ons aan het klokkenspel van de pastoor die in het
gevecht met Tibeert, en nu gebruiken we de beeldspraak van Reynaert, één van zijn
klepels verloor en daardoor met nog maar één klok kan luiden. In Isegrims klokgelui
klinkt het klokgelui na van het zoete erotische spel dat de pastoor en Julocke
speelden en dat Julocke vreest te zullen moeten missen. Daarom is het ‘verleidelijk
om het klokkengelui in Elmare ook in erotische zin te interpreteren’ (Van Daele
1993:57). De vraag is: hoe dan?
Voordat we ons aan een erotische interpretatie wagen, eerst de volgende quizvraag.
Schrikt u van het volgende beeld: de rooms-katholieke kerk is een prostituee?
Nog twee quizvragen. Wanneer werd het beeld gebruikt, denkt u, en door wie?
Weet u ook waarom ze als een prostituee wordt voorgesteld? Het beeld van de
rooms-katholieke kerk als prostituee komt uit een onverdachte bron, namelijk de
Rationale divinorum officiorum, een werk dat Guillelmus Durantus op het einde van
de dertiende eeuw schreef. De Rationale divinorum officiorum is hét basiswerk voor
de liturgie in de middeleeuwen. Waarom wordt de kerk wel eens als een prostituee
voorgesteld? ‘Quandoque meretrix figuratur (...) quia nulli claudit gremium redeunti
ad se’ (Durantus 1995:13, 65-67). ‘De Kerk wordt wel eens voorgesteld als een
prostituee (...) omdat ze haar schoot voor niemand sluit die naar haar terugkeert.’
Met mijn quizvragen wil ik duidelijk maken dat middeleeuwers die hun fatsoen hielden
op seksueel gebied daarom nog niet terugschrokken voor gedurfde beelden die
sommige eenentwintigste-eeuwers zouden schokken. ‘Kuis’ is nu een beladen
woord, jammer genoeg, en vaak, ten onrechte, een synoniem van ‘preuts’. In de
middeleeuwen waren het geen synoniemen: een kuis iemand was daarom nog niet
Tiecelijn, 20, 2007

250
preuts. De Reynaertauteur gebruikt de artistieke vrijheid om gedurfde beelden in te
zetten maar het betekent niet dat hij daarom een perverse geest heeft. Hij kan best
een kuis iemand zijn geweest. Een moralist van het zuiverste water bijvoorbeeld
die de gedurfde beelden gebruikt om bepaalde karakters negatief te typeren. We
moeten dus nagaan waarom de auteur zulke beelden gebruikt. Maar laten we de
beelden eerst ontsluiten zodat het gedurfde karakter weer duidelijk wordt. In mijn
analyse moet ik daarvoor het kind bij zijn naam noemen.
In Reynaerts beeldspraak is de teelbal de klepel, zoveel is duidelijk. Omdat de klepel
binnen in een klok hangt, moet de balzak voor de twee klokken staan. Bij de
meeste mannen hangt een van de teelballen iets lager dan de andere en de vorm
die de balzak daardoor aanneemt, moet het beeld van de twee klokken hebben
opgeroepen. En de penis? Na het voorgaande ligt de interpretatie voor de hand en
u had het misschien al geraden: in Reynaerts beeldspraak is het klokkentouw het
beeld voor de penis. Herlezen we, gewapend met die kennis, Reynaerts relaas van
Isegrims klokgelui in Elmare nog eens, dan bevinden we ons plotseling helemaal
niet meer in een onschuldige aflevering van Tom en Jerry. Reynaert biecht dat hij in
Elmare van Isegrim een seksverslaafde heeft gemaakt. Hij zorgde ervoor dat
Isegrim niet van zijn penis kon afblijven en er maar niet genoeg van kreeg om zich
te masturberen. Dwangmatig masturberen is één mogelijke erotische interpretatie
van het klokgelui dat Isegrim zo zoet vond dat hij het altijd weer wilde leren want het
kan natuurlijk ook dat Isegrim er maar niet genoeg van kreeg om een ander of anderen
te masturberen.
Nu we beseffen dat er niet staat wat er staat, lezen we de hele scène met gespitste
aandacht want ook hier blijkt ‘dat de religieuze isotopie een ideale beeldtaal
vormt om het seksuele te verwoorden’ (Van Daele 1993:57). Regel 1485 springt in
het oog omwille van het woord ‘pine’. Dat wart hem al te zeere te pinen (1485) vertalen
medioneerlandici als Dat kwam hem duur te staan. Maar het woord ‘pine’ in
die regel herinnert eraan dat Grimbeert zijn oom aan het hof had geportretteerd als
bleek en mager van zichzelf te kastijden – Bleec es hi ende magher van pinen (279)
– en dat Reynaert aan Canticleer had gezegd dat hij voor zijn zonden zwaar had
geboet in Elmare – Voer sine zonden meneghe pine (371). Het woord ‘pine’ betekent
onder andere ‘boetedoening, zelfkastijding’. Een woord uit het religieuze register
dus. Vertalen we regel 1485 als Daarvoor heeft hij al te zeer moeten boeten, dan
klinken de beide betekenissen mee: ‘duur te staan komen’ en ‘zichzelf kastijden’.
Maar er is nog een betekenis van ‘pine’ die resoneert. In regel 1294 troost Reynaert
Julocke met de woorden dat mijnheer pastoor met maar één klepel zich des te minder
zal moeten inspannen – Al te min so sal hi pinen! Het woord ‘pine’ betekent ook
‘inspanning’. Reynaert heeft het natuurlijk over de inspanning tijdens het liefdesspel
en daarmee zitten we in het erotische register dat hij in deze scène bespeelt.
Ook de laatste regel van de scène die we nu bespreken, trekt onze aandacht.
Geeft Reynaert daarin nog een manier waarop Isegrim de klokken in Elmare zou
hebben geluid? In handschrift A luidt regel 1498: Hadsi hem na ghenomen tleuen.
Maar in handschrift F staat er: Hadden si hem na genomen tleuen en omdat iedereen
buiten en binnen Elmare naar het klokgelui holt, vertaalden medioneerlandici
die regel als: Hadden ze hem bijna van het leven beroofd. En hadsi in A werd dan
geïnterpreteerd als een samentrekking van Hadden si. Maar je kunt de bewuste
regel in A ook lezen als: Had zij hem bijna van het leven beroofd. Dan wordt er
gesuggereerd dat Isegrim de klokken luidde in Elmare door te stoeien met een
vrouw want door samen de klokken te luidden, beroofde zij hem bijna van het leven.
Tiecelijn, 20, 2007

Anders gezegd: zij liet hem de kleine dood sterven, zij bezorgde hem een orgasme.
De noodklok luiden in Elmare
251
Soloseks, homoseks, heteroseks in een priorij, het is geen klein bier. Elmare, ‘een
in 1144 gestichte proosdij van de Gentse Sint-Pietersabdij’ (Van Daele 1994:12)
stond dan ook in een kwade reuk. ‘J. de Wilde (De priorij van Elmare) heeft aangetoond
dat het om een kleine uithof ging, waar men het niet te nauw nam met de kerkelijke
voorschriften en waar meermaals het materiële en het geestelijke belang met
elkaar in conflict kwamen. (...) Elmare is negatief geladen en krijgt een plaats in de
isotopie ‘valse religiositeit’/’schijnheiligheid’ (Van Daele 1994:186). Door woorden
uit het religieuze register te laden met een erotische betekenis hangt de
Reynaertauteur de schijnheiligheid van Elmare op een beeldende manier aan de
grote klok.
Maar de Reynaertauteur klaagt de morele verloedering in Elmare op nog een
andere manier aan. Als Isegrim de klokken in Elmare luidt, dan kondigt hij onheil
aan. Isegrim luidt de noodklok. Om te begrijpen hoe dat in zijn werk gaat, moeten
we eerst inzicht krijgen in de manier waarop de Reynaertauteur speelt met de status
van Isegrim en Reynaert. Lulofs (1983:235) had er al op gewezen dat ‘als de
dieren geconfronteerd worden met mensen’ de Reynaertauteur ‘het dierlijk aspect
benadrukt’. Dat is hier het geval. Maar waarom vindt de Reynaertauteur het nodig
om het dierlijke aspect te benadrukken? In Voisenet (2000:158) vinden we een aanwijzing.
‘Les bêtes féroces (...) appartiennent au monde ‘du dehors’ dont l’irruption
brutale dans celui des hommes ne peut être qu’un avertissement’. De
Reynaertauteur wil een intertekstueel spel spelen met verhalen waarin wilde dieren
de bewoonde wereld binnendringen en daarom verandert hij het statuut van
Reynaert en Isegrim. Als Reynaert en Isegrim plotseling opduiken in de bewoonde
wereld en de priorij van Elmare brutaal binnendringen, dan zijn het in de ogen van
de dorpelingen en de monniken wilde dieren uit de vreemde buitenwereld die naderend
onheil aankondigen.
Nu blijkt dat de Reynaertauteur een intertekstueel spel speelt met een specifiek
verhaal. Enklaar (1956:105-106) heeft er op gewezen ‘dat het verhaal van de klokluidende
wolf reeds eeuwen bekend was, voordat Willem het zijn definitieve vorm
gaf’. Enklaar stootte op het historisch prototype ervan toen hij ‘voor een heel ander
doel de elfde-eeuwse kroniek van Radulfus Glauber doorlas’. Glauber, zo schrijft
Enklaar, diste het op ‘als historische waarheid, een voorteken van naderende rampen’.
Het ‘wonderverhaal’ gaat als volgt: ‘In 988 gebeurde het te Orleans, dat, toen
op een nacht de kerkdienaren de deuren van de kathedraal open zetten voor de
bezoekers van de metten, een wolf de kerk kwam binnenlopen, het klokketouw met
zijn bek greep en begon te luiden. De ongewapende toeschouwers, aanvankelijk
geslagen van ontzetting, wisten tenslotte door schreeuwen het ondier te verjagen.’
Voisenet (2000:158) geeft aan waarvan het optreden van de wolf een noodlottig
voorteken was: ‘funeste présage de l’incendie qui ravagea la ville l’année suivante’
(Voisenet 2000:158). Orléans werd het jaar daarop door een brand verwoest.
Iedereen binnen en buiten Elmare beschouwde het optreden van Isegrim als een
noodlottig voorteken en dat verklaart waarom ze de boodschapper bijna van het
leven beroofden. Slecht nieuws brengen kan je je kop kosten.
Tiecelijn, 20, 2007

252
Klooster, klok, klokkentouw, klokgelui: religieuze symboliek
Omdat we kinderen van onze tijd zijn, zouden we uit het oog verliezen wat voor een
geletterde middeleeuwer vanzelfsprekend is: de symboliek van het klooster en van
de klokken. De Reynaertauteur maakt van die symboliek dankbaar gebruik. Omdat
wij de klok wel hebben horen luiden maar niet meer weten waar de klepel hangt,
hebben we een gids nodig. Wie zou ons beter kunnen gidsen dan de al eerder
genoemde Guillelmus Durantus? We hebben dan nog het extra voordeel dat hij een
tijdgenoot van de Reynaertauteur is.
Durantus schrijft dat het klooster de contemplatie voorstelt waarin de ziel zich
terugtrekt zolang ze afgesneden wordt van de verwarring van de vleselijke gedachten
en enkel nog de hemelse goederen overdenkt. ‘Moraliter uero claustrum est
anime contemplatio, ubi se recipit dum a turba cogitationem carnalium separatur et
sola celestia meditatur’ (Durantus 1995:24, 422-424). Tegen die achtergrond krijgt
de zonde van Reynaert extra kleur. Isegrim is verstrikt in vleselijke gedachten en het
beeld van Isegrim met zijn voeten gebonden aan het klokkentouw, geeft de verstriktheid
van Isegrims ziel plastisch weer. Reynaert spiegelde Isegrim voor dat hij
in Elmare seksueel aan zijn trekken zou komen en de twee heren waren dus echt
niet ingetreden in Elmare om samen in stilte de hemelse goederen te overdenken.
Wel integendeel.
Durantus wijdt het vierde hoofdstuk van het eerste boek van zijn Rationale aan de
symboliek van de klokken. Elk onderdeel krijgt een diepere betekenis, van de houten
balk waaraan de klok hangt tot de ring aan het uiteinde van het klokkentouw.
Wat in het vijf bladzijden lange hoofdstuk kan de interpretatie van onze scène nog
verrijken?
De klokken worden geluid, zo zegt Durantus, opdat door hun zinderend geluid
onder andere alle listen van de duivel ontdekt zouden worden. ‘Pulsatur (...) campana
ut per illius tactum et sonitum (...) procul pellantur (...) omnes insidie inimici’
(Durantus 1995:52, 6-7, 9). We zien nu hoe spitsvondig de Reynaertauteur die kennis
gebruikt. Isegrim ontmaskert zichzelf maar de duivelse Reynaert ontsnapt en
alles verloopt zoals hij het heeft gepland want Isegrim schiet er bijna het leven bij
in.
De klok verbeeldt de prediker en het luiden van de klok geeft aan dat de prediker
eerst in zichzelf de ondeugden moet bestrijden en pas daarna eraan toe is om
anderen te vermanen. ‘Ipsa uero percussio denotat quod predicator primum debet
per correctionem in se uitia ferire, et postmodum ad aliena exprobanda accedere’
(Durantus 1995:53, 44-46). Aan het bestrijden van ondeugden is de zondaar
Isegrim echt niet toe. Hij is daardoor een valse prediker en die past natuurlijk in
Elmare, dat symbool staat voor schijnheiligheid.
Het klokkentouw dat van de houten balk neerdaalt in de hand van de priester, is
de Heilige Schrift die neerdaalt van het mysterie van het kruis, gesymboliseerd door
de houten balk, in de mond van de prediker – ‘funis ergo descendens a ligno in manu
sacerdotis est Scriptura a misteri crucis descendens in ore predicatoris’ (Durantus
1995:54, 73-74). En het klokkentouw daalt in de handen van diegene die de klok luidt
want de Schrift moet vorm krijgen in de goede werken van de prediker. ‘Rursus ideo
funis usque ad manus quibus continetur extenditur, quia Scriptura usque ad opera
transire debet’ (Durantus 1995:54, 74-76). Maar in zijn relaas geeft Reynaert duidelijk
aan dat hij ervoor zorgde dat Isegrim zijn voeten – dus niet zijn handen – aan het
klokkentouw bond. Uiteraard – en dat is het Tom en Jerry-element – omdat Isegrim
Tiecelijn, 20, 2007

253
zo op en neer zwiept. Maar is er nog een andere reden waarom de Reynaertauteur
de handen vervangt door de voeten? Zet hij de symboliek zo subtiel naar zijn hand?
En hoe dan? Durandus geeft ons de aanwijzing: ‘ ‘(...) pedes nostri’ id est affectus
nostri’ (Durantus 1998:151, 59) Onze voeten zijn onze gemoedsaandoeningen.
Isegrim met de voeten gebonden aan het klokkentouw, dat beeld betekent ook dat
er bij deze valse prediker van goede werken geen sprake is – het klokkentouw gaat
niet door zijn handen – want in zijn seksverslaafde ziel gaat er niets stichtends om
– hij is met zijn voeten gebonden aan het klokkentouw.
Als de priester het klokkentouw naar omlaag trekt, zo verduidelijkt Durandus, dan
daalt hij van de contemplatie af naar het actieve leven; maar hij wordt zelf weer
omhoog getrokken wanneer hij door de leer van de Schrift zich verheft in de regionen
van de contemplatie. ‘Adhuc sacerdos deorsum funem trahit dum ad actiuam
uitam a contemplatione descendit, ipse uero rursum trahitur dum Scriptura docente
in contemplationem erigitur’ (Durantus 1995:54, 81-84). De hoogtepunten die
Isegrim bereikt zijn niet te danken aan de leer van de Schrift maar, in het beste
geval, aan seks. Van contemplatie is bij deze seksverslaafde geen sprake.
Het is opvallend voor hoeveel kabaal Reynaert telkens weer zorgt als hij Bruun,
Tibeert of Isegrim in de val heeft gelokt. Ook hier door Isegrim te verleiden tot het
helse klokgelui. Omdat de scène zich in een klooster afspeelt, krijgt het lawaai nog
een extra dimensie. Wil Derkse zegt in een interview in Tertio: ‘Kloosterregels zijn
gericht op waarden, al staan die regels kritisch tegenover alles wat die waarden
bedreigt. Zo is er de vroegchristelijke oneliner ‘De duivel zoekt het lawaai op,
Christus de stilte.’ Herrie en lawaai vormen geen stimulerende context’ (Tertio
2007:15). De duivelse Reynaert verstoort met Isegrim de rust die zo noodzakelijk is
voor het kloosterleven.
Maar het overmatige klokgelui kunnen we, dankzij Durantus, nog anders interpreteren.
Tijdens de vespers, die het negende uur zijn, luidt men de klokken niet
eenmaal maar een groot aantal keren omdat in tijden van genade de prediking van
de apostelen vermeerderd is. Ook vaak tijdens de nacht met de metten omdat de
prediker vaak moet uitroepen: Word wakker, u die slaapt, en sta op uit de doden.
‘Ad vesperas uero, que est undecima hora, non solum semel sed multipliciter quia
in tempore gratie multiplicata est predicatio apostolorum. Item in nocte ad matutinum
sepe, quia sepe exclamandum est: Exurge qui dormis et exurge a mortuis’
(Durantus 1995 :55, 105-109). Reynaert en Isegrim zijn, dat blijkt duidelijk uit het
voorgaande, kinderen van de duisternis en het is heel ironisch dat een kind van de
duisternis tijdens de vespers of in de nacht de monniken in Elmare uit hun spirituele
slaap moet wekken. Maar als we Isegrim niet als de valse prediker maar als het
roofdier beschouwen, dan heeft zijn optreden wel degelijk zin want uit het voorgaande
bleek dat de monniken in Elmare in zo een diepe spirituele slaap zijn verzonken
dat ze, bij wijze van spreken, spiritueel dood zijn.
Bengelend tussen actief en contemplatief: satire op de bedelorden
Is de rijkdom van deze scène daarmee uitgeput? Ik denk het niet, al besef ik wel dat
ik me met de volgende interpretatie op glad ijs begeef. Ik geef ze daarom als slot
en onder voorbehoud.
Isegrim en Reynaert zijn, dat blijkt uit één mogelijke interpretatie, valse predikers.
Isegrim omdat hij de klokken luidt zonder dat hij daartoe de morele waardigheid
Tiecelijn, 20, 2007

ezit en Reynaert omdat hij de aanstichter van alles is. Nu legt Isegrim door buitenmatig
te luiden wel erg de nadruk op het feit dat een tijd van genade is aangebroken.
Voor de tijdgenoten van de Reynaertauteur riepen predikers die een tijd van
genade aankondigden, zeker het beeld van de bedelorden op. Het grote spirituele
officie van de kloosterorden was de liturgie, dat van de bedelorden het prediken van
de blijde boodschap, in navolging van, zo zeiden ze, de eerste apostelen. Ook daarin
waren ze een anomalie. Er was nog nooit een religieuze orde gesticht uitsluitend
met het doel om te preken. Gedurende 1200 jaar was preken het voorrecht geweest
van hen die volgens de traditie en het kerkelijk recht de opvolgers waren van de
apostelen en de leerlingen van Christus: de seculiere geestelijken. ‘If the great spiritual
office of the monastic orders was the liturgy, that of the mendicants was preaching
the Gospel, in imitation, they said, of the first apostles. In this too, they were
anomalous. No other religious orders had ever been founded specifically for the purpose
of preaching. For 1,200 years, preaching had been the province of those
whom tradition and canon law declared the sacerdotal successors of the apostles
and disciples of Christ: the secular clergy’ (Szittya 1986:8). Omdat het optreden van
Reynaert en Isegrim het beeld van de bedelmonniken oproept, zit er in de scène
misschien kritiek op de bedelorden verscholen. De Reynaertauteur laat er geen twijfel
over bestaan dat Reynaert en Isegrim valse predikers zijn. Maar hij houdt zeker
een slag om de arm want je kunt, zoals ik heb aangetoond, de scène op verschillende
manieren interpreteren.
Maar stel dat je de scène interpreteert als satire op de bedelorden, dan maakt de
Reynaertauteur die satire nog bijtender door Isegrim aan het klokkentouw vlot op en
neer te laten gaan. Het statuut van de bedelorden was voor de middeleeuwer
immers onduidelijk en riep veel weerstand op. ‘The friars were indeed unlike any
other form of the religious life extant in the church. Physically, they looked like
monks, with their religious habits and evident poverty. Like monks, they lived communally
as regular orders, that is, under a Rule (Regula). But their way of life was
radically different. Where the monks owned land and could live by farming or rents,
the friars owned none. Their livelihood was what they conceived to be the apostolic
way: begging’ (Szittya 1986:7-8). De bedelmonniken leken wel op monniken want
net als de monniken hadden ze een regel, maar, in tegenstelling tot de monniken,
hadden ze geen bezit en bedelden voor hun brood. Voor het eerst sinds eeuwen
was er dus een groep die niet duidelijk koos voor ofwel het actieve ofwel het contemplatieve
leven maar de twee verenigde in contemplatie in de actie. In de ogen
van veel middeleeuwers bengelden ze, net als Isegrim, tussen contemplatie en
actie.
Antwerpen, 9 augustus 2007
254
Tiecelijn, 20, 2007

Lijst van de aangehaalde werken
255
Besamusca, B. & A.Th. Bouwman (ed.), Reynaert in tweevoud. Deel I. Van den vos Reynaerde,
Amsterdam, 2002.
Daele, R. van, Die burse al sonder naet. Scabreuze elementen in Van den vos Reynaerde in:
R.van Daele et al., Literatuur en erotiek, Leuven, Peeters, 1993, p. 9-64.
Daele, R. van, Ruimte en naamgeving in ‘Van den vos Reynaerde’, Gent, Secretariaat van de
Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1994.
Durantus, Guillelmus, Rationale divinorum officiorum, Turnhout, 1995-2000 (3 delen).
Enklaar, Diederik Theodorus, Lezende in buurmans hof: literair-historische opstellen, Zwolle,
1956.
Hellinga, W.Gs (ed.), Van den vos Reynaerde, Dl. I Teksten, Diplomatisch uitgegeven naar de
bronnen vóór het jaar 1500, Zwolle, 1952.
Lierde, E. van, Richtsnoer voor goede dagen, in: Tertio, 30 mei 2007, p. 15.
Lulofs, F. (ed.), Van den vos Reynaerde. De tekst kritisch uitgegeven met woordverklaring, commentaar
en tekstkritische aantekeningen, Groningen, 1983.
Szittya, Penn R., The Antifraternal Tradition in Medieval Literature, Princeton, N.J.: Princeton
University Press, 1986.
Verwijs, E. en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, ’s-Gravenhage, 1885-1952 (11
delen).
Vroegmiddelnederlands woordenboek online.
Voisenet, J., Bêtes et Hommes dans le monde médiéval. Le bestiaire des clercs du V e au XII e
siècle, Turnhout, 2000.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Lucien de Cock
Tiecelijn leve nog heel lang en gelukkig
Waarover praten een kinesiste en haar getroffen atleet tijdens de behandeling in
Lochristi? Natuurlijk over de opgelopen blessure en de lange revalidatie. Over het
weer, de kinderen, de politiek en over menig maatschappelijk aspect. Als toevallig
(?) Reinaert de Vos ter sprake komt, valt de behandeling helemaal stil en duiken de
meest verrassende herinneringen op. Hoe had ik kunnen vermoeden nu het gelukkige
slachtoffer te zijn van een echte Hermelinde? Had ik het toch ergens in het
snoetje gehad? Ze haalt fier haar trouwalbum en daarbij volgt het wondere verhaal
van 14 augustus 1980.
Die dag trouwden Greta Wauman en Raf Cosijns in de kerk van Zeveneken, nu
deeluitmakend van Lochristi. Helemaal niets vermoedend werden zij aan de ingang
van de kerk opgewacht door dé Reinaert en dé Hermelinde van Lochristi. Het waren
de twee metershoge poppen waarvan de koppen gemaakt werden door beeldhouwer
Firmin de Vos, die zovele Reynaertbeelden ontwierp. Die poppen waren overigens
zowat overal op stap, van Oostende tot Maastricht en Amsterdam.
De hele verrassing was op touw gezet door Leon Matthijs, de gemeentesecretaris
van Lochristi en verwoed Reynaertfan. Hij oordeelde dat Raf en zijn bruid de
aanwezigheid van Reinaert en Hermelinde ruimschoots hadden verdiend. Raf zelf
was immers van 1965 op dat moment (en daarna tot 1995) de verdienstelijke dra-
Tiecelijn, 20, 2007

ger van de Reynaertpop op haar vele uitstappen. Hij kweet zich steeds uiterst voorbeeldig
van zijn taak. Zelfs die ene keer toen de Reynaertpop in de gracht belandde.
Maar dat was niet toevallig in Daknam en vossen moeten ook al eens hun droge
keel lessen.
Het was 1980 toen de jeugdigen een nieuwe start namen. ‘Leve de start van het
jonge koppel: ze leven lang en gelukkig.’ Zo klinkt het ook voor Tiecelijn bij zijn nieuwe
start in 2008 na zijn eerste 19 jeugdige jaren: Tiecelijn leve nog heel lang en heel
gelukkig!
Laarne, 28 juli 2007
257
Tiecelijn, 20, 2007

■ Lucien de Cock
258
Tiecelijn: ploeg voort in ere…
Wat mist Vlaanderen? Cultuur of respect voor zijn cultuur?
Wanneer ik zijn geschiedenis doorblader, dan was Vlaanderen steeds een regio
die uitblonk door cultuur. Onder de diverse kunsten was het verdienstelijk door zijn
literatuur. Vlaanderen heeft een rijk literair verleden met markante figuren van
wereldformaat, denk maar aan Beatrijs, Reynaert en Uilenspiegel. Neen,
Vlaanderen mist geen culturele ambassadeurs, integendeel.
Mist Vlaanderen het bewust-zijn van zijn waardevolle cultuur en vooral het zelfrespect
voor zijn cultuur? Volmondig ja, absoluut ja. Het klinkt ongeloofwaardig dat
een zo hoogstaand en waardevol tijdschrift als Tiecelijn naast een degelijke subsidie
grijpt om zich kwantitatief en kwalitatief op hetzelfde peil te houden.
Onbegrijpelijk!
Want het Reynaertthema is niet achterhaald, niet vervlogen, niet ouderwets. De
Reynaertfiguur duikt nog steeds overal en vaak heel onverwacht op in het maatschappelijke
leven, zelfs in de moderne keukencultuur. Reynaerts fietsroutes zijn
zelfs prima tegen de opwarming van de aarde. Reynaert is een van de weinige literaire
figuren die de jeugd nog inspireert in de keuze van stukken in welsprekendheidwedstrijden.
Nooit is de vos zo uitdrukkelijk aanwezig geweest als vandaag: de
mens in zijn sluwheid, in zijn trouw en ontrouw, in zijn macht, in zijn genot en materialistisch
streven, kortom: in al zijn menselijke kleinheid. De Reynaertdieren en
-figuren zijn nooit actueler geweest dan vandaag. Tiecelijn moest niet vulgariseren,
maar behield hen als vedetten uit het volk.
Buiten de godsdienstige figuren is er wellicht geen menselijke of dierlijke figuur zo
wereldverspreid als Reynaert. Grote schrijvers uit de wereld- en de Vlaamse literatuur
hebben Reynaert in hun pen genomen. Weinig figuren waren zo aanwezig in
de moderne beeldhouwkunst, gravures en strips. Onze Vlaamse Reynaert moet
niet onderdoen voor Renart, zijn beroemde Franse naamgenoot.
Maar dat we de internationale en Vlaamse Reynaert de laatste twee decennia zo
diep hebben leren kennen, is hoofdzakelijk te danken aan de cultuurmensen van
Tiecelijn. Reynaert zit diep geworteld in onze cultuur en dat moet blijven. De grootste
waarde van Tiecelijn ligt in het feit dat zij de Reynaertfiguren benaderd hebben
vanuit een hoog literair, wetenschappelijk en artistiek oogpunt. Wie een willekeurig
nummer uit de twintig jaargangen in de hand neemt, wordt onmiddellijk geconfronteerd
met deze hoge waarden. Er bestaan vandaag weinig tijdschriften met dergelijke
diepgang, ondanks de brede kijk. Tiecelijn was twintig jaar lang een Vlaamse
erfgoedparel.
Het is dan ook onbegrijpelijk dat Tiecelijn in 2005 nog slechts met een ‘uitdoofsubsidie’
werd bedacht. Reinaert zit echter zo sterk in onze cultuur vergroeid dat zijn
vindingrijkheid groot genoeg zal zijn om te overleven. Het siert de Tiecelijnredactie
dat ze ook de volgende jaren zal blijven doorwerken en bovenal wil overleven zonder
afstand te doen van de hoge kwaliteit. Zij kozen niet voor een inhoudsloze kus
aan de minister, overigens een heel dure ééndagsgrap. Zij kozen niet voor een
naaktkalender waarin de Reynaertfiguren zich tot ordinaire of platvloerse wezens
zouden verheffen, geil van cultuurloze smaak. Zij zullen in de toekomst blijven kie-
Tiecelijn, 20, 2007

zen voor een grootse Reynaert en zijn diepzinnige figuren, die de diepe roerselen
die in de mens leven zullen blijven verbeelden.
Ik wens het Tiecelijnteam blijvende en ‘epische’ kracht in een tijdelijk uitdovend
hoog cultureel Vlaanderen, dat de beurs met centen op zijn zwakste schouder
draagt.
Malpertuus (zie foto), Laarne 29 juli 2007
259
Tiecelijn, 20, 2007

■ Willy Feliers
De verhouding van Reynaert met Haersint
Het is steeds boeiend verschillende kunstenaars dezelfde scène of dezelfde verhaalfragmenten
grafisch te laten uitbeelden. Ik koos in deze laatste driemaandelijkse
Tiecelijn voor een geliefd thema, voor de erotische band tussen Haersint, de
vrouw van de wolf Isegrim en Reynaert. De naam Haersint, of met variante namen
in hetzelfde of andere handschriften (Arsenden, Haersenden, Harsenden,
Hersenden, Hersvinden, Hersvint, Yswenden…) komt negenmaal voor in de
Reynaert I, waarvan tweemaal in een erotische context.
Drie Oost-Europese kunstenaars zijn op mijn verzoek ingegaan om deze erotische
verzen als inspiratiebron te gebruiken. Als exlibrisverzamelaar en Reynaertliefhebber
ontving ik drie mooie kunstwerken.
Verhouding of verkrachting?
260
In de Ysengrimus, die de Reynaert ongeveer één eeuw voorafgaat, lezen we in het
hoofdstuk Reynaert en de wolvin, hoe Reynaert, zonder zich veel aan te trekken
van het ‘huwelijksbed van zijn oom’, de wolvin bespringt. We moeten wel de originele
Latijnse versie lezen of de prozavertaling van Mark Nieuwenhuis, want in de
vertaling van pater Jozef van Mierlo uit 1946 is deze scène weggelaten. Bij
Nieuwenhuis lezen we hoe Reynaert in een afgelegen landstreek het hol van
Isegrim ontdekt. Een reconstructie volgens Mark Nieuwenhuis en deels Van Mierlo.
Als hij in het hol kruipt, vindt de vos er de wolvenzoontjes. Verder in een hoek ligt
de vermoeide vrouw des huizes te kreunen. Reynaert vraagt aan de welpen waar
hun vader is. De vos: ‘vertel het maar zonder vrees, jullie kunnen me vertrouwen’.
De wolfjes antwoorden: ‘We zijn de zoontjes van Isengrim en houden niemand voor
de gek’. Als bewijs verwijzen ze naar hun moeder die in bed ligt omdat ze nog maar
kort geleden van hen bevallen is. Ze vertellen Reynaert dat hun vader voedsel is
gaan zoeken en dat hij pas de volgende ochtend zal terugkeren. Reynaert feliciteert
de wolvin met de mooie worp zoontjes: ‘Zo zorg je ervoor dat het wolvengeslacht
met deze flinke nakomelingen niet uitsterft.’ ‘Want,’ zegt Reynaert tot de wolfjes: ‘jullie
vader wordt oud en men verwacht dat hij niet lang meer zal leven.’ Reynaerts
vriendelijkheid is echter van korte duur. Hij heft zijn poot en besproeit de jonge wolfjes
uit zijn beide openingen en zegt: ‘Hier hebben jullie je natje en je droogje.
Smaakt het heerlijk? Lik het op lieve neefjes.’ Van de pijn in hun ogen van de scherpe
vossenurine beginnen de kleine wolven te huilen. Geschrokken komt hun moeder
kijken en ziet de vos weglopen, maar hij is te ver om hem nog in te halen. De
wolvin: ‘Vriend Reynaert waarom vlucht je zo stiekem weg? Ik nodigde je als gast,
maar je hebt je schandalig misdragen. Wat zeg je daarop?’ Reynaert vraagt om uitstel
van genoegdoening en hij belooft met rente terug te betalen. Daarop haast de
wolvin zich naar binnen en verstopt zich achter de deur. De vos heeft haar list doorzien
en doet net alsof hij naar binnen gaat door op de drempel te blijven trappelen.
Dan loopt hij stil terug en gooit modder en stenen naar de ingang. De wolvin stuift
woedend naar buiten en achtervolgt Reynaert, die door een idyllisch landschap
naar zijn burcht vlucht. Juist op tijd glipt Reynaert door de smalste poort van zijn
Tiecelijn, 20, 2007

urcht naar binnen. Haersint, die hem kort op de hielen zit, duikt eveneens hals over
kop in het te nauwe gat en blijft vastzitten. Als Reynaert dit ziet, komt hij langs een
tweede uitgang naar buiten, slingert de arme wolvin smadelijke beledigingen naar
het hoofd, springt om haar heen en maakt een vreugdedans tot groot verdriet van
de gekluisterde wolvin.
Het bespringen van de wolvin door Reynaert heeft Van Mierlo in zijn vertaling weggelaten.
Gelukkig voor de velen die in deze tijd het Latijn niet beheersen heeft
Nieuwenhuis dit fragment volledig vertaald:
En zonder zich veel aan te trekken van het huwelijksbed van zijn
oom, besprong de boosaardige echtbreker de onbeweeglijke
dame. ‘Als ik het niet doe, doet een ander het wel!’ zei hij. ‘Daarom
is het beter dat ik het doe dan dat een willekeurige vreemdeling het
stiekem doet. Als een vreemdeling minder liefde heeft te geven
dan een verwant sta ik je het meest na, zowel wat familiebanden
als wat trouw betreft. Laat mijn toewijding blijken uit mijn dienstbaarheid!
Zolang ik leef wil ik niet dat iemand het waagt mijn oom
de horens op te zetten! Maar mevrouw, ga mijn huis toch binnen!
Waarom blijf je hier rondhangen alsof je bent vastgebonden? Hier
zal je de goede manieren van een attente gastheer leren kennen!’
(p. 161)
Wie enkel deze episode leest denkt aan een verkrachting, maar in de voorafgaande
verzen (755-756, p. 158) in de vertaling van Van Mierlo zegt de wolvin:
Laat mij u danken eerst en zeggen Godevolen;
Neem ook mijn kus, blijk van wat ligt in ‘t hart verholen.
En bij Nieuwenhuis:
261
Bedank me eerst, laat me je goedendag wensen voor je gaat en
laat me je kussen ten teken van mijn genegenheid! (p. 159)
Hier krijgen we al een hint en het hoofdstuk eindigt als volgt:
Ze had wel zin in het spel en zei: ‘Reynaert, je bent nog hoffelijker
dan iedereen zegt. Als je kracht even groot was als je inzet zouden
de dames je als een goede dienaar beschouwen. Als de deur iets
breder was, had je er nauwelijks bij me op aan hoeven dringen je
huis te betreden!’
De geschiedenis vermeldt dat ze deze spelletjes wel leuk vond en
dat de echtbreker zijn oom de horens opzette. Zo speelde
Reynaert het liefdesspel en toonde zijn vreugde,...
(Nieuwenhuis, p. 162)
Na het lezen van deze slotzinnen mogen we concluderen dat Haersint wel zin had
in het spel en we niet meer van een verkrachting moeten spreken.
De Ysengrimusvertaling van pater Van Mierlo is prachtig geïllustreerd met houtgravures
van Desiré Acket. Maar aangezien Van Mierlo de paringsscène heeft weg-
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 1
Tiecelijn, 20, 2007

263
gelaten, vinden we geen prent waarop Reynaert de wolvin bespringt. De
Ysengrimusscènes zijn verder nauwelijks in beeld gebracht. Om de scène tussen
vos en wolvin uitgebeeld te vinden, moeten we dus op zoek naar illustraties bij
onder andere (we maken abstractie van de Roman de Renart) de dertiende-eeuwse
Reynaert I.
Reynaert en Haersint grafisch in beeld gebracht
De toehoorders die naar de voordracht van Van den vos Reynaerde luisterden en
de Ysengrimus kenden, wisten dat Grimbeert gelijk had (of handig de Ysengrimusversie
gebruikte) als hij voor koning Nobel verklaarde:
‘Heren, denkt u dat dit voldoende is? Des te groter schandaal dat
hij klaagt over zijn vrouw, die al haar hele leven Reynaert bemint,
en hij haar. Al gaven zij er geen ruchtbaarheid aan, ik durf als waarheid
te verkondigen dat Reynaert al langer dan zeven jaar haar
belofte van trouw heeft. Indien een mooie vrouw als Haersint uit
liefde en liederlijke gewoonte Reynaert ter wille was, wat dan nog?
Zij was er spoedig overheen. Waarom zouden we er woorden aan
vuil maken?’
(André Bouwman & Bart Besamusca, in: Tiecelijn, 2007, p 111-112)
De eerste kunstenaar die zich – in opdracht – door deze scène liet inspireren was
de befaamde Russische beeldende kunstenaar Oleg Yakhnin (Sint-Petersburg,
1945). Hij toont ons in zijn exlibris (afb. 1) uit 2000 de erotische verstrengeling van
Haersint en Reynaert. Omdat wij de scène reeds afbeeldden en bespraken
(Tiecelijn, 2000, p. 140-144), vragen wij slechts aandacht voor enkele zaken. De
prent geeft de dubbelzinnigheid van de literaire scène zeer goed weer. De rechtse
soepele ‘hand’ van de wolvin en haar lange armen lijken liefde te suggereren. Is
haar traan er een van verrukking of van wroeging? Reynaerts greep is niet die van
de verkrachter, maar is eerder teder. Ik omschreef de scène als ‘de vrije bekroning
van de bekoring’ (p. 141). Het erotische aspect van de scène is menselijk, het emotionele
vooral dierlijk.
Na de Russische kunstenaar kregen twee Bulgaarse grafici, Hristo Kerin en Julian
Jordanov, van mij de suggestie zich door deze scène te laten inspireren.
‘s Werelds belangrijkste exlibriswedstrijd is de tweejaarlijkse Internationale
Exlibriswedstrijd (de nieuwe spelling maakt het exlibrisminnaars niet gemakkelijk)
die uitgeschreven wordt door de stad Sint Niklaas. In 2000 was het thema ‘ballonvaart’.
De tot dan in exlibriskringen onbekende Bulgaarse kunstenaar Hristo Kerin
stuurde voor deze wedstrijd een mooi en technisch sterk exlibris in. Toen ik naar zijn
oeuvre- of ‘werklijst’ informeerde, bleek de inzending zijn allereerste exlibris te zijn.
Ik stelde hem de vraag of hij over het thema ‘Reynaert’ een exlibris wilde maken.
We kwamen vlug tot een akkoord.
Zo leerde ik hem kennen. Hij had een zeer goede grafische opleiding genoten en
al mooie vrije prenten gemaakt. Kerin werd op 9 maart 1966 geboren in het historische
stadje Pazardjik in Midden-Bulgarije. Na zijn middelbareschooltijd volgde hij
aan de Cyril en Methodius Universiteit in Veliko Tarnovo de opleiding Grafische
Kunsten. In 1992 werd hij Master in Fine Arts. In 1993 werd hij assistent aan de
Tiecelijn, 20, 2007

264
faculteit Schone Kunsten en in 2005 professor binnen de faculteit Grafische
Kunsten. In 2001 maakte hij het gevraagde Reynaertexlibris. Het was zijn derde
exlibris en het was opnieuw raak. Hij overtrof zelfs zijn inzending voor de wedstrijd
in Sint Niklaas (afb. 2).
Ik heb de jonge kunstenaar volledig vrijgelaten. Het was afwachten of hij zou kiezen
voor de klacht van Isegrim over de verkrachting van de wolvin of voor het verhaal
van Grimbeert dat Reynaert al langer dan zeven jaar haar belofte van trouw
had. Hij volgde voor de voorgestelde scène misschien nog een derde spoor, zoals
Luc van de Briele het in zijn bespreking van de prent in Boekmerk (het tijdschrift van
Graphia) interpreteerde. Kerin roept in zijn grafische prent het actuele thema van de
prostitutie op:
de hier wat meer hedendaags uitziende vos doet een beetje aan
vleeshandel denken en aan een Reinaert als pooier, die een pas
gekochte Kosovo-girl aan het uitproberen is. De nog onwennige
wolvin ontbloot zich met door lichte angst gevoede tegenzin, haar
onderlip hapt bijlange niet naar gevoelens van lust en de blik uit
haar donker oog verraadt enige onrust. Het is een prachtig gegraveerd
en met veel zorg gedrukt exlibris met een boeiende en intrigerende
inhoud.
(2001/3, p. 189)
De prent is eigentijds en dubbelzinnig. Ik zou de lichaamstaal van de wolvin toch
graag anders lezen: is het wel tegen haar zin? Lezen we in haar blik en gezichtsexpressie
niet een hautaine triomf: ‘Ook Reynaert kan aan mijn charmes niet weerstaan.’
Ze trekt zeker haar kontje niet terug. Je kunt zelfs stellen dat ze het aanbiedt.
Om de prent in volle schoonheid te kunnen waarderen moet men in dit geval de
originele ets zien. Er liggen immers zoveel nuances in de huid van Reynaert en
Haersint die in elke reproductie, hoe goed gedrukt ook, deels verloren gaan. Ook de
sfeer die de kunstenaar in de prent creëert, komt in een boekafdruk niet volledig tot
zijn recht.
Het tweede afgebeelde Bulgaarse Reynaertexlibris (zie afb. 3) werd gemaakt door
Julian Jordanov (Lovech, 1964). Hij behaalde in 1995 de graad van Master in Fine
Arts aan de universiteit van Sofia. Nu leeft en werkt hij opnieuw in Lovech. Als ik
beweer dat Julian Jordanov de laatste jaren een van de toppers in de Europese exlibriskunst
is, zal ik weinig tegenspraak krijgen. Jordanovs grafisch werk wordt in
Bulgarije beschouwd als een van de beste voorbeelden van de hedendaagse, bij
het symbolisme aanleunende grafiek. Hij heeft al prachtige reeksen exlibris
gemaakt voor vele grote verzamelaars. In Tiecelijn verscheen reeds een leeuwenexlibris
van zijn hand (in het leeuwennummer, jaargang 18, 2005, p. 306).
We zien op het afgebeelde exlibris hoe de vos de liefde bedrijft met de wolvin. Zij
geniet ontegenzeggelijk. De kunstenaar is erin geslaagd om in de lichaamstaal van
Haersint duidelijk de expressie van vrijwilligheid en wellust op te roepen. Niets in
deze voorstelling doet denken aan verkrachting. Rechts onderaan ziet men een
ander detail uit de klacht van Isegrim de wolf bij koning Nobel, zoals de
Reynaertdichter ze neerschreef in de verzen: ‘dat hij mijn vrouwmens heeft verhoerd,
mijn kroost bijna de strot gesnoerd, daarna bezeekte waar ze lagen, zodat
er twee niet eens meer zagen’ (hertaling van Karel Jonckheere). De kunstenaar
heeft de term ‘exlibris’ (rechts boven in de tak) en de naam van de eigenaar har-
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 2
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 3
Tiecelijn, 20, 2007

monisch in de prent geïntegreerd. De letters van de naam lijken als het ware afgebroken
takjes van een boom.
In de drie in de Nederlanden bekendste Reynaertillustratiereeksen, die van Allart
van Everdingen, Wilhelm von Kaulbach en Gustaaf van de Woestijne, vinden we
geen uitbeelding van de ‘romance’ tussen Reynaert en Haersint. Het betreft hier
immers geen lang uitgesponnen verhaal, wel echter een belangrijk thema uit de
Reynaerdistiek. De scène heeft vooral de laatste jaren diverse uitbeeldingen gekregen.
Toeval of niet, maar de populariteit kwam er tijdens en na de door de vzw
Tiecelijn-Reynaert georganiseerde exlibriswedstrijd Reynaert de vos. Een mooie
uitbeelding van het zeven jaar durende liefdesavontuur tussen Reynaert en
Haersint was te vinden op het exlibris van de grote laureaat van de wedstrijd, David
Bekker. Dit exlibris, met drogenaaldtechniek gemaakt, sierde de omslag van de
catalogus (Reynaert de vos in prent en exlibris). In dezelfde catalogus vinden we
nog twee uitstekende exlibris waar Reynaert Haersint bespringt. Het eerste is van
Jelena Antimonova uit Riga, het tweede van Russische Jelena Kisseljova. De
Reynaertwedstrijd markeert een belangrijk moment uit de geschiedenis van de
Reynaerticonografie. Het is verheugend om vast te stellen dat na 1996 groot nieuw
Europees talent de nieuwe iconografische lijnen verder zet. Een prent zoals het exlibris
van Jordanov moet qua niveau niet onderdoen voor de prenten van Kaulbach,
Van Everdingen of Van de Woestijne. Na zoveel eeuwen kan de Reynaert kunstenaars
nog altijd inspireren en mooie prenten uit hun burijn toveren.
De Klinge, 17 augustus 2007
Noot
In deze bijdrage werd bewust de oude spelling ‘exlibris’ (i.p.v. het nieuwe ‘ex libris’) gehanteerd,
zoals vele auteurs in Nederlandse publicaties en ook in Boekmerk dat doen. De bedenkers van
de nieuwe spelling dagen wij uit het woord Reynaertexlibristentoonstelling op een aanvaardbare
manier te spellen…
Internet
Julian Jordanov: http://www.julianjordanov.com:80/gallery.html
Hristo Kerin: http://www.aluminagroup.com/kerin/gallery.html
Literatuur
267
Bouwman, A. & B. Besamusca, Reynaert in tweevoud. Deel I. Van den vos Reynaerde,
Amsterdam, 2002.
Bouwman, A. & Bart Besamusca, Over de vos Reynaert. Een prozavertaling van Van den vos
Reynaerde, in: Tiecelijn, 20 (2007) 2, p. 106-141.
Feliers, W., De leeuw in ex libris en gelegenheidsgrafiek, in: Tiecelijn, 18 (2005) 4, p. 299-322.
Feliers, W. & R. van Daele, Reynaert de vos in prent en exlibris, Sint-Niklaas, 1996.
Jonckheere, Karel, Van den vos Reynaerde, Brussel/Amsterdam, 1978
Nieuwenhuis, M., Ysengrimus, Amsterdam, 1997.
Nivardus, (Magister), Isengrimus. Het vroegste dierenepos in de letterkunde der Nederlanden,
vertaald door Prof. Dr J. Van Mierlo, Antwerpen, 1946.
Van den Briele, L., Nieuwe exlibrisgrafiek, in: Boekmerk, (2001), 3, p. 189.
Van den Briele, L., Christo Kerin, in: Boekmerk, (2002), 1, p. 202-203.
Tiecelijn, 20, 2007

Houtgravure Gerard Gaudaen (1995).
Tiecelijn, 20, 2007

■ Wim Gielen
269
Odonis de Ceritona (ca. 1180-1247)
In 1066 veroverde Willem de Veroveraar ‘Engeland’ door de Angelsaksen bij
Hastings te verslaan. De eilandbewoners werden aangevoerd door koning Harold.
Zij hadden juist de Vikingen verslagen, toen Harold hoorde van de invasie van
Normandiërs. Inderhaast probeerde de koning zijn verzwakte leger onderweg naar
het zuidoosten te versterken. De daadkracht van zijn troepen was groot, maar zij
waren slecht uitgerust toen zij de heuvel bij Hastings uitzochten om zich te verdedigen
tegen de aanstormende bij elkaar geraapte eenheden van huursoldaten, die
de Angelsaksen zagen als vijanden, of gewoon uit waren op land veroveren. Zij
waren goed uitgeruste, in lichamelijk goede conditie verkerende soldaten onder
aanvoering van ervaren krijgsheren. De slag, waarbij aan weerskanten duizenden
doden vielen, eindigde uiteindelijk in een overwinning van Willem en zijn bondgenoten.
Vanaf die tijd werd een belangrijk deel van het Britse eiland geregeerd door
de anderstalige vastelanders. Tot op heden zijn de sporen daarvan terug te vinden
in onder meer de taal en de familienamen. Er kwam een druk personen- en handelsverkeer
over het Nauw van Calais, dat later vanaf het eiland Het Kanaal en
vanaf het continent La Manche genoemd werd.
Een van de immigranten die uit Normandië het water was overgestoken, was een
jonge kerel, die later de grootvader zou zijn van een succesvol man, in zaken en in
politicis, die Guillaume of William genoemd werd en als toenaam Cheriton kreeg.
Door erfenis en eigen initiatief werd hij grootgrondbezitter. Hij was een belangrijk
man. Zijn invloed reikte tot in het hof van Hendrik II van Plantagenet, koning van
Engeland (1154-1189). Ook tijdens het bewind van diens opvolgers Richard
Leeuwenhart (1157-1199), Jan zonder Land (1167-1216) en Hendrik III (1207-1272)
bleef William zijn goede positie bewaren. De inwijkeling had zich aanvankelijk
gevestigd in Farningham, ongeveer halverwege tussen Chatham en Londen. Later
vestigde de familie zich in Cheriton, dat enkele kilometers westelijk van Folkestone
gelegen is. Hun grondbezit daar zou acht eeuwen later ruimte bieden aan de monding
van de ‘Chunnel’. William, die dus Heer van Cheriton was, kreeg in de jaren
1180-1185 een zoon, die van hem een trotse vader zou maken. Vader William en
moeder Mathilde noemden hem Odo, mogelijk verwijzend naar de naamgenoot die
in de elfde eeuw bisschop van Bayeux was. Deze Odo was een halfbroer van
Willem de Veroveraar en werd door deze laatste ‘benoemd’ tot bisschop. Het was
een strijdbare prelaat die meevocht in de slag bij Hastings. Vervolgens werd de
monseigneur een soort van gouverneur van het Engelse gebied, dat hij bestuurde
in naam van zijn halfbroer, die steeds ergens aan het oorlog voeren was. Odo, de
prelaat, was geboren omstreeks 1030. Waarschijnlijk in 1049, wat jong nog,
benoemde Willem hem tot bisschop. Na de slag bij Hastings werd Odo in de adelstand
verheven en kreeg hij de titel van Graaf van Kent. Het was in de jaren 70 van
de elfde eeuw dat deze graaf opdracht gaf tot het vervaardigen van het Tapijt van
Bayeux, waarop een picturaal verslag van de strijd is geborduurd. Mogelijk kreeg hij
zijn naam in aandenken aan de Heilige Odo van Cluny (879-942).
De eerstgeboren zoon van William van Cheriton en zijn vrouw Mathilda kreeg bij
zijn doop Sint-Odo als patroonheilige. Hij was een van de twee initiatiefnemers tot
Tiecelijn, 20, 2007

270
hervorming van de benedictijnenorde, genoemd naar de plaats waar de eerste abdij
van die stroming werd opgericht. Dankzij de welgesteldheid van zijn vader kon de
jonge Odo het zich veroorloven om in 1200 aan de universiteit van Parijs te gaan
studeren. De stichtingsoorkonde ervan is ook van 1200. Tien jaar later behaalde
Odo, die in Frankrijk Eudes genoemd wordt, zijn diploma Magister Artium, d.w.z. dat
hij het gebracht had tot leraar in de ‘Vrije Kunsten’, de septem artes liberales. In datzelfde
jaar betaalde vader William t.b.v. Odo voor het patronaatsrecht over de Sint-
Maartenskerk van Cheriton. Zoals veel jonge mannen uit rijke families ging Odo
door met reizen en studeren aan belangrijke universiteiten op het vasteland. Hij trok
door Frankrijk en Spanje, studeerde waarschijnlijk ook in Toulouse, en mocht zich
in 1219 ‘doctor ecclesiae’ noemen. Hij had dus de theologische cursus met goed
gevolg doorlopen. Waarschijnlijk is hij ook tot priester gewijd. Door sommige onderzoekers
wordt verondersteld dat hij ook cisterciënzermonnik is geworden, maar
door andere wordt dat stellig ontkend, mede op grond van het feit dat hij na de dood
van zijn vader in 1233 het beheer voerde over de bezittingen die hij en zijn jongere
broer Waleran, geërfd hadden. Dat zou niet kunnen voor een monnik.
Dat Odo van Cheriton tot in onze dagen bekend is gebleven, komt door zijn creatieve
schrijverswerk. Hij publiceerde vooral prekenboeken, waarin hij over een
scherpe pen beschikte. Hij gebruikte die voor priesters én leken die het volgens
hem in religieus opzicht niet goed deden. Het meest bekend is hij misschien wel
geworden door het schrijven van fabels. Het zijn moraliserende fabels met dikwijls
een promythion in de ondertitel en/of een epimythion aan het einde van zijn narratio.
Hij maakte gebruik van de fabelverzameling uit de vijfde eeuw, die in de achtste
of negende eeuw op schrift werd gesteld, en genoemd is naar Romulus. Deze laatste
heeft zich vooral gebaseerd op de Aesopische fabels van Phaedrus uit de eerste
eeuw na Christus. Odo was echter geen overschrijver. Hij gebruikte bestaande
fabelvertellingen om die om te werken naar eigen inzichten of verzon zelf nieuwe
fabels. Het was hem vooral te doen om de religieuze waarheden en inzichten. Voor
alle zondaars, en dat waren er vele, had hij een vernietigende kritiek bij de hand.
De fabel, één van de vormen van narratio, is een (korte) beschrijving van dingen
die nooit gebeurd zijn en ook niet zouden kunnen gebeuren. Zij diende een, algemeen
aanvaard, gebruik in het opvoedkundig systeem in de oudheid. Later, in de
hoge middeleeuwen, kwam de fabel in die functie sterk terug. Volgens Macrobius
(vierde eeuw) zijn de fabels te verdelen in fabels die aangenaam in de oren klinken,
en fabels die de deugd nastreven. De eersten werden verwezen naar de kinderkamer.
De tweede groep, die ook populair kan zijn, zoals de Aesopische, wordt beoordeeld
op de inhoud (het argumentum) en is gebaseerd op fictie en verhuld in leugens.
Andere uit die groep zijn gebaseerd op de wezenlijke, al dan niet religieuze,
waarheid. Parabels en fabels zijn niet identiek, maar in de fabels zijn ook vaak gelijkenissen
terug te vinden. Exempla, die vaak klinken als aforismen (korte pittige
spreuken, sententies) worden ook in fabels gebruikt. Een andere vorm van vergelijkingen
of gelijkenissen is de similitudo. Al deze zaken zijn te vatten onder de term
parabolisch. Het gaat Odo niet om getheoretiseer, maar enkel om het uitdragen en
bevestigen van de (religieuze) waarheid. Hij uit zijn wrevel over het gedrag van de
mensen in stekelige, soms bijtende, fabels. Hij schreef er 117. Een aantal van zijn
fabels is terug te vinden in de Reynaerttraditie, met name in Reynaerts historie.
Enkele tientallen handschriften van zijn fabels zijn overgebleven; dit bewijst hoe
populair zijn gedachtespinsels waren in zijn eigen levenstijd en kort daarna. Zijn
productieve jaren vielen tussen 1219 en 1235.
Tiecelijn, 20, 2007

271
Odo van Cheriton heeft tijdens zijn studie in Parijs zeker kennis gemaakt met de
Natuurlijke Historie van Plinius de Oude. Zo zal hij ook de Physiologus en bestiaria
gelezen hebben. Zeker heeft hij de Aesopische fabels van Phaedrus, althans zoals
die zijn weergegeven in de Romulus, onder ogen gehad, mogelijk ook afschriften
van de fabelverzameling van Avianus, die teruggaat op de vertaling van Babrius.
De fabelverzameling die de titel Liber parabolarum draagt, is te dateren tussen
1219 en 1221. Odo heeft twee soorten fabels gemaakt: fabels die het christelijk
geloof verdedigen (de apologiën) en beesten- of dierenfabels. Deze scheidslijn is
dikwijls niet zo scherp te trekken. De belangrijkste bron voor de kennis van Odo’s
fabels is het grandioze overzicht dat te vinden is in Les Fabulistes Latins van de
hand van Léopold Hervieux. Daarnaast kan men in sommige letterkundige tijdschriften
beschouwingen over het werk van Odo vinden, evenals in boeken over
literatuurgeschiedenis. In 1985 verscheen voor het eerst een (nogal vrije) vertaling
in modern Engels, geschreven door de Amerikaan John C. Jacobs. Hij maakte
gebruik van Hervieux’ herdruk (1970) van de tweede druk (1893-1899). Uit de eerste
uitgave, die het licht zag in 1884, heb ik geprobeerd enkele van Odo’s fabels te
vertalen. Hieronder vindt U de weergave ervan. De Latijnse teksten komen uit het
handschrift British Museum, cod. ms. lat. Harleiano 219, het handschrift cod. ms.
latino 441 uit het Corpus Christi College in Cambridge en het handschrift cod. ms.
lat. gud. 200, dat te vinden is in de Bibliotheca Guelferbytana te Wolfenbüttel.
Een van de verrassingen die Odo de lezer of toehoorder aanbiedt, is hier en daar
het gebruik van de eigennamen van de fabeldieren. In de laatste drie decennia van
de twaalfde eeuw werden diverse branches van de Roman de Renart geschreven.
In het culturele centrum van het Gallische rijk, Parijs, waren zeker afschriften van
fabelverzamelingen, van de Isengrimus en van Renartteksten voorhanden toen de
jonge Normandische Brit zich daar als student aanmeldde. Ook op zijn reizen naar
zuidelijker streken zal hij zulke manuscripten onder ogen hebben gehad. Of hij een
ijzeren geheugen had, dan wel of hij tijdens zijn studie en zijn studiereizen aantekeningen
maakte, is niet bekend, maar het laatste is meer dan waarschijnlijk. Toen
hij na het behalen van zijn doctoraat theologie terug in Kent kwam, zal hij het druk
gehad hebben met het uitwerken van zijn vele studie- en reisaantekeningen en met
het optekenen van zijn prekenboeken en van zijn fabelverzameling. Van zijn collectie
fabels heb ik er negen uitgezocht, die een relatie hebben met het vossenepos.
Ze worden voor het eerst in het Nederlands vertaald. De keuze is bepaald door de
verwantschap met de fabels uit de Reynaerttraditie, of omdat Odo de bekende
Reynaerteigennamen gebruikt. De schrijver is in het geheel niet consequent in het
gebruik ervan. De Vos wordt Reynardus of Reinardus genoemd en de Wolf
Ysingrynus, Ysingrinus of Isingrinus. De Kat heet Tibertus en de Haan Chanticler.
Wij hebben deze namen geüniformiseerd.
Hoe de kikvorsen onder elkaar een koning kozen
(Qualiter ranae elegerunt sibi regem)
Op dezelfde manier [als bij de muizen en de ratten] kwamen de kikvorsen samen
om zich erover te beraden hoe zij een koning zouden kiezen. Zij kozen een boomstam,
die zij overeind zetten en tot koning benoemden.
Tiecelijn, 20, 2007

272
Na enige tijd hadden zij genoeg van hem en zeiden: ‘Omdat onze koning van geen
waarde is, willen wij hem afzetten [Misschien is neerleggen een sprekend alternatief].
Wie zullen wij dan verkiezen?’ Met algemene stemmen werd besloten het serpent
te kiezen. Die verscheurde en verslond hen.
Commentaar
Deze fabel is zonder commentaar van de schrijver. De gelijkenis met de Aesopische
fabel is groot, ook al komt er geen oppergod aan te pas en is een serpent misschien
geen waterslang, maar zeker geen kraanvogel zoals bij La Fontaine of een ooievaar
zoals in Van den vos Reynaerde (RI) en in Reynaerts historie (RII).
Over de zieke wolf en de ooievaar zijn geneesheer
(De Lupo languente et Ciconia medico eius)
Over wrede Heren die hun dienaren slecht belonen
Er was eens een Wolf die dreigde te verstikken door een bot in zijn keel. Hij had een
dokter nodig. Zijn dienaren zeiden: ‘De ooievaar heeft een lange snavel; als hij het
zou willen doen, zou hij het bot goed uit uw keel kunnen halen.’ Dus zochten zij een
ooievaar en beloofden hem een grote beloning als hij de patiënt zou helpen.
Derhalve kwam de ooievaar en trok het bot eruit. Vervolgens vroeg hij om de beloning.
De Wolf wilde hem niets geven en zei: ‘Toen jouw hoofd in mijn bek zat, had
ik je kunnen doden, nietwaar? Het is toch voldoende beloning dat ik dat niet gedaan
heb en jou heb laten leven, nietwaar?’
Moraal. Zo is het ook voor landslieden en armen. Wanneer zij diensten verlenen
aan hun Heren, kunnen zij niet verwachten een beloning te krijgen. De Heren zeggen:
Jij bent van mij. Is het voor jou niet van belang, dat ik je niet kaalpluk en laat
leven?
Commentaar
In de meeste fabelbundels en ook in Reynaert II is de geneesheer een kraanvogel.
Over een vogel, genoemd vogel van Sint-Maarten
(De quodam ave, vocato ave Sancti Martini)
Tegen mensen, wier moed in daden niet overeenkomt met die in woorden
Een vogel, die genoemd wordt vogel van Sint-Maarten, is een klein winterkoninkje.
Dat heeft lange, dunne pootjes als rietjes. Eens, terwijl de zon brandde, gebeurde
het rond het feest van de Heilige Martinus, dat het zich in de schaduw van een
boom op zijn rug op de grond legde, zijn pootjes omhoog stak en zei: ‘Zo, als de
hemel valt, kan ik die met mijn pootjes omhoog houden.’ Toen viel er vlakbij hem
Tiecelijn, 20, 2007

273
een blad van de boom. Geschrokken vloog de vogel op, zeggende: ‘Oh Heilige
Martinus, help uw kleine vogel.’
Moraal. Zo zijn er velen, die voor een korte tijd geloven, maar zich in tijden van
beproeving terugtrekken, zoals bleek bij Petrus, die eerst bezwoer tot in de dood
zijn Heer te volgen, maar toen de dienstmaagd hem aansprak, zei Hem niet te kennen.
En zo vergaat het de meesten: als zij dronken zijn van goede wijn of bier, zeggen
zij dat zij standhouden en de strijd uitvechten tegen de Franken. Maar als zij
nuchter zijn en de lansen en zwaarden zien die op hen gericht worden, zeggen zij:
Oh Martinus, enz.
Commentaar
In de Reynaert komt deze vogel voor als Tibeert op weg is naar Reynaerts burcht
om hem namens de koning te dagen. Het is moeilijk voor te stellen dat het daar gaat
om een winterkoninkje. Eerder zou je kunnen instemmen met diegenen, die de
zwarte specht, de kraai of de buizerd noemen als links vliegende vogel. Andere
vogels die als behorend bij Sint-Maarten genoemd worden zijn de ijsvogel, de bonte
specht en de gans.
Over de Wolf en de Vos en de emmer in de put
(De Lupo et Vulpe et situla in puteo)
Toevallig geraakte de Vos in een emmer in de put. De Wolf, die Ysingrinus genoemd
wordt, kwam voorbij en toen hij de Vos in de put hoorde, vroeg hij wat die daar deed.
Deze antwoordde: ‘Beste vriend, ik heb hier vele en grote vissen. Och, was je maar
bij mij om jouw deel te krijgen.’ En de Wolf vroeg: ‘Hoe kan ik bij jou beneden
komen?’ De Vos antwoordde: ‘Daarboven hangt een emmer; als jij daarin gaat zitten
dan kom je bij mij beneden.’ Er waren daar heus twee emmers. Als de een naar
boven ging, kwam de ander naar beneden. De Wolf klom in de emmer die daar
boven hing en daalde af; de Vos, die in de andere emmer zat, steeg op. Maar toen
zij elkaar passeerden, vroeg de Wolf: ‘Waar ga jij naartoe?’ Daarop zei de Vos: ‘Ik
ben verzadigd en ga naar boven; jij gaat naar beneden en zult wonderlijke dingen
ontdekken.’ De ongelukkige ging naar beneden, maar vond er uitsluitend water.
Toen de dag aangebroken was, kwamen de boeren en zij haalden de Wolf naar
boven en brachten hem om.
Moraal. De Vos is de duivel, die duizend verderfelijke kunsten kent. Hij zegt tegen
de mens: ‘Daal af tot mij in de put van de zonden en ontdek heerlijkheden en vele
goede dingen.’ De dwaas zal onder in de put van de zonden sterven zonder er enige
verkwikking gevonden te hebben. Ten slotte zullen de vijanden komen en de zondaar
eruit trekken, hem slaan en doden. Daarom belooft de Duivel aan Adam en zijn
vrouw vele goede dingen, op welke dag ook, zeggende: ‘Gij zult er zoveel eten als
ge wilt.’ Zij die God kennen, zullen zo ook goed en kwaad kennen. Hij zal het goede
belonen, maar de vele slechtigheden bestraffen.
Tiecelijn, 20, 2007

Commentaar
Hier zien we bij Odo voor het eerst de eigennaam van de wolf. De vos heeft geen
naam. In Reynaerts historie komt dit verhaal ook voor.
Over Isegrim
(De Ysingryno)
Tegen slechte gewoonten
Ysingrinus, die berouw had over de door hem begane zonden en zich daarom op
de borst sloeg, wilde monnik worden. En dat is ook gebeurd. Hij kreeg een tonsuur
en werd gekleed met een kap en de andere noodzakelijkheden die bij de kledij
behoren. En ook kreeg hij een plaats in de school, omdat hij moest leren lezen en
schrijven. Eerst moest hij het ‘Onze Vader’ leren zeggen, maar hij zei steeds ‘Lam’
of ‘Ram’. De monniken leerden hem dat hij moest opzien naar het Kruis en het
Heilig Offer. Maar zijn blik dwaalde steeds af naar de lammeren en de rammen.
Moraal. Zo zijn de meeste monniken. Zij zeggen toch steeds: ‘Ram’ of ‘Lam’. Zo vragen
zij steeds op luide wijze om goede wijn en houden zij hun ogen gericht op vette
gerechten en volle schotels. Vandaar wordt in een spreuk gezegd: ‘Hoewel de wolf
gekleed was als een priester en ofschoon gij hem de psalmen hebt leren lezen, toch
dwaalden zijn ogen steeds naar de kudde.’
Commentaar
In Reynaert I en II komt ook een scène voor van Isegrim die monnik wil worden,
maar de pointe is het vastbinden van de voorpoten van de wolf aan het klokkenzeel
en het daarop volgende klokgelui.
Hoe de Wolf schaapherder werd
(Qualiter Lupus fuit pastor Ovium)
Over slechte leiders en anderen zoals zij
274
Een huisvader had twaalf schapen. Toen hij eens op reis wilde gaan, beval hij de
Wolf over zijn schapen te waken. Die zwoer dat hij ze goed zou verzorgen. Zo
gebeurde het. De huisvader ging onmiddellijk weg en de dienst nam een aanvang.
Intussen dacht Ysingrinus alleen aan de schapen, en zo kwam het dat hij er op een
dag een verscheurde. De volgende dag nam hij er weer een. Uiteindelijk waren er
nog drie over toen de huisvader terugkwam. Hij vroeg aan de Wolf wat er met zijn
schapen gebeurd was. Die antwoordde: ‘Het waren de onbestendigheid van het
weer en de stormen die de oorzaak zijn van de dood van de schapen.’ Daarop zei
de huisvader: ‘Geef mij de huiden.’ Daarin waren de sporen van de tanden van de
Wolf te zien, waarop de huisvader zei: ‘Schuldig aan de dood is degene van wie
deze gebitssporen zijn.’ Hij liet de Wolf ophangen.
Tiecelijn, 20, 2007

Moraal. Aldus beval Christus zijn schapen ter bewaking aan bij de kerkelijke geestelijkheid.
De schapen van Christus stierven echter door het slechte voorbeeld en
de verwaarlozing door de meerderheid van die leiders, die zodoende verantwoordelijk
zijn voor zoveel doden, die als gevolg van hun slechte voorbeeld blootgesteld
werden aan de gevaren van de dood. Zo zal de huisvader, die over de zijnen rekenschap
moet afleggen bij de Heer van alle dingen, zien dat dergelijke mensen, zoals
ook de Wolven, in de hel worden opgehangen.
Commentaar
Ysigrinus wordt, zoals hierboven, in de tweede druk van Hervieux’ werk met naam
genoemd. Dat vermeldt J. C. Jacobs in zijn Engelse vertaling. In de eerste druk
heet hij gewoon wolf.
Over de Vos die zijn zonden opbiecht bij de Haan
(De Vulpe quae confitebatur peccata sua Gallo)
Tegen de gulzigaards
Op een keer was het de Vos gelukt in het kippenhok te komen. Mensen, gewapend
met stokken kwamen erop af en knuppelden er vreselijk op los, maar de Vos kon
door een gat ontsnappen; hij ging weg, liet zich op een hooihoop vallen en begon
luid te kermen. Hij vroeg de kapelaan bij hem te komen om zijn zonden te aanhoren.
Daarop kwam Cantecleer, stel je voor een haan, die kapelaan van de dieren
was. Nogal bevreesd wegens de reputatie van Reynaert ging hij op enige afstand
zitten. Reynaert biechtte zijn zonden op, maar intussen ging hij met zijn bek steeds
dichter op de kapelaan toe. En de kapelaan vroeg: ‘Waarom heb jij mij benaderd?’
Daarop antwoordde de Vos: ‘Een ernstige ziekte dwong mij dat te doen. Vergeef
mij.’ Opnieuw vertelde hij hem zijn zonden en met open bek bracht hij zijn kop
steeds dichter bij de Haan. Toen greep hij hem en verslond hem.
Moraal. Zo zijn er veel monniken die verondersteld worden te gehoorzamen en veel
leken die veinzen ziek of kreupel te zijn, maar altijd erop bedacht zijn de kapelaans
en hun meerderen te verslinden.
Commentaar
Niet in Reynaerts historie.
275
Tiecelijn, 20, 2007

Over de Vos, die Reynaert genoemd wordt, die Tibeert de muizendoder ontmoet
(De Vulpo, qui dicitur Reynardus, obviante Teberto murelego)
Tegen de advocaten
276
De Vos, die ook Reynardus genoemd wordt, ontmoette eens Tibeert, dat is de muizendoder,
en zei: ‘Vertel me eens hoeveel kunstgrepen en listen ken je?’ Die antwoordde
dat hij slechts één list kende. Vroeg de Vos: ‘En welke is dat?’ De muizendoder
antwoordde: ‘Als de honden mij achtervolgen, weet ik in een boom te
klimmen en zo te ontsnappen.’ Toen vroeg de Kat aan de Vos: ‘En welke listen ken
jij?’ Die antwoordde daarop: ‘Maar ik ken er wel 18, en dan heb ik er nog een zak
vol van. Daarom, kom met mij mee en ik zal je mijn kunstgrepen leren kennen. Je
zult leren hoe je de beet van de honden altijd kunt ontwijken.’ Maar toen zij weggingen,
zag je de jagers en daar vlak achter de honden komen. De Kat zei: ‘Ik hoor
de honden en ik word bevangen door angst.’ Toen zei de Vos: ‘Vrees niet.’ Omdat
de honden dichterbij kwamen zei de Kat: ‘Voor alle zekerheid zal ik jou niet volgen.
Ik wil mijn eigen list gebruiken.’ Door in de boom te klimmen ontkwam hij. Omdat de
Kat ontsnapt was, gingen de honden achter de Vos aan en kregen hem te pakken.
De Kat, veilig hoog in de boom zittend, aanschouwde wat er gebeurde en riep:
‘Reynaert, Reynaert, doe je zak open, want nu is het tijd. Al jouw listen zullen je
zeker niet meer helpen.’
Moraal. Onder de kat moeten de eenvoudige mensen begrepen worden, die slechts
één list kennen, die zij door de aanschouwing van de Heer met vast vertrouwen
inroepen. Door het geloof gaan zij langs de boom van het Kruis van Christus
omhoog en blijven zo uit de greep van de honden, die gelijk te stellen zijn met het
vijanden van het menselijk geslacht. In de Vos worden de advocaten begrepen, die
bedriegerijen bedenken. Daarmee worden de 18 listen bedoeld en bovendien nog
de volle zak. Zo zullen de duivelse jagers komen en met hun honden de mensen
achtervolgen, beroven en verscheuren. De rechtvaardige zal daarom tegen hen
zeggen: ‘Opent uw zak en laat mij uw listen zien, enz.’
Commentaar
In Reynaerts historie, maar daar ontsnapt de vos, zij het nipt, aan de dood.
Over de Wolf en de Vos
[En toegevoegd zal worden over de vrek, die de mensen bedriegt en over hen
die overvloedig lekkernijen gebruiken]
(De Lupo et Vulpe
[Et applicatur avaris quos [quisque] decipit et eis qui nimis [se] tradunt deliciis])
De Wolf komt de Vos tegen en vraagt: ‘Waar kom jij vandaan?’ De Vos zegt: ‘Van
een van die visvijvers, waar ik geweldige vissen ving en mij volgegeten heb.’ De
Wolf werd begerig en vroeg: ‘Hoe heb je die gevangen?’ De Vos zei: ‘Ik liet mijn
staart in het water zakken en liet hem daar een lange tijd in hangen. De vissen, die
Tiecelijn, 20, 2007

dachten dat het een of andere lekkernij was of iets wat dood was, beten zich vast
aan mijn staart en ik trok ze op het land en vrat ze op.’ En de Wolf sprak: ‘Zou ik zo
ook vissen kunnen vangen?’ De Vos zei: ‘Dat zul je zeker kunnen, jij bent nog sterker
dan ik.’ De Wolf spoedde zich haastig naar de visvijver en liet zijn staart in het
water hangen en liet hem er ook een lange tijd in hangen, tot hij zat vastgevroren.
Want het vroor hard. Na lang wachten wilde hij zijn staart uit het water optrekken
want hij geloofde dat er een geweldige hoeveelheid vissen aan zat, maar door de
bevriezing lukte dat niet. Hij werd er tot in de ochtend in vastgehouden en toen kwamen
de mensen en die sloegen hem met knuppels bijna dood. Met gebruik van al
zijn kracht kon hij ontsnappen, maar wel met achterlating van zijn staart. Hij vervloekte
zijn kompaan die hem vissen had beloofd, maar hem met verwondingen had
betaald; en bijna was hij dood geweest.
Moraal. Zo zijn er velen, die vrienden en hun kinderen rijkdom beloven, maar zij
maken van hen woekeraars, handelaars in geestelijke goederen en rovers, die dat
moeten betalen met eeuwige doodstraf. Van hen wordt gezegd: ‘Zij offeren hun
zonen en dochters op aan de duivels.’ Dit is eveneens van toepassing op diegenen
die zich in de wateren begeven van de wellust en dan sterven zij in de geneugten
waarin zij zijn vastgevroren en niet meer los kunnen komen. Want die mensen zitten
vast in de ondergang, die zij zelf hebben voorbereid. In de strop, die zij verborgen
hebben, is hun voet vast komen te zitten.
Augustinus zegt: ‘De genoegens binden hen vast, zodat zij zich niet meer durven
vrij te maken om zich met liefde te geven aan nuttige zaken.’ Als iemand het wel
probeert zich los te maken van de dingen die genoegen geven, dan doet dat veel
pijn en het is deze pijn die verhindert, dat zij zich los kunnen maken.
Commentaar
Zowel in Reynaert I als in Reynaert II komt het verhaal van de vos, die de wolf leert
vissen, voor.
Hulst, 21 augustus 2007
Naschrift
277
De bovenstaande negen fabels hebben soms inhoudelijke overeenkomsten met de Reynaert,
soms bestaat alleen een naamsgelijkheid. Soms zijn beide vormen van overeenkomst van toepassing.
De tekstregels tussen haken zijn aantekeningen van mij, behalve die onder de hoofdtitel
staan van de fabel De Lupo et Vulpe. Die zijn overgenomen van Hervieux.
Tiecelijn, 20, 2007

Literatuur
278
Berechiah ha-Nakdan. Fables of Jewish Aesop. Translated by Moses Hadas, New York, 1967.
Brewer’s Dictionary of Phrase & Fable. 15de editie. Revised by Adrian Room, New York, 1995.
Burmann, Petrus, Phaedri, Aug. liberti, Fabularum Aesopiarum Libri V. Cum integris
Commentariis, Amsterdam, 1698.
Flinn, J., Le Roman de Renart dans la littérature française et dans les littératures étrangères au
Moyen Age, Toronto, 1963.
Friend, A.C., Master Odo of Cheriton, in: Speculum 23, (1948).
Goethe, J.W., Reineke Fuchs. Goethe’s neue Schriften, (2. Band), Berlijn, 1794.
Goethe, J.W., Reineke Fuchs. Mit Zeichnungen von Wilhelm von Kaulbach, München, 1846.
Goethe, J.W., Reineke Fuchs, in zwölf Gesängen mit 37 Stahlstichen nach Originalzeichnungen
von Heinrich Leutemann, Leipzig/Dresden/Wenen/Berlijn, 1871.
Hellinga, W.Gs, Van den vos Reynaerde. I. Teksten diplomatisch uitgegeven naar de bronnen
vóór het jaar 1500, Zwolle, 1952.
Hervieux, L., Les Fabulistes Latins Depuis le siècle d’Auguste jusqu’à la fin du moyen âge,
Parijs, 1884.
Jacobs, J.C., The Fables of Odo of Cheriton, Syracuse, 1985.
Laprade, P., Fables Choisies mises en vers par M. De La Fontaine. Illustrations de Edmond
Malassis et Fred. Money, (3 vol.), Parijs, 1930.
Lestrange, le Chevalier, Les Fables d’Esope, & de plusieurs autres excellens mythologistes,
Accompagnées du sens moral et des reflexions, Amsterdam, 1714.
Lulofs, F., Van den vos Reynaerde. De tekst kritisch uitgegeven, met woordverklaring, commentaar
en tekstkritische aantekeningen, Groningen, 1985 (2de, verb. oplage).
Menke, H., Bibliotheca Reinardiana. Teil I: Die europäischen Reineke-Fuchs Drucke bis zum
Jahre 1800, Stuttgart, 1992.
Niermeyer, J.F. & C. van de Kieft, Mediae Latinitatis Lexicon Minus, Darmstadt, 2002, (Herz.
door J.W.J. Burgers).
Perry, B.E., Aesopica, Urbana, 1952.
Schnur, H.., Fabeln der Antike. Griechisch – Lateinisch – Deutsch. Überarbeitet von Erich Keller.
München/Zürich, 1985. (2de druk).
Van Nimwegen, A., Van den vos Reynaerde, Utrecht, 1979.
Voigt, E., Ysengrimus, Halle a. S., 1884.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Nard Loonen
Homo Homini Vulpes
279
Op gezette tijden vallen er zuinig afgeknipte stukjes papier bij ons in Nederland in
de brievenbus die aandacht vragen voor ‘leuke bijverdiensten’, ‘het naderende
buurtfeest’, of een ander triest, onbetrouwbaar of folkloristisch verschijnsel.
Als taalkundige blijf ik toch het meest gecharmeerd van dit bericht van een paar
jaar geleden:
Op 20-3 komen wij de glazewassers
Bij uw langs
heb uw intressen, plak dan a.u.b.
dit briefje duiddelijk op uw raam,
of deur, kosten hiervan in overleg
De Glazewassers
Omdat deze wervende tekst mij onvoldoende garantie bood voor de kwaliteit van de
te leveren dienst, ben ik op het verzoek niet verder ingegaan.
Als Reynaerdofiel echter werd ik onlangs diep geraakt door het drama dat op het
volgende vlugschrift stond te lezen:
Beste bewoner(s),
Help, wij zijn onze witte dove kater kwijt!
Hij is ontsnapt op donderdagavond 14 juni 2007 (normaal doen we
hem aan een lijntje in de tuin omdat hij doof is, maar hij is wel eens
eerder ontsnapt en gewoon teruggekomen).
Hij had een rood tuigje om, hij is gecastreerd en 4 jaar oud. Wij,
maar vooral onze dochter kan echt niet zonder hem en we missen
hem heel erg, dus als u ook maar de geringste aanwijzing of vermoeden
hebt waar hij op of vlak na die datum was, of waar hij nu
kan zijn, laat het ons alstublieft weten! Hij miauwt vaak, dus daar
moet hij makkelijk aan te herkennen zijn, en hij kan uit zichzelf niet
ver zijn weggelopen, omdat hij dat niet gewend was. Omdat dit al
onze derde verdwenen kat binnen 6 jaar is, ga ik door tot ik weet
wat er met onze prachtige lieve Witje is gebeurd; asiels en dierenartsen
hebben niks gevonden. Help ons alstublieft, voor tips kunt
u mij desnoods anoniem bellen (...). Alvast bedankt!
Ik zie het al helemaal voor me. Witje heeft, deerlijk en op merkwaardig hoge toon
miauwend, met het touw nog om de nek en de oren zwaar gehavend door een
steenworp, weten te ontsnappen uit de Tuin van Eden, de heer des huizes, tenminste
mentaal al moedernaect, in vertwijfeling achterlatend, tot woede en wanhoop
van de ontroostbare dochter die zich, met een bang voorgevoel gewekt door
het onheilspellend laweit in de tuin, slechts in haar naveltruitje met spaghettibandjes
gekleed naar beneden spoedde en ook niets meer kon waarnemen dan een gat
Tiecelijn, 20, 2007

280
in de buxushaag, niet groot, maar voor een kat in het nauw licht groot genoeg, waardoorheen
het dier zich, spijt al zijn auditieve beperkingen, een vrijheid dacht tegemoet
te snellen die ongetwijfeld beklemmender, zo niet levensbedreigender zou blijken
te wezen dan de huisdierdetentie waaraan het al vier jaren was onderworpen.
Maar dat kon Witje niet weten, net zomin als Bruintje en Grijsje die hem op vergelijkbare
wijze en op ongetwijfeld identieke gronden in de afgelopen zes jaren waren
voorgegaan.
Vanuit zijn zoldervelux sloeg Reinhart het schouwspel in de tuin van de buren gade.
Afwisselend liet hij zijn blikken rusten op de radeloos rondbenende heer Depape die
vanuit een soort plaatsvervangend schuldbewustzijn tegen beter weten in, doch
niettemin de valse hoop koesterend dat het dier wellicht toch begiftigd was met
Oost-Indische oren, poogde met zoetgevooisde roepjes de dovemanskater te laten
herintreden, dan weer op de door het maanlicht voluptueus beschenen wulpse vormen
van dochter Yulok, ‘welke vormen zij met zorg meer omhulde dan verborg’,
zoals Drs. P dat in zijn lied Oud verhaal zo treffend weet te formuleren.
Hij had de schurft aan katten en kattengejank. Weliswaar had hij de steen niet
geworpen, eerder met een boogje laten vallen, maar die nu al weken durende heropvoering
van nocturnes door een kat met gecastreerde oren in de tuin van de
buren kostte hem echt te veel van zijn concentratie voor de dingen waar hij zo graag
mee bezig wilde zijn op zijn zolderkamer.
Homo homini vulpes. Morgen zou hij, nog intens nagenietend van zijn succes en
de eruit voortvloeiende consternatie, met genoegen Yulok opzoeken om zijn leeftijdgenote
zijn diepe leedwezen met het geleden verlies te betuigen. Wie weet zat
er nog wel meer in het vat voor hem. Hij legde zich weer op zijn bed, de handen
tevreden onder het hoofd.
In ieder mens schuilt wel een Reynaert. Ook het houden van huisdieren is immers
een kwestie van belang. En wanneer het om uiteenlopend belang gaat, dient list
ende baraet. Er zijn mensen die er een cavia op na houden, populair bij scholieren
om te dienen als ultieme smoes (‘Meneer, ik heb mijn huiswerk niet kunnen maken,
want mijn cavia is gisteren doodgegaan’). Velen kiezen, tot mijn afgrijzen, voor een
hond (‘U hoeft niet bang te zijn hoor; hij doet helemaal niets!’). Ik heb eens een student
gekend die thuis een gedomesticeerd fret hield dat hij ‘s nachts mee naar bed
nam en aan zijn hoofdkussen vleide; het blijft behelpen. In Frankrijk is de puik werkende
vossenklem nu bij wet verboden omdat het herhaaldelijk bleek voor te komen
dat de honden van de jagers erin bekneld raakten, en dat is zielig en schadelijk
tegelijk. De Spaanse douane, zo meldde het NOS-journaal kort geleden, weet zich
geen raad met al die onderschepte berberaapjes uit Marokko die als speeltjes naar
het luxe West-Europa worden gesmokkeld.
Helaas heb ik het zelf de facto nooit verder geschopt dan een goudvis die ik ter
gelegenheid van mijn Eerste Heilige Communie bij het ontbijt kreeg in een kleine,
ronde kom waarin vanuit een soort milieubewustzijn-avant-la-lettre ook wat groene
plantensliertjes dreven. Toen ik na een week of zo iets minder consciëntieus werd
met het voederen, dobberde hij op een kwade dag met zijn bleke buikje naar boven
doelloos aan het wateroppervlak. Dood, zei mijn moeder, en zij spoelde hem weg
door de wc.
Tiecelijn, 20, 2007

Misschien ga ik er nog wel eens op uit om een opgezette vos te bemachtigen.
‘Opzetten’ heet in het Frans ‘naturaliser’, en sinds Rita Verdonk uit het Haagse
Carnaval der Dieren is vertrokken, is die procedure aanmerkelijk versoepeld.
Vooralsnog overweeg ik binnenkort huis-aan-huis een noodkreet in zoveel mogelijk
brievenbussen te stoppen met de volgende strekking:
Beste bewoner(s),
Help, wij hebben weer last van vossen!
Op donderdagavond 14 juli 2007 verscheen er alweer eentje in
onze tuin (normaal leggen we een heleboel uien langs de heg in
de tuin omdat ze die nie blieven, maar ze komen er soms toch
doorheen).
Nu heeft hij een van onze kuikentjes meegenomen, dat was pas 4
weken oud. Wij, maar vooral onze dochter kan echt niet zonder
haar knuffeltje en we missen het heel erg, dus als u ook maar de
geringste aanwijzing of vermoeden hebt waar die vos op of vlak na
die datum vandaan kwam, of waar hij nu kan zijn, laat het ons alstublieft
weten! Hij maakt nauwelijks geluid, dus daar kan hij moeilijk
aan te herkennen zijn, echter kan hij niet van ver weg komen,
want hij komt iedere keer weer terug. Omdat dit al ons derde verdwenen
kuikentje binnen 6 jaar is, ga ik door tot ik weet waar die
vieze, schadelijke vos thuishoort; en van de politie hoor je ook niks
als je ze nodig hebt. Help ons alstublieft, voor tips kunt u mij
desnoods anoniem bellen (...). Alvast bedankt!
Rosoy-sur-Amance, juli 2007
281
afb. 1
Tiecelijn, 20, 2007

■ Leon Matthijs
De Lootse Reynaert
Sprokkelingen
1. Lochristi: Reynaertgemeente
Lochristi is niet alleen het centrum van de bloementeelt, maar ook een betekenisvolle
Reynaertgemeente. Dat laatste dankt ze in hoofdzaak aan haar gehucht Hijfte,
dat in het Reynaertverhaal als locatie voor de samenzwering tegen koning Nobel
letterlijk vermeld wordt onder de volgende bewoordingen:
Ende quamen teenen dorpe, hiet Hijfte.
Tussen Hijfte ende Ghend
Hilden si haer paerlement
In eere belokenre nacht.
Daer quamen si bi sduvels cracht
Ende bi sduvels ghewelt,
Ende zwoeren daer an twoeste velt
Alle vive des coninx doot. (2264-2271)
Reynaert werd sinds 1965 in Lochristi herhaaldelijk in de schijnwerpers geplaatst.
Zijn Reynaertmonumenten, -reuzen, -bibliotheek, -rustbanken, -evenementen, het
Reinaertbier, Chiro-Reinaert en andere Reynaertbenamingen leggen daarover
getuigenis af.
We willen het Lootse Reynaerdiaanse verleden in de volgende regels wat kleur
en inhoud meegeven, met soms iets meer dan een anekdotische waarde.
2. Reinaertfeesten 1936
282
We mogen een pluimpje geven aan hen die in 1936 een poging ondernamen om de
Reynaertgedachte in Lochristi te doen opflakkeren. Onder de stuwende kracht van
toenmalig onderpastoor/kapelaan J. van de Putte brachten de leden van de studentenclub
‘Zoo knaap, zoo man’ de bewerking van Reinaert de Vos te Hijfte in
open lucht ten tonele in Lochristi-Dorp in de hof van A. Van Ootegem op 30 augustus,
in de ‘hof’ van het jongenspatronaat te Destelbergen-Dorp op zondag 6 september
en te Lochristi-Hijfte op de weide van Cyriel Naudts op dinsdag 8 september
1936.
Op het programmablaadje met de rolverdeling lezen we: ‘In afwachting dat men
eens te Hijfte een onvergankelijk bronzen monument oprichte aan de schrijver van
ons meesterwerk, onthullen onze studenten U een levend monument door deze
‘wereldberoemde Roman van den Vos Reynaerde’ in openlucht voor U te vertolken’.
De vertolkers waren Jos. D’Hollander, Jules Schoonjans, Jules Matthijs, Cesar
Block, Achiel Denert, Omer Segers, Marcel de Veirman, Gerard Tollenaere,
Germain Droesbeke allen uit Lochristi; Jos van Acholeyn, Archène Raes, Gaston
Tiecelijn, 20, 2007

Brunneel, Roger Boxtaele uit Destelbergen; Robert Thys uit Zeveneken, plus nog
enkele andere figuranten.
3. Ontstaansgeschiedenis van het Lootse Reynaertmonument
In 1964-1965 deed het gerucht de ronde dat er in Destelbergen een Reynaertmonument
zou opgericht worden. Blijkbaar liep het er niet van een leien dakje. Men
bereikte (onder andere) geen (politiek) akkoord over de plaats van oprichting en
misschien speelden ook andere beweegredenen een rol. Als ondervoorzitter van de
heemkundige kring De Oost-Oudburg stelde ik Lochristi-Hijfte voor als kandidaat
voor het oprichten van een vossenmonument. Het aantal Reynaertmonumenten
was in 1965 nog beperkt tot Hulst en Sint-Niklaas. Nu is het aantal Reynaertbeelden
in het Vlaamse land bijna niet meer te tellen. Gelukkig kreeg Destelbergen nadien
ook zijn monument, eveneens ontworpen door Firmin de Vos.
Jozef Van Overstraeten, toenmalig voorzitter van de Vlaamse Toeristenbond, wilde
het monument sponsoren.
De Calvarieberg in Hijfte, als voorbestemde locatie, kwam jammer genoeg niet in
aanmerking omdat er in de jaren 1960 weinig verkeer was en de investering daarom
niet verantwoord leek. Over de kasseiwegen in Hijfte bolden er alleen maar
enkele karren en wagens en een klein aantal auto’s. De definitieve keuze viel uiteindelijk
op de hoek van de huidige Dekenijstraat en de N70, de grote weg tussen
Antwerpen en Gent, in het centrum van Lochristi.
Hijfte kreeg geen monument. Het gehucht beleefde in 1965 onder de treurwilgen
van de Calvarieberg toch de feestelijke doop van de reuzen Reinaert en Hermeline,
voorafgegaan door een folkloristische stoet.
Later werden in Hijfte een Reynaertgedenksteen, twee Reynaertbanken en uit
metalen platen gesneden figuren van de vijf samenzweerders geplaatst. De
Marnixring Bloemenland stippelde langs de rustige wegen van Hijfte ook de
Samenzweerdersroutes uit.
4. Reinaertfeesten 1965
283
De onthulling van het monument van Firmin de Vos had onder grote belangstelling
plaats op zondag 19 september 1965 in de dorpskom van Lochristi. De plechtigheid
werd opgeluisterd door de Harmonie Willen is Kunnen uit Lochristi en ging gepaard
met een gevarieerd programma: een voordracht door pastoor Jozef de Wilde uit
Lembeke (Reinaert achterna), een Reynaertstoet met kinderen, een tentoonstelling
Van den Vos Reynaerde in het gemeentehuis, een Reynaertprijskamp (het schatten
van het gewicht van een levende vos!), de opvoering van de monoloog Reinaert de
Vos door Joost Noydens en tot slot een prachtig Reynaertvuurwerk. Frida Goethals
maakte de tekst en de muziek van het Reinaertlied en bracht het persoonlijk ten
gehore op de klanken van haar gitaar. (Zie hierna onder nr. 5.)
Gelet op de ‘samenzwering’ stelde ikzelf aan ontwerper Firmin de Vos voor de koppen
van de samenzweerders (de vader van Reynaert, Bruun de beer, Tibeert de
kater, Grimbeert de das en Isegrim de wolf) uit te beelden op een sokkel en
Tiecelijn, 20, 2007

Reynaert daar bovenop te laten tronen als een onschuldige, maar sterk geïnteresseerde
belanghebbende (afb. 1).
Er werd ook voor gezorgd dat wijlen Dr. Jozef Goossenaerts, naast het Reynaertmonument
met een bronzen bas-reliëf werd vereeuwigd. Hij was er heilig van overtuigd
dat de herkomst van onze Reynaert in het Gentse lag. Hij bezat een bezielende
kracht in functie van het herleven van de Reynaertgedachte.
5. Reinaertlied
284
Frida Goethals verleende bereidwillig haar toestemming voor de hierna volgende
opname van tekst en muziek van haar Reinaertlied. Het lied werd voor de eerste
maal gezongen ter gelegenheid van de Reinaertfeesten op 19 september 1965 bij
de onthulling van het Reynaertmonument te Lochristi. De oorspronkelijke tekst van
1965 werd lichtjes gewijzigd in 1989. Kleinkunstenares Frida Goethals oogstte met
haar luisterliedjes veel succes in Vlaanderen en Nederland.
afb. 1
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 2
1. Mensen uit het Vlaamse land Hij leeft, hij leeft nog in de harten
Waar de Reinaart eens ontsproot. Als een sympathiek schavuit!
Kijkt behoedzaam in het rond Hij moet steeds and’re mensen tarten
Want de Reinaart is niet dood! Want zijn lied is nog niet uit!!
En ieder roept, en ieder klaagt:
De VOS heeft ons alweer geplaagd!
Tiecelijn, 20, 2007

286
2. Dag Bruin de beer, voel jij je goed? 5. Dag Koning Nobel majesteit
Zo bont en blauw met bloed geslagen Een radde tong heeft U belogen
De bijenhoning was niet zoet Met woorden, zuchten valse spijt
Geen tweemaal zul je ‘t Reinaart vragen! Heeft Reinaart U nogmaals bedrogen!!
O ik zeg u, en ik roep u overluid En ik zeg u, en ik roep u overluid
Ja dat lied van Reinaart is nog niet uit! Ja dat lied van Reinaart is nog niet uit!
En ieder roept, en ieder klaagt: En ieder roept, en ieder klaagt:
De VOS heeft ons alweer geplaagd! De VOS heeft ons alweer geplaagd!
3. Dag Tibeert kater vol fatsoen 6. Dag mensen hier al bij mekaar
Hoe vond je de pastoor zijn muizen Wilt gij de Reinaart nog negeren ?
Reinaarts hulpe niet vandoen Past op want zelfs bij dage klaar
Om gewond je leden te verhuizen? Bezorgt hij u gescheurde kleren!
En ik zeg u, en ik roep u overluid En ik zeg u, en ik roep u overluid
Ja dat lied van Reinaart is nog niet uit! Ja dat lied van Reinaart is nog niet uit!
En ieder roept, en ieder klaagt: En ieder roept, en ieder klaagt:
De VOS heeft ons alweer geplaagd! De VOS heeft ons alweer geplaagd!
4. Dag Grimbeert bruine wijze das 7. Mensen uit het Vlaamse land
Onschuldig zal u Reinaart schaden Waar de Reinaart eens ontsproot
Dat ‘t tussen Gent en Hijfte was Kijkt behoedzaam in het rond
Dat gij de Koning hebt verraden! Want de Reinaart is niet dood!
En ik zeg u, en roep u overluid Hij leeft, hij leeft nog in ons midden
Ja dat lied van Reinaart is nog niet uit! Als een sympathiek schavuit
En ieder roept, en ieder klaagt: En morgen zullen wij hem bidden
De VOS heeft ons alweer geplaagd! Want zijn lied is nog niet ‘UIT’!!
6. De Lootse Reinaertreuzen en hun uitstraling
De historie van de Lootse Reynaert kreeg nog een vervolg. Ik liep reeds lang met
‘reuzengedachten’ rond… het werden Reinaertreuzen! De reuzen Reinaert en
Hermeline naar een ontwerp van Firmin de Vos zagen het levenslicht twee weken
voorafgaand aan de onthulling van het Reynaertmonument. Op zondag 5 september
1965 werden ze ter gelegenheid van Hijftekermis met recht en reden in Hijfte
folkloristisch gedoopt.
In 1986, na 21 jaar, kregen ze het gezelschap van een nieuwe reus: Koning
Nobel, de opponent van Reinaert (afb. 3). Deze derde reus werd gedoopt in het
park van het gemeentehuis en stoetsgewijze naar de Dekenijstraat gedragen, vergezeld
van de Koninklijke Harmonie ‘Willen is Kunnen’. In de zaal van de Kring was
aansluitend een Reynaerttentoonstelling te bewonderen. Het kon niet anders of ook
de reus Bruin de Beer zou het gezelschap aanvullen. Tijdens de reuzenfeesten op
zondag 28 augustus 2005 werd hij voorgesteld en op zondag 4 september 2005
werd hij folkloristisch gedoopt tijdens de kermis van Hijfte.
De Lootse reuzen hebben jarenlang een vaste ‘slaapplaats’ gehad in Hijfte. Ze
worden vergezeld van een enthousiaste groep dragers, begeleiders en begeleidsters,
die sinds eind 2000 origineel gekostumeerd zijn. Jaarlijks wordt aan een tienà
vijftiental reuzenstoeten, zowel in binnen- als in buitenland (o.a. Deinze, Deurne,
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 3
Brussel, Borgerhout, Wilrijk, Lokeren, Daknam, Overmere, Rupelmonde,
Amsterdam, Rotterdam, Maastricht, Alphen aan de Rijn, Bergen op Zoom,
Duisburg, Rijsel, Bar-le-Duc, Steenvoorde, enz.), met succes deelgenomen, uitsluitend
op vraag van de organisatoren van optochten.
Toen ik in 2003 als ridder in de Orde van de Vossenstaart werd opgenomen
(Firmin de Vos was reeds eerder geridderd), werd het Reynaertgezelschap in
Rupelmonde aan de Scheldeboorden door onze reuzen begroet. Reinaert,
Hermeline en Koning Nobel daagden ook dikwijls gevraagd of ongevraagd op als
verrassing bij speciale gelegenheden, zoals de openingsplechtigheid van het jaarlijkse
Begoniafestival, een huwelijksfeest van een reuzendrager (zie elders), de
doop van een plaatselijke reus, de begroeting in Hijfte van deelnemers aan autocaruitstappen,
een plechtigheid aan het Reynaertmonument in Sint-Niklaas, de plechtigheid
bij de aanvang van het Lootse voorzitterschap van het Land van Reynaert,
een Reynaerttentoonstelling in Hijfte, bij activiteiten rond Reynaert in scholen, enz.
7. Het ‘verzilverde’ Reynaertmonument in Sjanghai
Maar de kracht van de Lootse Reynaert overstijgt de grenzen van de gemeente
zeer ver. In 2007 won de gemeente Lochristi de zilveren ‘award’ op Mosaicultur, de
driejaarlijkse wereldtentoonstelling voor bloemen en planten in Sjanghai. Lochristi
won de prijs met de uitvoering van een meer dan vijf meter hoog beeld van
Reynaert de Vos, uitgevoerd als een (verborgen) metalen constructie, bedekt met
Alternanthera, een tropische plant die vaak gebruikt wordt in aquariums. De keuze
van de plantensoort werd grotendeels bepaald door de Chinese organisatoren. De
planten moesten namelijk maandenlang doorgroeien. Het beeld bevatte een ingenieus
bevloeiingssysteem en moest geregeld geknipt worden.
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 4
Secretaris-generaal Roland de Wulf en beheerder Peter Block van de Gentse
Floraliën lieten het beeld in Sjanghai realiseren naar een idee van de Lootse schepen
Hervé Stevens. De gemeente ontving een bronzen beeld en een diploma.
Lochristi liet in deze internationale wedstrijd Gent en Koksijde, de enige twee andere
Belgische steden die deelnamen, achter zich. Op deze manier kreeg de oude vos
uit 1965 een moderne evenknie waar Lochristi (en de VTB-vos) fier op kan zijn.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Philippe Proost
De ‘Reinaertwijk’ in Gent
289
In 2004 werd mij door een handelaar in tweedehandsboeken die mijn verzamelrage
voor alles wat met het Reynaertverhaal te maken heeft kent, een blauwe, metalen,
straatnaamplaat aangeboden waarop, lichtjes verkleurd en bevuild, onder het
wapenschildje van de stad Gent de naam ‘Koning Nobelplein’ te lezen was.
Tot dan was de naam van dit plein mij, hoewel geboren Gentenaar, totaal onbekend;
ik bezit echter een reeks oude uitgaven van het Gentse stadsplan en het was
dus eenvoudig om het plein terug te vinden. Tot mijn grootste verbazing vond ik niet
alleen een ‘plein’, maar waarachtig een volledige ‘Reinaertwijk’.
Eind negentiende eeuw bleek er in Gent een sterke behoefte te bestaan aan
goedkope woningen voor ‘Werklieden’ en er werden dan ook verscheidene verenigingen
opgericht om dergelijke woongelegenheden te bouwen. Een daarvan was
de Gentsche Maatschappij voor Goedkope Woningen die in 1904 het licht zag.
In 1921 kreeg deze maatschappij een lening toegekend van de ‘Nationale
(Lening) Maatschappij’ voor het verder ontwikkelen van arbeiderswoningen en ze
besloot daarmee een uitgestrekte lap grond van vier hectaren aan te kopen, gelegen
langs de Brugsesteenweg, goed voor een driehonderdtal woningen met ieder
vijf bewoonbare kamers. Het complex werd ontworpen door Oscar van de Voorde
en kreeg de naam: ‘Werkliedenkolonie’. Uiteindelijk werden het 294 meergezinswoningen
verdeeld over 49 gebouwen, die alle te huur werden aangeboden voor een
‘schappelijke’ prijs, haalbaar voor ‘Werklieden’.
Dergelijke wooncomplexen werden in Gent op verscheidene plaatsen opgetrokken,
o.a. langs de Zwijnaardesteenweg en de Voskenslaan (Tuinwijk). De verantwoordelijke
diensten van het stadsbestuur vonden het logisch dat al de straten in
deze woonwijken een naam zouden krijgen behorend tot eenzelfde familie, ten
einde ‘het sorteren van de te bestellen briefwisseling te vereenvoudigen’. Zo zijn er
in Gent wijken met allemaal bloemennamen of vogelnamen, maar in de
‘Werkliedenkolonie’ werd voor namen uit het dierenepos Reynaert de Vos gekozen.
De volgende straatnamen komen voor: Koning Nobelplein, Malpertusplein,
Grimbertstraat, Coppestraat, Isegrimstraat, Kanteklaarstraat, Firapeelstraat en
Hermelindeplein.
Er is geen spoor te vinden van een ‘Reinaertstraat’, maar dit is logisch aangezien
nog geen kilometer ervandaan, aan de andere zijde van de Gentse binnenring, dicht
bij het Casinoplein, al een Reinaertstraat bestond; in deze straat vindt men trouwens
op nummer 28, het ‘Parochiaal Centrum Reinaert Centrum’ waar thans tal van
culturele evenementen plaatsvinden; op nummer 125 van deze straat treft men het
Buurtstation Gent West aan, waar de toneelgroep Vieze Gasten onderdak gevonden
heeft; dit theatergezelschap pakte van 15 tot 24 oktober 1999 uit met een eigen
versie van Reynaert de Vos.
Nu blijft de vraag: hoe kwam die boekhandelaar in godsnaam aan dat straatnaambord?
Na enig speurwerk kwam ik te weten dat de volledige Reinaertwijk zou
afgebroken worden omdat dit woningcomplex plaats moest maken voor nieuwe,
moderne gebouwen en ik vernam ook dat de afbraak al begonnen was. Vandaar…
Tiecelijn, 20, 2007

Heel vlug ging ik ter plaatse kijken en inderdaad: de huisjes van de Kanteklaarstraat
en de Isegrimstraat waren reeds verdwenen en van het Koning Nobelplein bleef ook
niet veel over. Was het mogelijk dat de stad Gent geen ‘Reinaertwijk’ meer zou hebben
in de toekomst?
Aangezien de grond nog steeds eigendom was van de vroegere bouwmeesters
ging ik aanbellen bij de (nu genaamde) Gentse Maatschappij voor de Huisvesting
en werd er heel vriendelijk ontvangen door de directeur, de heer Putman. Deze laatste
wist mij te vertellen dat in plaats van het verdwijnen van een Gentse
‘Reinaertwijk’, er een nieuw gepland gebouwencomplex de naam had gekregen van
‘Malpertuus Housing Project’. Ik kreeg zelfs inzicht in de plannen voor deze moderne
wijk.
Tiecelijn, 20, 2007
afb. 1
afb. 2

Bij het horen en zien van dit goede nieuws kende mijn Reynaertenthousiasme geen
grenzen meer. In mijn wildste dromen zag ik al een officiële opening van deze nieuwe
woonwijk met Reynaertreuzen en een reeks ludieke activiteiten rondom dit epos.
De verantwoordelijke van de huisvestingsmaatschappij was heel begrijpend en in
feite stond deze man heel positief tegenover een bredere aanpak van ‘Reynaert’ in
zijn project. Op bepaalde punten echter moest hij mijn enthousiasme ietwat temperen.
Zo bijvoorbeeld wat de straatnamen betreft. De meeste straatnamen zouden
bewaard blijven, al dan niet op dezelfde plaats, afhankelijk van het veranderde stratenplan;
de straatnaam die verdwijnt is de ‘Coppestraat’. Dit verwonderde mij ten
zeerste, want de geplande wijk heeft in feite één straat meer dan deze die afgebroken
werd.
De directeur wist mij te vertellen dat de huisvestingsmaatschappij geen, of weinig,
impact heeft bij de benaming van de straten. Dit hangt af van de Technische diensten
van de Administratie van de stad Gent en die hadden een andere kijk op de
zaak. Het Gentse schepencollege wenste in dit samenhangend geheel van straatnamen
twee vreemde eenden in de bijt te zetten, namelijk twee namen van Gentse,
vooruitstrevende politici, met name Amanda Foket en Lucienne (Herman-)
Michielsen.
Ik heb uiteraard niks tegen deze twee dames, maar ik vond dit heel jammer vanwege
de eenheid van de toekomstige straatnamen en vooral vanwege de niet
gevolgde logica.
De nieuwe Reinaertwijk zou er dan als volgt uitzien (zie plannetje):
afb. 3
291
Tiecelijn, 20, 2007

Bij deze straatbenaming veranderen een paar straten in ‘pad’; behalve het verdwijnen
van de Coppestraat zijn alle andere namen gebleven plus… een Amanda
Foketstraat en een Lucienne Michielsenstraat.
Van zodra ik van deze nieuwe benamingen kennis had genomen, heb ik contact
opgenomen met de heer Dieter Herregots, journalist bij de krant De Gentenaar om
te trachten daar nog enige verandering in te brengen. Deze verslaggever deed zelf
enig speurwerk en kwam zo te weten dat ‘er een inhaalmanoeuvre moest gebeuren
wat betreft straatnamen van vrouwelijke politica’s (te veel mannennamen) en dat
vermits er niet alle dagen nieuwe straten voorkomen dit een enige gelegenheid
was…’ (De Gentenaar, 22 maart 2004).
Via een contactpersoon in de Gentse Stadsbibliotheek kwam ik te weten dat de
kansen om het schepencollege tot andere gedachten te brengen nihil waren… het
zij zo!
Toch blijf ik bij de gedachte dat het mooi zou zijn mocht op dit nieuwe Koning
Nobelplein een beeld prijken van één van onze bekende beeldhouwers, bijvoorbeeld
Chris Ferket, en mocht er jaarlijks een Reynaertgebeuren in deze wijk plaatsvinden.
Als ik echter zie hoe moeilijk het is om voor Tiecelijn, een pracht van een tijdschrift,
steun te vinden, dan vrees ik ook voor ‘mijn’ Reynaertdroom!
Deinze, 28 juni 2007
Afbeeldingen
292
1. Ontstaan en groei van de Gentse Maatschappij voor de Huisvesting; Frank van Audenaerde
(Proefschrift, 1984).
2. Gentse Maatschappij voor de Huisvesting – Malpertuus Housing Project.
3. Stad Gent – Administratie – Technische Diensten.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Danny Reunes
293
‘Tussen list en macht’,
Reynaert in de Stekense Broederschool…
een anekdote
Het was een tijdje na de eerste Sinksendag toen regisseur Marc Boon ‘zijn hofhouding’
naar de Stekense campus riep. De laatste opvoering stond op stapel en de
kriebels vlogen heen en weer tussen de (gescheiden) kleedruimtes. Het werd
behoorlijk levendig toen bleek dat er één dier niet was komen opdagen. Volgens het
Middelnederlandse scenario klopte dit volledig. Had Marc Boon voor deze laatste
opvoering de link naar de realiteit extra in de verf gezet? Toen hij zelf verschrikkelijk
zenuwachtig werd (kon hij werkelijk zo goed toneelspelen?), beseften we dat er
echt iets aan de hand was. Bovendien ontbrak niet Reinaert op het appel, maar
Grimbeert, de das…
In dit moderne tijdperk stuurden we er niemand op uit om hem op te halen, maar
toetsten we eenvoudig zijn gsm-nummer in. Bij de derde poging kregen we hem te
pakken. Zijn biecht was eerlijk en overladen met schuldgevoelens: hij zat met een
verschrikkelijke kater en kon die niet in de steek laten. In feite had hij noch de zin
noch de kracht om naar de set te komen. Konden we iemand als doublure aanduiden?
We speelden wel met maskers en alles stond op de geluidsband, maar de rol
van Grimbeert was redelijk groot en de gebaren hadden veel oefening en voorbereiding
gekost… De overredingskracht van Marc deed de rest en Grimbeert kwam
uiteindelijk toch uit zijn dassenhol. Zijn lijkbleke verschijning paste perfect, maar
deed het ergste vermoeden. De tussenkomst was erg kort: nog voor zijn kostuum
volledig aangetrokken was, volgde er al een spurtje naar de toiletten…
Tiecelijn, 20, 2007

Hoe moest dit nu verder? Er waren wel genoeg bomen en struiken op de scène en
in een masker kan ook wel wat, maar echt verfijnd konden we deze oplossing niet
noemen…
Twee collega’s besloten zich over de ongelukkige te ontfermen: hij kreeg redelijk
wat water te drinken om de gulzigheid van de dag tevoren te verdunnen. Bovendien
zouden ze proberen hem klaar te stomen voor de rest van het stuk.
En zo geschiedde: Grimbeert stond niet heel de tijd op de scène zoals de andere
dieren; tussen toiletbezoek en drinkpauzes door ‘dook’ hij net op tijd uit de struiken,
om met de juiste gebaren zijn rol te spelen. Het moet gezegd: zijn timing (en
die van de collega’s die hem de scène opjoegen) was perfect, net als zijn inschattingsvermogen
voor een volgend, dringend toiletbezoek.
Het oplapwerk voor elke scène verliep dus prima en hij kon het stuk uitspelen, vermoedelijk
zonder dat het publiek er wat van merkte.
Alleen jammer dat hij de buiging op het einde van de voorstelling niet meer haalde…
Nieuwkerken, 13 augustus 2007
Danny Reunes (°1962) is leerkracht in de Broederschool te Stekene en speelde de rol van
Isengrim tijdens de Reynaertvoorstellingen van Duel tussen list en macht in de meimaand 2007.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Hans Rijns
Adieu Tiecelijn
295
Aan het verzoek van Rik van Daele om voor het 76ste Tiecelijntje, het laatste nummer,
een ‘korte maar spitse bijdrage te leveren’ wilde ik graag voldoen. Tiecelijn
stond immers aan het begin van mijn passie voor de Reynaert. Het maakte de studie
een stuk aangenamer. Naast de zware kost die verstouwd moest worden was
het kwartaalblad voor mij een weldadige afwisseling. Ik verslond de artikelen, recensies
en verslagen en genoot van de vele prachtige afbeeldingen die later ook in
kleur werden afgedrukt. Maar laat ik bij het begin beginnen.
Met Reynaert de vos, en daarmee ook met Tiecelijn, maakte ik kennis in het vroege
voorjaar van 1996 tijdens het werkcollege ‘Reinaert de vos en Gerrit Komrij’. Het
college, onderdeel van de specialisatie Historische letterkunde van het Nederlands
aan de Universiteit van Utrecht, was door Bart Besamusca en André Bouwman
opgezet om Komrij te begeleiden bij zijn voornemen om Van den vos Reynaerde te
hertalen. Wij zouden hem helpen om de Reynaert goed te interpreteren, dachten
we. Het is helaas bij een voornemen van Komrij gebleven. Nooit werd er iets van
hem op dit gebied vernomen. Mijn interesse voor de Reynaert was echter gewekt.
Ik voelde mij meteen thuis in de Reynaertstof. Veel van de passages in de
Reynaert zijn doorspekt met dubbelzinnigheden, vaak vermengd met kerkelijke rituelen
en gewoontes. Deze kerkelijke cultuur is mij met de paplepel ingegoten.
Opgegroeid in een rooms-katholiek gezin in de jaren 1950 heb ik nog een staartje
van het rijke roomse leven mee kunnen maken. Van huis uit waren wij trouwe
praktiserende gelovigen. Al vanaf mijn zesde jaar, ik was toen nog te klein om het
zware missaal van de epistelzijde naar de evangeliezijde te sjouwen, en later als
laatgeroepen kleinseminarist bij de norbertijnen in het Noord-Brabantse Gemert,
raakte ik vertrouwd met de lichtvoetige spiritualiteit in de rooms-katholieke kringen.
Tiecelijn, 20, 2007

296
Het alledaagse woordgebruik was bij ons thuis doorspekt met woordspelingen die
vaak een erotische betekenis hadden. Het sacrale werd moeiteloos met het profane
vermengd. Een seminarie werd bijvoorbeeld gekscherend een ‘zaaddrogerij’ genoemd.
Tijdens een Marialiedje mocht mijn moeder graag en met volle overtuiging
zingen: ‘O moeder vol met tegenzin’ in plaats van ‘O moeder vol van teed’re min’.
Bij het Magnificat zongen we uit volle borst ‘Annie mag mee naar opoe toe’, terwijl
er toch duidelijk ‘anima mea dominum’ stond. De katholieken, en zeker die in de
Haagse volksbuurt de Schilderswijk, namen het niet zo nauw.
Tiecelijn leerde ik kennen bij de voorbereiding op het werkstuk waarmee het werkcollege
afgesloten moest worden. Op zoek naar relevante informatie die mijn vermoeden
moest bevestigen dat er met Cuwaert meer aan de hand was dan alleen
maar het credo leren zingen om kapelaan te worden, stuitte ik in 1996 in de
Universiteitsbibliotheek in Leiden op de bloemlezing uit 1993. In deze overbekende
bloemlezing binnen de kring van de Reynaerdofielen, trof ik een schat aan gegevens
aan.
De Reynaert, zo bleek uit de bloemlezing, kan vanuit vele hoeken benaderd worden.
Ze bevatte artikelen over handschriften, gedrukte bronnen en edities, ex librissen,
besprekingen van houtsneden in de verschillende bronnen, toneeluitvoeringen,
musicals, beeldende kunst, biografieën van Reynaertdeskundigen, recensies over
zojuist verschenen edities en studies. Allemaal stuk voor stuk interessante onderwerpen.
Rijp en groen door elkaar. Ik was voorgoed verloren en bleek te behoren
tot een grote groep van volwassenen die zich druk kon maken over iets schijnbaar
onbenulligs als de ‘scuvuut’. Was deze vogel, die zich nestelde in het struikgewas
bij Kriekeputte, nou een rode wouw, een dwergooruil of toch gewoon een kerkuil?
Ook problemen als de familieverbanden van een groep dorpelingen die Bruun de
beer een pak slaag geven, deden onder de lezers, zo las ik tot mijn stomme verbazing,
de gemoederen hoog oplopen. Was Hughelijn met de kromme benen nu wel
of niet de man van vrouwe Ogernen die slappe kromme kaarsjes recht maakte?
Drie jaar later besloot ik bij de voorbereiding voor mijn doctoraalscriptie over obscene
en scabreuze passages in 1999 een abonnement te nemen op het tijdschrift.
Een beetje vossenjager kan niet zonder.
Tijdens het inlezen voor de nota ter afsluiting van het werkcollege trof ik een
intrigerende verwijzing aan in het ‘Commentaar’ van Lulofs bij zijn kritische editie uit
1985. ‘Hellinga vermoedt dat het haasje homoseksuele betrekkingen met deze honden
onderhield. [...] ‘Alles’, zo schreef Hellinga in zijn bekende artikel Het laatste
woord is aan Firapeel (1958-1959), ‘wat in deze verzen staat heeft betrekking op
sodomie’. Paul Wackers, las ik in de bloemlezing, ging daar dwars tegenin. In zijn
recensie over Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift (de facsimileuitgave
van het Davidsfonds, 1991) spreekt Wackers zijn verbazing uit over deze
interpretatie en weerlegt in een goed opgebouwd betoog de homoseksuele lading.
Aanvankelijk wilde ik daarom alleen al mijn doctoraalscriptie geheel aan Cuwaert de
haas wijden. Dat vond Bart Besamusca, mijn scriptiebegeleider, toen wat mager. Op
zijn advies werden nog een elftal andere ondeugende passages aan een nader
onderzoek onderworpen. Met veel plezier en de nodige hoeveelheid ‘cloesterbier’
namen we op Reviaanse wijze, onder het welwillend toeziend oog van de Heilige
Maagd (een Mariabeeldje in een eet- en drinklokaal in Utrecht), de laatst gevonden
scabreuze passages door. De doctoraalscriptie resulteerde in een bul, maar de stelling
van Wackers bleef mij bezighouden. Dit was de aanleiding om verder onderzoek
te doen naar de connotatie van de haas in de dertiende eeuw. In twee grote
Tiecelijn, 20, 2007

artikelen heb ik in Tiecelijn (december 1999 en december 2006) gewag gemaakt
van mijn bevindingen.
Toen ik in 1999 aan de voorbereidingen van de editie De gedrukte Nederlandse
Reynaerttraditie begon, bleef ik een trouw lezer en werd later, tot mijn eigen verbazing,
zelfs medewerker van Tiecelijn. Aangemoedigd door de plaatsing van het eerste
Cuwaertartikel in 1999 en het enthousiasme van Rik van Daele, begon ik artikelen
te schrijven en kleine stukjes in te zenden.
Zo kondigde ik in het eerste nummer van 2001 de editie van de gedrukte
Reynaertbronnen na 1500 aan. In juni 2006 deed ik in Tiecelijn uitgebreid verslag
van mijn onderzoek naar de afwijkingen in bestaande uitgaven. Die afwijkingen
kwamen aan het licht omdat ik gebruik maakte van bestaande edities bij de totstandkoming
van mijn uitgave. Op verzoek van de redactie lichtte ik met korte
beschrijvingen de edities toe waardoor het artikel geschikter werd voor het populair
wetenschappelijk tijdschrift. De leesbaarheid van het taaie artikel werd erdoor vergroot.
Deze toelichtingen zijn dankzij Tiecelijn, hoewel enigszins aangepast, ook
terechtgekomen in de editie.
En nu houdt mijn lijfblad ermee op. Een blad dat mij door de jaren heen steeds
dierbaarder werd. Ik kon er mijn pen in uitproberen en op de hoogte blijven van de
laatste ontwikkelingen in soms prikkelende artikelen. Hoewel Rik van Daele in zijn
uitnodiging schreef dat Tiecelijn vanaf volgend jaar een jaarboek wordt, dat met
evenveel liefde en passie gemaakt zal worden, weet ik nu al dat ik het gekras van
de raaf (of de roek of toch de kraai, wie het weet mag het zeggen) zal gaan missen.
Voor mij was Tiecelijn zeker geen ongeluksbode.
Leiden, 19 juli 2007
297
Tiecelijn, 20, 2007

■ Marcel Ryssen
Het begon in 1988
298
Voor mij ligt het eerste nummer van Tiecelijn, ‘groenig van coleur’ zou Bredero zeggen,
erg dunnetjes maar met een flink uit de kluiten gewassen raaf van Ivo Dewulf
op het titelblad. Een klein pienter vosje trekt gelaarsd en gespoord de lijn van zijn
tocht aan, gezwind en vol overtuiging. De ‘Nieuwsbrief voor reynaerdofielen’ begint
zijn tocht.
Ik herinner het mij als de dag van gisteren. Een bevlogen Rik van Daele aan de
deur. ‘Willen we met een Reynaerttijdschrift beginnen,’ zei hij. Als zijn oud-leraar
had ik hem de Reynaertdrug gedeald en nu was hij onherroepelijk verslaafd. Ja, zei
ik, zonder nadenken. Hij haalde er nog een derde man bij: Herman Heyse, helaas
ons al te vroeg ontvallen. Wij planden een eerste redactievergadering. Er moest een
titel gevonden worden. In het Reynaertverhaal is Tiecelijn de boodschapper, zei ik
en meteen was de titel er. De groene lenteaanhef van het epos deed ons voor een
groen titelblad kiezen. ‘Niet te geweldig in het begin,’ opperde Herman, ook mateloos
enthousiast, maar met de toom ietwat bezadigder in de hand. Ik hoor het hem
nog zeggen: ‘zestien bladzijden, en als we het vijf jaar volhouden is het een
geslaagde onderneming geweest.’ Het werden er twintig en het aantal bladzijden
barst vandaag uit zijn voegen.
Maar dat eerste nummer. Ambachtelijk zou men het vandaag noemen. Met de
hand getypt en geniet. Gedrukt bij ‘de broeders’ (Hiëronymieten te Sint-Niklaas), het
‘Malpertuus’ van Broeder Aloïs, een van de Reynaertpioniers in het Waasland. De
eerste exemplaren werden fier genummerd, je weet maar nooit hoe gegeerd dat
eerste Tiecelijnnummer zou worden bij de bibliofielen. We koesterden stoere dromen.
Ik had de eer het allereerste artikel te mogen schrijven. Ik had het over zes
nog niet verwaarloosde Reynaertbanken. Maar in de eerste plaats was Tiecelijn een
echte nieuwsbrief (Reynaertgebeurtenissen, recensies, aankondigingen…) en dat
zou het blad lange tijd blijven, Waas getint weliswaar, maar ook met een oplettend
Tiecelijn, 20, 2007

oog naar de sporen van ‘de fellen’, waar ook ter wereld. Het was een zalige oertijd,
waarin met primitieve middelen gestaag een gewaardeerd Reynaerttijdschrift groeide,
waarvan de grenzen steeds ruimer werden, de look steeds moderner en verfijnder,
de verspreiding steeds internationaler, het volume steeds lijviger, de illustraties
steeds kleurrijker en vooral van belang: waarin de inhoud steeds rijker, diepgaander
en wetenschappelijker werd en de medewerkers tot de meest gezagvolle
Reynaertspecialisten behoorden, zodat vandaag terecht mag gezegd: een literair
tijdschrift dat in het Reynaertlandschap een eerste rol heeft gespeeld en baanbrekend,
blijvend werk heeft verricht. Herman en Reynaert kunnen tevreden zijn.
Wellicht oordelen jonge en vooral meer commercieel gerichte en postjesminnende
zogezegde culturele roergangers daar anders over: te oubollig, te eenzijdig, te provincialistisch,
mannen die vastgeroest zitten in middeleeuwse tijden waarmee je
vandaag geen bal opschiet. Intussen leverden die middeleeuwen het beste wat
onze literaire cultuur heeft voortgebracht, honderdmaal degelijker dan heel wat
hedendaagse blotebillenliteratuur en gek gekluts met cryptisch gebral.
Maar daar is blijkbaar meer geld voor.
Met weemoed denk ik aan die voorbije twintig jaren, een stuk van mijn leven. De
Tiecelijnvlek kan niet meer weggewist worden. Ik was nooit een specialist, miste
daarvoor de wetenschappelijke opleiding. Ik was wat Anton van Wilderode een
‘amator’ noemde, een minnaar van een onzeglijk knap verhaal, het beste wat ooit
in de Nederlanden verscheen. En daarvan heeft Tiecelijn ruimschoots getuigenis
afgelegd. Ik ben fier dat ik daaraan een heel klein beetje heb mogen meewerken.
Sint-Niklaas, 14 augustus 2007
299
Pastoor Jozef de Wilde, nestor van de vossenjagers
bij de voorstelling van Tiecelijn in 1988.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Alexander Schwarz
300
Maupertuus in Porrentruy
Een keer per jaar leef ik enkele dagen in een andere wereld. Hij heet Ajoie en ligt
(voor mij) achter de twee tunnels, hoog boven het pittoreske stadje Saint-Ursanne
aan de rivier Doubs in de Zwitserse republiek Canton du Jura. Ik ben daar, in
Porrentruy, het centrum van de Ajoie, expert Duits bij de maturiteitsexamens in de
twee middelbare scholen van het kanton, het Lycée cantonal en het katholieke
Collège Saint-Charles. In het Collège mag ik wonen en daarvoor geef ik soms als
dank een les aan de studenten, bijvoorbeeld over de taalverschillen tussen het
Frans en het Duits of over Tijl Uilenspiegel.
In het Collège beginnen ook al mijn wandelingen door Porrentruy. Vanuit mijn
kamer zie ik rechts op een rots het trotse middeleeuwse kasteel. Beneden, langs de
kleine rivier, die ik met open ramen kan horen, ligt de oude voorstad. Dan gaat het
naar links, zachtjes de heuvel omhoog, door de oude stad en langs een ‘betoverde’
vijver tot op de top, het Lycée, het oude jezuïetencollege, en zijn prachtige plantentuin.
Op een van mijn wandelingen moest ik, niet plotseling maar heel geleidelijk, aan iets
denken wat ik gelezen had. Niet in een verhaal, maar in een wetenschappelijk werk
over een verhaal. Ja, in Rik van Daeles proefschrift Ruimte en naamgeving in ‘Van
den vos Reynaerde’. Ik keek van het kasteel naar het lyceum en zag hof en hol.
Het kasteel staat natuurlijk voor het hof van koning Nobel. De haan, het wapendier
van de familie van de Baseler vorst-bisschop Blarer von Wartensee, die op de
toren geschilderd is, herinnert aan Cantecleer, die over zijn dochter Coppe weeklaagt.
Het voorstadje aan het water is de plaats van Bruuns avontuur. De grote
gotische graanzolder doet denken aan Tibeerts muizen, de Cour des Moines is de
priorij uit Reynaerts biecht op zijn tocht met Grimbeert naar het hof. De betoverde
vijver herinnert aan Kriekeputte, dus blijft voor Maupertuus alleen nog maar het
Lycée. Mijn verrassing was dan ook niet zeer groot toen ik in de plantentuin een
klein bronzen beeld met twee jonge vossen vond.
En zo werd Porrentruy nog in een andere betekenis voor mij een ‘andere wereld’:
de wereld van Reynaert. Dat past zelfs bij een mooie etymologie (ook al zou ze niet
helemaal correct zijn): Porrentruy = pourri trou = kwaad hol = Maupertuus. Ik ben
ervan overtuigd dat men in elk land deze ‘andere wereld’ kan vinden, als men maar
op vossenjacht gaat. De vossenjacht is misschien niet altijd even wetenschappelijk,
maar grote literatuur heeft aan meer mensen iets te zeggen dan alleen maar aan
wetenschappers.
Maar wat zou ik nu doen met mijn wetenschap dat Porrentruy een van de vele
Maupertuussen is? Dat is toch iets te persoonlijk om het aan andere mensen te vertellen.
En wat zouden de mensen in Porrentruy (les Bruntrutains – of natuurlijk:
Brun-Trutains) met Nederlandse middeleeuwse literatuur te maken willen hebben?
Toen schoot mij een andere gedachte te binnen. In plaats van een les zou ik de studenten
van Saint-Charles voorstellen om een toneel te spelen, een openluchttoneel
in de straten van Porrentruy. En het zou met Duits verband moeten houden omdat
dat mijn vak is. Duits wordt in het Frans soms ‘la langue de Goethe’ genoemd, en
Tiecelijn, 20, 2007

zo had ik tegelijkertijd een titel – Goethe à Porrentruy – en een idee. Stukken uit
Goethes Reineke Fuchs zouden gelezen worden, de passages van de verteller
door ‘Goethe’, de andere door de verschillende beesten die het woord hebben. Een
gesprek tussen Goethe en de das zou parallel met deze lezingen lopen en als commentaar
en verklaring dienen. ‘Goethe’ kent natuurlijk het verhaal; Grimbeert kent
het niet, maar hij kent de beesten – en hij weet waar Maupertuus ligt, wat Goethe
niet weet. Daarom vergezelt Goethe de das graag op diens weg naar Reynaert om
hem voor de derde keer te dagen. En de das op zijn beurt neemt hem graag mee
omdat hij niet weet wat hem na de vernederingen van Bruun en Tibeert wacht.
De tekst van dit gesprek tussen das en dichter was mijn eigen kleine creatieve bijdrage.
De studenten van Francis Heinrich, leraar Duits van Saint-Charles, hebben
het uit het Duits naar het Frans vertaald. En de maskers en kostuums gemaakt.
Onder de leiding van Henri Jolissaint, leraar wijsbegeerte, zal het stuk in september
2007 tweemaal opgevoerd worden, een keer voor de studenten, een keer voor het
brede publiek. Sommige leraars zijn een beetje bang voor alles wat zou kunnen
mislopen, maar de studenten delen mijn optimisme. De tekening die een van de studentes
(Sûria Barbier) spontaan gemaakt heeft, bewijst dat ze zelfs mijn vermoeden
delen dat ze in Porrentruy in een andere wereld leven.
Lausanne, 26 juli 2007
301
Tiecelijn, 20, 2007

■ Herr Seele
302
Mijn grootmoeder was een foxy lady.
Een mooie vrouw.
Een sexy dame.
Net als in ARE YOU EXPERIENCED van James – Jimi – Hendrix uit 1967...
Hendrix, Hen, de kip
en de vos
‘You make me feel like
feel like sayin’ foxy
foxy
foxy lady’
FOX – FUCHS in het Duits.
Bij mijn geliefde radiostation BBC World Service werkt ene Rachel Fuchs, die
altijd voorzichtig wordt aangekondigd als Rachel Fjoeks, want het heeft veel weg
van Rachel Fucks.
Rudi Fucks
de ex-directeur van het Stedelijk Museum van Amsterdam, die het meer van
geslepenheid moet hebben, dan van inzicht.
– ‘t is ne loozen (op z’n West-Vlaams)
– in 1517 uitgegeven boek: de Loose Vossen der Werelt
De loosheyt van de vos betekent: zijn sluwheid, bedrog en list.
Op een tekening van Hieronimus Bosch ‘Het veld heeft ogen, het bos heeft oren,
ik wil zien, zwijgen en horen’ zien we vreedzaam samenliggen – de vrije liefde! –
een haan en een vos.
Even later – maar toen was Bosch al een eind verderop – wordt de haan de kop
afgebeten door de vos.
De vos kan goed lullen.
Hij lult er zich uit, ‘t is een redenaar.
Reynaert komt niet van Rein van aert, maar van redeneren, redenaar, een kletskous.
Een held voor deze tijd, graag geziene gast in tv-panels en talkshows.
Altijd klaar voor een witz.
Maar we hoeven geen tv te kijken! Laten we naar het Museum voor Oude Kunst
gaan in deze stad Gent!
Een andere vos van Bosch staat op het schilderij ‘Hieronymus’ (Hieronymus is
aan het bidden maar lijkt te slapen. Het verschil is vaak klein. Mijn Bobonne zat
uren als het ware ingedommeld, maar echter waakzaam, te bidden voor het grote
raam van haar belle époque-huis); linksonder zien we een slapende vos. Wat verderop
een dode haan. Wat voor zin heeft doodbijten als je de prooi niet opeet?
Vegetariër, maar niet vies van doodslag.
You make me feel like sayin foxy lady
fox
sex
sox
Het Engelse oude woord Foxey betekent stank.
Jimi overlijdt aan een overdosis.
Tiecelijn, 20, 2007

303
Drugdealers kennen deze truuk: om drugshonden te misleiden, geen tijger in je
tank, maar een vos meenemen in de wagen!
De kunst van het misleiden.
Lust en list.
De list, het strategemen.
De spreuk: ‘Wereldwijsheid is een kwestie van geleerdheid, rationele omgang met
de mensen om je heen is een kwestie van getruceerdheid’
Reynaert de Vos toont dit aan: hoe beschaafder een maatschappij, hoe meer
bedrog.
Reynaert is een praktische geest, wars van moraliseren en vermanen.
De Reynaert is populair als de beschaving hoogtij viert, tijdens de late middeleeuwen,
in de negentiende en twintigste eeuw en nu ook zoals deze verse editie
toont.
Het strategemen, zeer geliefd wapen van de Chinese krijgsheer, is van oudsher
ook het wapen van de vrouw.
De vrouw omhult zich met de mantel van de list.
Een dame draagt een vos.
Een mantel van vos.
Mijn mooie Bobonne kocht een bontmantel in Oostende. De pels heette heel chique
Rat Du Nord. Toen ze later begreep dat hij van muskusrat was vervaardigd,
gaf ze hem aan een vriend.
Perzisch spreekwoord: ‘De geslepenheid van de vrouw is even groot als het
gewicht van een ezel.’
De vrouw bestaat niet, Lacan zegt het. Ze heeft de list nodig, ze IS haar eigen
bontmantel.
Vrouwen zijn praktisch, geen gemoraliseer, geen vermaningen.
Je pense donc je suis.
Je suis jésuit.
Je pense... je peint donc je suis.
Ik schilder dus ik ben. Ik maak me op dus ik ben.
Je pense, ik peins dus ik ben.
Ik veins dus ik ben.
Alles in de natuur is camouflage. Mijn favoriete boekje: Animal Camouflage, een
Penguin uitgave. De foto’s erin lijken zinloze prenten: de dieren zijn zo goed gecamoufleerd
dat je ze niet van de achtergrond kunt onderscheiden. Is deze editie
boerenbedrog?
Het surrealisme is een kunstvorm – als de vrouw – die aanleunt bij de natuur.
Alles is fake, grap, prank.
Ceci n’est pas une femme. Het beest vos, met één van de mooiste staarten uit
het dierenrijk, is een surrealist.
Een slapende vos vangt geen kippen. Ik geloof dat het Gilles Deleuze was die zei
dat ‘Kunst ontstaat uit schaamte’, het kan ook iemand anders zijn geweest. Maar
Kunst is ook immer prank, scherts, bedrog en bedriegen. Trompe ce oeil!
Al is ook schaamte – het rood worden – kleur aanbrengen op z’n gelaat en dus
schilderkunst.
Rood is een duidelijke kleur.
Vulpes, de rode vos is een duidelijk dier, geen impressionist. Surrealist!
Veel truuken op de mouw.
Oh foxy foxtrot met je elastieken benen!
Tiecelijn, 20, 2007

304
Het mannetje is de rekel, het wijfje heet moervos.
Een troep vossen is in ‘t Engels a SKULK of foxes.
Ik ben Jan Vos – lied van Wim T. Schippers – en als ik speel dan gooi ik alle remmen
los!
Herr Seele, pseudoniem van Peter van Heirseele (°1959), is kunstenaar, striptekenaar (Cowboy
Henk), programmamaker, scenarioschrijver, presentator, mediafiguur, pianostemmer, -hersteller
en -verzamelaar. Enkele van zijn tv-programma’s zijn Sfeervol Bullshitten, Kamagurka en Herr
Seele, Johnnywood, Lava, Wees Blij Met Wat Je Hebt en Bob & George.
De bovenstaande tekst was zijn zeer bijzondere en gesmaakte inleiding (voorzien van een koffer
attributen) van de nieuwe druk van Henri van Daeles Reynaertbewerking (uitgeverij Manteau)
met de prachtige tekeningen van Klaas Verplancke op 31 januari 2007 in Het Vosken op het Sint-
Baafsplein in Gent.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Elze ter Harkel
Vos kruiste ook mijn pad
Beste Eekhoorn,
305
Als je deze brief leest, als hij dus daadwerkelijk bij je aankomt, aankomt met de
wind, ben ik weg. Of tenminste, bijna weg. Ik ben vastbesloten. Dus dat weet je dan
nu. Vastberaden heb ik besloten weg te gaan. Ik ben zo vaak aangekomen dat ik
nu wel eens weg wil. Houd daar rekening mee. Ik deel je dit mee. Want ik weet het
echt zeker. Tenminste als er niets tussenkomt.
Daarom groet ik je toch maar. Voor alle zekerheid. Want weg is weg.
Ga jij wel eens weg? Wil je mij dat schrijven?
Tot later,
Tiecelijn.
De Friese dichter Jan Wybenga toont in zijn gedichten een sterk besef van vergankelijkheid,
zo niet doelloosheid van het menselijke bestaan. Zou hij ons als aankomende
schoolmeesters daarom hebben voorgelezen uit Van den Vos Reinaerde?
(uitgegeven door Tinbergen bij J.B. Wolters/Groningen-Djakarta, bezorgd door Van
Dis, veertiende druk, 1956, gebonden f 3,90).
Hij deed dat met verve en met een Friese tongval. Wij vonden dat wel mooi en
gemakkelijk. Want zelf waren we nog niet zo bedreven in het lezen van middeleeuws
Nederlands. Of ik toch in die jaren de tekst zelf ook las, ik herinner het me
niet.
Het was 1972 toen Reinaart bij mij weer in beeld kwam. Paul Biegel maakte een
eigentijdse bewerking, om, net als Willem destijds, het volk te vermaken, zoals hij
in zijn inleidende Ter Waarschuwing schreef. Daarom koos hij voor een spreektaaltekst
‘in een poging de geladenheid van het middeleeuwse vers te spuien in het
taaleigen van heden’. Nou, daar is hij behoorlijk in geslaagd. Ikzelf las het pas verschenen
boek met veel plezier en besloot het in de klas tijdens de boekpromotie
ook maar eens aan de orde te stellen. Dat hield dan in: iets over de achtergronden
en iets over Paul Biegel vertellen en een enkel fragment uit het boek ter illustratie
voorlezen. Het boek zou daarna opgenomen worden op de plank zojuist verschenen
en geleend kunnen worden. Dat boek, Reinaart de Vos, door Paul Biegel
bewerkt, kwam nimmer op die plank terecht! Ik moest en zou nog een fragment
voorlezen, en ‘Nog een klein stukje, meneer!’ Ik ontkwam er niet aan: binnen onverantwoord
korte tijd (er moest toch eigenlijk ook geplust, gemind en geschreven) had
ik het boek helemaal voorgelezen. Rode oortjes en vaak hilariteit. Wat meneer wel
allemaal voor woorden gebruikte en situaties beschreef! Het boek was daarna zelden
in de boekenkast. Ik herinner me verontruste ouders die informeerden hoe het
toch zat met ene juffer Julock en meneer pastoor en z’n lekkere spelletje. En die
vos, kruipt die nou echt met zijn tante in bed? Was enige boetedoening misschien
op zijn plaats? Nomine Patrum Christum Filje. Biegels bewerking is door de kinderen
van mijn klas stuk gelezen en werd snel vervangen door een nieuw exemplaar.
Tiecelijn, 20, 2007

306
De in 1498 bij een Lübeckse drukker verschenen incunabel met dertig houtsneden
die de Nederduitse Reyneke de Vos verbeelden, vormden de aanleiding voor mij
om me opnieuw, heftiger nu, uitgebreider, met veel plezier met Reinaart bezig te
houden. Ik was ondertussen met lood gaan drukken, mijn pers zou in 1998 tien jaar
bestaan en ik wilde een letterproef samenstellen van de letters die ik gebruikte bij
mijn uitgaven. Om te vieren. Zo ontstond Tibeerts* Laatste Strohalm**, een letterproef
(Stad Groningen, 1998) in een oplaag van negentig exemplaren. Het drukken
ervan was een groot genoegen. Maar het meest boeiende en inspirerende was het
voorwerk, het veldwerk. Ik had me voorgenomen om verschillende bewerkingen van
het vossenverhaal, in verschillende talen en dialecten te gaan lezen. De Tibeertpastoorscène
zou de rode (oef) draad vormen …with his claws and teeth so fastened
on his genytors, that not in great Turkes Seralia, was not a cleaner Eunuch…
Dat leverde veel zoekwerk op. Bibliotheken, rommelmarkten, antiquariaten, marktplaats.nl,
overal zocht ik. En ik vond zo’n 30 variaties op een pijnlijk thema. Dat was
genieten. Vooral ook omdat anderen met mij genoten, opnieuw genoten, van het
immer actueel blijvende vossenverhaal. En weer las ik Paul Biegel voor:
Christemezielen, kijk nou es wat een ramp. Wat een ellende, wat een schande, wat
zonde en jammer. (…) Stomkop met je strik! Heeft die roodgloeiende duivel je soms
verteld dat je hier die strik moest zetten? Kijk nou wat er gebeurd is. Zie je dat niet?
Daar op de grond ligt het, daarzo, van je vader is dat, je eigenste vader, schade en
schande en zonde en jammer ligt daar. Wat kan hij nou nog? Wat is hij nou nog
waard? Wat denk je, als die wond al heelt, dat ie z’n lekkere spelletje nog spelen
kan?
Of zoals Stijn Streuvels het vertelde: en razend van pijn deed hij eenen sprong
naar ’t hoofd van den huisbaas. Die dicht genaderd was, en beet hem den neus af,
zoodat hij in onmacht viel.
Jan Wybenga, Paul Biegel, de Lübeckse drukker, Louis Paul Boon, Tiecelijn, Rik
van Daele en Willem, die Madocke maecte hielden me en houden me bij de les. De
les die te leren valt uit die avonture van Reinaerde.
Zo, en nu ga ik mijn kleinkinderen voorlezen.
Mijn allerbeste Tiecelijn,
Het doet mij werkelijk geen goed dat je vastbesloten bent weg te gaan. Het doet me
zelfs verdriet. Ik weet niet wat ik ermee aan moet. Ik heb er lang over nagedacht.
Over dat je zo vaak aankwam. En dat je nu weg wilt. Laat mij je iets aankondigen.
Het is niet somber. Nee, juist niet. Je put er misschien hoop uit. Laten we elkaar
weer zien: tijdens een warm weerzien. Daarom schrijf ik je bij dezen. Tijdens dat
weerzien kunnen we, onder voorbehoud, misschien onze stemmen bundelen. Ik
bedoel: samen zingen. Op een mooie pinksterdag. Zoals vroeger wel meer gebeurde.
Kunnen we ook dansen, om de boom van olifant. Hij klimt niet meer, danst
vaker. Meer dieren kunnen dan meedoen. En we kunnen weer nieuwtjes uitwisselen:
die en die is dood, en heb je het al gehoord van Tibeert…
Gaarne Tiecelijn, overweeg mijn brief.
Dat wil ik.
Eekhoorn
Groningen, 6 augustus 2007
Tiecelijn, 20, 2007

■ Georges van Dooren
307
Vossenverhalen van Fong Siue-Fong (1903-1976)
In 1955 verscheen de eerste editie in het Frans van de Fong Siue-Fong Fables. Het
boek werd gedrukt in de Volksrepubliek China en bevat 51 dierenverhalen en is
voorzien van 26 houtgravures van Huong Yong-yu. Evenals de zeer oude dierenverhalen
geven de fabels een bepaalde toestand weer of klagen die zelfs aan.
Om in de sfeer te komen citeer ik eerst een poëtische beschrijving van China,
zoals de Vlaamse pater Valère Rondelez het land in 1947 in De Gele Orkaan
beschreef: ‘China! Heerlijk land met de tover van oude beschaving, met cultuur die
eeuwen kent. Land met schittering van kleuren en sierlijke lijnen. Hier vecht een
volk voor zijn bestaan met een grond, wiens vruchtbaarheid geboeid ligt aan de
banden van een grillig klimaat. Goed en gaaf is dit volk, maar arm en bedreigd.’ 1
Wie was deze Fong Siue-Fong? Als zoon van een kleine boer, geboren in 1903
in het district Yiwou van de provincie Tchékiang, had hij het geluk school te kunnen
lopen om op zestienjarige leeftijd naar de normaalschool (in Nederland:
Kweekschool voor Onderwijzers; nu Pedagogische Academie voor Basisonderwijs)
van Kinhowha te gaan. Hij werd er aan de deur gezet omdat hij deelnam aan een
studentenbetoging. Toegelaten tot de normaalschool van Hangtcheou slaagde hij
erin om zijn diploma van onderwijzer te behalen. In 1925 begaf hij zich naar Peking,
waar hij gedurende enkele maanden privé-onderricht gaf bij een rijke familie. In
1927 trad hij toe tot de Chinese communistische partij (CCP).
In 1921 en 1922 schreef hij zijn eerste verhalen en gedichten. Van 1925 tot 1932
zette hij al zijn krachten in om de Russische literatuur in China te introduceren; daarbij
toonde hij zich een vurige propagandist van het marxisme in de kunst en de literatuur.
In 1930 was hij – volgens zijn eigen inleiding tot zijn fabels – een van de
stichters van de Liga van de Linkse Schrijvers. Eigenaardig genoeg vinden wij zijn
naam niet terug bij de opsomming van de stichters in verscheidene boeken en encyclopedieën
die deze Liga aanhalen. Kwam dit door zijn grote liefde voor de Chinese
volksmens die hij in zijn poëzie uitte, of kwam er een naamsaanpassing bij zijn toetreding
tot de CCP? Of veranderde hij zijn naam toen hij het Rode Chinese Leger
gedurende de ‘Lange Mars’ van 1934 tot 1935 vervoegde? Of ging hij niet akkoord
met de visie van de Liga, die het ‘sociaal realisme’ in de literatuur liet overheersen?
In de communistische partij werd hij alleszins Feng Xuefung genoemd. Blijkbaar
zou zijn oorspronkelijke naam Feng Fuchun zijn. Genoeg stof om deze Chinese
puzzel door een specialist te laten uitpluizen. In 1941 werd hij in het bezette gebied
gearresteerd door de Kuo Min Tang (KMT). Bij het verlaten van de gevangenis in
1942 had hij talrijke essays en fabels geschreven.
Bij de 51 fabels van Fong Siue-Fong zijn er een tiental waarin de vos voorkomt:
met name De vos die in het moeras was gevallen, De vos, de wolf en de geiten, De
brandstichtende vos, De vos en de kip, De vos en de haas, De vos en het konijnenhol,
De wolf, de vos, de aap en de boerin en tot slot De vos en de krabben.
Om de lezer een idee te geven van deze fabels hebben wij er een drietal uit het
Frans (verkort) geparafraseerd.
Tiecelijn, 20, 2007

1. De brandstichtende vos
308
Er wordt verteld dat op zekere dag een vos in allerijl door het veld liep, een trompet
in zijn snoet en een fakkel aan zijn staart. ‘Brand,’ riep hij met de trompet.
‘Bandieten branden uw huizen af.’ Terwijl hij op die wijze iedereen alarmeerde,
stichtte hij met de toorts stevig aan zijn staart gebonden overal brand. De toegelopen
bewoners van het dorp waren met stomheid geslagen door dit ontzettende
spektakel. Zeer tevreden met zijn succes, legde hij hen de betekenis van zijn stunt
uit.
‘Beste vrienden,’ sprak hij hen toe. ‘U weet zo goed als ik dat de schaduw steeds
het voorwerp volgt. Wat ik u hieruit wil leren is dat een brand altijd uitbreekt daar
waar men roept: ’Brand’.’
2. De vos, de wolf en de geiten
Op zekere dag drong een vos in een kudde geiten. Van de algemene verwarring
profiterend, pakte hij een geitje beet en vluchtte hij ijlings weg met zijn prooi. De geiten
hadden zo’n schrik dat ze de dief niet eens hadden herkend. Ze dachten dat de
wolf de dader van de roof was. In koor riepen ze: ‘De wolf komt alweer ons domein
binnendringen. Opnieuw komt hij ons van streek brengen.’ Enkele dagen later ontmoette
de vos de wolf op zijn weg.
‘De geiten gooien de steen naar u,’ zei hij. ‘Ze willen uw reputatie bezoedelen,
zonder hun lastertaal te bewijzen.’ ‘Dit is niet helemaal juist,’ antwoordde de wolf.
‘Men kan niet zeggen dat hun woorden geen enkele grond hebben. Indien ze zo
praten, komt het doordat mijn faam veel groter is dan de uwe. Wanneer men van
een agressor spreekt, is het mijn naam die onvermijdelijk over hun lippen komt.’
3. De wolf, de vos, de aap en de boerin
Op een dag vermomden een wolf en een vos zich als hoge functionarissen, terwijl
een van hun vrienden, een aap, zich zo had aangekleed dat hij hun knecht leek.
Onze drie kameraden beslisten toen op inspectietocht te vertrekken om erachter te
komen of het volk zijn oude deugdzaamheden behouden had. Nauwelijks het bos
uitgekomen, merkten ze een boerin op.
‘Laten wij aan onze taak beginnen,’ zei de wolf. ‘Ik heb de indruk dat wij hier met
een eerlijke vrouw te maken hebben. Zij zal ons zeker niet bedriegen.’
‘De eerlijkheid kan inderdaad beschouwd worden als een goede deugd,’ voegde
de vos eraan toe. ‘Zij is in elk geval noodzakelijk voor het mindere volk. Ik heb in
mijn verhandelingen steeds aangedrongen op dit punt.’ ‘Zeer goed! Bravo!’, zei de
aap.
De wolf en de vos naderden de boerin. ‘Goede vrouw, heeft u enkele kippen in
huis?’, vroegen ze haar. ‘Wij hebben niet de intentie om er veel te nemen. Eén voor
elk van ons volstaat.’
‘Wat mij betreft, ik ben vegetariër,’ vervolgde de aap, ‘ik ben al tevreden met een
mandje tuinbonen.’
‘U bent welgekomen,’ antwoordde de boerin. ‘Geeft u de moeite om binnen te
komen alstublieft. Het is eigenaardig dat prominenten hier passeren. Het is voor mij
Tiecelijn, 20, 2007

309
een onverhoopte eer.’ Nadat ze bij de boerin binnen waren gegaan, aten de wolf en
de vos elk een kip, en de aap verorberde een schotel tuinbonen. Maar eens hun
maaltijd beëindigd, voelde geen van hen zich voldaan.
‘Hebt u geen schaap?,’ vroegen de wolf en de vos nogmaals. ‘Een schaap is niet
meer waard dan kippen.’ ‘En pindanootjes?,’ voegde de aap eraan toe. ‘Ik ben niet
veeleisend. Ik houd niet van dure gerechten.’
‘Ik heb een schaap en pindanootjes,’ antwoordde de boerin. ‘Bedient u, bedient u!’
De wolf en de vos verdeelden het schaap, terwijl de aap zich ten goede deed aan
een halve mand nootjes en de rest in een meegebrachte zak stak. Maar geen enkele
van de drie kameraden was voldaan.
‘Hebt u geen varken?’, vroegen de wolf en de vos. ‘Kastanjes zouden voor mij al
een goede zaak zijn,’ zei de aap.
‘Ik heb inderdaad een varken dat net is vetgemest. Ik ging u zelfs vragen om
ervan te proeven. Ik heb tevens een grote provisie kastanjes in een mand. De wolf
en de vos aten het varken op. De aap legde de helft van de mand kastanjes in zijn
zak. Daarna at hij de rest op, die hij uitstekend vond. Maar geen van de drie kameraden
had een volle buik en ze maakten zich kwaad. ‘Breng ons uw koe,’ eisten de
wolf en de vos. ‘Ik moet noten hebben,’ beval de aap. De boerin bracht haar koe en
bracht noten. Maar dat volstond niet om de eetlust van onze drie personages te
remmen.
‘Wat hebt u nog?,’ vroegen ze. ‘Ik heb nog één ding,’ antwoordde de boerin, terwijl
ze een bijl nam, waarmee ze gewoonlijk hout hakte. Zij had nog nooit iemand
zo snel naar buiten zien stormen, zoals de wolf, de vos en de aap.
Deze fabels van Fong Siue-Fong veroordelen zonder uitzondering en zonder pardon
de vijanden van het volk, tot welke klasse ze ook behoren, zowel de bureaucraten
als voortbrengers van reactionaire cultuur, de uitbuiters van het volk en de
vreemde imperialisten. Ik voel een zekere verwantschap tussen Fong Siue-Fong en
‘Willem die Madocke makede’. Beiden vertoefden in de nabijheid van de ‘Hogere
Regionen’ en wisten heel goed wat er bij het gewone volk in het dagelijkse leven
gebeurde. Beiden gebruikten dieren om de mens een masker op te zetten.
De vos trekt in deze verhalen steeds aan het langste eind en is de triomfator.
Stekene, 21 augustus 2007
1. Geciteerd uit: De Gele Orkaan. Schetsen verzameld door Valère Rondelez, missionaris van
Scheut in 1947. We lezen in het boek over de belevenissen van de paters scheutisten in hun
missiegebied in Mongolië na het wegtrekken van de Japanners en volgend op hun confrontatie
met de Chinezen.
Op de website Run Run Shaw Librairy van de City University of Hong Kong staat vermeld: Fong,
Siue-Fong 1903 – is not used in this library catalog. Feng, Xuefen, 1903 – is used instead.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Taf van Duffel
Discussie tussen dieren uit het Reynaertverhaal
‘Het Fonds heeft ons de das omgedaan,’ beseft Grimbeert. ‘Het is dan ook een wolf
in een schaapsvacht,’ meent Isegrim. ‘Het redeneert als een kip zonder kop,’ klaagt
Coppe. ‘Als men de vos niet vangen wil, kan men geen honden vinden,’ stelt
Reynaert. ‘’t Is om op de aap te schieten,’ hekelt Botsaert.
‘Wij zitten met een kater,’ oppert Tibeert. ‘Wij zijn bij de beer gedaan,’ repliceert
Bruun. ‘Wij worden behandeld als een hond,’ jankt Courtois; terwijl Botsaert
schimpt: ‘Wij zijn de aap in het spel. Wij staan voor aap.’ Terwijl Nobel opvliegt als
een briesende leeuw, Courtois tekeer gaat als een razende hond, Cantecleer zo
rood ziet als een haan, Cuwaert zo blo als een haas…, Pancer de koude bever
krijgt, Roede loopt als een kip die haar ei niet kwijt kan, vindt Bruneel dat Tiecelijn
die ezelsstamp niet verdient.
‘Wij worden voor de leeuwen gegooid,’ brult Nobel. Inderdaad, ‘wij worden voor
de wolven gegooid,’ huilt Isegrim. ‘Nochtans zijn wij niet als geen hongerige raaf
geweest,’ krast Tiecelijn. ‘Wij hebben nooit de gebraden haan uitgehangen,’ roept
Cantecleer.
‘Maar ja,’ sneert Rijn, ‘een blode hond wordt zelden vet.’ ‘Wie een hond wil slaan,
vindt allicht een stok. Wij zullen het nooit weten waar de hond gebonden ligt.’
‘Wij zijn aan een kwade ram gebonden,’ mekkert Belijn. ‘Wij kunnen toch niet dik
in de beer zitten,” merkt Bruun op. ‘De raven zullen u geen brood brengen,’ zucht
Tiecelijn.
‘Al heb ik de aap binnen,’ verkondigt Firapeel, ‘toch zal ik de aap niet aanspreken.’
Ik ook heb een dikke hond opzij liggen, blaft Courtois, maar ik zal mijn hond
niet loslaten.’
‘Het zal dan wel een witte raaf worden,’ treurt Tiecelijn. ‘Och,’ filosofeert Cuwaert,
‘veel honden zijn des hazen dood’. ‘Je weet hoe de hazen lopen, maar je kunt nooit
weten hoe een koe een haas vangt.’
‘Men moet een oude aap geen muilen leren trekken,’ grijnst Firapeel. ‘Worden wij
met een vossenstaart gegeseld?’ vraagt Reynaert zich af.
Wij weten het niet, maar alleszins mogen wij onze vossenstaart niet laten hangen.
Het jaarboek Tiecelijn moet als een echte witte raaf verschijnen.
‘Wij moeten vermijden dat er geen haan meer naar kraait,’ pleit Cantecleer. ‘Wij
zullen moeten vechten als een leeuw,’ oordeelt Nobel. Zal hij het leeuwendeel voor
zijn rekening nemen?
Naar het ‘gezegde woord’ te boek bij Van Dale.
Lochristi, juli 2007
310
Tiecelijn, 20, 2007

Paul Verhuyck
Twee tekstkritische notities
Renart II v. 5 en Reynaert v. 6
Rik van Daele vraagt een spits stukje voor Tiecelijn 76, jaargang 20, slotnummer
3/4, het laatste trimestrieel nummer.
Tiecelijn is een voortreffelijk en uniek tijdschrift. Dat wil ik even gezegd hebben.
Voor het overige is hulde aan Tiecelijn en aan Rik van Daele al te evident. Al te evident
is ook het gifgroen, anarchistisch beschimpen van de overheid, die middels de
adviescommissie van het VFL Tiecelijn niet meer wil subsidiëren.
Dit gezegd zijnde, wil ik twee kleine tekstkritische notities bij de Reynaertmaterie
maken, één over de Franse, één over de Vlaamse. Het zijn twee kleine ergernisjes
die ik al lang koester, maar nu kwijt wil.
Roman de Renart, branche II, vers 5
De branche II geldt als de eerste Renart-tekst. Kun je nagaan hoe aleatoir de nummering
van de Franse branches is. De tekst werd toegeschreven aan Pierre de
Saint-Cloud en gedateerd 1174-1177. Zoals de meeste Reynaerdofielen weten, zijn
zowel de attributie als de datering al vaker op de helling gezet. In dit heikele wespennest
wil ik mij niet wagen. Ik wil alleen iets zeggen over vers 5:
De Tristan qui la Chievre fist.
Alle handschriften geven als derde woord qui, behalve twee: que (Strubel) en dont
(Roques). 1
De context is eenvoudig weer te geven. In de proloog richt de anonieme auteur
zich tot zijn toehoorders en somt een aantal literaire werken op, die hij bij zijn
publiek bekend acht, zoals het verhaal van de ontvoering van Helena door Paris,
fabliaux (boerden) en chansons de geste (jeesten). In dat rijtje hoort bovenstaand
vers 5 thuis, waar Tristan ter sprake komt.
Nogmaals vers 5 met vers 6 erbij:
De Tristan qui la Chievre fist
Qui assez bellement en dist.
311
Vertalen is interpreteren, luidt het gezegde. Dat geldt zeker hier. Alle hogervermelde
edities vertalen ongeveer hetzelfde:
les aventures de Tristan d’après le beau récit de La Chièvre.
In het Nederlands komt het neer op: het mooie Tristanverhaal geschreven door de
heer La Chièvre, meneer De Geit.
Foulet 1914 begreep het ook al zo: La Chèvre heeft Tristan geschreven.
Tiecelijn, 20, 2007

Roques 1951: La Chievre, auteur van een verloren roman over Tristan.
Dufournet-Méline 1985 vragen zich af: de roman, geschreven door de heer La
Chièvre is niet bewaard; heeft hij wel ooit bestaan?
Tregenza, in een klein artikeltje (MLR 1924) maakt het wel erg bont: hij meent dat
zowel Béroul, de Tristanauteur, als Pierre de Saint-Cloud een verloren Tristanroman
gekend hebben, geschreven door La Chièvre (omdat er enkele gelijkenissen tussen
de Tristan van Béroul en de Renart zouden zijn).
Williams (BBSIA 1972) meent dat Le Chèvre (sic) geen persoon, maar een titel is.
Strubel 1999, p. 1104, verwijzend naar het artikel van Lodge in Romania 1983,
vraagt zich af of we que of qui moeten lezen. Met que gaat het over een verloren
werk over Tristan, geschreven door een onbekende auteur La Chèvre. Maar als we
qui lezen, gaat vers 5 over Tristan die ‘de geit deed’, d.w.z. Tristan die, waanzin
veinzend, zich als geit vermomde om ongezien zijn geliefde Yseut te kunnen ontmoeten,
want ook in de Folie Tristan vermomt hij zich. Lodge: Tristan hangt de zot
uit, speelt de geit, een gek beest.
Een onbekende auteur, een onbekend werk, een onbekende vermomming. Ik
geloof er niets van. Waarom zo moeilijk doen? Voor mij is de oplossing zonneklaar.
Als we gewoon met de manuscripten lezen:
De Tristan qui la chievre fist,
312
d.w.z. met Tristan als auteur en Chèvre = Chèvrefeuille als verhaal, dan is dit een
verwijzing naar Tristan die Chèvrefeuille, Oudfrans Chievrefeuil, geschreven heeft,
zoals gemeld door Marie de France, de oudst bekende Franse dichteres, die circa
1165 een verhalenbundel uitbracht, de Lais, bestaande uit twaalf liefdessprookjes.
Marie de France zegt zelf dat haar verhalende lais gebaseerd zijn op lyrische lais
(het woord lai is verwant met ‘lied’). Verhaaltjes die verwijzen naar vroegere, verloren
gegane liedjes.
Chievrefeuil, het kortste lai, gaat over Tristan die eens te meer op een stiekeme
manier zijn geliefde koningin Yseut wil ontmoeten en daartoe een kamperfoelie, un
chèvrefeuille, op haar weg legt, verstrengeld in een hazelaar. Zijn symbolische
boodschap is: kamperfoelie en hazelaar leven in symbiose; wij ook:
Ma belle amie si est de nus
Ni vus sans moi ni moi sans vus. [vv. 77-78]
Mooie vriendin, zo vergaat het ons
U niet zonder mij, ik niet zonder u.
Op het einde van dit lai zegt Marie de France dat ze het navertelt naar Tristan, die
als vaardig harpspeler het lied voor het eerst gecomponeerd heeft, om de vreugde
van het weerzien met zijn geliefde te herdenken:
Tristram ki bien saveit harper
En aveit fet un nuvel lai. [vv. 112-0113]
Dat lai, voegt Marie de France eraan toe, heet in het Engels Gotelef = Goat + leaf;
in het Frans chievrefeuil = kamperfoelie = etymologisch ‘geitenblad’. Tristan was
Tiecelijn, 20, 2007

(fictioneel uiteraard) een dichter, muzikant en componist. We kennen – zij het indirect
– één werk van hem: le lai du chievrefeuil.
Het idee la chievre te lezen als een verwijzing naar het Lai du Chievrefeuil, werd
in 1826 al geopperd door Méon in zijn editie van de Roman de Renart (de eerste
ooit), en overgenomen door Paulin Paris in zijn Renart-vertaling voor zijn kleindochter
uit 1861. Maar sinds Foulet 1914 en Tilander 1923 leest men liever que,
ondanks de quasi-unanimiteit van de handschriften, en is La Chievre een fantoomauteur
geworden! 2
Van den vos Reynaerde, vers 6
Het Comburgse handschrift geldt als het beste, maar niet in vers 1 en vers 6. In vers
1 is Madock na rasuur vervangen door vele bouke; in vers 6 staat nog eens de
naam van Willem:
Die Willem niet hevet vulscreven.
Deze ‘mededeling rammelt aan alle kanten’, (Janssens-Uyttersprot 1991), gegeven
het beroemde vers 1:
Willem die vele bouke maecte.
In het Dyckse handschrift luidt vers 1, zoals bekend:
En vers 6:
Willam die madocke makede.
313
Die arnout niet en hadde bescreven.
In de kritische edities worden de twee handschriften gecombineerd tot:
Die Arnout niet hevet vulscreven.
Dit vers 6 heeft zoals bekend destijds geleid tot de mening dat Arnout/Aernout de
eerste schrijver-vertaler van de Reynaert was, en wel tot vers 1885 – en dat Willem
die tekst heeft bewerkt en voltooid. Dit gedachtespinsel wordt nu niet meer gevolgd.
Maar Arnout dan? Alweer een onbekende auteur van een onbekend werk? Alweer
een spook?
Neen, niet als men A(e)rnout als een kopiistenfout voor Pernout leest. Deze suggestie
is in de geschiedenis van het Reynaertonderzoek al vaker gedaan. Ik heb
hier niets aan toe te voegen, behalve mijn persoonlijke, intieme overtuiging: doen!
Arnout = Pernout.
Pernout = Perrout/Perrot.
Immers, Willem vertaalt de beginverzen van zijn Van den vos Reynaerde uit het
Frans, uit Li Plait, de eerste branche van de Roman de Renart. De Franse schrijver
van Li Plait meldt in de eerste verzen dat ene Pierrot/Perroz/Perrot niet alles over
Renart verteld heeft (reden voor Foulet e.a. om de anonieme auteur van de ‘oud-
Tiecelijn, 20, 2007

ste’ branche te vereenzelvigen met Pierrot – en Pierrot vervolgens met ‘Pierres qui
de Saint-Clost fu nez’, genoemd in de XVIe Franse branche! Over Forschungsgeschichte
gesproken!).
De structuur van de Franse en Vlaamse inleidingen is hier opvallend parallel.
Waarom zou dat dan ook niet gelden voor Pernout/Perrot? Paleografisch is de verwarring
goed mogelijk geweest; bovendien werd per of par vaak afgekort door een
p met een streepje. Pnout kan als Arnout/Aernout gelezen of begrepen zijn.
Vandaar mijn reynaerdelijke oproep: makkers, staakt uw wild geraas. Zoek niet
verder, doe niet moeilijk. Arnout is een leesfout/schrijffout voor Pernout, Perrot,
Pierre, al dan niet van Saint-Cloud – voor Pierke, zoals Boontje hem noemde.
Voilà. Oef. Ik ben van mijn ergernisjes af. Nu zitten anderen er wellicht mee.
Het gaat twee keer om een intuïtie die niet nieuw is, twee keer om een intieme
overtuiging, twee keer om een evidentie, gestoeld op impliciete presupposities, die
even onbewijsbaar als onweerlegbaar zijn (dat is tegelijk de kracht en het gevaar
van evidenties). Toch geef ik deze twee kleine tekstkritische nootjes voor verbetering
vatbaar, in de hoop dat deze elucubraties anderen opnieuw aan het denken zetten.
Tegen de tijd dat Tiecelijn een jaarschrift is geworden.
Graauw, 2 augustus 2007
Noten
314
1. Ed. Dufournet 1970; ed. De Combarieu du Grès & Subrenat 1981; Dufournet-Méline 1985,
alle drie naar de ed. van de alfa-groep, Martin 1882-1887.
Ed. Roques II, 1951, editie van de beta-groep: branche II is hier branche III, v. 3737: De
Tristant dont La Chievre fist.
Ed. Fukumoto-Harano-Suzuki 1983-5; gedeeltelijke heruitgave Biancotto 2005, ed. van de
gamma-groep: branche II is hier branche I.
Ed. Strubel & c, 1998, naar composiethandschrift, waar de branche VIIa heet: De Tristan que
La Chievre fist.
2. Trouwens, qui of que maakt niet veel uit. In het Oudfrans van de twaalfde eeuw immers werd
que (lijdend voorwerp) voor qui (onderwerp) gebruikt en qui voor que. Daar zijn ook voorbeelden
van in de Roman de Renart.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Erwin Verzandvoort
Verbaasd over veelzijdigheid, ongrijpbaarheid
en schoonheid
20 jaar Tiecelijn. Dat is voor mij: 20 jaar lang iedere keer weer verbaasd zijn over
de veelzijdigheid, ongrijpbaarheid en schoonheid van deze eeuwenoude vos.
Ontelbare wetenschappelijke artikelen, vele artikelen over recente vondsten, mooie
vertalingen, onder andere uit het Frans. Een degelijke bibliografie; boeiende themanummers
zoals het fascinerende brievennummer.
En de illustraties! De iconografische traditie van Reynaert is veelzijdig, gevarieerd
en welhaast niet te overzien qua omvang. Ook altijd boeiend zijn de meer toeristische,
streekgebonden artikelen en mededelingen. Dat Reynaert ‘leeft’, actueel is en
een bindende factor vormt in een streek komt hierin heel goed tot uiting. Voor mij
als Nederlander was dit altijd heel interessante lectuur.
20 jaar Tiecelijn heeft ook verbindend gewerkt onder de abonnementhouders. Er
zijn vriendschappen door ontstaan die ik niet meer zou kunnen missen. Door
Tiecelijn is de algemene en wetenschappelijke belangstelling voor Reynaert gestimuleerd,
en verder uitgebouwd en voor een groot publiek gepropageerd.
Door Tiecelijn is Reynaert de vos een literaire ‘heer van stand’ geworden, staande
tussen en naast andere genootschapliteratoren, zoals Louis Paul Boon, Stijn
Streuvels, Felix Timmermans, Louis Couperus, Godfried Bomans, Willem Elsschot,
Willem Frederik Hermans. Dat is Karel en Beatrijs nog niet gelukt.
Rosmalen, 14 augustus 2007
315
Tiecelijn, 20, 2007

Houtgravure van Antoon Vermeylen. Cadeau steunende leden van Tiecelijn in 2004.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 5
VOSSENHISTORIES
Vor Jahrhunderten hätte ein Dichter das gesungen?
Wie ist das möglich? Der Stoff ist ja von gestern und
heute.
Johann Wolfgang von Goethe (1794)
Tiecelijn, 20, 2007

■ Nicole van Duyse
318
10 jaar Intergemeentelijk
Project Het Land van Reynaert
Beste genodigden, leden en sympathisanten van het Intergemeentelijk Project Het
Land van Reynaert, kenners van de vos Reynaert,
Met een groot genoegen heet ik jullie allen hartelijk welkom op de academische zitting
ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het Intergemeentelijk Project Het
Land van Reynaert. Bij het binnenkomen van het gemeentehuis wilden we jullie al
op een gepaste manier onthalen, door één van de figuren uit de Vos Reynaerde in
de huid van Frans Hakkemars.
Het is mooi voor de gemeente Stekene om het voorzitterschap van het intergemeentelijk
samenwerkingsverband op deze wijze te kunnen afronden. Vorig jaar is
ons gevraagd om, één jaar vroeger dan voorzien, het voorzitterschap over te
nemen, waar we met plezier positief op geantwoord hebben.
Stekene heeft, zoals vele Wase gemeenten, affiniteit met Reynaert. Het mooie
Reynaertbeeld op de kop van het perkje in de Polenlaan, de groep Reynaertbeelden
in de Nieuwstraat uit 2004, het mooie houten beeld van Albert Poels in de ceremoniezaal
en het wandtapijt in ons gemeentehuis, de fraaie Reynaertbanken bij de
bibliotheek en bij de toegang van het Stropersbos, de Reynaertstraatnamen in
Kemzeke, waar ook het Nobelkoor, de volksdansgroep Reintje Vos en restaurant
Het Reintje huizen. Bij de jaarlijkse Herman Heyse-lezing komt tweejaarlijks het
thema van de vos Reynaert aan bod. En dan is er nog Willem van Boudelo.
Het Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert bestond in november 2006
precies tien jaar. Het is toeval, maar het is fijn dit hier te kunnen vieren, omdat de
allereerste verkennende samenkomst in verband met de oprichting plaatsvond in
Stekene, met name op 23 januari 1996 en dit onder voorzitterschap van toenmalig
burgemeester Herman Rollier.
De eigenlijke stichtingsvergadering vond plaats op 7 november 1996 in het stadskantoor
te Hulst onder leiding van burgemeester Antoine Kessen en wethouder Paul
Weemaes. Daar werd de oprichtingsakte ondertekend. De Hulsterse wethouder van
Cultuur en Toerisme werd de eerste voorzitter tot eind december 1997. Daarom
hadden we aan hem gevraagd om een toespraak te houden over de oprichting van
het IGP. Wegens gezondheidsredenen is hij verhinderd en daarom zal ik zijn taak
overnemen.
Tiecelijn, 20, 2007

319
Om het geheugen even op te frissen: het Intergemeentelijk Project Het Land van
Reynaert is een grensoverschrijdend, cultureel samenwerkingsproject tussen
gemeenten boven en onder de Belgisch-Nederlandse grens. Leden zijn alle Wase
gemeenten, met name Lokeren, Sint-Niklaas, Kruibeke, Beveren, Moerbeke, Sint-
Gillis-Waas, Stekene, Temse, Waasmunster, Destelbergen en Lochristi en de
Zeeuws-Vlaamse gemeenten Hulst en Terneuzen (Axel tot de fusie). De vzw
Tiecelijn-Reynaert (thans vzw Reynaertgenootschap) is eveneens lid en adviseert
bij de werking.
Van bij de start werden de volgende doelstellingen geformuleerd: (1) De gemeenten
in het Land van Reynaert streven naar een gezamenlijke promotie van de streek
en naar een gezamenlijke promotie van het verhaal van Van den vos Reynaerde.
(2) De gemeenten streven naar een afstemming van de grote variëteit aan initiatieven
met betrekking tot de Reynaert. Zij onderhouden hiertoe contacten met de lokale
initiatiefnemers. Hierbij wordt gedacht aan manifestaties, museale projecten, toeristische
routes, podiumproducties, documentatiecentra, enzovoort. (3) De gemeenten
streven naar een organisatie van intergemeentelijke grensoverschrijdende activiteiten.
Het voorzitterschap wordt jaarlijks doorgegeven, waarbij elke voorzittersgemeente
eigen klemtonen legt.
Een aantal items lopen als een rode draad door alle jaren heen. Er is in de eerste
plaats de gratis halfjaarlijkse nieuwsbrief met Reynaerdiaanse wetenswaardigheden.
Lieven Dehandschutter en later Lucien Bats waren verantwoordelijke uitgever,
Rik van Daele was van bij het eerste nummer samensteller en eindredacteur.
De raad van bestuur fungeerde als redactieraad. Vervolgens was er de website
www.landvanreynaert.com, waar de lezer onder andere de tekst van de laatste twee
nummers vindt.
Een van de meest opvallende realisaties is het stripverhaal Reynaert de Vos uit
1999. De Zeeuws-Vlaamse (van Antwerpen afkomstige) illustrator Kris de Roover
heeft bewust herkenningspunten uit de geschiedenis van de streek in de tekeningen
verwerkt. In het openingstafereel kijkt Nobel bijvoorbeeld naar zijn koninklijke
burcht, voor de gelegenheid het Gravenkasteel van Rupelmonde. Kris de Roover en
auteur Marcel Ryssen hebben het Middelnederlandse verhaal getrouw naverteld,
zodat de didactische verwerkingsmogelijkheden groot zijn. De tekeningen van Kris
de Roover zijn verfijnd en genuanceerd. Marcel Ryssen schreef een leesbare en
smakelijke Reynaertbewerking die erg evenwichtig is en leest als een trein. Het verhaal
is bedoeld voor de 8- tot 80-jarigen. Zij krijgen geen lauwe vos te zien, maar
een genadeloze individualist. Momenteel is de voorraad uitgeput. Een volgende
druk komt eraan.
Als we de geschiedenis van het Intergemeentelijk Project (IGP) overschouwen,
dan leverde elk voorzitterschap wel iets bijzonders op.
In 1996 en 1997, onder voorzitterschap van Paul Weemaes, wethouder van
Cultuur van de initiatiefnemende gemeente Hulst, werd een eigen folder uitgegeven,
was er de keuze van het logo (met als basis de Reynaertfiguur uit het ex libris
van P. Prokoviv uit de Oekraïne) en werd het voorzitterssymbool ontworpen, een
gekleurd Koning Nobelbeeld in terracotta van Ernest van Huffel. Dit beeldje gaat
ieder jaar mee met de nieuwe voorzitter en wordt in een openbare ruimte geëxposeerd.
Ook in de eerste jaren was er de spreiding van de tentoonstelling Reynaert
de vos in prent en exlibris.
Tiecelijn, 20, 2007

320
In 1998 was Patrick van Rijsselberghe, schepen van Cultuur van Lokeren de tweede
voorzitter. Onder het thema Het jaar van de vos werden tal van activiteiten georganiseerd
met als onbetwistbaar hoogtepunt de tentoonstelling Als de vos de passie
preekt in het Stedelijk Museum van Lokeren (samenstelling door Rik van Daele
en Alexander Schwarz). Verdere blikvangers waren onder andere een
Reynaertcursus voor gidsen en geïnteresseerden, de presentatie van de wandelgids
Reynaertland (Streek-GR rond de vos) te Lokeren en van de Suske en Wiskestrip
De rebelse Reynaert en de dichtbundel Dansen met een vos van Emma
Crebolder te Hulst. In Lokeren opende het Reynaertcentrum in Huis Thuysbaert en
in Hulst was er de Reynaerts Historische Week.
In 1999 was Sint-Niklaas aan de beurt met als voorzitter schepen van Cultuur
Lieven Dehandschutter. Met de persvoorstelling van het Reynaertstripverhaal te
Hulst, het herinrijden van de vernieuwde Reynaertautoroutes en de uitgave van de
Reynaertbrochures in het Nederlands, Frans en Duits i.s.m. Toerisme Oost-Vlaanderen
was 1999 een druk jaar.
In 2000 nam burgmeester Antoine Denert van Kruibeke de fakkel over en realiseerde
in zijn eigen gemeente de Reynaertlijn: in negentien bushokjes van De Lijn
in Groot-Kruibeke werden Reynaerttaferelen door de schoolkinderen gemaakt
onder leiding van kunstenares Hilde Metz. In 2000 speelde de vos een rol tijdens
de millenniumviering in Daknam en werd zijn beeld (van Albert de Smedt) ingehuldigd
nabij de kerk van Temse-Velle.
In 2001 belandden we terug over de grens in Axel met als voorzitter gemeentesecretaris
Tineke Luijendijk-Bergwerf. Axel plaatste een erg fraai Reynaertreliëf van
de Zeews-Vlaamse kunstenaar Ronny Ivens, Reynaert en de viskar. In 2001 werden
nieuwe Reynaertbeelden te Hijfte geplaatst. Het IGP bracht een eigen
Reynaertprentbriefkaart op de markt, die verkrijgbaar was in alle toeristische kantoren.
Hoogtepunten in 2001 waren de opening van de rondreizende tentoonstelling
Reinaerts streken in Huis Thuysbaert te Lokeren (met de financiële steun van het
IGP) en een internationaal bezoek aan de stad en de universiteitsbibliotheek
Münster, met ontvangst op het stadhuis. In de universiteitsbibliotheek werd het originele
Dyckse Reynaerthandschrift aan de aanwezige bestuurders getoond (zie
persbericht p. 321).
Reynaertbank met tafereel van Kris de Roover, Haus der Niederlände, Münster.
Tiecelijn, 20, 2007

Het bezoek van het Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert aan de stad Münster
was nieuws in de lokale pers: v.l.n.r. burgemeester Antoine Denert (Kruibeke), prof. dr. Amand
Berteloot, Tineke Luijendijk (gemeentesecretaris Axel), Lucien Bats (voorzitter Toerisme
Waasland), wethouder Paul Weemaes (Hulst) en ere-gemeentesecretaris Georges van
Dooren (Stekene).
Tiecelijn, 20, 2007

322
In 2002 werd Peter Deckers, schepen van Cultuur en Toerisme van de gemeente
Beveren, voorzitter. De bonte (Reynaert)avond met zangers, acteurs en vertellers
naar aanleiding van de overdracht te Axel staat nog in het geheugen van de aanwezigen
geprent. Op 10 juni 2002, in de vroege morgen, werd een gedemonteerde
Reynaertbank naar een binnenschip in Rupelmonde gedragen met als bestemming
Münster. In samenspraak met het stadsbestuur kreeg de bank een fijne plaats bij
het Haus der Niederlände in het centrum van de stad. 2002 stond in het teken van
de opvoeringen van de gloednieuwe Reynaert, De Vosical in cultuurcentrum Ter
Vesten in een regie van Johan de Paepe. Het werd een groots totaalspektakel met
films, lezingen en tentoonstellingen. Ook de bibliotheek en diverse scholen namen
deel aan het initiatief. In 2003 kreeg deze voorstelling de Wase persprijs voor het
evenement van 2002. Op pinkstermaandag 2002 ontving de stichtende voorzitter,
Paul Weemaes, in Kruibeke de begeerde onderscheiding van ridder in de Orde van
de Vossenstaart.
André de Groote, schepen van Cultuur van Destelbergen, werd voorzitter in 2003.
Onder zijn impuls kreeg het IGP een eigen website. De raad van bestuur van het
IGP bezocht Utrecht en Den Haag. De International Reynard Society bezocht
Kruibeke, Sint-Niklaas en Hulst ter gelegenheid van zijn congres in Louvain-la-
Neuve. In 2003 werd een gemeenschappelijke literaire bustocht van het IGP met
Tiecelijn-Reynaert en Toerisme Waasland gereden met als centraal thema Anton
van Wilderode. De tocht sloot met een bezoek aan Destelbergen.
Buurgemeente Lochristi mocht het voorzittersbeeldje uitstallen in 2004. Joachim
Boon, schepen van Cultuur van de gemeente, werd voorzitter. Tijdens het voorzittersjaar
werd het didactisch ‘vossenspel’ van de Stichting Ryckevelde te Hulst en te
Lochristi voorgesteld. Het werd bezorgd aan diverse scholen in de aangesloten
gemeenten van het IGP. Lochristi organiseerde een bustocht, diverse lezingen en
een Reynaertweekend met voordracht van Bart Cafmeyer en tentoonstelling in de
zaal Hermeline te Hijfte.
Marc Fruytier, schepen van Cultuur en Toerisme uit Moerbeke, mocht in 2005 het
voorzitterschap op zich nemen en als ondervoorzitter van Toerisme Waasland ook
50 jaar Toerisme Waasland vieren. In Moerbeke vond een grote Reynaertfietshappening
in het kader van de verjaardag van Toerisme Waasland plaats en werd in het
park een eigen Reynaertbank geplaatst. In Hulst plaatste men in de schaduw van
de basiliek het beeld De historie der dieren van Luc Ingels.
Wij ronden in Stekene het tienjarig bestaan (2006) af met de ondersteuning van
het openluchtspel Duel tussen list & macht, geregisseerd door directeur Marc Boon,
in de Broederschool te Stekene. De raad van bestuur bracht een bezoek aan de
Uilenspiegel- en Maerlantgemeente Damme en aan Sint-Laureins, de Reynaertgemeente
uit het Meetjesland, om er de beelden van de uit Stekene afkomstige
kunstenaar Chris Ferket te bewonderen. In Stekene werd in 2006 onder andere ook
de Wandelboom in samenwerking met de vzw Grote Routepaden ingehuldigd op de
plaats waar in 2004 de Reynaertbeeldengroep van Albert de Smedt werd onthuld.
Begin 2007 neemt Stekene afscheid van het voorzitterschap met de plaatsing van
een Reynaertbeeldengroep in cortenstaal voor de gemeentelijke basisschool te
Kemzeke.
Ter gelegenheid van deze verjaardag menen we dat het opportuun is om de exlibristentoonstelling
Reynaert de vos in Stekene te plaatsen. Nadien verhuist deze
expositie, die het resultaat is van de Internationale Exlibriswedstrijd 1996 van de
vzw Tiecelijn-Reynaert (vzw Reynaertgenootschap) naar de hoofdbibliotheek. Ze
Tiecelijn, 20, 2007

323
wordt daar aangevuld met ex librissen van Reynaertverzamelaars en de Reynaertboeken
uit de collectie Maurice Nonneman. Aan deze tentoonstelling verleenden
Graphia, het Internationaal Exlibriscentrum, de vzw Reynaertgenootschap en de
heemkundige kring d’Euzie hun gewaardeerde medewerking, waarvoor onze welgemeende
dank.
Tot slot wil ik meegeven dat de meeste aangehaalde Reynaertactiviteiten (en de
vele andere, niet vermelde) op touw werden gezet en werden uitgevoerd met de
medewerking van de scholen en de lokale verenigingen uit de diverse gemeenten.
We eindigen met een dankwoord, eerst en vooral aan alle voorzitters, aan de leden
en alle medewerkers die zich geheel vrijwillig hebben ingezet voor de goede werking
van het IGP. En natuurlijk kunnen we dan ook niet nalaten, en niemand zal me
dit kwalijk nemen, om Rik van Daele te vermelden, dé stuwende kracht die met niet
aflatende ijver en gedrevenheid de impulsen geeft aan deze vereniging, Rik, uit
naam van alle aanwezigen een hartelijk dankjewel! Alsook een woord van erkentelijkheid
aan de vroegere gemeentesecretaris van Stekene, de heer Georges van
Dooren, die reeds lange tijd (in opvolging van Karel Verelst uit Sint-Gillis-Waas)
penningmeester is, en aan Lucien Bats, die ondertussen zes jaar secretaris is, en
aan zijn voorganger Lieven Dehandschutter. Zij waren als voorzitter van Toerisme
Waasland secretaris van de vereniging.
Tot slot wens ik iedereen nog een fijne avond toe.
Nicole van Duyse, voorzitter 2006 en schepen van Cultuur te Stekene
Toespraak te Stekene op 8 december 2006
n.a.v. 10 jaar Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert
Poppenspeler Frans Hakkemars verwelkomde de aanwezigen in Stekene op 8 december
2006.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Jack van Peer
De ex-libristentoonstelling Reynaert de Vos
afb. 1
324
Mijnheer de burgemeester, mevrouw de schepen,
Mijnheer de voorzitter,
Beste Reynaerdisten, ex-librisfanaten en straks (hopelijk) nieuwe gepassioneerde
ex-libriseigenaars,
Als voorzitter van Graphia vzw, dé Belgische vereniging van en voor ex-librisverzamelaars
en -kunstenaars, ben ik u allen zeer erkentelijk voor de spreektijd die mij
hier wordt gegund. Ik zal hiervan geen misbruik maken, zeker geen vossenstreken
uithalen en absoluut, in diens sporen, mezelf niet aan de galg praten. Karakterieel
zou mij dit best passen, wat overigens ook mijn actueel genoegen versterkt, nu mij
de touwtjes hier in handen werden gegeven en ik vrijpostig over uw duurbare tijd
kan beschikken in de wetenschap dat jullie die uit hoffelijkheid, gastvrijheid en
wegens de etiquette niet zullen terugeisen. Kortom ik weet als een vos de passie te
preken.
Dergelijk schelms gedrag ligt trouwens aan de basis van mijn adoratie voor het
anekdotische in de Reynaertverhalen enerzijds, en de fundamenten van het ex libris
anderzijds. Eerst zal ik even stilstaan bij wat een ex libris is. Een ex libris of boekmerk
is een door grafische kunstenaars ontworpen eigendomsmerk dat door
iemand die zijn boeken koestert, ook in zijn of haar boeken wordt gekleefd. Zo kan
men in een oogopslag, of met een knipoog, zien aan wie het boek toebehoort. De
tekst en/of de illustratie op een ex libris vertelt meestal iets over de eigenaar ervan
(beroep, hobby, karakter...) of over de auteur en vaak ook over het thema van het
boek waarin het ex libris wordt gekleefd. In deze definitie zit meteen de genetische
identiteit van ‘het boekmerk’. De binding van het ex libris als ‘boekmerk’ met het
boek dat men koestert is onlosmakelijk. Deze benadering van het ex libris schenkt
meteen ook aan kunstenaar en bezitter een grotere en intensere emotionele en
anekdotische waarde. Ieder boekmerk ontstaat immers uit een soort symbiose tussen
de creativiteit van de kunstenaar en de gepersonaliseerde verwachtingen en
Tiecelijn, 20, 2007

325
identiteitsdrift van de eigenaar. Het is als het ware de zoete vrucht van een intensieve
en openhartige dialoog. Zo is het vanuit artistiek oogpunt voor velen een uitmuntende
en toegankelijke vorm van kleingrafiek, hetzij in een traditionele hoogdruk,
diepdruk of vlakdruk, hetzij in een meer moderne of gedigitaliseerde techniek
via de computer. Voor leken misschien even een verduidelijking. Bij hoogdruk wordt
met een snijmes of burijn alles weggesneden wat niet mag afdrukken (bijvoorbeeld
bij een houtsnede, houtgravure of linoleumsnede). Bij diepdruk daarentegen zal de
graveur in spiegelbeeld lijntjes op een plaat uitkrassen, die nadien met inkt worden
gevuld en dan afgedrukt worden (bijvoorbeeld een ets, aquatint of mezzotint).
Wanneer alles wat niet en wel moet afgedrukt worden in één vlak liggen, spreken
we van een vlakdruk, zoals steendruk of litho, of een zeefdruk.
Precies omdat deze ‘boekmerken’ aantrekkelijke en artistiek waardevolle grafische
kunstwerken zijn, worden ze ook verzameld en internationaal geruild.
Uiteraard houdt dit het gevaar in dat de essentie van het ‘eigendomsmerk’ ondergeschikt
wordt gemaakt aan de artistieke doelstellingen.
Aan de hand van de ex-libristentoonstelling Reynaert de Vos is het bijzonder eenvoudig
u op praktische wijze met deze definiëring te confronteren. De ex librissen
die u hier kunt bekijken, bestuderen, begrijpen en bewonderen, maar helaas nog
niet bezitten, zijn de iconografische vertalingen van de Reynaertverhalen. Het fascinerende
thema is de aanleiding en de boeiende verhaallijnen zijn de uitdaging om
de symbiose tussen de beeldende en de schrijvende kunstenaar te verwezenlijken.
In 1996 werd op initiatief van Tiecelijn in samenwerking met het Internationaal
Exlibriscentrum een wedstrijd uitgeschreven voor ex librissen gebaseerd op het
Reynaertverhaal. Dit is om en bij de 750 jaar na de vermoede publicatie van de literaire
creatie. 428 kunstenaars uit 35 landen hebben 764 ex librissen ingezonden,
waarvan de toenmalige juryvoorzitter, Gerard Gaudaen, getuigde dat het om topwerken
ging. U ziet op deze tentoonstelling een representatief staal van deze grafische
pareltjes en kunstwerkjes. Zowel aantal als geografische spreiding waren
sprekende getuigen van de populariteit van onze Wase schelm in andere continenten.
Hieruit mocht toen al blijken, wat u vandaag met uw talrijke aanwezigheid nogmaals
bevestigt, dat ‘de vos nog springlevend is’. Elke herschepping van de
Reynaertfiguur heeft een tijdsgebonden karakter. Ook in de ex librissen dragen de
personages de kenmerken van politieke, commerciële en toeristische functies. Niet
toevallig zaten bij de inzending eigendomsexemplaren op naam van Jean-Luc
Dehaene, Ruud Lubbers en ene Bill Clinton (toen nog zonder sigaar).
De dualistische benadering in de literatuur of Reynaert nu een doortrapte oplichter
en crimineel was, dan wel zou getuigen van puberaal gedrag van een overjaarse
tiener, weerspiegelt zich ook in deze kleingrafiek. Dit blijkt zowel uit eerder barokke
en zwaarmoedige prenten van voornamelijk de Oost-Europeanen zoals Batakov
en Ondreicka die zich op de ‘hofdag’ en ‘rechtszitting’ toespitsen. De Fin Hannula
(afb. 2) en de Nederlander Lou Strik symboliseren veeleer op speelse en cynische
wijze Reynaert als de manipulator van het Marionettentheater. U weet wel, ‘de
wereld is een schouwtoneel’ en Reynaert neemt daarin bij voorkeur het leeuwendeel.
In de meeste gevallen wordt hij echter vereenzelvigd met de kwaadheid. De
vos staat voor degene die door middel van het woord het kwaad verspreidt.
Daardoor wordt hij ook aan het machtssymbool gekoppeld. Ik verwijs daarbij terug
naar o.m. Dehaene en Clinton. Het harde zwart van de hoogdrukken, zoals bij
Antoon Vermeylen, accentueert dit. De hoogdrukken steken op hun beurt dan weer
af tegen een zachter en verschonender expressie van de etstechniek van bijvoor-
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 2
beeld Konstantin Kalinovich. Ik vestig vooral uw aandacht op de voortreffelijke
juweeltjes van Volkamer (afb. 1) en Szumarski, getalenteerde kopergraveurs, die
hun ex librissen ook consequent op klein en minutieus formaat houden, zoals het
ook voor een echt boekmerk past. Dit technisch zachtaardige en rustgevende vind
je ook terug in de schitterende litho die Chris Verheyen maakte voor Lode en Noëlla
Deurinck en waar de confrontatie van o.m. Cuwaert en Belijn als slachtoffers van
een heimelijke Reynaert wordt getoetst aan de confrontatie van de natuurelementen
vuur, lucht en water (afb. 3). Gelijktijdig is er een sentimentele confrontatie met
bijvoorbeeld de zwaarmoedige mezzotinten van de Rus Borovitsky. Ook het al dan
niet gebruiken van kleur zorgt voor diversiteit, maar ook voor wisselende emoties.
Kenmerkend voor bijvoorbeeld de Zuid-Amerikanen zijn de felle kleuren, die getuigen
van een ‘fel volk’. Zij verwijzen niet toevallig naar ‘de felle met de rode baard’.
De reeks van tegenstellingen lijkt trouwens wel oneindig. Zo krijg je de vos versus
de beer zoals sluw ten opzichte van lomp, of de vos versus Nobel, wat staat voor
de pathos ten opzichte van het statische.
Tiecelijn, 20, 2007

Merkwaardig toch hoe de meeste kunstenaars de vos zien als een wellusteling die
verleidt, zij het verbaal, zij het gemaskerd. Hij staat onbetwistbaar symbool voor de
tophit der ondeugden: de wreedheid, de trouweloosheid, het egoïsme, de schraapzucht,
de wellust en de afgunst. U herkent dit meteen. Het zou uit de nieuwste verhalenbundel
van Herman Brusselmans kunnen komen. Ze worden op voortreffelijke
wijze uitgebeeld door de Russische grootmeester Sergey Tyukanov, eveneens
voor Willy Feliers. Dezelfde karakteriële dualiteit vind je terug in een bravere thematische
benadering tegenover de meer erotische van David Bekker (overigens de
prijswinnaar) of Pavel Hlavaty, die daarvoor, dankbaar gebruik makend van de ‘verkrachtingsscène’
van Hersinde – of was het een verleidingsact? – en de halfslachtige
castratie van meneer pastoor door Tibeert de kater. Sommigen werken strikt
thematisch, anderen eerder verhalend. Een sterk staaltje van vakmanschap toont
Frank-Ivo van Damme met zijn Keltische letters, o.m. de letter Q voor
Reynaertfundamentalist Rik van Daele. Het Keltische schrift is uiteraard niet vreemd
aan de tradities van sagen en legenden waarnaar ook op dit vlak subtiel wordt
geknipoogd. Ik herhaal, het gebruik van dubbele bodems en de kunst om op een
natuurlijke wijze zoveel mogelijk suggesties op een kleine schaal te verwerken,
maakt het ex-librisfenomeen zo aantrekkelijk. Meer suggereren dan je wilt zeggen,
zelfs meer laten ontdekken dan wat men beoogde. Dit verklaart overigens ook de
sterkte en het succes van de grafiek en het ex libris in de voormalige communistische
landen zoals bijvoorbeeld Tsjechoslovakije.
Het eigentijdse of zelfs tijdloze karakter blijkt vaak ook uit de vermenselijking van
de personages, of het allegorische karakter. Sprekend daarvoor is zeker de
‘Verleidingsscène’ van David Bekker voor Willy Feliers. Een thema dat, gezien de
veelvuldige opdrachten, Willy blijkbaar zeer na aan het hart ligt. De zeer persoonlijke
benadering van de verbluffende Katarina Vavrova, maar vooral de doordringende
prenten die Igor Piacka voor de ex-librisgoeroe Norbert Hillerbrandt etste, verwijzen
naar een Freudiaans inzicht, waaraan Reynaert in zijn tijd gelukkig nog ontsnapte.
Het is intrigerend hoe het dierlijke en het menselijke met elkaar worden versmolten.
Als meester van de metamorfose staat Reynaert vaak symbool voor perversiteit
en obsceniteit. Op basis van deze gegevens zou Reynaert een grote
publiekstrekker op de televisie kunnen zijn in navolging van ‘de Pfaffs’ of ‘de
Planckaerts’.
Wat mij persoonlijk verbaast, is dat blijkbaar tussen de Reynaerdisten en
Reynaertverzamelaars enerzijds, en de ex-librisopdrachtgevers en -kunstenaars
slechts een beperkte symbiose lijkt te bestaan, ondanks de talrijke aanleidingen,
verklaringen of motiveringen die ik reeds aanhaalde. Onder de gerenommeerde exlibriseigenaars
als de familie Van Waterschoot, Luc van den Briele, Riet de Haas en
Norbert Hillerbrandt ontdekte ik een enkele ‘einzelgänger’ als collega Willy Feliers
en Rik van Daele. Zij maakten wel een schitterende keuze met kunstenaars die
actueel behoren tot ‘de groten van de kleingrafiek’: Vavrova, Tjuykanov, Baramov,
Pauwels, Van Damme enzovoort.
Conclusie
327
1. Het Reynaertverhaal is wereldwijd populair, wat door het statistische materiaal
wordt bevestigd: vooral populair in de School van Sint-Petersburg, wellicht
onrechtstreeks beïnvloed door de bewerkingen van Goethe. Populair zijn ook de
Tiecelijn, 20, 2007

afb. 3
fabels van La Fontaine, meer bepaald De Vos en de Raaf. Merkwaardig genoeg
duikt nergens het galgverhaal op, noch het schatverhaal of de Kriekeputte.
2. Met het Reynaertex-libris wordt ook een traditie in stand gehouden. Het
Reynaertverhaal heeft altijd de iconografen geïnspireerd. De oudste illustraties
zijn miniaturen uit het handschrift van de Roman de Renart. Binnen de
Nederlandse traditie kennen we de eerste illustraties van de zogenaamde
‘Haarlemmer meester’ uit 1487, terwijl een eeuw later Christoffel Plantijn de eerste
tweetalige druk, inclusief illustraties van Parijse meesters, voor zijn rekening
nam. Recenter uit de twintigste eeuw kennen we de prenten van Joris Minne,
Henri van Straten en vooral deze van Gustave van de Woestijne voor de publicaties
van Stijn Streuvels. (Markant is het gelauwerde Streuvels-ex-libris van de
onovertroffen portrettist Hedwig Pauwels.)
Tiecelijn, 20, 2007

329
Samen met Don Quichote en Tijl Uilenspiegel behoort Reynaert tot een van de
meest dankbare en symbolische onderwerpen voor het ex libris. Als literaire VIP’s
onderbouwen zij ons standpunt dat het ex libris onlosmakelijk verbonden is met het
boek. Voor ons is de bibliotheek dan ook de ideale ‘schatkamer’ om een ex-libristentoonstelling
in onder te brengen. Deze tentoonstelling verhuist immers binnenkort
van het gemeentehuis naar de bibliotheek. Ik kan dit initiatief en de bereidwilligheid
van Ward Bohé, de nieuwe conservator van de Sint-Niklase musea en dus
ook van het Internationaal Exlibriscentrum, alleen maar bejubelen. Bij deze nodig ik
hen uit een dergelijk initiatief op frequentere basis te onderbouwen. Onze vereniging,
Graphia, staat hiervoor altijd paraat. Het past immers binnen de nieuwe strategie
van ons ‘verfrist’ bestuur om het té bescheiden, en daardoor onderschatte,
fenomeen van het ex libris naar een breder publiek uit te dragen. Het is dé gelegenheid
bij uitstek om, zowel uit artistieke als bibliofiele overwegingen, dit onderwerp
naar meer specifieke doelgroepen toe te lichten en er belangstelling voor op
te wekken.
Door zijn activiteiten streeft Graphia vzw niet alleen naar het stimuleren van kandidaat-bezitters
of -opdrachtgevers. Een nog belangrijkere taak is het sensibiliseren
van jeugdige lezers om hun dierbaarste boeken een persoonlijke meerwaarde te
geven en daar ook mee naar buiten te treden. Even belangrijk is het bovendien om
vooral jonge kunstenaars, inclusief hun docenten, ertoe aan te zetten dit onderschatte
– maar technisch veeleisende medium – verder uit te diepen en een toekomst
te blijven verzekeren. Daarbij zal men oog moeten blijven hebben voor het
eigentijdse van zowel de beschikbare technieken, de behandelde thema’s, als de
expressieve uitwerking ervan.
Dit schitterende initiatief van de gemeentelijke overheid te Stekene en de vzw
Reynaertgenootschap past voortreffelijk in dit plaatje. Ik hoop dat velen de weg naar
deze tentoonstelling zullen vinden (die ik persoonlijk graag nog wat ruimer had
gezien) en hoop dat zij daarbij vooral de drempel naar het ex libris voor de eeuwigheid
zullen overschrijden. Nog intenser koester ik de hoop dat dit initiatief door
andere verenigingen en besturen navolging zal krijgen. Wij zijn in ieder geval bereid
hieraan onze medewerking te verlenen. Ik dank iedereen alvast voor de luisterbereidheid
en wens jullie allemaal slapeloze en rusteloze nachten toe tot het moment
dat jullie in het bezit zullen komen van jullie eerste ex libris, uiteraard zonder hiervoor
gebruik te maken van een van Reynaerts vunzige truken!
Jack van Peer is voorzitter van Graphia vzw
Toespraak te Stekene op 8 december 2006
n.a.v. de viering van 10 jaar Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert
Tiecelijn, 20, 2007

■ Rik van Daele
Reinaerts streken.
Een cultuurgeschiedenis met de vos als gids
in Huis Thuysbaert te Lokeren
Voorgeschiedenis
330
Het statige, fel okeren Huis Thuysbaert is het meest opvallende gebouw op het
fraaie Stationsplein van de stad Lokeren. Het werd in 1883 ontworpen door de
Gentse architect Van Hoecke-Peeters in neobarokke stijl (een unicum voor het
Waasland!). Bouwheer was oliehandelaar Hector Jean-Marie Thuysbaert-De
Lausnay. Dit huis met een opvallend grote poort voor koetsen die leidt naar de 2000
vierkante meter grote tuin en met zijn sierlijke traphal en fraaie mozaïek- en parketvloeren
verraadt de maatschappelijke ambitie van deze industrieel. Pracht en praal
en status waren drijfveren voor het concept. De keuze van het Stationsplein als vestigingsplek
wijst ook in die richting. Met zijn statige bomen was het plein via de
spoorwegverbindingen met Gent, Antwerpen en Brussel, en van daaruit met heel
Europa, een van de meest centrale en prestigieuze plekken van de Wase stad.
In 1889 ging het gebouw – vermoedelijk via erfenis – over in de handen van notaris
Prosper Franciscus Thuysbaert (1853-1908) en zijn echtgenote Irma de Vuyst.
Hij zou burgemeester worden, zij het eerste vrouwelijke gemeenteraadslid van de
Durmestad. Bij het overlijden van moeder Thuysbaert in 1925 werden de vier kinderen
eigenaar. Prosper Paul Jozef Marie (°1889) werd eigenaar van de woning op
het Stationsplein nummer 10 op 21 mei 1930. Prosper Thuysbaert was een sociaalbewogen
flamingant, die notaris (1914), provincieraadslid (1921) en burgemeester
van zijn geboortestad werd (1947-1959). Zijn rol als stimulator van het Vlaamse
(volks)toneel is nog steeds onderbelicht, maar zal later dit jaar in een publicatie over
Ast Fonteyne scherper getekend worden (in Ast Fonteyne en Reynaert de Vos,
Davidsfonds, 2007). Thuysbaerts carrière als katholiek, centrumrechts, behoudsgezind
en aristocratisch politicus werd door Nico van Campenhout en Hilaire Liebaut
in detail behandeld (bibliografie in Ast Fonteyne en Reynaert de Vos). Een pittig historisch
moment in de geschiedenis van Huis Thuysbaert is dat het huis op 4 oktober
1936 het decor was van een overleg met onder andere kardinaal Ernest-Joseph
van Roey, met vertegenwoordigers van de katholieke partij, het Vlaamsch Nationaal
Verbond (VNV), Rex en Verdinaso om te komen tot een Vlaamse concentratie. 1
Na het overlijden van Prosper Thuysbaert in 1965 bleef zijn weduwe er tot haar
dood in 1979 wonen. Het pand wisselde nog tweemaal van eigenaar in de jaren
1980 (er was onder andere een antiekzaak in gevestigd) alvorens de provincie
Oost-Vlaanderen het op 6 december 1990 verwierf voor 10.724.875 frank
(265.863 EUR). Het was een van vijf provinciale aankopen uit het begin van de
jaren 1990, gekozen uit 48 projecten voorgedragen door 31 gemeenten. Het was de
bedoeling dat de provincie eigenaar zou blijven en zou instaan voor de restauratieen
aanpassingswerken en dat de stad de exploitatie zou verzorgen. Volgens toenmalig
Lokers burgemeester en Oost-Vlaams provincieraadslid Hilaire Liebaut, die
het pand omschreef als ‘Centrum Prosper Thuysbaert’, werd het centrum het best
Tiecelijn, 20, 2007

331
ondergebracht in een vereniging zonder winstoogmerk, waardoor een medefinanciering
door externe partners mogelijk werd. Streefdatum voor de culturele ingebruikneming
was de tweede helft van 1993.
De eerste helft van de jaren 1990 werd gekenmerkt door een trage (onder andere
door een faillissement en een stabiliteitsprobleem aan het dak) en dure restauratie.
Uiteindelijk zou de provincie voor de aankoop en de restauratie meer dan
30.000.000 frank (750.000 EUR) in het gebouw investeren.
Op 24 november 1998 vond dan uiteindelijk een formele onderhandelingsvergadering
plaats tussen de stad Lokeren (schepen van Cultuur Patrick van
Rysselberghe en de cultuurfunctionarissen Piet van Loocke en Rik van Daele,
tevens conservator van het Stedelijk Museum) en de provincie Oost-Vlaanderen (de
gedeputeerden Guido de Padt en Jean-Pierre van der Meiren en hoofdingenieurdirecteur
en Lokerenaar Yves Cools). Van de diverse denksporen zoals een museum
voor Schone Kunsten, een huis voor wisselende kunsttentoonstellingen, een
huis voor kunstuitleen en een literair huis in combinatie met ruimte voor kleinere tentoonstellingen,
werd voor de laatste optie gekozen. Een literair bezoekerscentrum
als onderdeel van het Stedelijk Museum Lokeren (met het hoofdgebouw aan de
Grote Kaai – adres Markt 15A) met de mogelijkheid tot wisselende tentoonstellingen.
De keuze werd bepaald door volgende motieven: (1) binnen de museumkredieten
van de provincie Oost-Vlaanderen was ruimte voor een mogelijke subsidiëring;
(2) deze optie vergrootte de mogelijkheid tot erkenning van het Stedelijk
Museum Lokeren in de basiscategorie binnen het Museumdecreet; (3) de mogelijke
inschakeling van een provinciale suppoost en eventueel een personeelslid in
functie van provinciale archivalische collecties die zouden overkomen; (4) de idee
van cultuurklassen; (5) de mogelijkheden voor externe sponsoring, onder andere uit
Europese fondsen; en (6) de bereidheid van de partners binnen het Intergemeentelijk
Project Het Land van Reynaert om financieel en inhoudelijk (door middel van
bruiklenen) bij te dragen tot de ontwikkeling van een Reynaertcentrum. Bovendien
was de toenmalige Lokerse museumconservator een Reynaertspecialist. Het idee
van een kunstuitleen werd verworpen door de vzw Kunst in huis, die eerder naar
Gent (samen met de provincie Oost-Vlaanderen in de richting van de Sint-Pietersabdij)
dan naar Lokeren keek.
In november 1998 verklaarde gedeputeerde Jean-Pierre van der Meiren dat het
huis een Reynaertmuseum zou worden. Het museum zou aansluiting vinden bij de
andere culturele instellingen, vooral bij het Stedelijk Museum Lokeren, waarvan het
definitief een onderdeel werd. De bestendige deputatie keurde het voorstel op
29 juli 1999 goed. De Koninklijke Stedelijke Museumcommissie van Lokeren had
zich reeds in zitting van 25 mei 1999 onder leiding van voorzitter Marcel Pieters achter
het project geschaard, hierin gevolgd door de Lokerse cultuurraad onder leiding
van Hubert de Vos, die de samenwerking en het project positief adviseerde in zitting
van 17 juni 1999. Het Lokerse schepencollege keurde de overeenkomst goed
en de gemeenteraad besliste formeel in de zitting van 25 oktober 1999. Op 12 mei
2000 vond in een openbare zitting in Huis Thuysbaert de plechtige ondertekening
van de overeenkomst plaats. Er werd bepaald dat de provincie instond voor de
inkleding (binnenhuisinrichting) van het huis, de inrichting van het basismeubilair en
het tentoonstellingsmeubilair (vitrines en ophangsystemen) en de audiovisuele
apparatuur. Zelfs de kosten van water en elektriciteit nam de provincie op zich. In
de overeenkomst werd ook bepaald dat het dakappartement werd verhuurd. De
inwonende kunstenaarsfamilie Van Kerckhove zou het huis nog grote diensten
Tiecelijn, 20, 2007

332
bewijzen. De stad stond in voor bewaking, beheer, werking en het onderhoud van
de tuin. Voor de provincie bleef ook een inhoudelijke koppeling met het in de jaren
1990 door Oost-Vlaanderen verworven woonhuis van Anton van Wilderode langs
de Dorpvaart te Moerbeke een interessant toekomstig denkspoor. Beide centra
(Thuysbaert en de beide woonhuizen Coupé) zouden ooit samen kunnen uitgroeien
tot een centrum waar Oost-Vlaamse en vooral Wase literaire coryfeeën zoals
Paul Snoek, Anton van Wilderode, Tom Lanoye en vanzelfsprekend ook de
‘Lokerenaars’ Yvonne Waegemans, Pol Hoste, Joris Note, Anton Vlaskop en anderen
zouden kunnen bestudeerd en gepromoot worden.
Er werd tussen stad en provincie een akkoord ondertekend over een museale
functie met een literaire invulling. Voor de eerste verdieping werd de Rondreizende
tentoonstelling Reinaerts streken ontwikkeld. Het project werd goedgekeurd in de
gemeenteraad van 21 december 1999.
Thuysbaert werd een bezoekerscentrum met onthaalbalie, een ruimte voor de ontvangst
van groepen door middel van audiovisuele middelen, een literair huis met op
de eerste verdieping een Reynaertcentrum met documentatiefunctie. Beneden werden
twee tentoonstellingsruimten ingericht voor wisselende projecten in het kader
van het functioneren van het centrum. In de onthaalruimte werd aandacht geschonken
aan Prosper Thuysbaert.
Voor de werking werd gedacht aan de organisatie van tijdelijke literaire tentoonstellingen,
maar ook fototentoonstellingen en exposities van beeldende kunsten
(grafiek, klein beeldhouwwerk, schilderkunst enzovoort), cultuurklassen, poëzie- en
muziekmanifestaties (o.a. auteurslezingen, workshops, poëziemanifestaties). De
tuin zou kunnen gereserveerd worden voor happenings, kleine muziek- of theateruitvoeringen,
openluchtfilmvoorstellingen, tijdelijke tentoonstellingen van kleiner
beeldend werk of als permanente poëzietuin. In dit kader kon de plaatsing gezien
worden van het gedicht Aangestampt van Roland Jooris, in een monumentale steen
gehouwen door schriftbeeldhouwer Pieter-Hein Boudens en onthuld op 25 juni
2000. Naar het voorbeeld van de poëziepaden aan de bibliotheek Daniël Coens te
Sijsele en de plantenpoëzietuin van de Letterenfaculteit te Leuven werd poëzie in
de tuin binnengebracht. Door de plaatsing van de steen in de tuin van Thuysbaert
wilde de Lokerse gemeenschap in het millenniumjaar de poëzie in het centrum van
de stad een vaste plaats geven.
Het was de bedoeling het centrum op termijn minimaal een regionale en provinciale
uitstraling te bezorgen. Er werd echter zeer bescheiden gestart, zonder extra
personeelsformatie en met nauwelijks extra kredieten. In een eerste fase zou het
huis slechts uitzonderlijk tijdens specifieke manifestaties toegankelijk zijn. Op middellange
termijn was het de bedoeling het huis volledig in de werking van het
Stedelijk Museum te integreren, zeker wanneer dit laatste gebouw een periode zou
moeten sluiten voor verbouwingswerken.
Op lange termijn was het plan de uitbouw te verzorgen van een reële of virtuele
(via website of e-zine) bibliotheek rond de Oost-Vlaamse literatuur, het samenstellen
van een documentatieapparaat (knipsels, foto’s, grafiek) en het bijhouden van
een Reynaertbibliografie, dit alles in samenwerking met de Bibliotheca Wasiana.
Het Reynaertstudie- en documentatiecentrum zou verder moeten instaan voor het
organiseren van cultuurklassen, didactische en literaire activiteiten (zoals het succesvolle
driemaal georganiseerde Lokeren te boek), voordrachten, studiedagen,
congressen, opleidingen en bijscholingen (educatie), van tijdelijke tentoonstellingen
(over binnenlandse en buitenlandse literatuur, fotografie, kunstuitleen, grafiek… in
Tiecelijn, 20, 2007

333
samenwerking met het plaatselijke culturele leven, het cultuurcentrum, de academies
en de bibliotheek). Het huis kon in samenwerking met de dienst Toerisme literaire
daguitstappen in de regio organiseren. Voor kinderen werden interactieve
didactische literaire projecten gepland (cd-rom, kofferprojecten, kunstzinnige (kinder-)projecten,
cultuurklassen…).
Op deze manier zou een voor Vlaanderen uniek literair erfgoedhuis ontstaan. Een
Oost-Vlaams huis van het boek, waar ook de geschiedenis van het boek, boekbinden,
kalligrafie en mondelinge en schriftelijke verhalen een plek zouden vinden en
dat een aanvulling zou betekenen voor het Gentse PoëzieCentrum en het
Antwerpse AMVC-Letterenhuis. Inspirerende projecten en mogelijke partners waren
het Uilenspiegelmuseum te Damme, de literaire musea in Hasselt, Ingooigem (Stijn
Streuvels) en Sint-Amands aan de Schelde (Emile Verhaeren), maar ook In
Flanders Fields in Ieper en het provinciaal museum in Ename waren inspirerende
voorbeelden. Internationaal waren er eerste contacten met het Museum van het
boek in Den Haag (Meermanno-Westreenianum) en de Koninklijke Bibliotheken van
Brussel en Den Haag.
In zijn toespraak bij de opening verwees de Lokerse cultuurschepen Patrick van
Rysselberghe naar de doelstellingen van het literaire huis. (1) Door dit initiatief verder
werken aan de positieve beeldvorming van de mooie, monumentenrijke, groene
en cultuurrijke Durmestad; (2) ontmoeting en toenadering nastreven tussen de
diverse stedelijke welzijns- en vrijetijdsdiensten, zoals museum, cultuurcentrum,
toerisme, bibliotheek, maar ook de muziekacademie en de jeugd- en integratiedienst;
(3) ontmoeting moest centraal staan, ook een literaire ontmoeting tussen de
diverse culturen die in Lokeren aanwezig zijn; (4) een plek creëren voor de Lokerse
culturele verenigingen die deel uitmaken van de culturele raad en met literatuur
bezig zijn; (5) kinderen en jongeren een bevoorrechte plaats geven via workshops
en rondleidingen.
Mogelijke aanvullende opdrachten (naast de literaire) waren: (1) onderzoek naar
de totstandkoming van regionale of intergemeentelijke samenwerkingen rond
musea, of door losse samenwerkingsvormen, of via één groot Waas museum (het
Museum van het Waasland, geïnspireerd door sterke voorbeelden als het Limburgs
Museum te Venlo); bijvoorbeeld ook toeristische initiatieven (ideeën die thans met
de Wase Erfgoedconvenant gerealiseerd zijn); (2) ondersteuning van het
Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert; (3) de ambitie als ‘Provinciaal’
huis in de regio Waasland of van een ‘Waas’ huis, de plek waar ooit een regiocoördinator
erfgoed, toerisme of cultuur zou kunnen huizen; (4) een toeristisch bezoekerscentrum
met informatie over de geschiedenis van het Waasland of de Durme of
zelfs fietsverhuur en een beperkte eetgelegenheid; (5) de band leggen tussen deze
regio en de Euregio. Ook de vos is immers lokaal gebonden én geniet eveneens
een Europese bekendheid.
Op 27 april 2000 werd het Stedelijk Museum Lokeren als eerste Wase museum
erkend door minister van Cultuur Bert Anciaux. Als tweede museum in heel
Vlaanderen sleepte het Lokerse museum een erkenning als museum van lokaal
belang in de wacht. Deze erkenning zou de stad Lokeren jarenlang de nodige baten
brengen, net als de verplichting om verder in de museumwerking te investeren.
Tiecelijn, 20, 2007

Werking tot 2005
334
In de eerste fase van de werking van het huis, van het Open Monumentendagweekend
van 13 september 1999 tot eind februari 2000, werden meteen de bakens
voor de toekomstige werking gezet met als accenten ‘jeugd’, ‘erfgoed’ en ‘literatuur’.
In juni 1999 vond als een avant-première de tentoonstelling Subjectieve verbeelding
plaats, een organisatie van de jubilerende Lokerse serviceclub Inner Wheel.
De eigenlijke start kwam er dan met de OMD 1999. Tijdens de voorbereidende campagne
werd Huis Thuysbaert nationaal door de Koning Boudewijnstichting geselecteerd
voor het jongerenproject ‘Monument zkt. Jong temperament (m/v)’ (12-28 september).
De blikvangers waren de inrichting van een tijdelijke erfgoedwinkel, de
aanwezigheid van de uitleenkoffer Uitpluishuis (SVE), de projecten van twee
Lokerse klassen rond de thema’s ‘school’ (College) en ‘windmolens’ (Basisschool
Noord) en de minitentoonstelling Prosper Thuysbaert, het Huis Thuysbaert en het
Stationsplein.
Op 16 november 1999 werd de tentoonstelling Als de vos de passie preekt geopend,
de gedeeltelijke herneming van een succesrijke tentoonstelling in het kader
van het Lokerse voorzitterschap van het Intergemeentelijk Project Het Land van
Reynaert, die in 1998 meer dan 3000 bezoekers naar het Stedelijk Museum bracht.
Op zondag 28 november volgde de tweede editie van Lokeren te boek met diverse
kleinschalige activiteiten en de voorstelling De uren nul van theatergezelschap
Woestijn 93. Op de klassieke zondagmiddagen van het Stedelijk Museum werden
de museumlezingen af en toe naar Thuysbaert verplaatst, bijvoorbeeld op 5 december
met een Sint-Nicolaasnamiddag met als gasten de dames Verbeke en
Temmerman, de uitbaatster van de bekende Gentse snoepwinkel in het Patershol,
die over de geschiedenis van het snoepgoed sprak. Zo werd het thema van het bakkersgegeven
in de collectie van het Stedelijk Museum Lokeren (door de conservator
het SMuL genoemd) geïntegreerd in de werking van Thuysbaert. Het inwonende
kunstenaarsechtpaar creëerde steeds fantastische decors, die ervoor zorgden
dat de gasten zich in het statige herenhuis thuis voelden.
Ondertussen was men al geruime tijd bezig met de ontwikkeling van een permanente
Reynaerttentoonstelling in twee van de kamers op de eerste verdieping. Rik
van Daele wist hiervoor het team van professor J.D. Janssens van de KU Brussel
warm te maken, dat bijzondere expertise had verworven in onder andere een
Maerlant- en een Uilenspiegeltentoonstelling in Damme. De permanente collectie
zou eerst rondreizen naar Damme en Hulst om uiteindelijk zijn vaste stek in
Thuysbaert te verwerven. Het concept moest dus tegelijk mobiel en toch stevig zijn.
In zitting van 21 december 1999 keurde de Lokerse gemeenteraad eenparig het
project Rondreizende Reinaerttentoonstelling goed. Er waren financiële toezeggingen
van de provincies Oost-Vlaanderen en Zeeland, de gemeente Hulst, het
Intergemeentelijk Project Het Land van Reynaert, de Lions Club Lokeren en de
Ronde Tafel Lokeren (alle partners van 100.000 frank, 2479 EUR) en de vzw
Tiecelijn-Reynaert (de kleinste partner met 25.000 frank, 620 EUR). De stad
Lokeren investeerde 500.000 frank (12.500 EUR). Het totale bedrag werd door
Euregio Scheldemond in zitting van 23 juni 1999 verdubbeld tot 2.250.000 frank,
wat het totale investeringsbedrag was. De KU Brussel en de vzw Tiecelijn-Reynaert
stonden in voor de inhoudelijke ondersteuning. Na een openbare aanbesteding
werd de Brugse firma C&L GrafiekGroep o.l.v. Guido Callens in samenwerking met
het Gentse James & Co o.l.v. Bart Dieleman aangesteld voor de praktische realisa-
Tiecelijn, 20, 2007

335
tie. In het creatieproces mogen zeker de schrijnwerkers van de stedelijke technische
diensten en museummedewerker Robert Schaeck niet onvermeld blijven. Hun
vakmanschap is vooral te bewonderen in de prachtige meubels die het wandelparcours
van de tentoonstelling afbakenen en dienst doen als vitrines.
De tentoonstelling werd geopend op 15 februari 2001 met als sprekers de Lokerse
cultuurschepen Patrick van Rysselberghe, Oost-Vlaams gedeputeerde Jean-Pierre
van der Meiren, professor Jozef Janssens en met als gastspreker (de ondertussen
overleden) rector Stany Matthijssen van de KU Brussel. Tezelfdertijd werd als een
gids bij de tentoonstelling het fraaie Davidsfondsboek Reinaerts streken van Jozef
Janssens en Rik van Daele gepresenteerd. Het ruim 320 pagina’s dikke werk met
als ondertitel Van 2000 vóór tot 2000 na Christus (het millenniumjaar is niet vreemd
aan deze ambitieuze titel) werd namens de Leuvense uitgever voorgesteld door
secretaris-generaal van het Davidsfonds Norbert D’Hulst.
Nadien verhuisde de rondreizende tentoonstelling vanuit Oost-Vlaanderen naar
de twee andere Euregioprovincies, eerst naar Damme in West-Vlaanderen, waar ze
van 17 maart tot 16 april 2001 in het Uilenspiegel- en Maerlantmuseum stond opgesteld,
en vervolgens naar het Zeeuwse Hulst, waar ze de hele zomer (21 april-
28 oktober) onderdak kreeg in het Streekmuseum De Vier Ambachten en in het
Hulsterse stadskantoor (stadhuis). Daarna keerde Reinaerts streken als permanente
tentoonstelling naar Lokeren in Oost-Vlaanderen terug. In eerste instantie werd
ze alleen door groepen bezocht (scholen uit het hele Waasland) en tijdens enkele
nocturnes door individuele liefhebbers. De heropening vond plaats op 12 november
2001. Vanaf medio 2002 werd ze elke laatste zondagmiddag van de maand voor het
grote publiek opengesteld.
In de loop van de herfst van 2001 werd duidelijk dat de bezieler en medesamensteller
van Reinaerts streken, museumconservator en directeur van het cultuurcentrum
(in die functie van 1 oktober 1999 tot 31 december 2000) Rik van Daele de
stad Lokeren zou verlaten. Ondertussen was ook Patrick van Rysselberghe geen
schepen meer en ook burgemeester Georges Anthuenis liet het roer aan anderen
over. De gewijzigde politieke en ambtelijke constellatie zorgde voor een adempauze,
maar had nauwelijks een remmende invloed op de gestage groei van de pro-
Tiecelijn, 20, 2007

jecten en tentoonstellingen. In Thuysbaert vonden enkele fototentoonstellingen
plaats (onder andere van de Lokerse fotoclub) en ook de onder de vorige conservator
toegezegde tentoonstelling Alles loopt in ’t honderd naar aanleiding van het
honderdste album van de stripfiguur Urbanus van Lokeraar Willy Linthout (van
18 juni tot 12 oktober 2003). Nadien waren er opgemerkte projecten rond de speelkaartenverzameling
van Alex Claeys in de zomer van 2004, Artheek, een kunstuitleenexpo
rond Lokerse kunstenaars, en het prestigieuze Thuis bij Thuysbaert.
Nostalgische huiselijkheid van op de Lokerse museumzolder van 2 oktober tot
30 december 2005. Recent (van 15 april tot 15 juli 2007) vond een prachtige tentoonstelling
plaats rond het werk van dichter Roland Jooris, die zijn hele carrière in
het Lokers Koninklijk Technisch Atheneum werkzaam was.
Ondertussen werden Eddy Picavet en Cecile Blot als (Reynaert-)gidsen opgeleid
(zij specialiseerden zich vooral in gidsbeurten voor het lager onderwijs) en werd het
pand occasioneel met Reynaerdiaanse speurzucht bezocht door enkele internationale
en nationale gezelschappen, die deskundig werden rondgeleid.
In het jaarverslag van Toerisme Waasland vinden we dat in 2002 5.634 bezoekers
Huis Thuysbaert bezochten. Momenteel bevindt Reinaerts streken zich – na een
kleine herschikking – nog steeds in ‘Thuysbaert’.
Lokeren en Reynaert: nauwe banden
336
In deze bijdrage willen wij na deze geschiedenis van het huis en zijn culturele functie
sinds 1999 ons nu concentreren op het bestaande project op de eerste verdieping:
de permanente tentoonstelling Reinaerts streken. De keuze voor Reynaert in
het Lokerse Huis Thuysbaert was geenszins vergezocht.
Het dertiende-eeuwse Reynaertverhaal is een typisch Oost-Vlaams exportproduct.
De materie is grensoverschrijdend en literair werelderfgoed. Wat Lokeren
betreft zijn er diverse trefwoorden te verbinden met het verhaal zoals Daknam,
Oudenbos, Reynaertroute en… Prosper Thuysbaert. Op de band tussen Lokeren
en Van den vos Reynaerde komen we later dit jaar terug in de monografie over de
Reynaertregies van Ast Fonteyne. Een korte verkenning maakt duidelijk waarom de
optie voor een Reynaerthuis in 1999 voor de hand lag. De belangrijkste reden was
de historische band van Lokeren met het Reynaertverhaal. Lokeren had al een
lange traditie op Reynaertgebied. De stad was van bij het begin nauw betrokken bij
het ontwikkelen van een Reynaertroute, een idee dat voor het eerst gelanceerd
werd door Jozef Goossenaerts in oktober 1953. Er werd een Reynaertacademie
samengesteld met specialisten die probeerden alle Reynaertplaatsen op een reële,
historische landkaart in te kleuren. Als gevolg van het onderzoek van diverse
Reynaertjagers werd naar aanleiding van het inrijden van de route een studie van
broeder Aloïs Vandervee in De Autotoerist van 10 mei 1955 gepubliceerd: De
geografie van den Reinaert. In deze studie werd verkondigd dat de Lokerse deelgemeente
Daknam de hofplaats van het verhaal zou zijn. In de buurt lagen een galg
en Oudenbos, de plek van de priorij van zwarte nonnen. Op het traject van de route
werden zeven fraai beschilderde en gekalligrafeerde Reynaertbanken geplaatst. De
stad Lokeren bezat er op haar grondgebied niet minder dan drie. Ongetwijfeld heeft
Prosper Thuysbaert in dit concept een belangrijke rol gespeeld. Burgemeester
Thuysbaert was als een van de stichters en als eerste voorzitter van de Bibliotheca
Wasiana, de instelling die zich steeds op het vlak van de Reynaert heeft geprofi-
Tiecelijn, 20, 2007

337
leerd, een van de initiatiefnemers. Thuysbaert was de voorzitter van het
‘Reinaertcomité’ dat de festiviteiten in 1955 organiseerde. De nieuwe
Reynaertbanken werden ontworpen door de Lokerse kunstschilder Romain
Goeters, die ze wellicht op vraag van Thuysbaert kunstig beschilderde. Als burgemeester
van Lokeren ontving Thuysbaert op 31 mei 1955 bij de opening van het
Reynaertpad de vele genodigden, waaronder Stijn Streuvels. Zowat iedereen die
naam had op Reynaertgebied maakte de tocht mee en ondertekende het gulden
boek van de stad Lokeren. Met een boutade zou men kunnen zeggen dat het Waas
toerisme startte met het inrijden van de Reynaertroute. De Gewestelijke VVV Land
van Waas werd immers ook in 1955 gesticht. Geen betere plek dus voor een
Reynaertmuseum dan in Huis Thuysbaert, het huis van de man die 44 jaar voordien
een zo beslissende stem had in het Reynaertkapittel.
In de periode na 1955 hebben de plaatselijke verenigingen, de toeristische verantwoordelijken
en sommige horecazaken het Reynaertthema blijvend opgenomen.
In Daknam met het ontstaan van de Reynaertkring, de Reynaertruiters, de manifestatie
Reynaert viert Meye, het dorpscafé Reynaert die vos, de naamgeving
Reinaertdreef en het Nobel wandelpad (en recent het restaurant Tiecelijn en het
eetcafé Tibert), in Doorslaar met de Reynaert wijngilde en in Lokeren met het café
Reynard the Fox. In de tweede helft van de jaren 1980 nam ook de Gewestelijke
VVV van het Land van Waas (thans Toerisme Waasland) de Reynaertdraad weer
op. In de jaren 1990 werden met gelden van Toerisme Oost-Vlaanderen en Euregio
Scheldemond zes fietsroutes in de regio bewegwijzerd met Reynaerdiaanse namen
(Nobelroute, Tibeertroute, Isegrimroute…). De Grimbeertroute start aan het Lokerse
station, 100 meter van huis Thuysbaert verwijderd. De Canteclaerroute ligt op een
boogscheut van het Lokerse Stationsplein in het Reynaertdorp Daknam.
Misschien wel de belangrijkste factor in de ontwikkeling van een Reynaertmuseum
was het Lokerse voorzitterschap van het Intergemeentelijk Project Het Land
van Reynaert, een in november 1996 te Hulst boven de doopvont gehouden intergemeentelijk
samenwerkingsverband van een dozijn gemeenten ten noorden en ten
zuiden van de landsgrens en de vzw Tiecelijn-Reynaert. Het Intergemeentelijk
Project werkte ook mee aan de hertekening en de herbewegwijzering van twee
Reynaertautoroutes. De Reynaertroute Zuid, een lusvormige autoroute van circa
100 km met start- en eindpunt te Sint-Niklaas, loopt voorbij huis Thuysbaert. Ook de
Reynaertstreek-GR (Grote Routepaden), in 1998 beschreven in Reynaertland en
voorgesteld op het Lokerse stadhuis, loopt in de buurt. Een bezoekerscentrum rond
Reynaert met didactische, culturele en toeristische doelstellingen en met een
wetenschappelijke ondersteuning ligt in Lokeren toeristisch centraal in het
Reynaertland. Met het Molsbroek en het Jeugdcentrum Verloren Bos in de nabijheid
kwamen ook cultuurklassen in het vizier.
Wellicht waren ook het specialisme en het enthousiasme van ondergetekende
deels mede bepalend voor de keuze voor Reynaert en literatuur. De consensus was
echter algemeen en alle beslissingen op alle niveaus unaniem. Lokeren had in 1998
zijn Reynaertstrepen verdiend.
Tiecelijn, 20, 2007

338
Lokeren voorzitter van het IGP Het land van Reynaert
In 1998 had Lokeren met Patrick van Rysselberghe als voorzitter van het Intergemeentelijk
project met bescheiden middelen een groot aantal manifestaties gerealiseerd,
telkens met een belangrijke publieksopkomst. Het betrof naast de eerder
al genoemde voorstelling van het GR-Reynaertlangeafstandswandelpad
Reynaertland, een lezing van Rik van Daele (die het verhaal ook in diverse Lokerse
klassen ging vertellen) voor De Souvereinen, de voorstelling van Reynaert de Vos
door Theater Zwarte Meeuw in een regie van Lokeraar Alain Pringels eind januari
en tijdens het Parktheaterfestival, een Reynaertmusical door de kinderen van de
Vrije Basisschool Eksaarde, vier zomerfietstochten rond het Reynaertverhaal in
Daknam, Oudenbos, nabij Boudelo en langs de Grimbeertroute, de tentoonstelling
Rein-Art, een foto- en kunsttentoonstelling van de lokale filmclub Camera 84, een
Reynaertkinderboekenexpo in de Lokerse openbare bibliotheek met een Reynaertvertelmiddag
voor de jeugd, een opvoering van Reinaert, de Musical, een familiespektakel
van Musical Exchange en tot slot Lokeren te boek met een voorleesmarathon
van het Reynaertverhaal en enkele kleinere Reynaerttentoonstellingen
(20 december 1998). Hiermee bewees men, drie jaar voor het decreet op het integraal,
kwalitatief lokaal cultuurbeleid van start ging, dat het Reynaertgegeven
grensoverschrijdend en gemeenschapsvormend kan werken.
Hoogtepunt van het Reynaertjaar was ongetwijfeld de tentoonstelling Als de vos
de passie preekt met als ondertitel Reynaert I van 5 september tot 29 november in
het Stedelijk Museum, samengesteld door internationale Reynaertspecialisten uit
Zwitserland (Alexander Schwarz), Duitsland (Hubertus Menke), Nederland (Paul
Wackers) en Vlaanderen (Rik van Daele) en bezocht door meer dan 60 klassen. Bij
die tentoonstelling hoorde een themanummer van Tiecelijn, in het Frans als Quand
le renard prêche vertaald door het Centre de traduction littéraire van de Université
de Lausanne, en verder een wandelbrochure en thematische lesmappen. De ruime
belangstelling van de scholen maakte op alle betrokkenen indruk. Het was een
bewijs dat de Reynaertmaterie een verantwoorde keuze was. De Reynaerttekst
maakt immers deel uit van de literaire canon en wordt zowel in het lager als in het
secundair onderwijs gelezen en gebruikt. De Reynaertstof gaf de mogelijkheid om
vakoverschrijdend te leren en de eindtermen te realiseren. Randmanifestaties tijdens
deze tentoonstelling waren een rondleiding voor individuelen op zondagnamiddag,
een lees- en schminkhoek voor kinderen, een bijscholingscursus voor gidsen,
leraren en geïnteresseerden, Reynaertvoordracht door de leerlingen van de
klassen Woord van de stedelijke muziekacademie. Partners waren het Tekenatelier
Lokeren, de Bibliotheca Wasiana, de Stedelijke Musea van Sint-Niklaas, de
Arbeitsstelle Reineke Fuchs en het Goethe-Museum in Düsseldorf, de vzw Tiecelijn-
Reynaert, de Reinaertstichting Hulst en diverse privéverzamelaars. Het project reisde
later nog naar Sint-Niklaas, Destelbergen, Lochristi en Stekene en werd ook nog
in Thuysbaert opgenomen in afwachting van Reinaerts streken (ofte: Reynaert II).
Kern van het project waren 36 posters over zes Reynaertvragen (waaronder ‘Alleen
maar voor kinderen?’ en ‘Alleen maar over dieren?’). Aantrekkelijke trekpleisters
waren de Reynaerdiaanse imitatiegobelins van de Antwerpse decorateur Henri
Verbuecken uit de periode van de Arts and Crafts Mouvement (1890-1900) uit de
collectie van de Stedelijke Musea van Sint-Niklaas (en opgehangen in kasteel
Walburg) en de boeken uit diverse privécollecties en uit de Bibliotheca Wasiana.
Tiecelijn, 20, 2007

Deze voorwerpen konden dienst doen voor het latere Reynaerthuis, samen met
andere mooie collecties zoals bijvoorbeeld de ruim 700 ex librissen van de vzw
Reynaertgenootschap, de collecties van het voormalige Reynaertmuseum te
Rupelmonde (met prenten van Paul Andreas Weber) en de Bibliotheca Wasiana te
Sint-Niklaas, diverse privécollecties met Reynaerdiana (van porselein tot papier), en
Reynaertwerk van schilders en beeldhouwers. Naast de Reynaertgobelins bezitten
de Stedelijke Musea van Sint-Niklaas een fraai Reynaertscribaan van Hendrik van
Soest uit Antwerpen van circa 1800. Tot slot was er ook kwaliteitsvol videomateriaal
aanwezig zoals de intrigerende Russisch-Poolse animatiefilm van L. & I. Starewitch
over de Roman de Renart, de antisemitische Reynaertfilm van Egbert van Putten,
de Disneyfilm Robin Hood, een reeks verdienstelijke amateurfilms en reportages
van Vlaanderen Vakantieland. Diverse van deze films werden trouwens in Reinaerts
streken verwerkt.
Het verhaal van Reinaerts streken
339
De ondertitel van de tentoonstelling ‘Een cultuurgeschiedenis met de vos als gids’
illustreert precies de opzet. De tentoonstelling bestaat uit twee modules. De eerste
verkent de houding van de middeleeuwer tegenover dieren via een vlugge blik in
enkele beestenboeken of bestiaria en loopt tot de romantiek.
De bezoeker wordt eerst geconfronteerd met de rijke bestiariumtraditie en de
vraag hoe de middeleeuwse mens tegenover de dieren staat. Jacob van Maerlant
schrijft in zijn Naturen bloeme over de vos: ‘Scalker beeste en mach niet sijn’. De
vos slaat zijn bepiste staart op de muil van de honden die hem achternazitten,
besmeurt het hol van de das en neemt het in. De vos is voor de middeleeuwer een
kippenrover. In een lange traditie werd hij aangezien voor een bijna duivels wezen,
een bedrieger die argeloze zielen (de vogels) naar de verdoemenis sleurde. Als in
een fictioneel verhaal de dieren spraken (iets wat in de werkelijkheid niet kon),
moest dit wel als een leugen worden opgevat. Mens en dier hebben impulsen en
driften gemeen. Sprekende dieren beschikken over rede en taal en leggen menselijk
handelen bloot als zondig, verkeerd of belachelijk.
De opeenvolging van de diverse dierenverhalen wordt uitgetekend op een lange
tijdbalk van 2000 vóór Christus tot op de dag van vandaag. Opvallend is Het verhaal
van de vos, een Akkadisch dierenverhaal dat circa 1500 voor Christus op een aantal
kleitabletjes werd neergeschreven. De parallel met onze Reynaert is treffend: een
vos wordt door een leeuw naar het hof gedaagd. Op de tijdbalk glijden we voorbij de
Griekse fabels van Aesopus (zesde eeuw voor Christus), de Latijnse vertaling van
Phaedrus (eerste eeuw na Christus), de Karolingische traditie (Alcuinus, Diaconus),
de Ecbasis Captivi en verder via de grootvader (Ysengrimus, circa 1150) en de moeder
(Roman de Renart) naar moeders mooiste: het Middelnederlandse Van den vos
Reynaerde, ontstaan in het midden van de dertiende eeuw in Vlaanderen. Wie de
tijdbalk verder volgt, krijgt de vele kinderen van dit verhaal te zien en moet toegeven
dat vooral de na 1375 geschreven Reynaerts historie het succes van Reynaert
bepaald heeft. Deze tekst is dé scharniertekst uit de hele Reynaerttraditie met vertakkingen
in heel Europa (met sterke Duitse en Engelse twijgen). De eerste
Reynaert wordt via fraai uitgesneden miniaturen verbonden met het Dampierremilieu
en als een hoftekst gepresenteerd. De tweede Reynaert wordt beknopt verteld
aan de hand van de fraaie houtsneden van de Haarlemmer Meester.
Tiecelijn, 20, 2007

340
Het negatieve beeld van de vos rond 1500 wordt geïllustreerd aan de hand van een
vos in De tuin der Lusten van Jeroen Bosch, een miniatuur van Marcus Cruyt met
een vos met lichtblauwe zotskap en een schijnheilige vos die ontmaskerd wordt
door de allegorische vrouwenfiguur Cautio in een prachtig tapijt uit de reeks Los
Honores. Reynaert is de belichaming van het kwaad (bedrieglijkheid, schijnheiligheid,
manipulatie, egoïsme) in de samenleving.
Het beeld van de vos verandert echter bij de komst van het gedrukte boek en
zeker in de zestiende eeuw. De twee Plantijndrukjes markeren scherp de scheidingslijn
tussen de middeleeuwen en de renaissance. Het drukje uit 1564 voor een
collega-boekdrukker is zeer eenvoudig gedrukt met een lettertype (civilité) dat erg
lijkt op een geschreven tekst. Het meer luxueuze boekje uit 1566 in Plantijns eigen
beheer is fraai uitgegeven in tweekleurendruk met prachtige houtsneden met
renaissancistische kaders van de Parijse meesters G. Ballain en J. de Gourmont.
Het boekje bevat ook een Franse vertaling van Johannes Florianus, docent aan de
Latijnse school te Antwerpen. Dit wijst erop dat de Reynaert functioneerde in het
schoolmilieu en bestemd was voor de rijke burgerij. Dit wordt bevestigd door het
bestaan van bijzonder rijke Antwerpse luxekabinetten met het Reynaertverhaal als
een echt stripverhaal, verteld in tinnen plaatjes naar de houtsneden van Erasmus
Quellijn de Jongere, een leerling van Rubens, en Jan Christoffel Jegher. Zij maakten
hun illustraties eerst voor een rijmdrukje (uitzonderlijk in rijm, dat met de
opkomst van de gedrukte teksten vervangen was door proza) van de Antwerpse
drukker Jacob Mesens uit 1651. Deze illustraties werden nog tientallen malen herdrukt
in steeds weer nieuwe uitgaafjes met steeds verminderende kwaliteit van
druksel en illustraties. We spreken dan pas van volksboekjes of blauwdrukjes/boekjes.
Opvallend is het grote aandeel van Antwerpen in de naleving van de gedrukte
Reynaertjes. De slechtste druk van de prentjes van Quellijn en Jegher is te vinden
op centsprenten (goedkope, losse bladen, ook wel mannekensbladen genoemd)
van de Turnhoutse firma Glenisson-Van Genechten.
Op het moment dat men de eerste kamer in Thuysbaert verlaat, lijkt Reynaert deel
te zijn geworden van het Westerse ‘Gesunkenes Kulturgut’. Reynaert verhuist sterk
bekort, gruwelijk gecastigeerd en slecht geïllustreerd naar de kinderkamer en lijkt
voor altijd te behoren tot het rijk der schimmen. Dit is echter buiten de vos gerekend.
De vos heeft negenmaal negen levens...
In de tweede module maken we de spectaculaire wedergeboorte van de vos mee
tijdens de romantiek. De romantici zochten in het verleden naar authenticiteit en
grootsheid. In 1830 wapende het nieuwe koninkrijk België zich tegen het expansionisme
van Frankrijk door de grote figuren, gebeurtenissen en teksten uit de eigen
geschiedenis te beklemtonen. Duitsers en Vlamingen vonden elkaar in een
gemeenschappelijke afkeer van alles wat Frans was. De Vlamingen hadden schrik
voor een nog grotere verfransing, de Duitsers wilden het Heilig Roomse Rijk laten
herleven. De Duitsers hadden al in 1805 in het Ritterstift Comburg een handschrift
gevonden met daarin een lang vergeten Reynaerttekst die gekopieerd werd rond
1410. Willems vertaalde de tekst in modern Nederlands tijdens zijn ballingschap in
Eeklo in 1834. Zijn inleidende tekst geldt als een van de manifesten van de Vlaamse
Beweging. Door de hertaling hoopt hij ‘de verworpene moedertaal te helpen opbeuren’,
een dam op te werpen tegen de bekrompen Hollandse schrijfregels en de verbastering
van het Vlaams schooldialect, in ‘een tyd waerop ons land van zooveel
franschen uitschot wordt overstroomd!’. Willems wil de moedertaal ook als de taal
van de wetenschap en geeft daarom de Reynaerttekst (samen met de tekst van
Tiecelijn, 20, 2007

341
Reynaerts historie naar de ‘Amsterdamsche redactie’) in een studie-uitgave uit in
1836. Tot slot brengt hij ook een gecastigeerde schooltekst op de markt. Willems is
daarom niet alleen de vader van de Vlaamse Beweging, maar ook de vader van de
moderne Reynaertstudie en de motor van de moderne naleving. Bijzonder veel
andere teksten zijn schatplichtig aan Willems, bijvoorbeeld de uitgaven van de liberaal
Julius de Geyter en van de katholieken C. Lindemans, Renaat Joostens (die
een repressie-Reynaert schreef in het weekblad Rommelpot in 1948) en P. de Mont.
Naast de tekst van J.F. Willems heeft ook de fantastische illustratiereeks van de
Duitse monumentale kunstenaar Wilhelm von Kaulbach (uit 1841) de populariteit
van de Reynaerttekst in Vlaanderen en Nederland in de hand gewerkt. De illustraties
werden gepubliceerd bij de postume uitgave van Johann Wolfgang von
Goethes Reineke Fuchs, verzorgd door uitgever Cotta in Tübingen in 1846. Deze
tekst werd onsterfelijk en wereldberoemd dankzij de illustraties.
De blijvende actualiteit van de tekst wordt in de Vlaamse ontvoogdingsstrijd van
de negentiende eeuw niet alleen door Willems erkend, maar ook door de uitgevers
van het Antwerpse katholieke blad Reinaert de Vos. Een zondagblad voor verstandige
lieden, aaneengeknoopt door zeven filosofen. Aan dit blad, dat als kop een
Kaulbachvos gebruikt, werkte ook Guido Gezelle onder het pseudoniem Spoker
mee. Van Gezelles neef Stijn Streuvels zijn vier verschillende Reynaertversies
bekend met in totaal bijna twintig fraaie drukken. Streuvels’ Reynaerden zijn ook op
het gebied van de Reynaerticonografie hoogtepunten, met name de reeksen van
Gustave van de Woestijne en van Bernard Wierink. Streuvels wilde de Reynaert
aan de studiekamer van de geleerden onttrekken en aan het Vlaamse volk terugschenken.
In de Reynaert vond de West-Vlaming ‘de ziel, de lustige adem, het sappige
bloed, de zwaai, de zwier, de lenigheid van het machtig leven, waar de
bruischende tocht van den gezonden, vlaamschen geest in steekt’. Na de Eerste
Wereldoorlog publiceert Felix Timmermans zijn dierenverhaal Boudewijn met de
ezel in de hoofdrol als weerspiegeling van de Vlaming. Reynaert kon die rol volgens
de auteur van Pallieter niet opeisen omdat het Vlaamse volk ‘bijna al de verrukkelijke
Reynaerthoedanigheden’ (Reynaert, die ‘vol listen en fijne knepen’ ‘de groten
en de machthebbenden door zijn talent tot schande en schaamte wist te brengen’)
heeft opgegeven. Reynaert lijkt in niets meer op de middeleeuwse schurk, maar hij
is integendeel een icoon geworden. Dit alles wordt in de tentoonstelling in woord en
beeld geïllustreerd.
Reynaert is een listige en slimme intellectueel geworden. Opvallend is dat hij in
alle kampen thuis is. Zijn kameleontisch vermogen zorgt ervoor dat hij zich steeds
opnieuw vermomt in een strijd tussen de ideologieën. Diverse malen werd Reynaert
misbruikt. Dit wordt heel duidelijk in de oorlogsjaren 1940-1945 en in de uitlopers
van de oorlog. De zwartste bladzijden uit de Reynaertgeschiedenis werden
geschreven door de na Wereldoorlog I naar Nederland uitgeweken Antwerpenaar
Robert van Genechten. Deze jeugdvriend van Paul van Ostaijen schreef in 1937
een fascistische en antisemitische Reynaertbewerking met de neushoorn Jodocus
in een twijfelachtige hoofdrol. Het boek was zo populair dat er een animatiefilm van
werd gemaakt. De film van de Nederlandse cineast Egbert van Putten werd na de
besloten première in Den Haag in 1943 nooit meer in het openbaar vertoond.
Kwalitatief en technisch is de film de evenknie van de Disneyproducten uit die tijd.
Een fragment van deze film werd pas in het begin van de jaren 1990 in Berlijn ontdekt
en naar het Nederlands Filmmuseum in Overveen overgebracht. De rechten
berusten bij het Nederlands Audiovisueel Archief. Een onschuldig fragmentje van de
Tiecelijn, 20, 2007

342
antisemitische film die valt ‘onder geconfisqueerd oorlogsbezit waar de
Nederlandse staat de rechten op heeft’, is in Reinaerts streken te zien.
Reynaert werd net als zijn bloedbroeder Uilenspiegel gebruikt en misbruikt in de
oorlogsjaren. De ‘Stichting ter Bevordering van de Studie van het Nationaalsocialisme’
plaatste de vos als briefhoofd. Op hetzelfde moment riep Gerard Walschap
uit: ‘Wat leutert men van amoreel. In plaats van amoreel is Reynaert juist het tegenovergestelde:
het eenige dier met moraal, in den vollen zin een karakter, een harde
kerel, een sterke geest’. Hij deed dat in een scherpe pennentwist met onder andere
Menno ter Braak (de Reinaert van Eibergen – Eigenbergen in de Achterhoek was
Ter Braaks woonplaats) en Camille Huysmans over het karakter van de vos.
Volgens Huysmans huldigde de vos Machiavellistisch gedachtegoed en wordt hij op
zedelijk gebied gekenmerkt als iemand met een ‘bolsjewistisch-fascistische inslag’.
De vos doodt niet uit dogmatische onverdraagzaamheid, maar uit instinct. In het
gedicht Ode aan Reinaert en Ulenspiegel dat hij in 1942 op de BBC uitsprak, noemt
hij de beide figuren vrijheidsstrijders en ‘vrienden van ons lijdend volk’. Camille
Huysmans, Antwerps burgemeester en Belgisch eerste minister, is wellicht een van
de meest fervente en meest boeiende Reynaerdianen geweest.
Net als Huysmans waren ook Willem Elsschot en Louis Paul Boon Reynaerdisten.
Alfons de Ridder koos als voornaam van zijn pseudoniem de voornaam van de
Reynaertdichter. Hij beschouwde zich ook als een Reynaert en bovendien gaf hij
diverse van zijn personages Reynaerdiaanse trekjes mee. Elsschot leende zijn
eigen Reynaerteditie (die van professor J.W. Muller uit 1944) uit aan Louis Paul
Boon, de auteur van twee belangrijke Reynaertwerken, met name De
Kapellekensbaan uit 1953 en Wapenbroeders uit 1955. Het laatste werk is door
J.P. Rondas ooit de omega van de Reynaertverhalen genoemd. Boons 23
Reynaertstukjes werden later opgenomen in het Vlaamse meesterwerk van de twintigste
eeuw: De Kapellekensbaan.
De geschiedenis van de vos herhaalt zich in elke tijd in vele variaties. Het is steeds
een masker opzetten en een nieuw kleed aantrekken. De schurk werd ondertussen
langzaam schelm. Reynaert sluipt als een kameleon doorheen de geschiedenis. De
uitspraak van Frits van Oostrom, dat elke tijd zijn eigen Reynaert heeft, was het uitgangspunt
van deze nog steeds actuele tentoonstelling. De tentoonstelling ambieert
een (deel van de) cultuurgeschiedenis van de Nederlanden te vertellen aan de hand
van de rijke Reynaertgetuigenissen en een ongeëvenaarde uitbeelding in de beeldende
kunsten. Dit opzet was natuurlijk té ambitieus en niet in enkele vierkante
meters of in één boek van 320 pagina’s te vertellen. Bovendien ambieerden de
samenstellers de lust tot lezen, de kritische geest en de verbeelding van de bezoeker
te stimuleren. Thuysbaert als huis van verbeelding. Daarom moest de tentoonstelling
met een open einde besluiten: tien ex libris en tien citaten die de
Reynaertmaterie in al zijn complexiteit oproepen, die zowel helpen als verwarren bij
de lectuur en de interpretatie van de tekst. Ze tonen aan dat de vos niet in één hol
te vangen is. Zijn kentrekken zijn ‘crom ende menichfoude’.
Wij zijn ervan overtuigd dat deze Reynaerttentoonstelling in Lokeren een toekomst
heeft. Hiervoor zijn wel nieuwe, dynamische impulsen nodig. Men zou bijvoorbeeld
kunnen aansluiten bij het nieuwe initiatief van het Platfom Literaire
Erfgoedbeheerders in Vlaanderen, een krachtenbundeling van elf literaire musea en
schrijvershuizen onder leiding van het AMVC-Letterenhuis te Antwerpen en de provinciale
museumconsulenten van de provincies Antwerpen, West-Vlaanderen en
Tiecelijn, 20, 2007

Limburg, met als belangrijkste doelstellingen: permanente kennisoverdracht, het
opzetten van een collectieve registratie en een uitgebalanceerde publiekswerking
en communicatie. De huidige leden zijn naast het AMVC-Letterenhuis o.a. het
Guido Gezellemuseum in Brugge, het Literair Museum Hasselt, de Louis Paul
Boonmodule van het Stedelijk Museum Aalst, het Provinciaal Museum Stijn
Streuvels ‘Het Lijsternest’ in Ingooigem en het Timmermans-Opsomerhuis te Lier
(om er maar de auteurs uit te pikken die een band hebben met het Reynaertverhaal).
Reynaert en Uilenspiegel (Damme) zouden de groep alleen maar versterken.
Ook de provincie Oost-Vlaanderen en de Oost-Vlaamse museumconsulenten kunnen,
net als de Erfgoedcel Waasland, een rol spelen in het behoud en de verdere
uitbouw van een Reynaertcentrum. Men kan zich ook de vraag stellen hoe de vzw
Reynaertgenootschap en de Bibliotheca Wasiana kunnen betrokken worden. Zij
beschikken immers over interessante collecties en / of interessante know how. Maar
ook het Hulsterse museum, het Uilenspiegelmuseum in Damme en de gemeenten
Kruibeke en Sint-Niklaas blijven interessante stakeholders.
In elk geval verdient de ‘matière renardienne’ in Vlaanderen of Nederland een
vaste stek. Het Lokerse bezoekerscentrum, de opvolger van het ter ziele gegane
Rupelmondse museum, vult deze ruimte perfect in. Reynaert blijft ook hier levenskrachtig.
Daarom kan en mag de geest van deze tentoonstelling nooit uit de fles.
1. Op 9 november 2007 vindt in Lokeren een Thuysbaert-colloquium plaats.
Beknopte bibliografie
343
Janssens, J.D. & R. van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot 2000 na Christus, Leuven,
Davidsfonds, 2001. (Hierin alle opgenomen citaten.)
Van Campenhout, N., Jonkheer Prosper (Paul) Thuysbaert (1889-1965): aanzet tot een biografische
studie, in: Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas,
108 (2005), p. 15-84.
Reinaerts streken is alle zondagen te bezoeken tussen 14 en 17 uur en tijdens de openingsuren
van tijdelijke tentoonstellingen, Stationsplein 10 te Lokeren.
Tiecelijn, 20, 2007

■ John Buyse
344
Terugblik op vijftien Herman Heyse-lezingen
Herman Heyse (1937-1992) was redacteur en medestichter van Tiecelijn en eerste
voorzitter van de heemkundige kring d’Euzie. Beide verenigingen organiseren als
aandenken aan deze bijzondere man een jaarlijkse lezing over onderwerpen uit zijn
interessesfeer in de week van 17 februari, dag van Hermans overlijden. Dit laatste
nummer van de driemaandelijkse Tiecelijn biedt de gelegenheid om achterom te
zien op de thema’s en de sprekers van de voorbije vijftien jaar.
Pinksterweekend 1993. Op zaterdagnamiddag wandelden enkele Reynaertliefhebbers
in de Stroopers te Kemzeke op een kort stukje van het Reynaertlangeafstandspad.
’s Avonds trok het gezelschap naar de Broederschool te Stekene voor
een academische zitting. De hoofdredacteur van Tiecelijn, dr. Rik van Daele hield
de allereerste Herman Heyse-lezing over De Reynaertplaatsnamen liegen. 1 Dan
volgden de voorstelling van de tweede, geheel herziene druk van Het Land van
Reynaert en van het aan Herman Heyse opgedragen boek Reynaert bloemleest
Tiecelijn. Op zondagnamiddag werd een tweede wandeling gemaakt, van Boudelo
naar Daknam. Als slot volgde de inhuldiging van vier beelden van Albert de Smedt
in recreatiepark De Ster te Sint-Niklaas. De beeldengroep Reynaert en de haan
Canteclaer kreeg er het gezelschap van koning Nobel, koningin Gente, Grimbeert
de das en Tiecelijn de raaf.
Het daaropvolgende jaar gaf dr. Frans Debrabandere, auteur van o.a. het
Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk, een voordracht
over Betekenis en etymologie van familienamen.
In 1995 sprak dr. Paul Wackers, uitgever van Reinardus en docent aan de
Katholieke universiteit van Nijmegen (thans hoogleraar te Utrecht), over Het
Reynaertverhaal als kinderboek. 2 Hij illustreerde hoe jeugdschrijvers de Reynaert
door de eeuwen heen aantrekkelijk probeerden te maken voor kinderen. Marcel
Ryssen praatte de avond aan elkaar en las fragmenten uit de Reynaert. Tevens ging
de aandacht uit naar het pas verschenen boek Ruimte en naamgeving in Van den
vos Reynaerde van Rik van Daele. Met deze dissertatie behaalde hij in 1992 zijn
doctoraat aan de universiteit van Leuven. Het boek werd uitgegeven door de
Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.
In 1996 serveerde prof.dr. Stefaan Top van de KU Leuven een rijkelijk met dia’s
geïllustreerd Volkskundig cocktail. Professor Top, bekend van zijn doctoraal proefschrift
over De bende van Bakelandt, liet zijn gehoor kennismaken met de traditionele
en moderne uitingen van volkscultuur.
In de vijfde lezing sprak professor dr. Jozef Janssens, hoogleraar Middelnederlandse
letterkunde aan de Katholieke Universiteit Brussel, over Maerlant, Reynaert,
Uilenspiegel trillend op de schokgolven van een beschavingsoffensief . 3 Na de
lezing werd een tentoonstelling geopend over het werk van Herman Heyse in de
bovenzaal van het Oud-Station, de plek waar de meeste Herman Heyse-lezingen
plaatsvonden.
In 1998 vertelde historicus Danny Lamarcq in geuren en kleuren over Het latrinaire
gebeuren – van ‘naar achter’ naar ‘’t huisken’. Lamarcq is cultuurambtenaar
Tiecelijn, 20, 2007

345
en stadsarchivaris van Zottegem. Dit ‘gebeuren’ was het onderwerp van zijn licentiaatsthesis
en is ook als boek uitgegeven.
De zevende lezing over Louis Paul Boon en Reynaert de vos: wapenbroeders 4
werd gebracht door de wapenbroeders Rik van Daele en Marcel Ryssen (oud-leerling
en leraar van elkaar). Ze brachten een voordracht met literair-historische duiding
en analyse en met voordracht van diverse Booniaanse en Elsschotiaanse fragmenten.
Nadien werd een minitentoonstelling over L.P. Boon en Wapenbroeders
geopend in de bovenzaal van het museum Oud-Station met de medewerking van
de Culturele Centrale Boontje uit Sint-Niklaas en het Louis Paul Boon project 99.
In 2000 gaf Paul Stockman een voordracht met dia’s over de Spaanse forten in
het Noorden van Oost-Vlaanderen en het Zuiden van Zeeuws-Vlaanderen. Hierbij
kwamen militaire strategieën, wapens en wapenuitrustingen uit onder andere de
Tachtigjarige Oorlog aan bod. Stockman is een Hulsters historicus, gespecialiseerd
in de streekgeschiedenis en de vestingbouw. Met antiquaar Peter Everaers schreef
hij Frontier Steden en Sterckten. Vestingwerken in Oost-Vlaanderen en Oost-
Zeeuws-Vlaanderen 1584-1839.
De negende lezing werd gehouden door journalist, auteur en vossenstaartridder
Gaston Durnez met als onderwerp De activistische Reynaertbewerking Boudewijn
in het gehele oeuvre van Timmermans. Felix Timmermans schreef zijn Reynaertbewerking
immers tijdens en kort na de Eerste Wereldoorlog.
In 2002 sprak Hendrik van Wittenberghe over Van Vikingschip tot Kogge. Hij concentreerde
zich voornamelijk op de middeleeuwse kogge van Doel, die in 2000
werd gevonden bij de aanleg van het Deurganckdok op de Linkeroever op het
grondgebied van de gemeente Beveren. Als deskundige van middeleeuwse schepen
illustreerde Van Wittenberghe zijn onderwerp met digitaal geprojecteerde beelden.
In 2003 gaf doctor Eric de Bruyn in zaal Boudelo te Klein Sinaai de elfde Herman
Heyse-lezing, een met dia’s geïllustreerde voordracht over De vos en de uil in het
werk van Hiëronymus Bosch, een fascinerend verhaal over de symboliek van dieren
die nu veel positiever worden geïnterpreteerd dan hun middeleeuwse voorgangers.
5 De Bruyn promoveerde tot doctor in de ‘taal- en letterkunde: Germaanse
talen’ met een studie van de marskramerfiguur in het oeuvre van Bosch.
In 2004 sprak doctor Karel Mortier over De zoektocht naar de Rechtvaardige rechters.
De gewezen commissaris van de Gentse politie schetste het verloop van het
onderzoek naar ‘de stoutmoedige diefte’ van dit schilderij, de vermoedens over de
daders en de vele gissingen naar de bergplaats. Zijn openingszin is een blijver: ‘Als
je niet geloofd wilt worden, moet je de waarheid vertellen’.
De dertiende lezing werd in de Stekense school Toermalijn gebracht door de
West-Vlaamse Sint-Niklazenaar en leraar Marcel Ryssen: Guido Gezelle: poëzie in
G-groot. De declamatie uit het poëtische werk van Gezelle door Marcel Ryssen was
van het hoogste niveau. Weinigen zijn zo vertrouwd met het leven en werk van
Gezelle als de voorzitter van het Reynaertgenootschap.
In 2006 werden twee films in première aan een bijzonder talrijk publiek (meer dan
250 mensen) in de Broederschool van Stekene voorgesteld. De eerste film,
Mijmeringen langs de Stekense Vaart, is een sfeervolle film van Paul Vereecken
over de vaart vroeger en nu. De band met Boudelo bezorgde het geheel een
Reynaerdiaans element. De tweede film, Wardje, werd om privacyredenen als een
verrassing aangekondigd. Academiestudenten Sarah Hofman en Steven Janssens
portretteerden een eenentwintigste-eeuwse kluizenaar uit Stekene.
Tiecelijn, 20, 2007

1
5
4
Tiecelijn, 20, 2007
3
2

6 8
7 9
Illustraties
1. Herman Heyse (1937-1992)
2. Uitnodiging eerste lezing
(1993)
3. Jozef Janssens (1997)
4. Marcel Ryssen (1999)
5. Paul Stockman (2000)
6. Gaston Durnez (2001)
7. Eric de Bruyn (2003)
8. Karel Mortier (2004)
9. Rik van Daele en
Rudi Malfliet (2007)
10. Afsluiter met Reynaertbier:
Luc Tirez, Wim Gielen en
John Buyse (2007)
Tiecelijn, 20, 2007
10

In 2007 bracht prof. dr. emeritus Rudi Malfliet De wereld van Willem die Madocke
maecte. Historische verkenningen rondom Boudelo, Gent en Hulst. 1200-1260.
Malfliet, die op de historische gronden van de Boudelo-abdij in het Stekense Klein-
Sinaai woont, was hoogleraar in de theoretische kernfysica aan de Universiteit van
Groningen. Na het verkrijgen van zijn emeritaat studeerde hij geschiedenis aan de
Universiteit Gent. Hij specialiseerde zich in de rol van de cisterciënzerkloosters in
de regio Zeeland bewesten de Schelde en Rijks-Vlaanderen van 1167 tot 1256. Hij
is bijzonder onderlegd in de periode waarin Van den vos Reynaerde werd geschreven.
Zijn betoog steunde op de historiciteit van het verhaal. Uitgangspunt is dat hij
diverse namen en situaties uit Van den vos Reynaerde als historische realia
beschouwt. Hij gaf veel verklaringen van namen en plaatsen die verbonden zijn aan
historische gebeurtenissen. Nu is het uitkijken naar een publicatie.
Conclusie
Zeven Herman Heyse-lezingen handelden over een literair onderwerp, twee over
een kunsthistorisch thema, de andere over een militair, scheepsbouwkundig, historisch
of volkskundig onderwerp. Variatie is één van de opvallende en ook sterke
punten. De vijf lezingen met een directe band met het Reynaertverhaal werden alle
(vooraf of nadien) in Tiecelijn gepubliceerd (zie de opsomming in de noten).
De Herman Heyse-lezingen zijn het resultaat van een samenwerking tussen een
literaire en een heemkundige vereniging. De vzw Reynaertgenootschap en d’Euzie
coördineren om beurt de inhoudelijke werking. De leden van d’Euzie verzorgen elk
jaar de logistieke voorbereiding. Na vijftien jaar zijn deze gratis voordrachten uitgegroeid
tot een traditie. Ze worden bijgewoond door een select publiek van telkens
meer dan 100 deelnemers uit Zuid en Noord, met lokale inbreng uit Stekene, aangevuld
met bezoekers uit heel Vlaanderen en Nederland (tijdens de laatste editie
kwamen de Reynaerdisten Hans Rijns en Jan de Putter zelfs met de fiets vanuit
Terneuzen (en Leiden!). Noch de koude en donkere winteravonden, noch de
afstand naar Stekene zijn voor de trouwe deelnemers een belemmering om er elk
jaar bij te zijn. Het zijn momenten van ontmoeting geworden. Daarom worden ze
vanaf de eerste lezing al even traditioneel afgesloten met een glas Reynaertbier van
de Proef-Brouwerij uit Lochristi. De afwezigen hebben altijd ongelijk.
Noten
348
1. Rik van Daele, De Reynaertplaatsnamen liegen, in: Tiecelijn, 6 (1993), p. 85-94.
2. Paul Wackers, Van Reynaert is een groot zaet ghebleven. Het Reynaertverhaal als kinderboek,
in: Tiecelijn, 8 (1995), p. 92-105.
3. Rik van Daele, Louis Paul Boon en Reynaert de vos: wapenbroeders. Over Boons bronnen
en poëtica (zevende Herman Heyse-lezing), in: Tiecelijn, 12 (1999), p. 50-63.
4. De lezing was deels geïnspireerd op: Jozef Janssens, Maerlant, Reynaert en Uilenspiegel.
Trillend op de schokgolven van een beschavingsoffensief, in: Tiecelijn, 10 (1997), p. 2-13.
5. De lezing was deels geïnspireerd op: Eric de Bruyn, De vos als allegorisch motief in het
geschilderde oeuvre van Jheronimus Bosch, in: Tiecelijn, 13 (2000), p. 107-119.
Tiecelijn, 20, 2007

Kopergravure van Frank-Ivo van Damme. Cadeau steunende leden Tiecelijn in 2001.
Tiecelijn, 20, 2007

Ridders in de Orde van de Vossenstaart
1963
Stijn Streuvels
Bert Peleman
Richard van Kenhoven
Maurice Juamotte
Renaat van der Linden
Broeder Aloïs
Jozef Goossenaerts
Mandus de Vos
1977
Willem Melis
Ferdinand Verbist
Maurice Nonneman
Albert Poels
Frans Mertens
Jozef Contrijn
José Olmos
Wilfried van den Broeck
1978
Bert Decorte
1982
Oscar Bonnevalle
1984
Herman Vos
Nand Moors
Anton van Wilderode
Jan Lambin
Freddy van Bogget
1985
Edgard Ernalsteen
Frank-Ivo van Damme
René Duyck
Eugeen van den Broeck
1986
Gerard Gaudaen
1987
André Stoop
1988
Rik van Daele
Bert van Woensel
Bert van den Broeck
1989
Antoine Denert
Jo van Eetvelde
1991
Marcel Ryssen
Herman Heyse
1992
Wim de Cock
Albert de Smedt
1993
Firmin de Vos
Erwin Verzandvoort
Jozef D. Janssens
1994
Gaston Durnez
Wim Gielen
1995
Wilfried Delforge
Paul Wackers
1996
Julien Lyssens
Staf van Daele
1997
Marc Moorthamer
Antoon Vermeylen
1998
Lieven Dehandschutter
Joke van den Brandt
Tiecelijn, 20, 2007
1999
Karl Meersman
Piet Thomas
2000
Peter Everaers
Kris de Roover
2001
Marcel de Meyer
Willy Feliers
Chris Ferket
Waaslandwolf
2002
Paul Weemaes
Marcella Piessens
2003
Ivan Bernage
Juliaan de Cuyper
Leon Matthijs
Ingrid Peeters
2004
Yvan de Maesschalck
Taf van Duffel
2005
Alexander Schwarz
Lucien Bats
2006
Emma Crebolder
Paul van Keymeulen
René van Bogaert
2007
Lucien de Cock
Peter Holvoet-Hanssen

■ Freddy van Bogget
De Orde van de Vosse(n)staart
Hiernaast staat ze,
stralend in het gelid,
de weledele Ridderschare (m + v).
Zij werden
‘Om hun Reynaerdieën speels aanvaard
in de Orde van de Vosse(n)staart’ 1
Bert Peleman: fundator
In Rupelmonde aan de Schelde, wellicht vertoevend op De Karekiet (zijn woonboot,
veilig op het droge), intussen gulzig genietend van het zicht op de Stroom en naar
alle waarschijnlijkheid in aanwezigheid van niet onbelangrijke culturele gezellen,
stichtte Bert Peleman anno 1963 voornoemde Orde.
De ‘meester-vossenjagers’ Stijn Streuvels, Willem Melis en Broeder Aloïs
schraagden het hooggestemde initiatief van bij het ontluiken.
Bert zelf koesterde de vurige hoop dat Reynaert aldus in Rupelmonde voor altijd
een vaste stek zou verwerven.
Speels-Reynaerdiaans met Vrijbuitertrekjes
Elke morgen passeer ik In ’t Vossenhol, een prachtig gekleurde prent van Oscar
Bonnevalle, waarop Reynaert en Tijl Uilenspiegel die gezellige pleisterplaats verlaten
en samen op pad vertrekken in typische Bonnevalle-stijl.
De blik van verstandhouding tussen die twee verraadt ontegensprekelijk welk
vlees er in de kuip zit en geeft perfect de sfeer weer die tijdens de 30 eerste
Ordejaren hoogtij vierde.
Het speelse karakter, de luim, het ludieke, de glimlachende humor, de satire en
de kritische knipoog waarmee op Reynaerdiaanse wijze naar de maatschappij werd
gekeken vormden de basistrekken.
De Reynaerdie heeft hier een schalkse betekenis.
Het vrijbuiterige zat in het soms chaotische en in de improvisatie op het moment.
De Ridders waren evenwel beslagen genoeg om daar met verve op in te spelen.
In ieder geval was de populaire Reynaert dat soort schelm waarmee men graag
kameraad was.
De komst van Rik van Daele
351
Rik van Daele, een jonge snaak uit Sint-Niklaas, was al verscheidene malen in
Rupelmonde langs geweest om daar de heerlijke geuren van het Reynaertnest in
uitbouw te komen opsnuiven. Hij spreidde een uitzonderlijke kennis en interesse
tentoon met betrekking tot het hele Reynaertgebeuren.
Tiecelijn, 20, 2007

2
4
Tiecelijn, 20, 2007
3
Illustraties
1. 1998: v.l.n.r. Rik van Daele, Joke
van den Brandt, Lieven Dehandschutter
en Freddy van Bogget
2. 1996: Erwin Verzandvoort en
Firmin de Vos
3. 2001: kunstwerk van Joke van
den Brandt en Frank-Ivo van Damme
4. 2002: Hermina Horvath, Frank-Ivo
van Damme, M.-J. Dieltjens, Gerard
Gaudaen, Joke van den Brandt en
Antoon Vermeylen. Op de achtergrond
Trude Gielen en Erwin
Verzandvoort
1

2005: Lucien Bats en Alexander Schwarz
2006: Paul Wackers en Emma Crebolder
2006: groepsfoto
Tiecelijn, 20, 2007
2002: Ridder-gastheer en burgemeester
Antoine Denert
2006: Willy Feliers en Peter Everaers

De Reynaertraad – zowat het presidium van de Orde – vond het dan ook aangewezen
hem, niettegenstaande zijn jonge leeftijd, in de Ridderorde op te nemen.
We schrijven 1988.
De Raad wist toen nog niet dat Reynaertspeurder Van Daele niet alleen op weg
was naar het Reynaerthogepriesterschap, maar nog minder dat door zijn komst de
Orde nooit meer dezelfde zou zijn.
Want, daar waar Bert Peleman in de luwte van De Karekiet en op pootafstand van
‘De Reynaertzolder’ tussen zijn vele gezellen steeds opnieuw kandidaten opmerkte
met duidelijke Reynaertkenmerken en daaruit plukte voor het ridderschap, zo zou
dit geleidelijk aan evolueren naar echte nominaties (!), een longlist (!!), een shortlist
(!!!) en enkele onder de Reynaertmicroscoop (!!!!) gelegde kandidaten op basis van
kennis en uitstraling.
Het moge evenwel duidelijk zijn dat dit maar één evolutieaspect was.
Zoals men verder zal kunnen vaststellen zorgden ook andere factoren voor het
streven naar meer diepgang.
1988 – De geboorte van Tiecelijn
Vóór mij ligt het genummerde exemplaar 29 van de allereerste Tiecelijn.
Rik van Daele schreef het ‘editoriaal’, Marcel Ryssen durft verantwoordelijke uitgever
te zijn, en wijlen Herman Heyse tekent met hen samen voor de redactie; 200
exemplaren, 16 bladzijden. Helemaal achteraan en met als initialen R.V.D. staat te
lezen: ‘De Rupelmondse Reynaertraad vergadert dit jaar op zaterdag 24 september
2 onder het voorzitterschap van Bert Peleman. Vorig jaar werd de Sint-Niklase
ere-bibliothecaris André Stoop opgenomen in de Orde van de Vossestaart. In het
tweede Tiecelijnnummer wordt een artikel opgenomen van Bert Peleman met als
titel Reynaert 25 jaar te Rupelmonde. In het kader van deze terugblik is de inhoud
bijzonder boeiend, maar een volledige opname zou ons te ver leiden.
In ieder geval is het duidelijk dat, hoewel Tiecelijn niet de boodschapper was van
de Orde, er toch van kruisbestuiving onder de auspiciën van Reynaert mag gesproken
worden.
De Intocht van de Schriftgeleerden
354
Het gebeurde subtiel en het is niet zo direct aanwijsbaar, maar toch is het bijna
zeker onder de onderduimse impulsen van Ridder Van Daele dat de Orde in een bijzonder
korte tijdsspanne een aantal Reynaertexegeten met wereldfaam in stelling
bracht. Zo waren er maar drie Reynaertjaren nodig om zijn leermeester, Marcel
Ryssen te laten intreden. Die was dan nog vergezeld van wijlen Herman Heyse. Het
is zeer spijtig dat Herman ons zo vroeg ontvallen is… Hij had misschien de acceleratie
wat kunnen vertragen? Hij was toch een boom van een ridder!
Gelukkig kwamen een aantal beeldende kunstenaars de gelederen versterken.
We kunnen empirisch vaststellen dat deze overtuigde Reynaerdianen nog altijd het
beeld van de schalkse schelm getrouw blijven.
Dan was er nog Jozef Janssens, professor in o.m. de Reynaerdologie; maar die
zag dat er reeds zoveel Reynaertgeleerdheid aanwezig was dat hij zijn verdere tussenkomsten
allicht overbodig vond.
Tiecelijn, 20, 2007

Denk nu echter niet dat het streefniveau bereikt was. Want intussen hadden al
enkele Reynaerticonen uit Nederland ontdekt wat er in het zuidelijke Reynaertgebied
aan de orde was. Zij stonden dan ook aan de grens, even voorbij Hulst,
ongeduldig te dringen, voorzien van pakken geloofsbrieven en bakken
Reynaertgeleerdheid om hun Ridderlijke geschiktheid aan te tonen. Zij droegen
tevens een enorm vaandel mee dat door één van hun gemalinnen eigenhandig was
gemaakt en waarvan de kleur en de beeldinhoud hun waarachtige Reynaerttrouw
moesten verzinnebeelden. Een aantal jaren later zou dat vaandel zelfs de tafel
waarrond het Reynaertpresidium zetelt, voor altijd bedekken en versieren.
En zoals dat in het leger de gewoonte is, staat de grootste, in het gegeven geval
de langste kandidaat-ridder, vooraan: Erwin Verzandvoort! Wie van de toen aanwezigen
herinnert zich niet zijn inaugurale rede in de pelswarme boshut Malpertuus!
Wim Gielen kreeg het volgende jaar de Ordeversierselen. Wim, die kundig is in
de anatomie Van den vos Reynaerde, voelde zich als een vis in het zuiverste Wase
slootwater uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Zijn lieftallige Hermeline, die
hem steeds hoofs vergezelt, had trouwens de grootste moeite om hem, telkens als
het Hofdag 3 was, enigszins in toom te houden. Meestal moesten enkele raadsleden
bijspringen en diende de mobiele kasteelklok 4 gehanteerd te worden.
Een jaar later werd professor Paul Wackers geïntroduceerd. Dat was het ergste;
toen was het hek echt van de dam! Want hij heeft velen onder ons een waar trauma
bezorgd. Al van bij zijn allereerste aantreden heeft hij ons in wetenschappelijk
ondersteunde en niet weerlegbare termen uiteengezet dat Reynaert een pervers,
vies kereltje was. Dat was nog niet het ergste! Al die geleerden met Van Daele op
kop en Wackers als gelederenduwer, begonnen samen te spannen op een manier
die men nog nooit tussen Vlaanderen en Nederland heeft gezien. Onze schalkse
schelm, onze kameraad werd vernederd en de ermee samenhangende Reynaerdie
ontkracht! Samenzweerderig probeerden zij ons 5 in gesloten gelederen wijs te
maken dat Reynaert niet die populaire schurk is met sociaal-sympathieke trekken,
maar een schijnheilige bedrieger, een leugenaar, een gevaarlijke dubbelzinnigaard,
een hypocriet, een pervert ook, kortom, horesco referens, een echte smeerlap! En
de Reynaerdie? Dat is in feite leugen en bedrog verpakt in zulke mooie taal dat
iedereen er zich door laat misleiden!
Zij die de populaire Reynaert diep in hun hart koesteren waren compleet van slag;
sommigen werden zelfs depressief. Het heeft lang geduurd, maar door het sterke
lichaam en door de krachtige psyche die toch elke ridder siert, zijn praktisch allen
terug de oude en heeft men zich met de voortschrijdende diepgang 6 verzoend.
De Loutering
355
Kort na de Hofdag van 1996 overleed Bert Peleman. Wellicht bracht respect bij het
heengaan van de fundator de noodzakelijke rust en zochten de Ridders weer steun
bij elkaar.
Dat warme gevoel werd aanzienlijk versterkt door het aantreden in 1998 van de
eerste Vrouw-Ridder: Joke van den Brandt. Zij bracht geborgenheid in het Reynaertnest,
verzoening en contemplatie, daarbij onverdroten gesteund door de
Reynaerdiaans-rondborstige uitbeeldingsstijl van haar Ridder-gemaal.
Tiecelijn, 20, 2007

De Consolidatie
Het moge duidelijk zijn dat het adembenemende niveau dat door de Reynaertgeleerden
in de Orde werd geïmplementeerd, vooral door de Reynaertkunstenaars
van divers pluimage, maar evenzeer door de Ridders van een meer praktische discipline,
terug tot een aangenaam evenwicht werd gebracht. De ‘Reynaerdie’, het
fundamentele begrip waarop zij in de Orde werden aanvaard, wordt in de twee betekenissen
aangenomen, waarbij beide speels worden gestreeld. Zo werd er ‘pays
gemaect van alle dinghen’.
Het spreekt voor zich dat de lokroep van de Orde de fameuze longlist, waarvan
hoger sprake, intussen heeft doen aangroeien tot verscheidene straatlengten. Nooit
kon men vermoeden dat er in Vlaanderen en Nederland en zelfs ver daarbuiten
zoveel geëngageerde Reynaerdianen rondzwerven.
De Voleinding
Hier dient duidelijk gesteld dat de lezer dezes het volgende stukje het liefst niet zou
lezen. Het betreft immers een groot geheim. Maar ja, zoals dat tegenwoordig gaat,
steeds is er een lek of wordt er gelekt. We weten niet veel, maar wat we reeds
weten is meer dan belangwekkend. Zo hebben we uit welingelichte bron vernomen
dat enkele – een drietal, naar het schijnt – Reynaertcoryfeeën-Orderidders het plan
hebben opgevat om een Reynaertcongregatie te stichten. Momenteel zouden zij
volop bezig zijn om de congregatieregel te schrijven. De regel zou volledig gestoeld
zijn op hun brede Reynaertstudie. De bedoeling zou zijn niet alleen een tempel op
te richten ter ere van Reynaert, maar eveneens een aanhorig congrescentrum en
een Malpertuus-verblijfsaccommodatie.
Naar verluidt zou reeds een omwald domein zijn aangekocht in de directe omgeving
van Boudelo. Voor de aankoop van het domein en voor de realisatie van het
Congregatiecomplex zouden al voldoende gelden zijn samengebracht door zakelijke
lieden die op Reynaerdiaanse wijze bijzonder veel geld hebben verdiend, maar
die om begrijpelijke redenen verder anoniem willen blijven. Hoe dan ook zouden al
die gelden nu reeds op een geblokkeerde rekening staan bij de Kriekeputtebank.
De eerste principaal zou de naam ‘Willem van Boudelo’ voeren.
Naast de drie stichtende leden zouden er ook reeds vier postulanten hun intrede
voorbereiden. Onze bron wist ook te vermelden dat er in de congregatieregel is
opgenomen dat elke morgenstond zal begonnen worden met het Confiteor, ten
einde de dag met een schone lei op te starten. Voor alle zekerheid zal het Credo
driemaal daags beleden worden en elke dag zal besloten worden met de Vigiliën ter
ere en ter nagedachtenis van alle overleden Ridders.
Meer weten we momenteel niet, maar we kijken reikhalzend uit naar verdere toekomstgerichte
berichten, eventueel via het persagentschap Tiecelijn.
Lang leve de Orde!
356
Freddy van Bogget is Ere-voorzitter 7 van de Orde van de Vosse(n)staart.
Tiecelijn, 20, 2007

Noten
357
1. Zo staat het in de statuten van de Orde.
2. Ook volgens de statuten vergadert de Orde ‘omtrent de tsinxendaghe’, maar in de eerste
periode kon Sinksen, binnen het Reynaerdiaanse gedachtegoed, ook op een ander moment
gevierd worden.
3. Hofdag: de officiële benaming van de dag waarop de Ridders hun samenkomst plegen te houden.
Nadat de uitbreidende Orde, De Karekiet, De Reynaertzolder en de pelswarme boshut
Malpertuus was ontgroeid, wordt nu jaarlijks Hofdag gehouden in de waterburcht Wissekerke
te Bazel bij Rupelmonde, alwaar Ridder-burgemeester Antoine Denert – de flamboyante met
de grijze baard – de gulle gastheer is.
4. De mobiele kasteelklok is een typisch gebruiksvoorwerp van de Ridderorde om aandacht en
stilte te vragen.
5. Wij, ons en zij, wijzen op een zekere tweespalt binnen de gelederen, met aan de ene kant de
verdedigers van Kameraad Reynaert en aan de andere kant de onstuitbaar gepassioneerde
Reynaertresearchers.
6. Zo wordt toch de diepere Reynaertstudie voorgesteld.
7. Freddy van Bogget was gedurende tien jaar voorzitter van de Orde, van 1993 tot 2002. Als
bedrijfsleider werd hij in de prille jaren 1980 door Bert Peleman aangezocht om op speels-
Reynaerdiaanse wijze enige structuur en orde te brengen in de Orde.
In 1984 werd hij tot Ridder geslagen. Al die tijd was René van Bogaert (cfr. Hofdag 2006) zijn
onmisbare steun bij de praktische uitwerking.
Houtgravure Frank-Ivo van Damme (2004).
Tiecelijn, 20, 2007

■ Rik van Daele
Tiecelijn doorgelicht
358
In de loop van 2005 kreeg Tiecelijn de kans van het Vlaams Fonds voor de Letteren
om samen met de andere gesubsidieerde literaire tijdschriften deel te nemen aan
een lezersonderzoek van het Fonds. De uitdoofsubsidie vormde hierbij gelukkig
geen beletsel. De resultaten van dit onderzoek werden in februari 2007 vrijgegeven
en zijn binnenkort hopelijk raadpleegbaar op www.fondsvoordeletteren.be.
In deze bijdrage willen wij de belangrijkste resultaten meedelen. De lezers van dit
nummer kunnen dan evalueren of zij tot deze of gene groep lezers horen. Wij vermoeden
dat de grootste supporters en de grootste critici aan het onderzoek hebben
deelgenomen. Wij zijn al de deelnemers aan de bevraging bijzonder dankbaar voor
hun inzet omdat wij dankzij hun inzet ook het profiel van onze lezers beter kunnen
bepalen, maar ook hun/uw verzuchtingen en beoordeling. De resultaten komen in
elk geval van pas om de verdere richting die de vzw Reynaertgenootschap wil uitgaan,
mee te sturen.
Deze bijdrage begint met een algemene samenvatting van de globale resultaten.
Wij baseren ons hier volledig op de analyse van de enquêteurs en het Fonds als
opdrachtgever en interpretator. In een tweede deel geven wij de Tiecelijn-gebonden
cijfers en proberen deze te interpreteren. In het laatste deel sommen wij de individuele
slotbemerkingen die geformuleerd werden op. Normaliter zijn ze alleen nuttig
voor een interne bespreking of voor publicatie op de site. Gezien het liber amicorum-achtig
karakter van dit slotnummer, achten we ze hier op hun plaats. We permitteren
ons zelfs de vrijheid om er kort op te reageren.
In een aparte bijdrage / bijlage bezorgen wij u ook een overzicht van Tiecelijn in cijfers
(p. 365).
Tiecelijn, 20, 2007
Tiecelijnbeeld van
Albert de Smedt,
De Ster, Sint-Niklaas.

359
1. De enquête bij lezers van literaire tijdschriften van het VFL
Het Vlaams Fonds voor de Letteren verspreidde 10.200 gedrukte formulieren, met
de hulp van de door het VFL gesubsidieerde literaire tijdschriften. In elk tijdschrift
werd een enquêteformulier gestopt. Ze werden ook uitgedeeld op literaire manifestaties.
Uiteindelijk werden 549 exemplaren volledig ingevuld terugbezorgd. Via
internet werden 77 vragenlijsten gedownload en ingevuld terugbezorgd.
De analyse van de lezer van literaire tijdschriften uit Vlaanderen is gebaseerd op
626 antwoordformulieren. In de algemene analyses werden alle antwoorden betrokken,
bij detailanalyses per tijdschrift enkel de ‘trouwe’ lezers, d.w.z. de lezers die
naar eigen verklaring ‘altijd’ of ‘regelmatig’ minimum één literair tijdschrift lezen.
Driekwart van de gerapporteerde lezers zijn mannen. Literaire tijdschriften worden
weinig gelezen door personen jonger dan 35 jaar; zij vertegenwoordigen 20%
van de lezersgroep. Bijna de helft van de lezers is ouder dan vijftig jaar. De tussengroep
35-49 jaar vormt 30% van de lezerspopulatie. De gemiddelde leeftijd van
de lezer van een literair tijdschrift is 48 jaar. 70% van de respondenten geeft aan
interesse te hebben op cultureel vlak. Opvallend groot is de groep van de artistiek
actieven.
Vooral de nieuwkomers in het tijdschriftenlandschap zijn minder bekend (freespace
Nieuwzuid en ZL), net zoals de nichetijdschriften (Het Trage Vuur, Tiecelijn).
‘Bekend’ wil nog niet zeggen ‘gelezen’: wie vertrouwd is met de literaire tijdschriften,
maakt zeer gerichte leeskeuzes. Bladen met een trouw lezerspubliek zijn
Poëziekrant, Tiecelijn en ZL. Een minder trouwe lezersgroep hebben DWB,
Revolver, De Brakke Hond en Deus ex Machina. Vlamingen lezen meer Vlaamse
literaire tijdschriften, Nederlanders meer Nederlandse.
Eén op zes respondenten leest één of meer tijdschriften enkel af en toe. Bijna de
helft van de respondenten beperkt zich tot één literair tijdschrift. De trouwe lezers
lezen gemiddeld 2,14 tijdschriften, met een topgroep van ‘heavy users’ (meer dan
vijf tijdschriften) van 10%. Mannen lezen significant meer tijdschriften (2,3) dan
vrouwen (1,49). Naar leeftijd zijn er geen significante verschillen.
Lezers van Tiecelijn en Het Trage Vuur lezen het minst andere literaire tijdschriften.
Lezers van freespace Nieuwzuid (5,4) en Spiegel der Letteren (5,4) lezen
gemiddeld het meest andere tijdschriften. Onderlinge uitwisseling is er tussen de
lezers van Yang, De Brakke Hond, Deus ex Machina, DWB en Revolver. Lezers van
Yang en freespace Nieuwzuid delen de belangstelling voor elkaars tijdschrift. Vier
op de tien respondenten lezen ook nog andere literaire tijdschriften dan de 25 titels
die in de vraagstelling vermeld werden. Zeven op de tien zijn trouwe lezers van één
of meer algemeen-culturele, kunst- of theatertijdschriften.
Contacten met de tijdschriften ontstonden via de bibliotheek (38%), artikelen in
kranten of tijdschriften (31%), door de opleiding (25%) of het beroep (25%) en
d.m.v. recensies (26%). Het informele circuit (medewerker, familie/vriend, eigen bijdrage:
samen 59%) is gecumuleerd de meest genoemde manier om literaire tijdschriften
te leren kennen.
Bijna acht op tien van de gelezen tijdschriften krijgt men via de post, één op drie
via de boekhandel; voor één op vier is de bibliotheek de raadplegingsplek. Naar
eigen verklaring raadpleegt één op twee de maandelijkse krantenadvertentie met
korte inhoud over de literaire en culturele tijdschriften. De website van CeLT en van
DBNL wordt door één op zes lezers regelmatig bezocht.
Tiecelijn, 20, 2007

360
De acceptatie van de abonnementsprijs is hoog. De prijsacceptatie voor losse nummers
is minder algemeen. Redenen om geen abonnement te nemen zijn de prijs,
tijdsgebrek en de vrijheid om een nummer te kopen als de inhoud je echt aanspreekt
en vice versa.
Globaal genomen geeft de lezer aan (te) veel fragmenten te (moeten) lezen in de
tijdschriften, beoordeelt hij de aanwezigheid van literatuur uit Vlaanderen als voldoende
en vraagt hij meer essays, meer recensies en meer aandacht voor buitenlandse
literatuur. Uiteraard liggen deze verwachtingen per tijdschrift anders, afhankelijk
van de inhoud.
De tevredenheid over de inhoudelijke kwaliteit is groot. Bijna 60% omschrijft die
als ‘hoog’, slechts 2% noemt die (te) laag.
Het aanbod aan titels wordt voldoende ruim en divers geacht. Er zijn op dit punt
geen verschillen tussen mannen en vrouwen. Oudere respondenten beoordelen het
aanbod als (te) ruim en (te) divers.
Literaire tijdschriften zijn in de boekhandel beperkt vertegenwoordigd én slecht
zichtbaar. De zichtbaarheid in bibliotheken is beter, maar ook hier stelt 42% van de
respondenten dat het aanbod tegenvalt.
Lezers staan positiever tegenover de mogelijkheid losse artikelen te kunnen
downloaden (70%) dan tegenover de mogelijkheid om een pdf-versie van het hele
nummer te kunnen raadplegen (57%). Hoe lager de leeftijd, hoe positiever de reactie.
De belangrijkste functie die wordt toegeschreven aan literaire tijdschriften is het
introduceren van nieuw talent. Aansluitend: ‘kritisch overzicht van het literaire veld’
en ‘een andere, bijzondere kijk op literatuur bieden’. Cross-overs en nieuw werk van
gevestigde auteurs wordt minder noodzakelijk geacht.
Tijdschriften worden als aanvulling op de boekenbijlagen beschouwd. Tijdschriften
gaan naar het oordeel van de lezers dieper, maken meer ruimte en zijn gedetailleerder.
Lezers zijn tevreden over de inhoud en de kwaliteit en appreciëren het niet-commerciële
aspect van de Vlaamse tijdschriften. Of zoals een respondent het stelt: tijdschriften
moeten ‘… kwaliteit blijven bieden, al is het voor een beperkte doelgroep.’ 1
De hierboven bijna integraal overgenomen samenvatting is voor elk literair tijdschrift
op een andere manier relevant. Als literair-historisch tijdschrift heeft Tiecelijn
natuurlijk andere doelstellingen dan literaire tijdschriften die vooral nieuw werk en
jong talent aan bod laten komen. Doordat Tiecelijn geen deel uitmaakt van CeLT
(vzw Culturele en Literaire Tijdschriften), is een boekhandelsverspreiding niet haalbaar
gebleken, zijn publieksgerichte activiteiten (bijvoorbeeld deelname aan de
Boekenbeurs) minder gemakkelijk. Tiecelijn is mede daarom bij de andere tijdschriftenlezers
minder bekend, genereert minder de aandacht van de nationale
media, enzovoort. Een vicieuze cirkel!
Uit de algemene conclusies komt Tiecelijn enkele malen ter sprake vanwege een
eigen accent. Het tijdschrift heeft een trouw lezerspubliek, dat het tijdschrift altijd of
regelmatig leest (na de Poëziekrant komt Tiecelijn hier op de tweede plaats, zij het
op afstand: 35,5 tegenover 56,3%). Spiegel der Letteren wordt bijvoorbeeld maar
door 13,2% regelmatig gelezen. De lezer van Tiecelijn leest minder andere literaire
tijdschriften dan de gemiddelde lezer van andere literaire tijdschriften. Tiecelijn
springt werkelijk uit de band wanneer het om de gemiddelde leeftijd van de respondent
gaat. Die is precies 60 jaar, tegenover 48,2 jaar gemiddeld. 62% van de
Tiecelijnlezers is 60 jaar of ouder. Dit heeft mede te maken met het feit dat vele
Tiecelijn, 20, 2007

abonnees al twintig jaar trouw met het tijdschrift ouder worden. Hier ligt natuurlijk
één van de uitdagingen voor de toekomst. Misschien heeft ook de uitgewerkte website
hier een interessant effect. Het websitegebruik is significant hoger tijdens het
schooljaar en vooral in periodes van eindwerken en scripties. Zeker nu de laatste
nummers integraal op het net verschijnen zappen vele jongere gebruikers (lezers?)
naar een tijdschrift dat in de diepte werkt. In elk geval is het ook goed te weten dat
een ouder publiek het diepgaande werk van de redactie en de auteurs apprecieert.
Nog een opvallend resultaat is dat Tiecelijn op de derde plaats (van elf tijdschriften)
komt wat het aantal Nederlandse respondenten betreft met 37% (en dit na Het
Trage Vuur en ZL). Dit betekent dat de enquête het internationale karakter van het
tijdschrift in de verf zet.
Deze resultaten zijn natuurlijk steeds in de wetenschap dat de enquête meer richtinggevend
is dan puur wetenschappelijk. Dan had de selectie van de respondenten
anders plaats moeten vinden. Voor de gestelde doelen is de bevraging echter
meer dan nuttig en bevredigend. En zoals het bij zovele bevragingen gebeurt: iedereen
kan de gegevens in eigen voordeel uitleggen. Voor Tiecelijn echter kwamen de
resultaten op een strategisch moment omdat er op middellange termijn moet gekeken
worden om met minder middelen toch levensvatbaar te blijven. De Vlaamse
subsidies zijn sinds 2006 voor het tijdschrift volledig weggevallen, terwijl de enquête
ons leert dat een verhoging van het abonnementsgeld met 2 EUR te veel is voor
64,3% van de lezers (dit wil zeggen dat bijna alle gewone abonnees een prijsverhoging
niet echt zien zitten).
2. Het profiel van de Tiecelijnlezer
361
In de enquête werden drie types van vragen opgenomen. Een eerste groep bestond
uit algemene vragen, een tweede uit tijdschriftspecifieke vragen voor alle respondenten
en een derde groep bestond uit eigen vragen, geformuleerd na een interne
bespreking binnen de raad van bestuur van de vzw Tiecelijn in overleg met de
redactie. Deze laatste vragen waren vooral belangrijk voor het toekomstig profiel
van dit tijdschrift, dat in 2005 werd geconfronteerd met een uitdoofsubsidie.
In totaal werden 402 enquêteformulieren meegestuurd in het vierde nummer van
jaargang 18 van Tiecelijn (verzending op 29 december 2005). 45 lezers of 11%
beantwoordde de oproep en stuurde een enquête in. Dit betekent dat 13% van de
335 betalende abonnees reageerde. Als we rekening houden met het feit dat er bij
deze abonnees ook diverse instellingen zijn (gemeentediensten, bibliotheken), dan
betekent dit dat circa 16% van de individuele abonnees heeft gereageerd.
Occasionele lezers werden niet opgenomen. 40% van de gewone abonnees is
steunend lid.
Steunende leden zijn trouw, maar er wordt ook af en toe gewisseld. Het ene jaar
is men steunend, het andere jaar gewoon abonnee. Toch is 37,5% van de respondenten
steunend lid van vóór 2000.
De lezer van Tiecelijn leest nauwelijks andere literaire tijdschriften. Een enkele
lezer verdiept zich in Spiegel der Letteren. De verwantschap met literaire genootschappen
is nauwelijks groter. 83,7% van de respondenten is geen lid van een
ander literair genootschap. Dubbel lidmaatschap is er met de genootschappen rond
Streuvels, Timmermans, Uilenspiegel en Boon (bescheiden: 6 tot 8%). Eén respon-
Tiecelijn, 20, 2007

362
dent (2%) is lid van het Elsschot- of Couperusgenootschap. 14% is lid van een
genootschap dat niet op het lijstje van de enquêteurs voorkomt (bijvoorbeeld het De
Pillecyngenootschap, het Claesgenootschap etc.).
Opvallend is dat de Tiecelijnlezer relatief goed bekend is met de website van het
Reynaertgenootschap (in 2005 nog te vinden als www.welcome.to/tiecelijn, thans
als www.reynaertgenootschap.be). Bijna twee derde van de abonnees (62%) raadpleegt
de site en een derde (34%) gebruikt de site zelfs meer dan viermaal per jaar.
Dit betekent natuurlijk ook dat 38% de website nooit gebruikt. De populairste
e-rubrieken zijn de e-brief en de activiteiten (60-70%), vervolgens de bibliografie, de
teksten en de inventaris (30-40%). Het register is minst in trek (23%), maar dit is wel
de aantrekkingspool voor nieuwe gebruikers. 38% van de respondenten gebruikt af
en toe ook de site van het Land van Reynaert. 60% van de respondenten leest het
e-zine van Tiecelijn. Vijftien respondenten beoordeelden de site positief, drie waren
negatiever (waaronder één omschrijving als ‘matig’).
De lezer van Tiecelijn is tevreden met het tijdschrift. De redactie besteedt genoeg
aandacht aan essay (95%), verslagen (93%), vertaling (86,7%), grafiek (84,8%) en
recensies (81,8%). Op de vraag wat er te weinig aan bod komt, is het enige relevante
cijfer de 18,2 % voor de recensies. 51% zegt de recensies te lezen. In het
vorige Tiecelijnnummer werden (mede als gevolg van de enquête) drie belangwekkende
nieuwe Reynaertboeken besproken.
De Tiecelijnrespondenten zijn – zo blijkt – trouwe lezers. Velen lezen alle bijdragen
– iets wat de redactie steeds weer opvalt wanneer abonnees over het tijdschrift
spreken of schrijven. De eigenlijke essays, zowel kort als lang, worden het meest
gelezen, nadien volgen de artikelen over grafiek, en vervolgens de intro’s en de
vertalingen. Verslagen (een genre dat nauwelijks nog voorkomt, behalve bij belangwekkende
manifestaties, zoals bijvoorbeeld de tweejaarlijkse congressen van de
International Reynard Society) worden minder gesmaakt. De Tiecelijnlezers vinden
de moeilijkheidsgraad ‘acceptabel’ (95,7%); 4,3% spreekt van te moeilijke artikels.
In het populariteitslijstje van de artikels doen vooral de robotfoto van de
Reynaertdichter, het artikel over De Leeuw van Vlaanderen, de themanummers
over de wolf, de kat en de leeuw, de bundel vossenpoëzie, het bibliografisch nummer,
de vertalingen en de grafiekbesprekingen het goed. Hierbij dient meteen
gezegd dat de artikels die het meest in het geheugen blijven, de recentst gepubliceerde
zijn. De themanummers krijgen een bijzondere appreciatie. In de top 3 staan
de bibliografie van Reynaertbewerkingen, het leeuwennummer en het register van
de jaargangen 1-15. De verhouding tussen gewone en themanummers is prima
(81,6%). Diverse lezers suggereerden nieuwe themanummers zoals een nummer
over de hond en eentje over (Reynaert) de vos in de muziek.
Er werd via enkele open en gesloten vragen ook gepolst naar sterkten en zwaktes
van bepaalde aspecten van het tijdschrift. Hier was het opvallend – maar geenszins
verwonderlijk, want zegt de zegswijze niet dat men over kleuren en smaken
niet discussieert – dat er nauwelijks een constante in de antwoorden is te vinden.
De aandacht voor grafiek wordt door velen bejubeld, door een enkeling minder
geapprecieerd. Hier was het anonieme karakter een handicap. Meteen roepen wij
de lezers op om via de e-mail in gesprek te treden met de redactie. Zwaktes voor
de ene lezer worden als sterktes beschouwd door andere lezers. In een aantal
gevallen bleek er zelfs een fifty-fifty verdeling te zijn. Zo bijvoorbeeld over het specialisme
(het nichekarakter van Tiecelijn). Sommigen vinden verbreding interessant,
weer anderen dan weer niet: ‘verbreding van de materie moet kunnen’: 51%!
Tiecelijn, 20, 2007

363
Opvallend is dat nogal wat lezers een nieuwsrubriek missen, iets waar bewust werd
teruggeschroefd en waaraan verholpen werd (door een inlegblaadje) en wordt (door
het e-zine). Opvallend is dat de lezers de analyses van de beoordelingscommissie
van het Fonds voor de Letteren niet delen. De opmaak wordt door 93% als zeer
geslaagd beschouwd. De kleurenkaternen worden door 79% als een meerwaarde
beschouwd en 86% vindt het aantal illustraties voldoende.
Ook naar de toekomst van het tijdschrift werd – zoals hierboven reeds gesteld –
gevraagd. De antwoorden op de vragen (en ook de individuele antwoorden op de
finale open vraag, zie verder) waren zeer bemoedigend en waren ook beslissend
voor de verdere toekomst van deze publicatie. Bijna 82% van de lezers is van oordeel
dat Tiecelijns taak nog niet is volbracht. 72% van de lezers vindt dat Tiecelijn
het beste wordt verdergezet als driemaandelijks tijdschrift (dit in tegenstelling tot de
subsidiërende overheid). Over een jaarboek zijn de meningen erg verdeeld; 36,6%
gaat akkoord, 34,1% gaat niet akkoord en 29,3% heeft hier geen expliciete mening.
De raad van bestuur van de vzw heeft hier dus een gordiaanse knoop moeten ontwarren.
Financiële haalbaarheid en overleven op lange termijn waren de belangrijkste
redenen om in elk geval met dezelfde kwaliteitsvolle werking door te gaan,
evenwel met een jaarboek. De omvorming naar een digitaal tijdschrift vond 73% van
de lezers geen goed idee. Dit was trouwens een constante bij alle tijdschriften in
deze lezersbevraging.
Het steunend lidmaatschap werd door 86% van de lezers positief beoordeeld. De
ene tegenstem klonk des te schriller.
Tot slot werd gevraagd naar de accenten die de vzw Reynaertgenootschap in haar
toekomstige werking dient te ontplooien naast de uitgave van een tijdschrift/jaarboek.
In volgorde van belangrijkheid (uit een lijstje van 13 + de mogelijkheid van
andere suggesties via een open variant) resulteerde dit in de volgende top 5:
1. Reynaertpublicaties verzorgen;
2. onderzoek stimuleren;
3. een jaarlijkse Reynaertdag organiseren;
4. een documentatiecentrum uitbouwen;
5. de Reynaertmaterie naar de scholen brengen.
De verrassende conclusie van deze lijst is dat lezers vooral de wetenschappelijke
en de didactisch-educatieve invalshoek appreciëren.
De belangrijkste conclusie van de bevraging is dat Tiecelijn een trouw en tevreden
lezerspubliek heeft dat zijn tijdschrift bijzonder waardeert. De globale analyse
van de lezer strookt niet met de aanbevelingen van de (vaak jonge) leden van de
adviescommissie Literaire Tijdschriften. Niet alleen de fans, maar ook kritische
lezers hebben gereageerd. In elk geval willen de lezers van geen stoppen weten.
Daarin delen zij een van de aanbevelingen uit het fondsverslag: tijdschriften moeten
kwaliteit blijven bieden, al is het voor een beperkte doelgroep.
Tiecelijn is een nichetijdschrift voor een ouder én trouw publiek dat erg hoge kwaliteitscijfers
krijgt (na Poëziekrant, de absolute topper van de Vlaamse literaire tijdschriften,
de hoogste kwalitatieve waardering van zijn lezers!). De lezer is 60, blank
en van het mannelijke geslacht. (Slechts 1 op 10 lezers is een vrouw.) Hier zijn
natuurlijk ook uitdagingen aan verbonden… Heeft de jongere generatie weinig
boodschap aan het tijdschrift, of haalt die de mosterd via het Internet?
Tiecelijn, 20, 2007

364
De uitsmijter. Tot slot van deze bijdrage willen wij de 29 antwoorden op de vraag:
‘Wilt u nog een slotbemerking formuleren (een appreciatie, een suggestie voor de
toekomst)?’ volledig publiceren zoals wij ze hebben ontvangen. Wij grijpen niet in
door de dubbels te schrappen, maar laten de lezers eigen conclusies trekken. In
een afsluitend nummer is dit wellicht de beste – zij het anonieme – stem van de
lezer van dit tijdschrift. In het licht van de toekomstige werking roepen wij alvast de
abonnee op met de mededeling: ‘ik sta klaar’ om zich kenbaar te maken. Wij hopen
alvast dat hij of zij de eeuwige jeugd in zich draagt…
- Bespreken van oude/bijzondere uitgaven
- Beste wensen voor 2006! Reinaerd houdt zijn kop wel boven water!
- Blijven verder doen
- Complimenten kwaliteit inhoud en uitgave
- De Reynaert naar de basisscholen brengen!
- Doe verder zoals jullie al jaren presteren
- Doordacht, en misschien ietwat verbreed (verbanden...) verder uitbouwen
- Een boeiend tijdschrift
- Een tijdschrift dat meer biedt over deze ‘Vossenfiguur’. DOORGAAN!
- Graag veel over Streuvels
- Het verdwijnen van Tiecelijn zou een verschraling betekenen
- Hopelijk minder betutteling en meer steun van VFL. Doorlichting van VFL.
- Horizon verbreden
- Ik zou ‘t heel jammer vinden als er geen vervolg komt in welke vorm dan ook!
Realistisch uitvoerbaar
- Indien je hulp nodig hebt: ik sta klaar!
- Liefst verbreding buiten thema Reynaert
- Mijn gelukwensen voor wat jullie gedaan hebben en nog doen zullen. Doe zo
verder!
- Mijn mening: 1. medewerkers vinden 2. onderwerpen vinden ivm Reinaert
3. mensen vinden die over die onderwerpen kunnen schrijven... maar na 20
jaar???
- Nog iets meer onderwijsgericht werken.
- Redactie en VZW Tiecelijn: Doe zo verder!
- Specifieke invalshoek bewaren; verbreding leidt tot ‘één van de vele’
- Stop a.u.b. met elitair te doen, gedraag jullie een beetje zoals Reinaert
- Tiecelijn moet blijven zoals het nu gestalte krijgt (dus in huidige vorm)
- Uitstekend zoals het nu is
- Vaker een enquête naar suggesties houden!
- Veel waardering voor goed werk!
- Vossenstaart meer serieus houden
- Waarom moet men het opzeggen van het abonnement schriftelijk meedelen?
- Zij die, lid of niet, alles over de vos verzamelen samen brengen voor expo over
vos.
1. Deze bijdage is gebaseerd op het rapport dat het Vlaams Fonds voor de Letteren ons ter
beschikking heeft gesteld na het tijdschriftenonderzoek 2005-2006.
Tiecelijn, 20, 2007

365
20 jaargangen Tiecelijn (1988-2007) in cijfers
Aantal jaargangen: 20
Aantal nummers: 76
Aantal themanummers: 12 (beer, raaf, Als de vos de passie preekt, wolf (2),
leeuw, kat, poëzie, bibliografie, brieven, haas, slotnummer)
Aantal extra uitgaven: 2 (Quand le renard prêche (1998, 3/4) + register 1-15)
Aantal verschillende auteurs van bijdragen: 97
Aantal pagina’s: 4100 (precies!)
Dunste nummers: 1988, nr. 1 & nr. 2: 16 p.
Dikste nummers: 2006, nr. 1: 120 p. & 2007, nr. 3/4: 224 p.
Dunste jaargang: I: 32 p.
Dikste jaargang: XIX: 424 p.
Dubbelnummers: 2 (1998, 3/4 en 2007, 3/4)
Abonnees in 9 landen
Aantal geregistreerde abonnees 1988-2007: 802
Aantal verzonden exemplaren per nummer: 402
Website, best bezochte week: week van 5 maart 2007: 467 hits
Tiecelijn, 20, 2007

366
Vijftien cadeaus voor steunende leden 1993-2007
Tot 1998 een Reynaertknipselkrant
Vanaf 1998: de nieuwsbrieven van het IGP Het Land van Reynaert
1993: Reynaert bloemleest Tiecelijn (18 steunende leden)
1994: houtsnede van Wim de Cock
1995: kalligrafie van de openingsverzen van de Reynaert op handgeschept papier
1996: knipselkrant Tobias Hagtingius
1997: inventaris Reynaertgebeuren en stenen jeneverkruikje met Kaulbachfiguurtjes
1998: een ex libris van Pavel Hlavaty (60 steunende leden) – zie illustratie
1999: gids Reynaertland van de vzw Grote Routepaden
2000: houtgravure van Gerard Gaudaen
2001: kopergravure van Frank-Ivo van Damme
2002: houtsnede van Wim de Cock
2003: set van 12 Reynaertkaarten met werk van Wim de Cock, Gerard Gaudaen,
Frank-Ivo van Damme en Antoon Vermeylen
2004: houtgravure van Antoon Vermeylen
2005: litho in kleur van Bernard Wierink uit 1910
2006: aparte, genummerde druk van de bundel Vossentaal
2007: houtsnede van Wim de Cock (130 steunende leden)
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 6
VOSSENKOPPEN
Als er een plek in het verhaal is waar hij sympathiek lijkt over te komen, dan ga ik
ervan uit dat ik de dubbele bodem nog niet heb gevonden.
Wat er allemaal gebeurt in de Reynaert is heel erg, en tegelijk heel leuk. Je lacht je
kapot als je ziet hoe de beer afgaat, hoe de vos de koning bedriegt. Ik denk vaak:
hoe kan het dat ik lach, terwijl ik daar woedend om hoor te worden? Misschien heeft
de Reynaert het daarom zo lang uitgehouden.
Paul Wackers
Tiecelijn, 20, 2007

■ Marcel Ryssen
368
Een ‘werk van geduldige liefde’.
De berijmde bewerking van Reynaert I
van Hubert Melis (1926)
In 1926 verscheen bij de Antwerpse uitgeverij De Sikkel Reinaart de Vos. Een aanpassing
op heden ten dage van de aloude handschriften naar de critische uitgave
van Prof. Dr. J.W. Muller door Hubert Melis (In den oorspronkelijken verstrant).
Hubert Melis draagt het boek op: ‘Aan mijn Vrouw dit werk van geduldige Liefde’.
Hetzelfde werk werd ook te Utrecht uitgegeven (Uitg. Comp. ‘De Branding’) ‘zowel’
in een ‘genaaide papieren, als in een linnen gebonden variant’. Blijkbaar was deze
nochtans zoveelste bewerking van het vossenverhaal (in Vlaanderen waren o.a. de
uitgaven van Jan Frans Willems, Julius de Geyter, Prudens van Duyse en Stijn
Streuvels op de markt) een groot succes. De oplage was in minder dan twee maanden
uitverkocht, wat de uitgever meteen deed besluiten om een tweede, ditmaal
geïllustreerde uitgave met houtsneden van de Antwerpse kunstenaar Henri van
Straten op de markt te brengen. 1 Die tweede uitgave kwam er in 1927. Opnieuw bij
de De Sikkel uitgegeven, maar een variant vermeldt bovendien: ‘ook verkrijgbaar bij
C.A. Mees te Santpoort’. De nieuwe ondertitel luidt: ‘Vertolking op heden ten dage
van het oorspronkelijke dierenepos in middelnederlandschen versvorm’. De 100
bladzijden van de eerste uitgave zijn er 110 geworden, waarbij het verhaal in negen
episodes met afzonderlijke titels is opgesplitst. De tekst is ‘licht ingekort’ en ‘gecastigeerd’
(zo ontbreken nu de 40 inleidende verzen van ‘Willem die Madocke maecte’,
is de ‘paster’ een koster geworden en luidt de beiaard ‘in des pasters schuur’
bijzonder bescheiden, ja hij is zelfs niet meer te horen). 2 De uitgever motiveert de
ingreep: ‘met het oog op een ruimere verspreiding’ werden ‘enkele minder geschikte
versregels uit den tekst gelicht, zonder echter aan de gang van het gedicht te
schaden’ (publicitair pamflet, afb. p. 369). Het blijft gissen wat de echte oorzaak van
deze castigatie kan zijn. Druk die werd uitgeoefend door de toenmalige kerkelijke
overheid? Het katholieke Lectuur-Repertorium, lang de niet tegen te spreken
scherprechter in het beoordelen van de zedelijke waarde van een boek, 3 bedacht
deze Reynaertbewerking met een II, dit wilde zeggen voor de gelovigen en zeker
voor de jeugd nagenoeg ontoelaatbare lectuur, ja zelfs gevaarlijke en verderfelijke
lectuur. Het Lectuur-Repertorium beschouwde het niet lezen van het boek ook niet
als een groot verlies: volgens de beoordelaar valt de bewerking van Melis meestal
op door ‘oppervlakkigheid’ (p. 941).
De uitgave uit 1927 bevat achttien houtsneden van Henri van Straten, ‘met de
hand gekleurd’. 4 Het speciale, bibliofiele karakter van de uitgave wordt onderstreept
door de mededeling dat het boek is ‘genummerd en gesigneerd’ en door de beperkte
oplage van 480 exemplaren. De kuise lezer zag bij de Tibeertpassage een houtsnede
van onverdachte zeden.
Deze tweede uitgave kende een meer bescheiden en goedkopere herdruk die op
de markt kwam als ‘volksuitgave’. De illustraties zijn niet ingekleurd. Van deze editie
werden drie varianten uitgegeven: een in karton met een rood ovalen uitgeversvignet
(een zittend vosje in het bos), nog een in karton met het rechthoekige uitge-
Tiecelijn, 20, 2007

Tiecelijn, 20, 2007

370
versvignet van ‘De Sikkel’ en een genaaide versie met hetzelfde vosje in het groen. 5
Hubert Melis schreef ook het luisterspel Reinaert de Vos in drie handelingen (Vrij
naar den oorspronkelijken tekst). Een kopij van deze tekst werd gebruikt door het
NIR (Nationaal Instituut voor de Radio-omroep). De eerste uitzending vond plaats
op pinksterdag 1933. Melis typeerde dit stuk in drie taferelen (De aanklacht,
Reinaert te Malpertuis en Reinaerts zegepraal) als ‘een Pinkstergedicht bij uitnemendheid’.
Een zoon van een van Lamfreits nazaten op het Antwerpse stadhuis
Cornelis A. Hubert Melis (pseudoniemen M. Huybrechts en Monsieur Hubert) werd
geboren te Antwerpen op 25 maart 1872. 6 Zijn vader was timmerman. Blijkbaar was
Hubert goed thuis in culturele en vooral literaire middens. Op 23-jarige leeftijd trad
hij in dienst van de stad Antwerpen en dit op voorspraak van de door hem zeer
bewonderde Max Rooses (literatuurcriticus, kunsthistoricus en flamingant, 1839-
1914). Het archief Hubert Melis (bewaard in het AMVC-Letterenhuis) bevat een
klein ongedateerd naamkaartje met een dankwoord aan het adres van de ‘Geachte
heer Rooses: Ik ben benoemd! Hartelijk dank voor uw welwillende tussenkomst’
(Getekend: ‘Bureel overste ten Stadhuize’). 7 Blijkbaar leverde hij op het Antwerpse
stadhuis goed werk, want reeds na korte tijd werd hij privésecretaris van de liberale
burgemeester Jan van Rijswijck (1853-1906), volgens die andere Reynaertbewerker
Julius de Geyter, een Vlaamsgezinde man van het volk (Sint-
Andrieskwartier, ‘parochie van miserie’), geestig spreker, journalist met pit en neef
van de volksdichter Theodoor van Ryswyck (‘den Door’), die ‘geen grooten ter
wereld’ vleide, ‘wat recht was en schoon joeg zijn boezem in brand’ (De Geyter).
Ook de broer van ‘den Door’, Jan Baptist van Ryswyck (1818-1869), hanteerde een
soms zwepende dichterspen en schreef striemende stukjes tegen de verfransing en
het militarisme.
Hubert Melis promoveerde tot kabinetschef van de twee volgende burgemeesters,
Alfons Hertogs en Jan de Vos. Op 28 december 1914 werd hij bij het begin van de
oorlog benoemd tot stadssecretaris. Dit werd niet door iedereen geapprecieerd. Zijn
Vlaamsgezindheid was velen een doorn in het oog, vooral toen hij als bestuurslid
van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen het manifest ondertekende ter vernederlandsing
van de Gentse universiteit (ook al werd die vernederlandsing later
goedgekeurd door de ‘regering van Loppem’ en getekend door Albert I die in het
kasteel van de adellijke familie van Caloen verbleef). Melis zond zijn zoon tijdens de
oorlog naar de Gentse universiteit. Nog een andere ‘activistische’ daad werd Melis
nadien erg kwalijk genomen: hij had ingetekend op een uitgave van de gedichten
van René de Clercq. Wellicht beging hij nog andere onvoorzichtigheden. Zijn goede
vriend Lode Baekelmans had hem al gewaarschuwd om geen al te verregaande
betrekkingen met de Duitsers aan te gaan, beter ‘geen andere dan deze door het
ambt opgelegd’. 8 Hubert Melis werd op 16 december 1918 geschorst als stadssecretaris.
In 1922 ontving hij ‘wachtgeld’, maar hij zocht vergeefs naar werk (‘een
ondergeschikt emplooiken’ in de bibliotheek of het zeemanshuis, schrijft hij in 1922
aan Lode Baekelmans). Op 53-jarige leeftijd gaat hij in 1925 op pensioen. Er was
dus tijd zat voor zijn bewerking van het Reynaertverhaal.
Hubert Melis kreeg na de eerste oorlog geen eerherstel. De titel van eresecretaris
werd hem geweigerd. Die titel wordt hem uiteindelijk toch door de Antwerpse
Tiecelijn, 20, 2007

371
gemeenteraad toegekend einde 1940, opnieuw tijdens de bezetting. In zijn archief
vonden wij een kaartje met een portret (litho door P.D.M) met de pamfletachtige
tekst: ‘Hubert Melis, de gewezen Stadssecretaris die door de Franskilionsche reactie
uit het stadhuis verdrongen werd en door de Vlaamsche demokratie er terug
wordt ingehaald’.
Tijdens de oorlog meende Melis aanspraak te mogen maken op een vergoeding
als plaatsvervangend lid van de Bormscommissie. Deze commissie onder leiding
van August Borms was een zogenaamde ‘herstelcommissie’, opgericht op 6 september
1942 door de toenmalige militaire bevelhebber in België en Noord-Frankrijk
met de bedoeling een schadevergoeding of herstel van rechten toe te kennen aan
activisten die na Wereldoorlog I ontslagen of/en vervolgd werden. 9 Na de bevrijding
werden de commissieleden, Hubert Melis incluis, vervolgd en veroordeeld en hun
‘goederen’ in beslag genomen.
Na zijn ontslag als stadssecretaris was hij dankzij de bemiddeling van de katholieke
Vlaamsgezinde industrieel Lieven Gevaert (1868-1935) algemeen secretaris
geworden van het Vlaams Economisch Verbond, wat meteen bewijst dat Hubert
Melis in de toenmalige culturele en zakelijke wereld een zeker aanzien genoot.
Deze benoeming bracht hem touwens in nauw contact met Jozef Goossenaerts
(1882-1963), die pas na de Tweede Wereldoorlog bijzondere interesse voor de
Reynaert vertoonde. In de brieven tussen Hubert Melis en Jozef Goossenaerts die
bewaard worden in het AMVC wordt met geen woord over Reynaert gerept. Dat
Melis een bijzondere interesse had voor de Reynaert blijkt wel uit de naam die hij
zijn woning in de Louis de Pretlaan in Brasschaat-Vriesdonk had gegeven: Huize
Reinaard de Vos.
Hubert Melis stierf op 7 april 1949 in De Panne.
Dichter, toneelschrijver en Reynaertbewerker
Na deze korte biografie waarin we onder andere zijn professionele bezigheden
bekeken, concentreren we ons op zijn literair werk. Al vroeg zat het schrijven hem
in de vingers. Melis was een leerling van Pol de Mont, invloedrijk flamingant 10 in het
Antwerpse atheneum. Daar richtte Melis in 1890 samen met Victor de Meyere
(1873-1938), Edmond van Offel (1871-1959) en Marten Rudelsheim (1873-1920)
het studentenblad De Strijd op. Samen met Alfons de Ridder (Willem Elsschot) en
Ary Delen (1883-1960) stond hij aan de wieg van het studentengenootschap
Flandria.
Reeds in zijn jeugd was Hubert Melis actief als gelegenheidsdichter. Als stadsfunctionaris
werd geregeld beroep op hem gedaan als ‘stadsdichter’. Van hem zijn
huldegedichten aan Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Elisabeth van België (1900)
en aan het koningspaar Albert I en Elisabeth n.a.v. hun blijde intrede in 1912
bewaard.
Hij publiceerde geregeld in diverse tijdschriften, waarvan sommige met uitgesproken
Vlaamse reflex. Zo is er dichtwerk van Melis te vinden in het liberale algemeen
maandschrift De Vlaamse Gids (opgericht in 1905, waarbij ook Max Rooses
en Pol de Mont betrokken waren), in Vlaamsch en Vrij (1893-1897), Het
Nederlandsch Tooneel (1895-1914) en later ook in De Schelde, een ‘Nieuws- en
aankondigingsblad van Temsche en omliggende’, een Vlaams, gelovig en politiek
onafhankelijk blad dat in 1882 was opgericht door Petrus de Landsheer en dat een
Tiecelijn, 20, 2007

372
sterk accent legde op culturele aangelegenheden. Tussen de beide wereldoorlogen
drukte zoon Clemens de Landtsheer (later een van de bezielers van de
IJzerbedevaart) duidelijk zijn stempel op het blad. 11 Naast Hubert Melis was ook de
Rupelmondse toneelschrijver Lode Scheltjens een belangrijke medewerker. Dit blad
is niet te verwarren met het gelijknamige De Schelde (1919-1936, waarvan Pol de
Mont hoofdredacteur was van 1919 tot 1923), de voorloper van het Vlaams-nationalistisch
dagblad Volk en Staat, en waarin Melis ook verzen publiceerde. Aan Pol
de Mont schrijft Melis in een brief van 26 oktober 1926 over De Schelde: ‘een der
weinige gelegenheden waar menschen – Vlaamsche melaatschen – als wij [ook de
Mont was na 1918 scherp aangevallen] nog met eenige welwillende objectiviteit
kunnen behandeld worden’. De brief werd wellicht geschreven n.a.v. Melis’
Reynaertbewerking (af te leiden uit de mededeling: opdat ‘mijn werk een plaatsje‘
zou gegund worden in ‘uw boekenrek’. 12 ).
In 1894 was zijn eerste dichtbundel, Gedichten, verschenen, in 1904 gevolgd door
Zonnige dreven. Heel wat teksten van Melis werden op muziek gezet, onder meer
door Jan Blockx en Flor Alpaerts. Hij waagde zich ook aan toneel en schreef in 1897
Koning Hagen, een stuk dat zich afspeelt in het land van de Bataven waarmee hij
in de driejaarlijkse wedstrijd voor toneelletterkunde uitgeschreven door de stad
Antwerpen een derde prijs haalde, en Een nieuw leven (1905). In De literatuur in
Zuid-Nederland sedert 1830 vermeldt Marnix Gijsen Koning Hagen als een ‘verdienstelijk
Oudgermaansch drama’, Wagneriaans en ietwat in het spoor zittend van
Starkadd van Alfred Hegenscheidt. 13 Maar ondertussen is het stuk uit elke literatuurgeschiedenis
verdwenen. Dat geldt ook voor andere toneelspelen zoals het
boerendrama Schuldeloos! (1896), de komedie Tortelduiven (1901), De vader
(1906) enzovoort, of de ‘zangspelen Het schuttersfeest (1901), Shylock (‘fantasij
naar Shakespeares ‘Merchant of Venice’ uit 1913). Zijn grote productiviteit situeert
zich vóór 1914.
Verder verschenen van zijn hand de monografieën Onafhankelijk België (1830-
1905) (ca. 1909), Peter Benoit. Eenige woorden over zijn leven, zijne werken en
zijne school (1892), Frans Gittens (1894) en het artikel Reizen te water en te land
in Toerisme van 16 november 1934 (p. 815-819). 14 Dat Melis ook over de volkse en
populaire Antwerpse toneelschrijver Frans Gittens schreef, verwijst opnieuw naar
de artistieke en literaire wereld waarin hij zich bewoog, een wereld waarin onder
andere de dichtkunst en het theater als een middel tot volksopleiding en volksopvoeding
werden gezien, 15 een wereld waarin ook Peter Benoit en andere Vlaamse
componisten zoals Emiel Wambach en Emiel Hullebroeck thuishoorden. Melis is
een echte sinjoor met connecties met vele Antwerpse kunstenaars en vooraanstaanden,
zoals Max Rooses, Pol de Mont (die hij aanschrijft als ‘Mijn zeer lieve
vriend’), Lode Baekelmans (een familievriend), Emmanuel de Bom (‘Mijn waarde
Mane’), Maurits Sabbe en Lode Monteyne.
Melis verzorgde enkele bewerkingen van middeleeuwse teksten, met name een
ballade naar Genoveva van Brabant en een ‘metrische overzetting’ van Het lied van
Heer Halewijn, een muzikale legende van Lucien Solvay op muziek gezet door
A. Dupuis. Dat brengt ons bij een van de weinige werken van Hubert Melis die nu
nog enige bekendheid genieten, zijn bewerking van het Middelnederlandse Van den
vos Reynaerde uit 1926. Hij was 54 toen de tekst gepubliceerd werd.
Tiecelijn, 20, 2007

Reinaart de Vos (1926)
373
‘Reinaart de Vos in ‘sappige, gemoedelijke taal, naar den oorspronkelijken verstrant
en vaak met dezelfde rijmklanken van het origineel’. Zo typeerde de Nieuwe
Rotterdamsche Courant 16 de Reynaertbewerking van Hubert Melis. Dit lijkt me een
perfecte synthese. Het taalvermogen van Melis wordt terecht geprezen. Hij is uiterst
handig in het hanteren van rijmwoorden. De bewerking loopt als een trein (‘gelaüfig’
(NRC) zegt men in het Duits, wat sprekender is dan ‘vlot’). Daarbij moest Melis
geen taalacrobatieën uitvoeren. Zijn taal blijft eenvoudig en zeer bevattelijk. De
Volksgazet formuleerde het nog anders: ‘De heer Melis is erin geslaagd op zijn
beurt den ‘rooden metten fellen baarde’, zijn kornuiten en tegenstrevers, leven in te
blazen.’ Ook dit kunnen we volledig beamen en we vergeven grootmoedig de lapsus
waaraan de redacteur zich bezondigt. Ook De Tijd reageerde bijzonder positief
en eert de mannen die de Reynaert vulgariseren. ‘Volwassen Vlamingen zullen er
naar grijpen en zullen er aan smekken.’ Dit gold zeker in de dagen dat de bewerking
op de markt kwam. Menig moderne lezer zal zich storen aan de verouderde
taal en spelling, maar die moeten natuurlijk in hun historische context geplaatst worden.
Deze tekst is immers ondertussen een ‘historisch document’. We laten de lezer
zelf oordelen en citeren de openingsverzen 41-60.
Het was op eenen Sinksendage,
Dat beide èn bosch èn hage
Waren gesierd met teeder groen.
Nobel, de koning, had konden doen,
Dat hij Hofdag houden zou,
Waardoor hij hoopte, zoo ’t lukken wou,
Te zullen stijgen in aanzien en lof.
Toen kwamen naar des konings hof
Alle dieren, groot en kleen,
Behalve Reinaart de vos alleen:
Hij had ten hove zooveel misdaan
Dat hij er niet naartoe dorst gaan.
Hij, die kwaad doet, schuwt het licht,
(Een wijs woord, waar veel waars in ligt).
Zoo schuwde Reinaart ook het hof,
Dat hem vernoemde met luttel lof.
Toen gansch het hof verzameld was
Bleef er niemand, buiten den das,
Die den fellen met den rooden baarde
Zijn bittere klachten spaarde.
De hertaling van J.F. Willems uit 1834 loopt inderdaad nog meer ‘gelaüfig’. Wie de
oorspronkelijke tekst naast die van Willems en Melis legt, zal direct opmerken hoeveel
vrijer Willems met het origineel omspringt. Waar Willems ‘het groene lenteloof’
‘over bossen en hagen’ laat hangen, siert Melis ‘beide én bosch én hage’ (‘dat bede
bosch ende haghe’) met ‘teeder groen’ (‘met groenen loveren’). Het Comburgse ‘dat
hi waende-hadde hijs gheval / houden te wel groten love’ zet Melis om als:
‘Waardoor hij hoopte, zoo ’t lukken wou / te zullen stijgen in aanzien en lof’. Willems
wist die Comburgse verzen uit en laat de dieren roepen uit veld en wouden zonder
Tiecelijn, 20, 2007

374
verdere bedoelingen. De dieren die op Nobels oproep afkomen zijn voor Willems
‘groot en klein, een bonte schaar’ waar het origineel het heeft over ‘alle die diere,
groot ende clene’. Melis volgt op de voet met ‘alle dieren, groot en klein’. Melis
behoudt Middelnederlandse woorden zoals ‘clene’ (‘kleen’), ‘dorste’ (‘dorst’) en ‘ fellen
metten grijsen baerde’ (‘den fellen met den rooden baarde’), waardoor zijn taalgebruik
zelfs in zijn eigen tijd archaïsch klonk. Melis vertaalt ‘grijsen’ door ‘rooden’,
naar het Dyckse handschrift (F), hierbij duidelijk geïnspireerd door J.W. Mullers
Critische commentaar op Van den Vos Reinaerde naar de thans bekende handschriften
en bewerkingen uit 1917, 17 een boek dat tijdens de bewerking op Melis’
schrijftafel lag als zijn meest betrouwbare gids. En niet alleen het boek was een
gids, maar de hooggeleerde Reynaertspecialist in hoogsteigen persoon had Melis
in zijn moeizame arbeid gevolgd, niet zelden hem bijspringend waar het sommige
duistere plaatsen betrof. Vreemd genoeg is in het archief van Melis geen briefwisseling
met de Leidse hoogleraar bewaard. Wel maakte Melis in zijn brief aan Stijn
Streuvels van 9 december 1925 18 gewag van een bezoek aan Muller, die hem vertelde
alle bewerkingen van Streuvels te bezitten op één na (een ‘vervolledigde uitgave’
noemt hij het). Melis vraagt als een soort tussenpersoon aan Streuvels om
Muller deze ontbrekende uitgave te bezorgen en hij schrijft hem: ‘Ik zit volop in de
copie van de Reinaart, waarop mijn uitgever wacht.’
In een brief aan August Vermeylen van 1 juni 1931 verwijst Melis nogmaals naar
J.W. Muller als autoriteit. Hij neemt het Vermeylen kwalijk dat hij in een bijdrage voor
de Nieuwe Winkler Prins bij het lemma Van den vos Reynaerde zijn bewerking niet
vermeld heeft, dit terwijl hij de bewerkingen van J.F. Willems, J. de Geyter en
S. Streuvels wel noemt: ‘Mijn aanpassing heeft toch de verdienste dat zij de eerste
volledige aanpassing is van de tot nu toe nieuwe ontdekte bronnen.’ Muller, die de
Reynaert kritisch uitgaf, moet tevreden zijn geweest met het feit dat Melis (vijf jaar
na Streuvels’ veel vrijere bewerking) zo dicht bij het origineel bleef.
Het is trouwens J.W. Muller die in de lente van 1926 in de Koninklijke Vlaamsche
Academie de voltooiing van een nieuwe metrische aanpassing van de Reynaert van
Melis aankondigt. 19 Hubert Melis ontving van Muller een schrijven dat hem bijzonder
gelukkig zal hebben gemaakt, zeker in een tijd dat hij zo oneervol zijn hoge
Antwerpse functie had moeten neerleggen. ‘Uw bewerking is zeer getrouw – en zij
is in vlotte, welvloeiende en welklinkende verzen, in hetzelfde of soortgelijke rythme
als het origineel, geschreven; de kleur en de toon van het beroemde gedicht zijn wèl
bewaard.’ Wij illustreren Mullers uitspraak met een tweede, langer fragment, ditmaal
uit de gecastigeerde uitgave van 1927 en lichten uit deze verzen 1508-1567 enkele
aspecten voor een verdere commentaar. 20
Sint leeddickene up eenen dach Nadien leidde ik hem, zekeren dag,
Tote des papen van Vimbloys. Tot bij den koster van Boloois,
In al dat lant van Vermendoys, Al in het land van Vermandoois.
So en woende gheen pape riker. Geen koster in de streek was rijker,
Die selve pape hadde eenen spijker, Want hij bezat een ruimen spijker,
Daer menich vet bake in lach. Waar menige zijde spek in lag.
Des haddic dicken goet ghelach. Daar had ik dikwerf goed gelag.
Onder dien spijker haddic een gat Onder dien spijker maakte ik een gat,
Verholenlike ghemaect. In dat, Voor elk verholen, en ik had
Daer dedic Ysingrijn in crupen. Er Isegrim toen in doen kruipen,
Daer vant hi rentvleesch in cupen Alwaar hij rundvleesch vond in kuipen
Tiecelijn, 20, 2007

375
Ende baken hanghende vele. En varkens hangen zag zóóveel.
Des vleesch dedi dor sine kele Van ’t vleesch liet hij door zijne keel
So vele gheliden utermaten. Zooveel glijden buiten mate,
Als hi weder huten gate Dat, toen hij weder uit den gate
Waende keeren huter noet, Waande te keeren zonder nood,
Hem was dien leeden buuc so groet, Zijn verwenschte buik nu was zoo
groot,
Dat hi beclaghede zijn ghewin. Dat hij beklagen moest zijn buit,
Daer hi was commen ongherich in, Want, voldaan, kon hij niet meer uit,
Ne condi niet commen huut. Waar, hongerig, hij wèl in geraakte.
Ic liep, ic maecte groet gheluut Ik liep, wijl ik luide kreten slaakte;
Int dorp en maecte groet gherochte. Heel het dorp te roeren begon.
Nu hoert wat ic daer toe brochte: Nu luister, wat ik dan verzon:
Ic liep aldaer die pape zat Ik liep, alwaar de koster zat
Te ziere taflen ende hat. Ter tafel, waar hij gewoonlijk at.
Die pape hadde eenen cappoen, De koster hield een tammen kapoen,
Dat was die alre beste hoen Zulk een fijn en lekker hoen
Dat men in al dat lant vant Als men vindt daar in dat land.
Hi was ghewent al toter hant. Hij leerde pikken uit ’s kosters hand.
Dien prandic in minen mont Dien greep ik snel in mijnen mond,
Voer die tafle daer hi stont, Vlak voor de tafel, alwaar hij stond.
Al daert die pape toe sach.
Doe riep die pape: ‘Nu vant, slach! Toen riep de koster: ‘Hulp, sla dood:
Helpe! Wie sach dit wonder nye! Wie zag er schelmstuk ooit zo snood?
Die vos comt daer ic toe zye De vos, (wie zag ooit dief zoo koen)?
Ende roeft mi in mijns huus. Rooft hier onbeschaamd mijn hoen,
So helpe mi Sancta Spiritus, In huis hier, onder mijn oogen, dus
Zoo help mij, sancta spiritus:
Te wers hem, dat hire quam!’ Het zal hem rouwen, dat hij hier kwam!’
Dat tafel mes hi up nam Hij nam het tafelmes en, gram,
Ende stac de tafle datso vloech Stiet hij de tafel naar omhoog
Verre boven mi harde hoech En stuikte haar toen, zoodat zij vloog
In midden waerde up den vloer. In het midden op den vloer.
Hi vloucte zeere ende zwoer Hij vloekte deerlijk en hij zwoer
Ende hi riep lude: ‘Slach ende va!’ En riep steeds luider: ‘Sla hem dood!’
Ende ic voeren ende hi na. En liep mij na, terwijl ik vlood.
Sijn tafel mes haddi verheven Hij had opnieuw zijn mes geheven
Ende brochte mi ghedreven En onverhoeds werd ik gedreven
Up Ysingrijn daer hi stont. Op Isegrim, alwaar die stond.
Ic hadde dat hoen in minen mont, Ik had het hoen in mijnen mond
Dat arde groet was ende zwaer. Dat groot was en al even zwaar.
Datso moestic laten daer, Daarom moest ik het laten daar,
Waest mi leet ofte lief. Was mij leed, was het mij lief.
Doe riep die pape: ‘Ay heere dief, Toen riep de koster: ‘Ha, heer dief,
Ghi moet den roef hier laten!’ Dezen roof zult hij hier laten!’
Hi riep ende ic ghinc miere straten Hij riep en ik maakte mij uit de gaten
Danen, daer ic wesen woude. Daarheen, waar ik vrijer wezen zou.
Alse die pape up heffen soude Toen de koster dan grijpen wou
Dat hoen, sach hi Ysengrine. Het hoen, zag hij daar Isegrim staan.
Tiecelijn, 20, 2007

Doe naecte hem eene grote pine. Gramschap greep den koster aan;
Hi warpene int hoeghe metten messe. Hij wierp hem een oog uit met zijn mes.
Melis volgt, op een enkele uitzondering na, het origineel op de voet. Een constante
is dat hij vaak het niet meer gangbare Middelnederlandse woord gebruikt (zoals
‘spijker’ of ‘verholen’). Om de preutse tijdsgeest te volgen en vermeende ergernis te
ontwijken, laat hij de ‘pape’ een koster zijn (een heel rijke dan!). Via Mullers kritische
studie houdt hij het bij ‘Boloys’ uit handschrift F (i.p.v. ‘Vimbloys’). Waar het echt
moeilijk anders kan, weet Melis een volwaardig equivalent te vinden, zoals bij de
totaal verdwenen uitdrukking ‘te werst hem’ (des te erger voor hem), die hij omzet
tot ‘het zal hem rouwen,’ met ongeveer dezelfde betekenis. De acrobatie met de
tafel weet hij even pittig als in het origineel weer te geven. Waar het ritme dreigt verstoord
te worden door het gebruik van een eenlettergrepig woord, weet hij dit zeer
goed op te vangen (‘hi vloecte zeere’ / ‘hij vloekte deerlijk’ i.p.v. ‘hij vloekte zeer of
luid’). Weinig geslaagd en zelfs foutief is de omzetting van ‘Doe naecte hem eene
grote pine’ tot ‘Gramschap greep den koster aan’.
Een positieve balans
376
De bewerking van Hubert Melis uit 1926 is nog steeds leesbaar, en als men het
archaïsch woordgebruik erbij neemt, best een (her)ontdekking. De metrische
bewerking behoudt meer het authentieke van het origineel. Daarin is Hubert Melis
geslaagd. Ik ga immers gedeeltelijk akkoord met de voorkeur van de ‘felle’ Camille
Huysmans, die koos voor de ‘verheffingsverzen’ van De Geyter, Willems, Van
Duyse en Melis, terwijl hij Streuvels’ proza-Reynaert een dwaling noemde ‘die hij
[hem] nooit zou vergeven’. Ik volg slechts gedeeltelijk, want het is duidelijk dat een
prozaomzetting inhoudelijk bijzonder verhelderend kan zijn. Bovendien kan het ontsnappen
aan het keurslijf van rijm en metriek ook het creatieve genie van de bewerker
laten zien.
Aan vele bibliofielen die deze editie wellicht al jaren ongeopend in de kast hebben
staan, durf ik de lectuur van Melis’ Reinaart warm aanbevelen. Zij kunnen dan zelf
bekijken of zij de afsluitende uitspraken van Pol de Mont en Joris Eeckhout vandaag
de dag nog delen.
We willen echter niet verzuimen, te zeggen, dat Melis werkelijk het
verhaal heeft gemoderniseerd, verjongd, opgefrischt, dat hij het
werkelijk genietbaarder heeft gemaakt voor den gewonen lezer,
wien het niet om archeologie of filologie, maar om belletristisch
genot te doen is. [Pol de Mont, in: De Schelde.]
De vertaling volgt overal den oorspronkelijken tekst zoo kort mogelijk
op de hielen. Waar, om wille van het rijm, een lichte wijziging
diende aangebracht, werd met de allergrootste zorg vermeden, al
wat het verhaal, ook maar eenigszins, ‘uit den toon’ kon brengen.
Meer dan eens kreeg de vertaler met niet geringe moeilijkheden te
kampen; van een worstelen met zijn tekst draagt de vertaling nochtans
nergens de sporen…’ [Joris Eeckhout, in: De Standaard.]
Tiecelijn, 20, 2007

Noten
377
1. Zie: W. Feliers, Henri van Straten, de virtuoos van ‘de Vijf’, spoorloos verdwenen, in:
Tiecelijn, 14 (2001), p. 36-52. De auteur gaat gedetailleerd in op de Reynaerthoutsneden.
2. Zie ook Willy Devreese, Tibeerts laatste strohalm, een letterproef, in: Tiecelijn, 12 (1999),
p. 145-150, waar de castratiescènes in de edities van 1926 en 1927 naast elkaar geplaatst
zijn, m.n. p. 148-150.
3. Lectuur-Repertorium, Auteurslijst, bevattende 12000 bibliografische schrijversnota’s en
1300 portretten onder redactie van Joris Baers. Antwerpen, 1936. 2 dln. Supplement I. 1939.
Uitgave van het A.S.K.B. (Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen).
4. Willy Feliers (a.w., p. 46) twijfelt. Hij meent dat het hier om kleurendruk gaat.
5. De gegevens zijn ontleend aan: Rik van Daele, Peter Everaers, Willy Devreese & Erwin
Verzandvoort, De bibliografie van de Nederlandstalige Reynaertbewerkingen van 1800 tot
nu, Sint-Niklaas & Ter Hole, vzw Reynaertgenootschap & Antiquariaat Secundus, 2004.
Melis = nrs. 130 & 131.
6. Voor de biografie van Melis hebben wij ons gebaseerd op: J. van Roey en M. Somers,
Hubert Melis, in: Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt, Lannoo, 1998,
p. 2031.
7. Archief Hubert Melis, AMVC-Letterenhuis (Antwerpen), map M 445 (brieven en documenten).
8. AMVC, M 445, brief uit oktober 1916.
9. Er werden 1692 aanvragen gedaan. 972 personen kregen de vergoeding (samen voor
197.852.736 BEF). Na de bevrijding werden de uitbetaalde bedragen teruggevorderd.
10. Over de rol van Pol de Mont als leraar aan het Antwerpse atheneum, zie de bijdrage over
Melis’ generatiegenoot Karel Collens: W. Feliers, Scaldenkunstenaar Karel Collens en de
‘Reynaert’, in: Tiecelijn, 20 (2007), p. 3-24; de rol van De Mont p. 15-16.
11. Digna Coppieters, Schelde, De, in: Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt,
Lannoo, 1998, p. 2704.
12. AMVC, M 445.
13. M. Gijsen, De literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830, Antwerpen, Standaard Boekhandel,
1945, p. 51 (3de druk.)
14. Wij baseren ons op: J. van Roey en M. Somers, p. 2031.
15. Ook zijn Reynaertbewerking kreeg een ‘volksuitgave’.
16. Alle krantencitaten zijn ontleend aan het prospectus / reclamefolder van uitgeverij De Sikkel
bij de tweede druk.
17. J.W. Muller, Critische commentaar op Van den Vos Reinaerde naar de thans bekende handschriften
en bewerkingen, Utrecht, A. Oosthoek, 1917.
18. AMVC, M 445, (B)94871|a-c.
19. Reclamefolder van uitgeverij De Sikkel bij de tweede druk (waarin ook de brief van Muller
geciteerd wordt).
20. De Middelnederlandse tekst is geciteerd uit: J.D. Janssens e.a., Van den Vos Reynaerde.
Het Comburgse handschrift, Leuven, Davidsfonds, 1991.
Tiecelijn, 20, 2007

Tiecelijn, 20, 2007

■ Joke van den Brandt
Ex libris ‘Antoon Vermeylen 75’
Op 27 juli 2006 werd Antoon Vermeylen 75. Bij die gelegenheid maakte zijn vriend
Frank-Ivo van Damme een ex libris waarin alle kwaliteiten van deze uitzonderlijke
Reynaertbroeder belicht worden. Wie kent Antoon beter dan Frank-Ivo? Reeds op
vijftienjarige leeftijd leerden ze elkaar kennen door het jongerentijdschrift Pijpkruid,
dat Frank-Ivo uitgaf samen met zijn broer René en enkele jonge kunstenaars.
Ondanks hun zeer verschillend karakter werden ze vrienden voor het leven. Antoon
is een Vlaming in hart en nieren, het leeuwenschild prijkt bovenaan op het ex libris.
Ook Uilenspiegel kon hier niet ontbreken. Antoon wijdde vele vrije prenten aan dit
Vlaamse icoon. Centraal staat Reynaert, die samen met de uil en vele kleine diertjes,
insecten, vlinders en vissen, veelvuldig figureren op ex libris, prent en glasraam.
Naast het zeer gelijkend portret verrijst de Lievevrouwentoren als symbool
van Toons geliefde stad Antwerpen. In zijn rechterhand houdt Antoon een glasraam,
want ook in dit eeuwenoude ambacht is hij een ware Meester. Hierop bracht Frank-
Ivo het portret aan van Toons Hongaarse vrouw Hermina Horvàth. In zijn linkerhand
houdt hij een blad met solsleutel en de naam Belà Bartok, geëerd Hongaars componist,
waarmee Antoon zich sterk verbonden voelt door zijn jarenlange vriendschap
met de grote Bartok-kenner Denijs Dille. De solsleutel staat voor de musicus
Antoon Vermeylen. Dat Toon Vermeylen ook muziekstudies deed aan het
Conservatorium te Antwerpen is maar weinigen bekend. Hij volgde er muziekgeschiedenis
bij Dr. Jan L. Broeckx, muziektheorie bij Renaat Veremans en piano bij
de befaamde componist Em. Durlet. Zijn muziekkennis is fenomenaal. Onderaan
links op het ex libris Toons gestileerde grafisch teken. Op zijn hoofd zit een vogeltje
met kloppend hartje. Dit is een verwijzing naar een ex libris dat hij voor Hermina graveerde.
Een rij herkenbare ex librissen van zijn hand sluit de prent onderaan, terwijl
rechts een salamander kruipt. Hij heeft er twee in een terrarium, die ook steeds de
reis naar Hongarije meemaken.
Vijftien jaar geleden waren we samen op een ex-libristreffen in Duitsland, waar
Antoon verliefd werd op Hermina. Sindsdien is Hongarije zijn tweede vaderland.
Tijdens lange periodes van afwezigheid schreven de vrienden Antoon en Frank-Ivo
elkaar lange brieven. Toons brieven zijn gesteld in een sprankelende taal waarin de
humor niet ontbreekt! Want ook met de pen is hij zeer bedreven: hij schreef sonnetten,
rondelen, limericks en gelegenheidsverzen.
Omdat Antoon zeer bescheiden en nederig is, komt hij, bij zij die hem niet goed
kennen, over als een schuchtere, teruggetrokken persoonlijkheid. Bij vrienden echter,
waar hij zich thuis voelt, ontpopt hij zich tot een geanimeerd verteller, die door
zijn zelfrelativering en goed gedoseerde humor een heel gezelschap kan amuseren.
Als graficus knoopt hij aan bij de oude tradities, de folklore en de volkse verhalen,
zowel wat de vorm als wat de inhoud betreft. Zijn houtgravures zijn met zorgzame
vaardigheid gecomponeerd en getuigen van een groot vakmanschap. Vooral zijn ex
librissen worden gegeerd en gewaardeerd door verzamelaars van over de hele
wereld.
Ekeren, 7 augustus 2007
379
Tiecelijn, 20, 2007

Tiecelijn, 20, 2007

■ Rik van Daele
Marcel Ryssen 80
23 april is werelddag van het boek. Het is de sterfdag van de Spaanse schrijver
Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616), auteur van de meesterlijke Don
Quichot. 23 april is ook de sterf- en geboortedag van de Engelse schrijver-dichter
en acteur William Shakespeare (1564-1616). In Engeland wordt op 23 april
‘Shakespeare Day’ gevierd.
Het stond wellicht in de sterren geschreven dat toen op 23 april 1927 in het
Brusselse Elsene Marcel Ryssen werd geboren literatuur zijn passie zou worden.
Zijn ouders trokken in zijn zeventiende levensmaand terug naar het West-Vlaamse
Zwevezele. Vaders beroep, bakker, was niet aan hem besteed. In 1946 zou hij bij
de broeders Hiëronymieten te Sint-Niklaas een lange carrière als leraar Nederlands
aanvatten (tot zijn pensioen in 1987).
Een Cervantes of Shakespeare heeft nooit in de Brusselse wieg gelegen, wel een
begenadigd leraar die generaties studenten de liefde voor de literatuur en de lust tot
lezen bijbracht. Niet alleen een leraar, maar ook een heerlijk voordrachtskunstenaar
en een vloeiend en barok schrijver. Een leraar met een passie voor de poëzie van
Guido Gezelle en de vossentekst van Willem.
Twintig jaar is Marcel Ryssen voorzitter van de vereniging die Tiecelijn (dat van
hem zijn naam ontving) uitgaf. Marcel was/is voorzitter van de feitelijke vereniging
Tiecelijn (1988), van de vzw Tiecelijn-Reynaert (1993) en van de vzw
Reynaertgenootschap (2003), (verantwoordelijke) uitgever van Tiecelijn, voorzitter
van de Orde van de Vossenstaart (2003), reisleider en gids van vijftien literaire bustochten,
auteur van vele tientallen bijdragen in Tiecelijn, samensteller van het
Tiecelijnregister 1-15 (een hondenjob!), tekstschrijver bij de striptekeningen van Kris
de Roover, medeauteur van het massaspel Ik, Reynaert enzovoort.
Op 23 april 2007 vierde Marcel in alle stilte zijn tachtigste verjaardag. Als cadeau
en uiting van diepe dankbaarheid bracht een delegatie van de raad van bestuur van
het Reynaertgenootschap en de redactie van Tiecelijn deze taalkunstenaar een
sprekend beeld. Wat kon het geschenk beter zijn dan een ex libris, de vorm van
klein- en gebruiksgrafiek die dit tijdschrift en zijn bibliofiele lezers sinds de komst
van Willy Feliers bij de redactie zo innig omhelsd hebben?
Portretkunstenaar Hedwig Pauwels uit Hasselt maakte een bijzonder fraaie ets.
In groene (Marcel en de raaf Tiecelijn) en bruine (vos Reynaert) tinten maakte hij
een tafereel met Marcel in zijn meest typische pose: voorlezend, vertellend, de bril
spits op de neus. Wees maar zeker dat hij op een stoel, bank, of tafel staat.
Reynaert kan niet ontkomen. Hij spitst de oren.
Sint-Niklaas, 29 augustus 2007
381
Tiecelijn, 20, 2007

■ Yvan de Maesschalck
Peter Holvoet Hanssen – laudatio
Geachte voorzitter,
geachte Peter Holvoet-Hanssen,
geachte dames en heren,
382
Zwarte gaten, een kapersnest, woorden die neersneeuwen en zich verdichten tot
een roos, de duikboot van kapitein Nemo, een troubadour die de liefde bezingt met
de hese stem van een vos. Waar vind je als lezer een ontwijde wijkplaats voor deze
heterogene collectie? Er is, geachte toehoorders, in de Lage Landen maar één
adres: de plagerige, springerige gedichten van Peter Holvoet-Hanssen. Zijn poëzie,
voorlopig gepubliceerd in vier dichtbundels en enkele tijdschriften, onttrekt zich aan
elke banale karakterisering. En dat is verfrissend in een wereld waarin elk wezen,
elk object, elk gen na verloop van tijd een trefzeker etiket opgespeld krijgt. Peter
Holvoet-Hanssen is, om het met de woorden van Louis Paul Boon te zeggen, allesbehalve
een ‘apothekersflesken’.
Wat valt over deze minzame boekanier dan wél te zeggen? Bijvoorbeeld dat er
alle reden is om niet alleen zijn verzen te lezen, maar ook om naar de lezingen, of
beter, opvoeringen ervan te gaan. Zelf heb ik tot nog toe maar één keer de tijd
gevonden – dit is een gemene leugen, natuurlijk – om zo’n lezing bij te wonen. Maar
ze staat in mijn herinnering gebrand als een donderslag bij heldere hemel.
Sindsdien kniel ik voor de troon van zijn vossenknepen en kan daarbij een onzichtbare
schaterlach niet onderdrukken. Een paar jaar geleden zat ik op de eerste rij
van een statige zaal in het Beverse kasteel Cortewalle, naast mij een guitige Joris
Gerits, toenmalige overbuur van de dichter. Om ons heen, de spreekwoordelijke
leegte, op een paar kapersvriendinnen van de dichter en de organisator na. Maar
dat mocht de pret niet bederven. Peter kwam de ruimte binnengepikkeld in matrozenpak,
omgord met een reddingsboei, het kromzwaard in zijn dichtershand. Buiten
rommelde het onophoudend en het water stroomde bij beken naar beneden.
Aanwezig waren alleen wij, zeven vrouwen en een vossenkop.
Wat hij toen vertelde, herinner ik me woord voor woord – een vrome leugen,
natuurlijk. Maar ik ben in ieder geval niet vergeten hoe hij als een lichtvoetige potsenmaker
zijn machtige wapen hanteerde: zijn drie toen gepubliceerde bundels die
hij als een antenne boven het hoofd hield en naar de vergramde kosmos richtte. Om
de signalen op te vangen die onophoudend door donder en bliksem werden doorgestraald.
Om te verhinderen dat hijzelf stolde tot een zuil van dichterlijk zout, verplaatste
hij zich voortdurend. De dichter als beweeglijk element. En toch kwam hij,
de iele clown die in hem woont, zijn nest niet uit. Begrijpelijk, want een dichter die
ook vrijbuiter is, moet op zijn hoede zijn voor wat in de wolken schuilt, vooral als ze
zwanger zijn van zwartgalligheid en onrecht.
Rechtvaardigt dit betoog Peters opname in een kapersorde als die van de vossenstaart?
Ik heb daar lang en diep over nagedacht – een half leugentje om bestwil.
Te oordelen naar het aantal gedichten waarin een vos langskomt, had hij allang
erevoorzitter kunnen zijn. Ik heb de vossenwoorden niet geteld, maar alleen al in de
bundel Santander. Ontboezemingen in het vossenvel (2001) laten zoveel vossen
Tiecelijn, 20, 2007

zich even over de pels aaien dat geen menselijk oog hun schuwe levenswijze volgen
kan. De grimmigste vos is misschien wel ‘Reintje Reintje Repelsteen’ uit de
meesterlijke bundel Spinalonga (2005), maar in andere omstandigheden laat ‘kleine
nar’ Peter Holvoet-Hanssen met grote toegeeflijkheid toe dat de vos zich tooit
met de vacht van de liefde. Betrouwbaar wordt de vos allicht nooit, maar in de volgende
verzen, klinkt zoveel hoofse tederheid op dat men zich weliswaar geen vos,
maar toch een vossenstaart in huis zou halen. Ik citeer een aantal regels uit het
gedicht ‘Reintje en de liefde’:
De muze –
Een cours d’amour, een troubadour knielt voor de troon
niet voor de edelvrouw maar voor haar vossenknepen
de opdracht: elke regel zestien lettergepen
laat los de jamben, hels en hemels moet de toon
De minne –
Als een troubadour voor een cours d’amour kniel ik voor haar zetel
niet voor de gravin de Carcassonne maar voor haar vossenbont
vermoed verwantschap in de kraag, schuif met de buik over de grond
lastig om aan de riem mee naar buiten te nemen, vermetel
Zo meet ik haar verdedigingsgordel (een wolf heeft haar belaagd
vermomd als knuffelbeer) en inventariseer haar omgeving
peutert met een tandenstoker restjes kip uit haar beleving
de held uit een ridderroman wordt door bazuingeschal verjaagd
Wie het hele gedicht wil lezen, verwijs ik naar pagina 15 van genoemde bundel
Santander. Ik heb deze verzen geciteerd om aan te tonen hoe zelfs een weinig conventionele
dichter zich graag van omarmend rijm en over elkaar heen dansende
klanken bedient, hoe hij een loopje neemt met overgeleverde verhalen, hoe hij vos
en wolf samenbrengt binnen de krijtlijnen van een cours d’amour. Het laatste woord
is aan de liefde en het is gevaarlijk haar tegen te spreken, maar ik doe het op deze
hofdag voor één keer toch. Peter Holvoet-Hanssen, dichter en verhalenspinner,
held uit een ridderroman: je wordt niet door bazuingeschal verjaagd, maar op
bazuingeschal onthaald. Vandaag word je, met de volmondige instemming van de
hele vossenbent, plechtig opgenomen in de Orde van de Vossenstaart. We zijn trots
op je aanwezigheid en wensen je van harte proficiat.
Opname in de Orde van de Vossenstaart
Bazel, 28 mei 2007
383
Tiecelijn, 20, 2007

■ Rik van Daele
Lucien de Cock – laudatio
Geachte voorzitter,
geachte Lucien de Cock,
geachte dames en heren,
384
Op 23 april 1985 stuurde ik vanuit Leuven een brief naar Laarne, Kasteeldreef 82.
Ik had de bewoner, Lucien de Cock, een exemplaar van mijn licentiaatsthesis
bezorgd. Hij was toen al op zoek naar alle mogelijke verwijzingen naar Malpertuus.
De reden was dat zijn woonst de naam deelde met Reynaerts burcht: Malpertuus.
Later, vanaf 1988, werd Lucien Tiecelijnabonnee. Maar de contacten vervaagden.
Raakte onze nieuwe vossenridder het Reynaertspoor bijster? Niet verwonderlijk als
men ziet waarmee de man bezig was.
Een kort ‘curricuraal’ intermezzo is wenselijk. Luc(ien) de Cock werd in 1948 in
Lokeren geboren. Hij is internist-geriater in een Brussels ziekenhuis en lector gerontologie,
geriatrie en psychogeriatrie. Hierop ga ik niet verder in, want zijn rijke
wetenschappelijke medische carrière is niet de reden van zijn komst naar deze hofdag.
Ook niet zijn vele onderscheidingen, ridderschappen, kruisen, prijzen en een
ereburgerschap. Ook niet de veelheid aan plekken waar hij reeds verbleef voor congressen
en lezingen. Hij wordt niet met een staart getooid omdat hij lezingen gaf
aan de universiteiten van Budapest, Marseille, New-York, Singapore, Centraal-
Amerika, Bali, Indonesië, de Filippijnen, Taiwan en in Pakistan.
Uit het curriculum van Lucien de Cock onthoud ik o.a. zijn studies Grieks-Latijnse
aan het Sint-Antoniuscollege te Lokeren, waar hij toneel speelde onder leiding van
Ast Fonteyne en in choreografieën van Lea Daan en Alice Borgten, en onthoud ik
zijn 25 boekpublicaties, samen vele duizenden bladzijden over de meest uiteenlopende
onderwerpen met als rode draad het ouder worden: ik som er enkele op: Kan
ik 120 jaar worden? Van levenselixir tot celtherapie, Ouder worden nieuwe stijl,
Depressie bij ouderen en bejaarden, Het geheugen bij ouderen, Open voor bloot.
Over liefde, intimiteit en seksualiteit na de vijftig en als laatste het recente volumineuze
standaardwerk uit 2006 in twee delen: Geschiedenis van de dood. Rituelen
en gewoonten in Europa’ (I) en Begraafplaatsen in Europa (II). Het curriculum vitae
van Lucien de Cock is indrukwekkend: honderden lezingen, 100 artikelen en meer
dan 100 tv-optredens. Men kan hem best als ‘mijnheer 100’ omschrijven.
Hij geniet immers vooral (maar niet alleen) mediabekendheid om dat getal 100,
want telkenmale er een Vlaamse 100-jarige is, valt zijn naam. Bij elke oudste inwoner
die overlijdt (en dat gebeurt evident zeer frequent!), vinden de media probleemloos
de weg naar Malpertuus in Laarne. De Franse Jeanne Calment, de oudste
ooit geregistreerde vrouw ter wereld, werd bijna onsterfelijk in Vlaanderen dankzij
Lucien de Cock. Net als de vos blijkt ook de oudste Belg wel eens onvindbaar…
Soms is ook Lucien de Cock nergens te bespeuren (een Reynaerdiaanse trek?).
Hij heeft schuilplaatsen in Laarne, Zele, Middelkerke en in het Franse Mirabel, waar
hij intens studiewerk en locaal onderzoek doet met oog op een publicatie over de
geschiedenis van de gemeente en de geschiedenis van de godsdienstoorlogen en
de Hugenoten. Maar Malpertuus is ‘die beste van sinen borghen’. En De Cocks
Malpertuus ligt fantastisch. Onvindbaar vanuit het nabijgelegen en impressionante
Tiecelijn, 20, 2007

Malpertuus nabij het kasteel van Laarne. Tekening van Oscar Bonnevalle.
kasteel van Laarne. Naast een rechte straat, een kasteeldreef. Wie de (gemechaniseerde!)
‘barbecane’ voorbij is, vindt in de hall van zijn hol zeven vossen, meer
dood dan levend. De oudste lijkt wel 100.
Wie verder tussen de boeken Hermeline volgt naar het diepste van de ‘haghedochte’,
langs smalle gangen vol boekenrekken, vindt in de studeerkamer meester
vos, heersend over duizenden volumes die gemakkelijk drie antiquariaten kunnen
vullen. Als op een troon zit hij daar, vos Reynaert. In een georganiseerde chaos.
Elke losjes slingerende boekendoos betekent een afgerond artikel of boekproject of
een werk ‘in progress’. Want vaak werkt hij simultaan aan drie of vier projecten.
Binnenkort, op 23 oktober 2007, staat vast ergens een nieuw exemplaar bij de
stapel overvolle dozen. In die doos zullen dan de boeken, artikelen en drukproeven
te vinden zijn van het boek Ast Fonteyne en Reynaert de Vos. Het wordt een waardige
opvolger van Ast Fonteyne (1906-1991). Een kwestie van stijl uit 1999, dat hij
als voorzitter van het Ast Fonteynegenootschap samen met het KADOC uitgaf. Het
nieuwe boek wordt een prachtige uitgave bij het Davidsfonds, voorzien van meer
dan 100 foto’s (mét een kleine geschiedenis van de Orde van de Vossenstaart). Die
geschiedenis begon in 1963 bij Bert Peleman, oud-leerling van Ast Fonteyne, en in
zijn levensavond trouwe gezel van de oude Fonteyne. Ze woonden beiden op een
appartement op de Antwerpse Linkeroever en bezochten elkaar geregeld. Ook
vroeger deelden ze gemeenschappelijke interesses en gemeenschappelijke karaktertrekken,
goede en andere (enige ijdelheid was hen beiden niet vreemd), waarna
het wel eens kletterde tussen beiden.
De eerste ideeën voor dat boek moeten in 2003 zijn ontstaan. Het boek is er bijna.
Tijdens het studie- en schrijfproces heb ik Lucien de Cock leren kennen als iemand
die zich niet laat stoppen door een tegenslag of een vertraging, als een doordrijver,
een man met een ongekende energie die tegelijk op vele fronten actief is. Ik ontdekte
in hem een man met een bijzondere voorliefde voor het vossenverhaal, wel-
Tiecelijn, 20, 2007

licht mede gevoed door de opvoering van de Reynaert door de leerlingen van dat
kleine paterscollege Sint-Antonius in Lokeren. Het boek biedt een uniek beeld van
het collegeleven in Vlaanderen, ik denk maar aan de voordelen voor de studentenacteurs
en aan de anekdote over de vrije rol van de leraar dictie die de leerlingen
na 22 uur nog uit hun bed kon halen om te repeteren.
Lucien de Cock wordt vandaag gehuldigd om zijn vele culturele verdiensten en
Reynaerdieën en ‘speels aanvaard in de Orde van de Vossenstaart’. Maar er is
meer. Deze vereniging haalt expertise binnen: voor burgemeester Antoine Denert,
tevens oud-leerling van hetzelfde Lokerse Antoniuscollege, want als oud-voorzitter
van de Vrienden van het Slot van Laarne kan Lucien de Cock u ideeën leveren over
zilvercollecties, massaspelen, bloemenmanifestaties, antiekbeurzen en zelfs over
de organisatie van een dag van de Vlaamse Pint. Misschien nog ideeën voor de
werking van Wissekerke? Wij halen ook expertise binnen voor iedereen onder ons.
We zijn zo nieuwsgierig naar dat elixir om 120 jaar oud te worden. Als u het nog niet
gevonden heeft, dan geef ik hier een voorzet. Reynaert is reeds zevenmaal honderd
jaar oud. Geen betere gids dan Reynaert de vos om (ook bijna letterlijk) ‘a man of
all seasons’ te worden. Misschien kan een vos ons dit drankje leveren. Reynaert
bezocht de universiteiten van Salerno en Montpellier. Hij genas koning leeuw van
een ongeneeslijke ziekte. Een aantal ingrediënten kennen wij uit de vossenverhalen.
Een mantel van de huid van een jonge wolf, een scheut vossenurine en een
stukje van een vossenstaart. Voeg daarbij een juiste mengeling Vossentaal of
Reynaerdieë.
Wij schenken u alvast de staart en hopen u hier nog vele jaren te mogen begroeten
als ridder van de Orde van de Vossenstaart. We zijn fier dat u de onderscheiding
aanvaardde en wensen u van harte proficiat.
Opname in de Orde van de Vossenstaart
Bazel, 28 mei 2007
386
Tiecelijn, 20, 2007

■ Hans Rijns
De Reynaerdisten Foeke Buitenrust Hettema en
Leendert Meeuwis van Dis in de DBNL
DNBL
387
De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) is een website over
de Nederlandse taal en literatuur. De site bevat literaire teksten, secundaire literatuur
en aanvullende informatie als biografieën, portretten en hyperlinks. De Digitale
Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren is een initiatief van de Stichting DBNL die
in 1999 werd opgericht door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.
In de DBNL zijn in het voorjaar van 2007 in het bio- en bibliografisch lexicon van
de neerlandistiek twee nieuwe lemma’s toegevoegd: Foeke Buitenrust Hettema en
Leendert Van Dis. Beide wetenschappers zijn van Reynaerdiaans belang. Voor de
vervlaamsing van de Universiteit van Gent zette Buitenrust Hettema in 1917 zijn
reputatie op het spel.
De passages over de betekenis van beide Reynaertdeskundigen zijn hieronder
samengevat. Ook een samenvatting van het ‘Gents intermezzo’ van Buitenrust
Hettema wilde ik de Tiecelijnlezer niet onthouden.
De DBNL is via het internet te raadplegen. Google > dbnl > auteurs in de dbnl >
klik B of D aan en scroll naar Buitenrust Hettema of Van Dis > klik op Bio- en bibliografisch
lexicon van de neerlandistiek en de gehele biografische en bibliografische
beschrijving van Buitenrust Hettema of van Van Dis opent zich.
Foeke Buitenrust Hettema
° 6 juni 1862 te Harlingen - † 5 oktober 1922 te Zwolle
In 1903 geeft Buitenrust Hettema samen met J.W. Muller de tekstuitgave Van den
vos Reynaerde (het Comburgse handschrift, hs. A) uit. Deel II, waarin de inleiding,
aantekeningen en woordverklaringen worden opgenomen, geeft Buitenrust
Hettema alleen uit. Tussen hem en Muller ontstaat een groot meningsverschil over
het uitgeven van oude teksten. Buitenrust Hettema is voorstander van het zo dicht
mogelijk bij de oorspronkelijke tekst blijven en benadert daarmee het diplomatisch
uitgeven volgens de normen van de ‘Leidsche school’. Muller daarentegen is een
fervente aanhanger van de ‘Duitsche methode’. Deze methode wil, indien er meerdere
niet omgewerkte teksten voorhanden zijn, via tekstreconstructie komen tot de
‘urtext’. In 1908 besluit Muller niet meer aan deel II mee te werken. De irritaties
lopen bij hem te hoog op, zeker nadat bekend wordt dat Degering een nieuw handschrift
(F) ontdekt heeft. Muller wil met behulp van deze tekst en hs. A de oorspronkelijke
tekst van Van den vos Reynaerde reconstrueren. Buitenrust Hettema
wil niet langer wachten en gaat alleen verder. Over deze breuk meldt Buitenrust
Hettema in het voorbericht van deel II dat deze ‘met wederzijds goedvinden’ heeft
plaatsgevonden.
In 1917, de oorlog (1914-1918) is nog in volle hevigheid gaande, vraagt het Duitse
bezettingsbestuur van de vernederlandste (toen nog) Hogeschool te Gent hem pro-
Tiecelijn, 20, 2007

388
fessor te worden met als leeropdracht de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde
en encyclopedie der Germaanse filologie. De voertaal aan de Gentse
Hogeschool was na de oprichting door Willem I van Oranje tot de scheiding met
Nederland in 1830 het Latijn. Van 1830 tot 1930 gold het Frans als voertaal en een
tweetalig stelsel. De Franstalige professoren weigeren onder de Duitse bezetting
nog les te geven. Van het docentencorps blijven slechts acht Vlaamse docenten
over. De vervlaamsing is tijdelijk gelukt. Onder de leus: ‘Noch Frans, noch Duitsch’
laten in 1918 circa vierhonderd studenten zich inschrijven aan de Vlaamse
Hogeschool te Gent. Buitenrust Hettema opent met een college over Bredero. Ook
de Reynaert behandelt hij in dat eerste jaar. Nog voordat de oorlog eindigt, wijken
de Gentse professoren per trein uit naar Nederland. Buitenrust Hettema was toevallig
al in Nederland. Met het eind van de oorlog komt er ook een voorlopig einde
aan de Nederlandstalige Hogeschool in Gent. Pas in 1930 wordt het Nederlands als
voertaal ingevoerd. Zijn ‘Gents intermezzo’ wordt hem echter in Nederland niet in
dank afgenomen. Op 10 oktober 1922 wordt hij, verguisd door zijn Gents avontuur,
slechts door enkele vrienden begraven in Midlum bij Harlingen.
Leendert Meeuwis van Dis
° 21 mei 1904 te Zaamslag (Zeeuws-Vlaanderen) - † 13 juni 1973 te Naarden
Naast zijn inzet voor de verbetering van het onderwijs in de Nederlandse taal, blijft
Van Dis zich vanaf het begin van zijn loopbaan ook bezighouden met de historische
letterkunde. Na het overlijden van dr. D.C. Tinbergen (1874-1951) neemt hij de verzorging
van de succesvolle tekstenserie Van Alle Tijden van Tinbergen over. Vooral
de Reynaert trekt hem erg aan, niet vreemd voor iemand die uit Zeeuws-
Vlaanderen komt. De titel van het oorspronkelijke handschrift uit circa 1250 is Van
den vos Reynaerde. Tinbergen en Van Dis noemen de vos Reinaert. Dankzij zijn
inzet vanaf de dertiende tot de twintigste druk (1953-1972) wordt Van de vos
Reinaerde uiteindelijk een modeluitgave. Hoewel gedateerd, de laatste editie in de
reeks Van Alle Tijden stamt uit 1972 (Van den vos Reinaerde), zijn deze edities nog
zeer goed bruikbaar als uitgangspunt. Van Dis betrok bij elke nieuwe druk de jongste
stand van het onderzoek van de uit te geven tekst.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 7
VOSSENBOEKEN
In scharlaken gaat ze scheep, moge een wolk haar beschermen
want zoals een vos = kat + hond, zo schuilt in de hemel de hel
voor de moeder met de pluim schrijf ik verzen hard en zacht
in haar vacht bijt ik mijn ‘ontboezemingen in het vossenvel’
Peter Holvoet-Hanssen, Santander, Hinderlaag bij de watervalbeuk, 2001.
Tiecelijn, 20, 2007

Yvan de Maesschalck
390
‘Wardje maat, het was per ongeluk, eerlijk waar’.
Over RotVos! van Frank Pollet
Hoe maak je een middeleeuws verhaal als Van den vos Reynaerde hapklaar voor
erg jonge lezers? Je kunt het wellicht gewoon navertellen met weglating van enkele
scabreuze details. Je kunt het uitbeelden op scène en alle personages door kinderen
laten spelen. Je kunt het ook vertimmeren tot een strip en de dramatische
kracht van de tekst in hoge mate visualiseren. Al deze mogelijkheden zijn in recente
tijden met meer of minder succes uitgeprobeerd, zeker in het Land van Waas, het
thuisland van de ‘dietse’ vos.
Frank Pollet heeft bij zijn bewerking van het epos voor een heel eigen weg gekozen.
In zijn versie is het epicentrum van de handeling een (lagere) school in
Stekene, die zich sterk maakt pestvrij gebied te zijn. Tijdens het jaarlijkse ‘Feest van
Onze School’ wil directeur Noël Leeuwenhart een toespraak houden, maar zijn
goedbedoelde woorden worden verstoord door verwijtende uithalen naar de enige
afwezige leerling, Rein De Vos. Leerlingen met namen als Tim Decater, Harry Van
Wolvelaer en Bruno De Bruyn laten zich niet onbetuigd en eisen genoegdoening.
De directeur kan de commotie nauwelijks de baas. De verontwaardiging stijgt ten
top wanneer Penny Van Beveren, Courina Dondt en het kreupele jongetje Wardje
De Haas uitleggen hoe ook zij door Rein De Vos zijn gemaltraiteerd. Een poging
van medeleerling Grimbert Mettendas om Rein schoon te spreken loopt met een
sisser af, vooral omdat Han Kips de ruimte binnen trippelt en even alle aandacht
naar zich toe trekt. Dezelfde Rein heeft Hans dochter Eytjen een hersenschudding
bezorgd toen hij haar van haar mp3-speler wou beroven. Er rest de directeur maar
één optie: Rein van de school af gooien. Maar daarvoor moet hij wel eerst aanwezig
zijn.
Bruno biedt zich aan om die rotzak van een Rein naar de school te slepen. De
altijd hongerige Bruno krijgt onderweg ‘algauw dat bekende gevoel: holle maag,
grommende darmen, slappe benen’. En dat wordt meteen zijn ondergang: Bruno
toont zich welwillend, maar wordt door Rein tot bij een broodautomaat geloodst. En
daar komen Bruno’s grijpgrage handen klem te zitten. Na Bruno is het de beurt aan
Tim, die verzot is op cola en door Rein dan ook letterlijk onder kratten cola bedolven
wordt. Rein lijkt ongrijpbaar, maar Grimbert wil het alsnog proberen. En zoals
verhoopt, laat Rein zich door zijn neef meetronen. Onderweg bestookt Rein zijn
neef met allerlei oprispingen en bekentenissen, de ene al onwaarschijnlijker dan de
andere. En vóór iedereen het goed en wel beseft, staat Rein voor een zweterige,
besluiteloze directeur Leeuwenhart.
De stemming is erg grimmig. Iedereen wil Rein weg, maar die vraagt het woord,
bekent schuld, maar slaagt er tegelijk in zichzelf te verontschuldigen. Onschuldige
pesterijen zijn, door toedoen van anderen en in weerwil van hemzelf, uitgegroeid tot
een soort tweede natuur. Het eindigt er voorwaar mee dat Rein zich als een gedupeerde
en sociaal achtergestelde jongen weet voor te stellen. Er zijn de ‘omstandigheden’,
zoals zijn aan drank verslaafde moeder en zijn verwaarloosde broers en
zussen. En dus krijgt Rein uiteindelijk de zegen: zijn vele zonden worden hem ver-
Tiecelijn, 20, 2007

391
geven en de jongens die zijn spullen al aan het pakken waren, zien zich eensklaps
geconfronteerd met een woedende Leeuwenhart.
Berouwvol neemt Rein afscheid van de school, onder luid applaus van de kinderen.
Hij trekt richting Onze Lieve Vrouw van de Boskapel in Puivelde, vergezeld van
Wardje en Beltran Déram. Thuisgekomen neemt hij afscheid van broers en zussen.
Wardje mag delen in de pret: hij gespt zijn kunstbeen af en duikt mee het bad in. En
dat is het moment waarop Rein zwaar uithaalt. De ware toedracht blijkt wanneer
Beltran op school aankomt en een hem door Rein toevertrouwde tas aan
Leeuwenhart overhandigt. En die bevat niet de beloofde brieven maar het pijnlijke
bewijs van zijn verderfelijke aard.
In bovenstaande samenvatting zijn vele smeuïge details (met opzet) weggelaten,
maar wie Pollets bewerking leest, zal merken dat niet alleen de hoofdlijn, maar ook
die details het oorspronkelijke verhaal recht doen. Dat gebeurt bijvoorbeeld door in
de namen van de personages die van de dieren te laten doorklinken en door in de
dialogen de ‘geest’ van de oorspronkelijke tekst te respecteren. Het jonge volkje dat
deze bewerking mag lezen, wordt getrakteerd op een transpositie die eigentijds is
en tegelijk het grote voorbeeld tot leven brengt. Lectuur van deze modernisering is
dan ook een uitstekend (didactisch) middel om de oude tekst te leren kennen en
waarderen. Daar helpt ook het toegankelijke, door Rik van Daele geschreven
nawoord uiteraard bij.
Omdat het doelpubliek erg jeugdig is, zijn een paar erotisch te duiden toespelingen
uit de bewerking verdwenen. Zo is van de vermoedelijke sodomie tussen haas
en vos niets meer te bespeuren. Ook Hersinde heeft een nieuwe rol gekregen. Ze
fungeert niet langer als de geile, ontrouwe echtgenote van Isegrim, maar als de zus
van Harry Van Wolvelaer. Deze ingrepen tonen meteen aan dat de auteur de voorbeeldtekst
aandachtig heeft gelezen en goed heeft nagedacht over de haalbaarheid
van zijn omzetting.
Omdat de personages ‘menselijk’ zijn en niet langer dierlijk heeft de auteur
gezocht naar situaties die parallel lopen met het origineel. Het hof is hier de school,
de verzamelde dieren zijn hier de kinderen, die luisteren naar wat koning directeur
te vertellen heeft. Enzovoort. Hiermee is niet gezegd dat elke vondst even gelukkig
mag heten. Zo heb ik enige moeite met de vraatzuchtige broodautomaat die Bruno
in de tang neemt en met een pastoor die vele kratten cola in voorraad heeft. Een en
ander is allicht het gevolg van de zelfopgelegde tucht om het verhaal zo trouw
mogelijk te volgen. Ook het feit dat leerlingen worden uitgezonden om een afwezige
medeleerling naar school te halen vraagt om enige welwillendheid van de volwassen
lezer. Maar wellicht heeft de ‘tienjarige’ lezer voor wie RotVos! bedoeld is
weinig op met deze bedenkingen in de marge. Ze doen dan ook niets af aan de
vaststelling dat het verhaal een gedurfde en creatieve herschrijving is van ons aller
Reynaert de vos.
Frank Pollet, RotVos!, Sint-Niklaas, Abimo, 96 p. verschijnt in de loop van oktober 2007.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Lieven de Wolf
392
Indrukken van een stripliefhebber bij de
Reynaertstrip van De Roover/Ryssen
Reynaert de Vos is de tweede druk van het reeds in 1999 uitgegeven stripverhaal
met tekeningen van de Zeeuwse natuur- en eroticatekenaar Kris de Roover op tekst
van de gepensioneerde Vlaamse leraar Marcel Ryssen. De uitgave is een traditioneel
48 pagina’s tellende op gewoon papier in vierkleurendruk gedrukte soft cover
editie. Het is geen nieuwe reeks maar een echte ‘one-shot’ (een afgewerkt verhaal
zonder vervolg). Het verhaal is geschreven in de – vooral voor Nederland karakteristieke
– vorm van tekststrip, d.w.z. dat de getekende plaatjes vergezeld worden
van een eronder liggende tekststrook.
Bovenstaande zinnen vatten heel goed samen wat je kunt verwachten. In heel de
strip is geen tekstballon te bekennen, wat het mogelijk maakte het volledige verhaal
in één strip te vertellen. Marcel Ryssen vertelt in mooie, klare zinnen het middeleeuwse
verhaal. Hierdoor blijft het boekje vlot leesbaar. Het mag echter duidelijk
zijn dat de man geen professionele stripscenarioschrijver is, maar oud-leraar
Nederlands met een goed taalgevoel. Het maakt wel nieuwsgierig naar wat pakweg
een Cothias, een Bardet, een Dufaux, of misschien een Jacques Martin of vroeger
een Bob de Moor met het scenario zou kunnen aanvangen, want het
Reynaertverhaal bevat meer dan genoeg inhoud en subplots om er een volwaardige
reeks, natuurlijk losjes gebaseerd op het origineel, over te maken. Figuren en
verhalen genoeg, en dan bedoel ik dus niet enkel stripverhalen van Suske en
Wiske-niveau (al is daar op zich natuurlijk niks mis mee), want Reynaert de Vos is
helemaal geen kinderverhaal.
De tekeningen van Kris de Roover komen in deze uitgave niet altijd even scherp
over en ook de inkleuring is wat flauwtjes, al kan dat natuurlijk ook aan de drukker
liggen. Het mist allemaal wat dynamiek. Het geheel doet een beetje denken aan de
tekenfilms van het Dierenbos en Waterschapsheuvel waar dieren ook als dieren
worden uitgebeeld. Geheel anders dan de vol gearceerde zwartwittekeningen in de
Reynaertstrip van Cabanes en Forest.
Bijzonder leuk zijn de voor iedere Waaslander prettige, bewust gewilde anachronismen.
Hij zal er duidelijk enkele plaatsen uit zijn buurt in herkenen. Zo is het kasteel
van koning Nobel is het Gravensteen van Rupelmonde, wordt Coppe begraven
in het kerkje van Daknam, vindt de ontmoeting tussen Reynaert en Isengrim plaats
in Belsele. Verder ontdek je duidelijk landschappen uit Absdale, Destelbergen,
Stekene en Hulst. Leuk is het ook om oude woorden zoals baar, wis en staak, die
in het Wase dialect nog wel eens gebruikt worden, achteraan in het boek verklaard
te zien worden. Het geeft het geheel een meer middeleeuws tintje.
De strip is vooral een leesboek met veel illustraties. Het gemis aan tekstballonnen
maakt wel dat je je minder betrokken voelt bij het verhaal. Een goede strip zuigt je
als het ware mee in het verhaal en doet je de dagelijkse beslommeringen gedurende
een drietal kwartier vergeten. Dat was met dit boekje niet het geval, al heb ik
zeker niet met tegenzin gelezen. Ook in stripland zijn er verschillende genres en stijlen,
en de tekststrip is sinds Kresses Eric De Noorman en Maarten Toonders Tom
Poes nu eenmaal niet meer zo populair, ook niet bij mij.
Tiecelijn, 20, 2007

Meer info over de strip is te vinden op www.reynaertgenootschap.be. De strip is te
bestellen bij Toerisme Waasland, Grote Markt 45 te 9100 Sint-Niklaas, tel. 03 760
92 62, bij Toerisme Hulst, VVV Hulst, Steenstraat 37, NL-4561 AR Hulst, tel 0031
114 315 221 en in de boekhandel voor 5 euro.
‘Ik dacht aan het hachelijk avontuur dat de dwaze kikkers
overkwam. Die kwaakten hun kaken stuk naar een koning. Ze
leefden vrij en ongehinderd in een paradijselijk oord en toch
moest God hun iemand sturen die orde op zaken zou stellen.
En jawel!’
‘En de kermis begon. Waar sire ooievaar ze ook aantrof, in vijvers,
op het veld of in de wei, hij verslond ze zonder pardon. En
smeken dat onze kikkertjes nu deden! Van de wrede ooievaar,
verlos ons Heer! Maar hun berouw kwam te laat. Gedaan met
hun vrijheid, voor altijd!’
‘Als mijn vader die schat behield, was de zaak om zeep. Daarom
zat ik hem dag en nacht, weer of geen weer, ongemerkt op de
hielen. Ik volgde zijn doen en laten. U kunt zich niet voorstellen
hoeveel listen en behendigheden het vergde om voor zijn
speurend oog verborgen te blijven.’
393
Tiecelijn, 20, 2007
‘God verhoorde hun gekwaak. Maar ze schrokken zich nog
groener dan ze al waren toen ze boven hun gezegende poel een
ooievaar zijn vleugels zagen strekken. Zijn speurende ogen en
scherpe bek voorspelden weinig goeds voor het naïeve kikkervolkje.’
‘Dit zou ons lot worden. Ik ken Bruun, een vreetzak, vals, gemeen
en boosaardig. Een slechtere keuze kon niet. Nobel die zo
goed is en genadig voor alle dieren laten vervangen door een
brutale schurk! Ik bad God de snode plannen van mijn vader
te verijdelen.’
‘Geen hindernis was me te zwaar. En waar ik overal niet terechtkwam!
Soms verlieten zijn paden het dichte bos om verder
te kronkelen in het open veld. Ik sloop hem achterna in
onherbergzame streken: een verlaten heide, gevaarlijke moerassen.
Maar ik verloor hem nooit uit het oog.’

■ Marcel Ryssen
Reinardus 18
394
Baudouin van den Abeele & Paul Wackers (red.), Reinardus. Yearbook of the
International Reynard Society, vol. 18, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins
Publishing Company, 2005. ISSN 0925-4757/E-ISSN 1569-9951.
ISBN 90 272 4047 7.
In dit achttiende nummer van Reinardus wordt een selectie gepubliceerd uit de
lezingen die gehouden werden op het vijftiende internationaal colloquium dat
plaatsvond in Louvain-la-Neuve in augustus 2003. Na de onverwachte dood van
Brian Levy (Hull) nam Baudouin van den Abeele, eerder assistent-uitgever van
1998 tot 2001, Levy’s taak over. Een viertal bijdragen hebben het over de vos. Op
de titelpagina vertelt een vijftiende-eeuwse middeleeuwse houtsnede uit de Wynkyn
de Worde Reynard the Fox-serie over de visdiefstal: de vos deed het vuile werk
maar moet toekijken hoe de wolf de pladijzen binnenschrokt.
De Française Nathalie Le Luel heeft het over afbeeldingen van de ezel, de wolf,
de kraanvogel en de vos (L’âne, le loup, la grue et le renard: à propos de la frise
des fables du tympan Saint-Ursin de Bourges, p 53-68) in de ‘frise des fables’ in het
romaanse portaalfronton van de Sint-Ursinkerk van Bourges (Frankrijk, Cher). Op
dit fries worden drie middeleeuwse fabels uitgebeeld waarin de mens geen enkele
rol speelt: Ane enseignant, Loup et la grue en Faux-enterrement de Renart. Via de
literaire bronnen van die tijd of via mondelinge overlevering hebben deze fabels de
monumentale, religieus getinte romaanse kunst sterk beïnvloed. Geïntegreerd in
een uitgebreid profaan programma met moraliserende inslag toont de fries drie
beelden die de geestelijkheid zorgvuldig had uitkozen om vooral de eigen populariteit
te stimuleren.
Van Bohdana Librová (Brno, Tsjechië) is de lezing over La métaphore renardienne
en français médiéval afgedrukt (p. 69-92), een niet zo gemakkelijke kluif,
bestemd voor specialisten. De vos staat voor heel wat begrippen waarbij list en lafheid
of lage streken de kroon spannen. Waar geïnspireerd door de idee van de list
zijn deze begrippen zeer talrijk en syntactisch verschillend, terwijl de metaforen die
lafheid duiden typologisch minder rijk zijn. De metaforische taal wordt door enkele
eenvoudige principes geregisseerd en dit zeer nauw verbonden met onze perceptie
van de ons omringende wereld.
Eenvoudiger om te begrijpen en bijzonder interessant is de bijdrage van Rik van
Daele: La Belle et la Bête: deux films d’animation renardiens des années 1930-
1940 (p. 143-152). De schrijver draagt zijn artikel op aan Brian Levy, die hem sterk
stimuleerde om de lezing die één van de avondsessies in Louvain-la-Neuve inleidde
(nl. de vertoning van de film van Starewitch) tot een lezingtekst om te werken.
De films waarover het gaat zijn Le Roman de Renard (1929-1941) van de Russisch-
Pools-Franse cineast Ladislas Starewitch en Van den vos Reynaerde van de
Nederlander Egbert Van Putten (1943). Bron van deze laatste animatiefilm was de
prozabewerking Van den vos Reynaerde, Ruwaard Boudewijn en Judokus van de
Antwerpenaar Robert van Genechten. De uitgever ervan bracht ook de
Nederlandse vertaling van Hitlers Mein Kampf op de markt. De film van Starewitch
speelde nooit een rol in een ideologische oorlog. Het gaat om een gefilmde adap-
Tiecelijn, 20, 2007

395
tatie van een Franse vertaling van Goethes Reineke Fuchs (1794). De film werd
sterk geïnspireerd door de houtgravures van Wilhelm von Kaulbach (1846). Beide
films hebben Reynaert/Renart/Reineke als uitgangspunt en zijn hoogtepunten in de
evolutie die de animatiefilm onderging tussen 1930 en 1940. Toch staan ze zeer diametraal
tegenover elkaar: zuivere antipoden.
Een laatste vossenbijdrage is van de Amerikaanse Mary Jane Schenck. Zij behandelt
Paulin Paris’ Influence on Writing about de Feudal Trial in the Roman de
Renart. (p. 117-130). In heel wat recente werken over het middeleeuwse recht en
literatuur wordt de Roman de Renart vaak als voorbeeld gebruikt. Mary Jane
Schenck gaat in op de blijvende en schadelijke invloed die Paulin Paris’ vertaling en
adaptatie op het werk van de historicus Graven (midden van de twintigste eeuw)
heeft gehad. Gravens boek wordt blijvend geciteerd als belangrijke bron over feodale
procesprocedures. In een bijdrage die weerom voor specialisten bedoeld is
analyseert Schenck de motivatie om naar Nobels hof te gaan, de reacties van de
koning en de edellieden op de toespraak van de kameel en de discussies onder de
getuigen.
Verder vinden we in deze Reinardus een uitvoerige bijdrage over de beesten die
mogelijk in de middeleeuwse uitbeeldingen van de ark van Noé hebben getoefd:
Les animaux de l’arche de Noé: un bestiaire exemplaire? van de Franse onderzoekster
Marianne Besseyre (Centre de Recherche sur les Manuscrits Enluminés,
Bibliothèque nationale de France, p. 3-27). Susan Carter (Nieuw-Zeeland) analyseert
twee laatmiddeleeuwse gedichten waarin monsterlijke figuren een rol spelen
in de bijdrage Trying Sir Gawain: The Shape-shifting Desire of Ragnelle and
Bertilak (p. 29-51). Yomb May (Universität Bayreuth) bekijkt Poesie und Poetologie:
Die deutschsprachige Fabel des 18. Jahrhunderts als Literatur (p. 93-104). La
Dispitaciò de l’asne de fra Anselm Turmeda et ses sources encyclopédiques is het
onderzoeksobject van Michel Salvat (Frankrijk, p. 105-116). Broeder Anselme
Turmeda (ca 1352-ca 1432) was een franciscaan die zich tot de islam bekeerde.
Adrian P. Tudor onderzoekt in La Vie des Pères: texte, contexte, paratexte de verbanden
tussen dit godvruchtig verhaal en het genre van de fabliau (p. 131-141).
Tania van Hemelryck (Louvain-la-Neuve) gaat dieper in op de figuur van Robert du
Herlin, thuis aan koninklijke hoven, en de kopiist en schrijver van onder andere het
Débat du faucon et du lévrier (Autour de Robert du Herlin. Questions littéraires et
codicologiques, p. 153-165). Tot slot vindt de geïnteresseerde lezer een bijdrage
over The Northumberland Bestiary and the Art of Preaching (Cynthia White (USA),
p. 167-192).
De Duitse Sabine Obermaier stelt een nieuw groot onderzoeksproject voor over
Tiere in der Literatur des Mittelalter (500-1500). Zij plant een interdisciplinair lexicon
waarin het dier in de middeleeuwse literatuur, de architectuur, de heraldiek en de
beeldende kunsten zou worden behandeld (p. 193-201). Diverse leden van de
International Reynard Society zijn betrokken bij het project.
In het jaarboek vinden we ook een ode aan de in 2005 te vroeg overleden
Italiaanse fabelspecialist professor Gianni Mombello (°1933), eminent lid van de
International Reynard Society (lid sinds 1979, vice-president vanaf 1987) door zijn
leerlinge en collega Paola Cifarelli (p. 203-205).
Gewoontegetrouw besluit het jaarboek met enkele (23) illustraties. Vooral de stenen
beeldhouwwerken in Bourges, Parma, Saint-Ursanne-sur-le-Doubs en
Reichenhall en het mozaïek van de schijnbegrafenis van Reynaert in de vloer van
de Venetiaanse San Marco spreken tot de verbeelding.
Tiecelijn, 20, 2007

Houtsnede van Wim de Cock. Cadeau steunende leden Tiecelijn in 2007.
Tiecelijn, 20, 2007

Afdeling 8
VOSSENEPILOOG
Doene was daer doe gheen langher sparen.
Si daden hem alle up die vaert:
Ermeline ende heere Reynaert
Ende hare jonghe welpkine;
Dese ane vaerden die woestine.
Willem, Van den vos Reynaerde, ca 1250, v. 3325 e.v.
Tiecelijn, 20, 2007

■ Yvan de Maesschalck
398
Reynaert of de dodelijk liefste anarchist in het
beestenbos. Een column
Iedereen met enige leeservaring kent best een stuk of wat personages met een
kwalijke reputatie. Wat ze ook ‘uitvreten’ in hun literaire nabestaan, hun blazoen
blijft bespat, bevlekt, bezoedeld. Ik heb het gevoel dat het personages daarbij niet
beter vergaat dan reële mensen: wie om een of andere reden een blaam heeft
opgelopen, raakt van dat imago nooit meer af. Dat is natuurlijk niet helemaal eerlijk,
omdat slechte, ontspoorde of vernachelde personages, dat nooit helemaal zijn.
Bovendien is het niet onwaarschijnlijk dat sommige van hen die slechte faam niet
verdienen en recht hebben op herziening, op hoger beroep, op billijkheid kortom.
Emma Bovary staat bekend als een overspelige, dweepzieke vrouw. Ze bedriegt
haar echtgenoot waar hij bij staat en pleegt ten slotte zelfmoord omdat het leven al
te schril afsteekt bij haar verhitte (dag)dromen. Wat zij bekokstooft in Flauberts
meesterwerk, zou ook in de werkelijkheid van vandaag op het dedain van de medemens
kunnen rekenen. Toch ligt de vraag voor of Emma zoveel minachting verdient.
Zij is door de mallemolen gehaald van een seksistisch te noemen nonnenschool en
heeft zich van de weeromstuit teruggetrokken in een fictieve wereld waarin galanterie
en hoofse strijkages de hoofdtoon voeren. Daarnaast ‘moet’ ze het leven delen
met Charles Bovary, een uiterst geduldige plattelandsdokter, die even saai als middelmatig
mag worden genoemd. Emma voelt zich verstikken in haar mediocre
leven, haar huwelijk, de banaliteit van haar omgeving. Zij ‘zet een proces in gang
dat zonder enige twijfel een duister, instinctief bevrijdingsproces genoemd mag worden’.
1 De woorden van Mario Vargas Llosa, die een indringend en uitvoerig essay
over het gelijknamige personage van Madame Bovary (1857) heeft geschreven, zijn
maar al te waar. Zij wordt het machteloze slachtoffer van een onhaalbaar romantisch
ideaal en heeft na vele bladzijden ongeëvenaard proza de euvele moed arsenicum
te slikken en voor dat ideaal te sterven. Jaren later zal Alfonso Nitti, in menig
opzicht het mannelijke spiegelbeeld van Emma Bovary, eveneens de hand aan
zichzelf slaan in Italo Svevo’s roman Una vita (1892), omdat het hoofdpersonage ‘si
sentiva incapace alla vita’ is. Die zelfmoord maakt, vreemd genoeg, ook van de goedige,
introverte Alfonso een zeldzame, moedige idealist.
In Het recht van de sterkste (1893) tekent Cyriel Buysse in Reus Balduk een mannelijk
personage waarover op het eerste gezicht weinig goeds te vertellen valt.
Balduk laat zich gelden als een verkrachter en vernielt de bescheiden idealen van
Maria Beert, die gedoemd is met hem te trouwen. Haar huwelijk met Balduk is een
onmenselijke beproeving. Zij kan het leven met een dergelijke monomane man niet
aan, en gaat er mentaal en lichamelijk aan ten onder. Hoewel de verteller het hele
boek door partij kiest voor Maria, haar zelfs ‘een fraaie bloem (…) op een mesthoop’
noemt, zijn er voor Balduk toch verzachtende omstandigheden te pleiten. Voor de
verkrachting zelf kan hij nauwelijks worden verschoond, maar het feit dat hij Maria
brutaal opeist en daarna onbarmhartig aan zich onderwerpt, is het resultaat van
noodlottige krachten die zijn individuele wil ver te boven gaan. Balduk handelt op
een manier die hem door het ‘noodlot’ en door omgevingsfactoren dwingend wor-
Tiecelijn, 20, 2007

399
den ‘ingefluisterd’. Balduk maakt deel uit van de ‘marginale’ maar kleurrijke Zijstraat,
die leeft bij de gratie van haar eigen regels. Buysse komt trouwens, behalve in
Schoppenboer (1898), later terug op die ‘beruchte en alomgeduchte boevenbende
van vroeger’ in onder meer De dood van Donder De Beul (1927) en (het nooit
gebundelde) Donder De Beul. 2
Als er in de Nederlandse letteren één personage mag bogen op een terechte
afkeer bij de lezer, dan wél Batavus Droogstoppel in Multatuli’s Max Havelaar
(1860). Toch heeft zelfs deze ‘makelaar in koffie, verpersoonlijking van alles wat
inhalig, bekrompen, plat en gemeen is die reputatie niet helemaal verdiend’. 3 In een
badinerende column, eerder gepubliceerd in Het Parool op 7 september 1974, gaat
W.F. Hermans op zoek naar argumenten om Droogstoppel voor te stellen als ‘een
miskende verzetsheld’. Wat hij opgiet, is sterke koffie, en die is wellicht niet voor
iedereen even drinkbaar. Maar het moet gezegd dat ook Droogstoppel aanspraak
mag maken op meer egards. ‘Hij moet op zijn manier een dromer geweest zijn,
Batavus, een man met, ondanks alles, een grote dorst naar wat anders dan koffie:
hij was eerzuchtig’. Natuurlijk steunt Hermans’ pleidooi in grote mate op de gedachte
dat Droogstoppel een man van vlees en bloed is, die uit het boek het werkelijke
leven is ingestapt. Natuurlijk is niet alles voor waar aan te nemen in zijn betoog,
maar dat hij ondanks alles ‘wel een realist is die overhoop ligt met de romantiek’,
daar valt weinig op aan te merken.
Er zijn in de Nederlandse letteren maar weinig personages die een soortnaam zijn
geworden. Dat is Droogstoppel in ieder geval wél overkomen/gelukt. Wie iemand
een droogstoppel noemt, denkt daarbij zelfs niet noodzakelijk (meer) aan het literaire
voorbeeld. Het is een beetje verwonderlijk dat met de vossennaam niet hetzelfde
is gebeurd, behalve in de Franse literatuur en vanzelfsprekend in kringen van
Reynaerdofielen. Daar gelden ‘reynaert/renard’ en ‘vos’ als quasi-synoniemen. 4
Bovendien kan ik me niet van de indruk ontdoen dat over hém, de éne, wáre vos
steevast met de nodige warmte en sympathie wordt gesproken. Deze vos is het
troetelkind van alle hartstochtelijke Reynaertlezers. De hamvraag blijft, na zoveel
jaren exegese en academische bespiegelingen, waarom dat zo is. Valt Reynaerts
reputatie toe te schrijven aan het zo geroemde oersterke verhaal? Daar is iets voor
te zeggen, want bijna alle beproefde parameters die spanning genereren, zijn in het
(leugen)verhaal terug te vinden. Dat heeft Rik van Daele overtuigend aangetoond
in zijn doctoraalscriptie. Hij concludeert: ‘De Reynaertdichter (…) bouwt de verleiding
langzaam op. Hij neemt de toehoorders in vertrouwen, hij bouwt de spanningsmomenten
op, hij retardeert, hij noemt zonder prijs te geven’. 5 Toch zijn er veel
spannender verhalen geschreven waarvan het hoofdpersonage die faam niet
geniet. Dankt Reynaert zijn sympathie aan de evenwichtige structuur van het verhaal,
waarin de vos gaandeweg álle aandacht naar zich toe zuigt? Mag Reynaert
op zoveel eerbetoon rekenen omdat de literaire taal van Willem en vooral de ‘scone
tale’ van Reynaert zelf zo onovertroffen zijn? Wie zou het, na alle gedane studies
van Lulofs, Janssens, Wackers, Bouwman e.a., nog betwijfelen? En wat te denken
van de parodische slagkracht van het dierenverhaal, dat in één klap veel grotere
epische voorbeelden onderuit haalt?
Zo zijn er wel meer motieven aan te voeren om de vos voor lief te houden. Ik
geloof dat zelfs een niet helemaal ernstig bedoeld onderzoek naar de aaibaarheid
van Reynaert altijd uitkomt bij de herkenbaarheid van het beest. 6 Wie het epos
graag (her)leest, doet dat wellicht om allerlei redenen, maar niet in de laatste plaats
omdat hij zich in de vos niet alleen herkent, maar vooral wénst te herkennen. Ook
Tiecelijn, 20, 2007

400
al ‘bevindt de verteller zich in de regel buiten de personages’ en ‘gaat (hij) geregeld
met het perspectief van een van zijn ‘helden’ mee’, 7 toch zal de lezer zich niet met
de haan, de kat, de wolf, de beer, de leeuw, de das of de haas identificeren, maar
wél met de vos. En dat ondanks het feit dat die vos staat maakt op de kwalijkste
reputatie in het dierenrijk ooit. De feiten liegen er niet om: de vos heeft ze zelf
bekend en opgedist, in twee elkaar fraai aanvullende biechten, die tegelijk staaltjes
zijn van retorisch meesterschap. Vooral Rik van Daele en Jozef Janssens hebben
herhaaldelijk betoogd hoezeer de vos des Duivels is, één en al Demonie, de incarnatie
van het Kwaad, telkens mét hoofdletter. 8 Maar zelfs dat besef kan niemand
ervan weerhouden de vos in stilte aan te moedigen, ja zelfs toe te juichen, wanneer
hij zijn zoveelste vileine streek uithaalt. Hoe komt het dat ook een keurig opgevoede
lezer onwillekeurig de kant kiest van een crimineel pur sang als Reynaert? Hoe
komt het dat de vos, ondanks alle verwoede pogingen hoofdzakelijk zijn negatieve
kanten te doen oplichten, een positief imago blijft uitstralen?
Verre van mij om in dezen het laatste woord te willen hebben, maar het is hoe dan
ook onmiskenbaar dat een echte lezer iets weg heeft van een voyeur. Hij leest wat
anderen overkomt, omdat hij voor de duur van zijn lectuur in hun huid kan kruipen.
Daarbij gaat de voorkeur van de rechtgeaarde lezer niet uit naar rechtgeaarde personages,
die zich keurig houden aan regel en wet, netjes thuisblijven bij vrouw en
welp en dus nooit een scheve schaats rijden. Er speelt altijd zoiets als een verholen
empathisch effect, en dat is bij lectuur van de Reynaert niet anders. Reynaert
doet namelijk wat elke lezer in gedachten ook zou willen doen. Hij vertegenwoordigt
de ‘donkere’ kant die ieder van ons in zich draagt. Reynaert is de moordenaar, echtbreker
en verkrachter die potentieel in elke lezer schuil gaat. Vandaar ook het weergaloze
succes van deze misdaadroman: de lezer wil de misdaad allerminst zien verdwijnen,
hij wil er, zij het op papier, telkens weer mee worden geconfronteerd. De
Reynaertlezer herleest het epos om zich te laven aan de onstuitbare ‘Reynaerdie’,
zeg maar misdadige branie waar de vos hét waarmerk van draagt. Reynaert is de
held die elke lezer graag omhelst omdat hem in realiteit die kans al te zelden wordt
geboden, of omdat hij ze niet durft te grijpen.
Bovendien kan bezwaarlijk worden ontkend dat Reynaert, hoe vermaledijd ook,
altijd strijdt met ongelijke wapens. Hij gedraagt zich als een outlaw, een buiten de
wet gestelde die het in zijn dooie eentje opneemt tegen een georganiseerde overmacht.
En die overmacht bedient zich maar al te graag van gezagsgetrouwen, die
van zoveel zelfgenoegzaamheid blijk geven dat ze eigenhandig hun ondergang
bewerken. En dat ondanks hun ontembare ambitie aan het hof hoge ogen te gooien.
Reynaert perverteert weliswaar het hele hof, maar dat is alleen mogelijk omdat
de hovelingen de kiemen van de perversie in zich dragen. Wat dát betreft, is
Reynaert vooral een katalysator van het ‘kwaad’ dat in anderen huist. Verblind door
eigenwaan en opportunisme laat Bruun zich aftuigen door een ‘mekel heere’ en
wordt publieke vernedering zijn deel. Tibeert haalt zich al te gretig de strop om de
hals, terwijl oom Isegrim als een potsierlijke horendrager te kijk wordt gezet. Nobel
en diens eega tonen zich, zelfs in officiële omstandigheden (een hofdag nota bene),
van hun allerkleinste kant. De koningin slaagt erin de rechtsgang te laten stoppen
en de zo goed als doodgeknepen vos heel omstandig volgens het geijkte ritueel eerherstel
aan te bieden. In ruil voor zilverglans en klatergoud. In ruil voor een spiegeling
die het vorstenpaar ten gronde ridiculiseert. Met recht en reden triomfeert de
vos: tegenover zoveel zelfverklaarde individuele en collectieve verwatenheid 9
Tiecelijn, 20, 2007

401
plaatst hij het verzet van de superieure ‘Einzelgänger’ die zich niet conformeert aan
wet of gezag.
Het moet daarbij worden beklemtoond dat Reynaert, wanneer hij zijn tegenstanders
ten val of te schande brengt, zelf geen poot uitsteekt. ‘Zijn opponenten worden
uiteindelijk steeds door hun eigen tekortkomingen, door hun gebrek aan doorzicht
en zelfbeheersing bestraft’. 10 Reynaert slaat alles van op een veilige afstand gade,
kijkt toe, bespiedt. Hij is in wezen een even onverbeterlijke voyeur als de lezer die
hem in de armen sluit. Reynaert wil Bruun morsdood, maar voor die dood zullen
anderen (het volk en de gemeenschap der dieren) moeten zorgen. Hij wil Tibeert
zien hangen, maar de strik wordt door (de zoon van) de pastoor gezet. Hij wil
Isegrim en Hersinde genadeloos verminken en zal dan ook grijnslachend toekijken
wanneer hofdienaren op last van Nobel de wolf en de wolvin wreedaardig ontschoeien.
Hém ten gerieve, uiteraard.
De slimheid, gewiekstheid, uitgeslapenheid waarvan de vos altijd weer getuigt,
blijkt niet alleen wanneer hij zich op zijn ‘kromme paden’ begeeft, maar vooral wanneer
hij fataal in de knel zit. Dat hij er telkens weer in slaagt zich heelhuids te redden,
dát neemt de lezer voor hem in. Wie zou niet als Reynaert éven ontembaar,
vindingrijk en ongrijpbaar willen zijn? Reynaert incarneert de overlevingsdrang van
de modale mens. Het is opvallend hoe precies dat aspect hem de sympathie verzekert
van vele (Vlaamse) schrijvers die zich over Willems gewrocht hebben gebogen.
Cyriel Buysse bijvoorbeeld heeft het in een te weinig opgemerkte bespreking
van Stijn Streuvels’ hertaling (van 1910) ondubbelzinnig over ‘Reinaert de vos en
zijn deugnietstreken’ en over een ‘aardig en koddig verhaal’. 11 En dat positieve
beeld is grosso modo tot vandaag overeind gebleven. Van de oorspronkelijk demonische
inkleuring van de vos, valt eeuwen later nauwelijks iets te bespeuren.
Op het gevaar af Reynaert mooier voor te stellen dan goed voor hem is, wil ik proberen
een kleine lans te breken voor zijn oprechtheid. Ik besef dat ik me op glad ijs
begeef, maar wie Reynaert met enige inschikkelijkheid ‘beluistert’, zal toegeven dat
hij op zijn minst de waarheid liegt of ze net niet helemaal spreekt. Geef toe, dat
overkomt zelfs de beste huisvader al eens. En dat is wat Reynaert op zijn beste
momenten ook wel is. Zijn familiale trouw aan Hermeline mag niet worden betwijfeld,
een erg bescheiden vossenwijfje dat overigens ‘in ons epos een onberispelijke
reputatie geniet’. 12 Voor hij zogenaamd op pelgrimage vertrekt, brengt hij vrouw
en welpen een bezoek. Niet om afscheid te nemen, want de vos stiefelt niet naar
het verre Rome – hoe had Nobel zoiets kunnen geloven? – maar om hen van voedsel
te voorzien. 13 Dat Cuwaert er zijn kop bij inschiet, valt zeer te betreuren, maar is
van vossenstandpunt uit gezien de normaalste zaak ter dierenwereld. Ik hoor het de
lezer al denken: en zijn echtelijke ontrouw dan? Ja, daar kan je natuurlijk niet
omheen, maar wie Reynaert niet vooringenomen aanhoort, wanneer hij zijn biecht
spreekt aan Grimbeert, wordt nogmaals getroffen door zijn spitse zin voor waarheid.
Wie zou niet mét Reynaert aan God vragen hem het volgende te vergeven: ‘Haer
dedic dat mi liever ware bleven / Te doene dant es ghedaen’ (A 1654-1655). Er is
enige moed voor nodig om de waarheid zo te verwoorden, want de biecht leidt,
paradoxaal genoeg, als vanzelf tot leugens om bestwil. Om ervan af te zijn, of de
pastoor en de goegemeente te paaien. Welnu, daar doet Reynaert nu even niet aan
mee. Dat is, om het anders uit te drukken, zijn eer te na.
Uiteindelijk trekt Reynaert mee naar het hof. Welke plannen hij ook mag smeden,
hoe gemeend of ongemeend hij ook zijn misdaden mag opbiechten, uiteindelijk
Tiecelijn, 20, 2007

402
stapt hij manmoedig de enge fuik binnen. Reynaert getuigt niet alleen van enige
grootmoedigheid, hij houdt zich – met dank aan auteur Willem van Boudelo, uiteraard
– aan de toentertijd vigerende wet. Meer dan drie indagingen kan hij zich niet
permitteren. Dat hij uiteindelijk verschijnt, geeft blijk van veel realiteitszin en enige
zin voor recht. Zelfs voor Reynaert, die zo graag zijn eigen kromme wegen gaat, zijn
er grenzen. Natuurlijk zet hij alles op alles om de hem benauwende grenzen (van
het hof, de rechtspraak) af te breken, want het gaat om leven en dood. Hij haalt dan
ook alles uit zijn balg om met het verhaal van zijn leven voor de draad te komen en
de om hem heen verzamelde vijanden voor zich te winnen, waarbij hij vooral de
koningin diep in de ogen moet hebben gekeken. En het zal niet worden ontkend, hij
haalt zijn slag thuis. Hij omspint de hele op wraak beluste, adellijke bent met een
weefsel van bekoorlijke leugens. De details ervan zijn overbekend. Maar één element
ervan wordt vaak onderbelicht of al te graag in een negatief daglicht gesteld.
Reynaert laat het koninklijke paar weten dat zijn eigen vader mee ten grondslag
lag aan een staatsgreep die Nobels bewind had moeten destabiliseren. Hij beschuldigt
zijn vader schijnbaar moeiteloos van hoogverraad. Hoe Reynaerts bekentenis
ook wordt geïnterpreteerd, het zal duidelijk zijn dat de vader-zoonrelatie getekend
wordt door een aanzienlijke mate van ambivalentie. Men kan zich voorstellen hoe
een door de zoon ‘aanbeden’ superieure vader die zelfmoord pleegt de ultieme voedingsbodem
is voor een latere pathologische ontwikkeling. Ik wil niet zo ver gaan
allerlei opvoedingsfactoren ter verontschuldiging voor Reynaerts misgrepen in te
roepen. Toch zou het de moeite lonen uit te vlooien of Reynaerts kortstondige
romance met een wellicht oudere Hersinde niet is toe te schrijven aan een zekere
oedipale fixatie, die zich vermoedelijk heeft verscherpt na de dood van Reynaert
senior. De lezer verneemt over Reynaerts moeder nauwelijks iets. Reynaerts ‘erotische’
omgang met tante Hersinde zou wel eens te verklaren kunnen zijn als een
uiting van diens onbewuste verlangen naar de moederschoot. 14
Het is jammer dat Sigmund Freud Van den vos Reynaerde niet heeft gelezen,
maar ik vermoed dat hij mijn lezing niet zonder meer zou verwerpen. De verhanging
van zijn vader moet Reynaert onthutsend helder voor de geest hebben gestaan,
zeker wanneer hij, ironisch genoeg, met de strop om de hals zijn eigen leven tracht
te rédden. Ze moet Reynaert bovendien opgezadeld hebben met een onnavolgbaar
ideaal: ‘Reinaert senior… knoopt zich op, niet om zijn schuld tegenover zijn wettige
suzerein, maar integendeel uit pure spijt dat zijn misdadige toeleg mislukt is’. 15 Voeg
daarbij een onverwerkte moederbinding, en meteen is het recept voorhanden om
een lichtschuw dier met énige geldigheidsdrang voor altijd de rimboe in te sturen.
Op zoek naar onvindbare rust, naar soelaas, naar enig begrip kortom. In die rusteloze
wereld trekt hij nog altijd rond, als opgejaagd wild en onwetend van de sympathie
die elke Reynaertlezer hem van harte toedraagt.
Tiecelijn, 20, 2007

Aantekeningen
1. Mario Vargas Llosa, De eeuwigdurende orgie. Flaubert en Emma Bovary, Amsterdam,
Meulenhoff, 1991, p. 31.
2. Cyriel Buysse, Verzameld Werk, deel 5, Brussel, Manteau, 1979, p. 954-957 en p. 1129-
1138. (Donder De Beul is ook een personage in Het recht van de sterkste.)
3. Willem Frederik Hermans, Droogstoppel, een miskende verzetsheld, in: Boze Brieven van
Bijkaart, Amsterdam, De Bezige Bij, 1977, p. 96. Vergelijk met de visie van Herman Pleij in
zijn opstel ‘Het mecenaat van Droogstoppel’: ‘Wanneer Batavus het voor het zeggen krijgt,
dan is het uit met oorspronkelijke kunst’ (in: Het Nederlandse onbehagen, Amsterdam,
Prometheus, 1991, p. 138).
4. Vergelijk met Rik van Daele, Van den vos Reynaerde. De vos die je ziet, ben je zelf, in: Dirk
de Geest en Marc van Vaeck (red.), Brekende spiegels. Beeldveranderingen in de
Nederlandse literatuur, Leuven, Uitgeverij Peeters/Afdeling Nederlandse Literatuur en volkskunde,
K.U.Leuven, 1992, p. 20.
5. Rik van Daele, Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde, Gent, Secretariaat van
de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1994, p. 537. Nagenoeg
dezelfde bewoordingen in Rik van Daele, Van den vos Reynaerde. De vos die je ziet, ben
je zelf, p. 24.
6. Die ‘herkenbaarheid’ verklaart gedeeltelijk waarom Van den vos Reynaerde herhaaldelijk is
geïnterpreteerd als een sleutelroman (o.a. door Jozef de Wilde, Luk Wenseleers, Rudi
Malfliet), maar ook waarom ‘de vos als collectief erfgoed uit de Germaans-Frankische
mythologie’ is beschouwd. Het citaat is ontleend aan Joep Leerssen, De bronnen van het
vaderland. Taal, literatuur en de afbakening van Nederland, 1806-1890, Nijmegen, Uitgeverij
Vantilt, 2006, p. 79. In Leerssens boek krijgt de vos/Reynaert een centrale rol toebedeeld en
wordt hij uiteindelijk omschreven als ‘een onbestemd en haast willekeurig vervormbaar,
multi-inzetbaar symbool’ (p. 165).
7. Joris Reynaert, Botsaerts verbijstering. Over de interpretatie van Van den vos Reynaerde,
in: Hans van Dijk en Paul Wackers (red.), Pade crom ende menichfoude. Het Reynaertonderzoek
in de tweede helft van de twintigste eeuw, Hilversum, Verloren, 1999, p. 280.
8. Zie onder meer Jozef Janssens en Rik van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 voor tot
2000 na Christus, Leuven, Davidsfonds, 2001, p. 50-54 en passim. Vergelijk met Rik van
Daele, Van den vos Reynaerde. De vos die ziet, ben je zelf, p. 25 e.v.
9. Zie ook Rik van Daele, Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde, p. 524 (‘Willem
moraliseert niet, maar hij schetst de domheid van de hofdieren door hun daden te beschrijven’).
10. Joris Reynaert, Botsaerts verbijstering. Over de interpretatie van Van den vos Reynaerde,
p. 279.
11. Cyriel Buysses bespreking verscheen in De Amsterdammer op 31 december 1911. Ze is na
te lezen in het Verzameld Werk, deel 7, Manteau, Brussel, 1982, p. 195-197.
12. Werner Waterschoot, Reinaert over sinen vader, in: Hans van Dijk en Paul Wackers (red.),
Pade crom ende menichfoude, p. 233-234.
13. Over de pelgrimage als ‘een private regeling tussen’ vos en koning, zie: André Bouwman,
Het dierenepos ‘Van den vos Reynaerde’ vergeleken met de Oudfranse ‘Roman de Renart’,
Amsterdam, Prometheus, 1991, p. 320-321.
14. Terloops wil ik erop wijzen dat oedipaal te duiden seksuele initiaties door of verhoudingen
met tantes wel vaker voorkomen in de literatuur. Zo wordt Louis Seynaeve, het hoofdpersonage
van Hugo Claus’ Het verdriet van België (1983), door zijn wellustige tante Nora seksueel
ingewijd (p. 576 e.v.).
15. Werner Waterschoot, Reinaert over sinen vader, p. 247.
Sint-Niklaas, juli 2007
403
Tiecelijn, 20, 2007

Steunabonnee 2007
_______________________________________________
Minstens 25 euro. U ontvangt dan:
(1) drie Tiecelijn-nummers (één dubbelnummer);
(2) uitnodigingen activiteiten vzw Reynaertgenootschap;
(3) een houtsnede van Wim de Cock;
(4) vermelding van naam en woonplaats vanaf de betaling.
Voor 2007, betaling tot 1 september
Antiquariaat Erik Tonen, Antwerpen (B)
Antiquariaat Schoon Lier, Lier (B)
Antiquariaat Secundus, P. Everaers,
Ter Hole (NL)
Ast Fonteynegenootschap (B)
Lucien Bats, Sint-Niklaas (B)
Bernard Benoot, Lochristi (B)
Ivan Bernage, Berchem (B)
Prof. dr. A. Berteloot, Münster (D)
Karel Boeckx, Hoogstraten (B)
A. Boeren, Rijswijk (NL)
Em. prof. J. Boets, Schoten (B)
Dr. André Bouwman, Leiderdorp (NL)
R. Breukers, Bree (B)
René Broens, Antwerpen (B)
John Buyse, Stekene (B)
Jan Buytaert, Sint-Niklaas (B)
Felix Claessens, Tienen (B)
Jeffy Crauwels-Costeur, Antwerpen (B)
Emma Crebolder, Maastricht (NL)
Chris de Beer, Sint-Niklaas (B)
Ivo de Cock, Stekene (B)
Wim de Cock, Belsele (B)
Juliaan de Cuyper, Burcht (B)
Ineke De Deckere, Clinge (NL)
T. de Geeter, Puurs (B)
A.B. de Jong, Doetichem (NL)
Maurits de Jonghe, Assebroek (B)
Ignace de Kesel, Stekene (B)
E. de Koning, Hulst (NL)
Yvan de Maesschalck, Sint-Niklaas (B)
Marcel de Meyer, Rupelmonde (B)
Jan de Putter, Terneuzen (NL)
Lieven Dehandschutter, Sint-Niklaas (B)
Lucien Delange, Sint-Baafs-Vijve (B)
Prof. dr. Robert Derom, Destelbergen (B)
Ingrid Desmedt, Knokke-Heist (B)
Firmin de Vliegher, Bassevelde (B)
Firmin de Vos, Destelbergen (B)
J. de Vos, Delft (NL)
Mevr. De Vos-Keppens, Mechelen (B)
Nik de Vries, ’s-Hertogenbosch (NL)
Aurèle de Witte, Melsele (B)
Lutg. D’haene, Bissegem (B)
H. Elst, Kalmthout (B)
404
Erfgoedcel Waasland (B)
Peter Everaers, Ter Hole (NL)
Willy Feliers, De Klinge (B)
Chris Ferket, Deinze (B)
Theo Fonteyne, Edegem (B)
J.J. Franken, Berkel Enschot (NL)
Wim Gielen, Hulst (NL)
Em. prof. Jan Goossens, Heverlee (B)
Wilfried Grauwels, Antwerpen (B)
Piet Hageman, Hulst (NL)
Hakkemars, Uithoorn (NL)
Yo Heyse-Herman, Stekene (B)
Prof. dr. Y. Hieda, Kyoto (J)
Peter Holvoet-Hanssen, Berchem (B)
Huygens-Instituut, Den Haag (NL)
Joel Janssens, Zottegem (B)
G. Jansseune, Oostduinkerke (B)
H.M. Joosse, Hoorn (NL)
Th. Kerckhaert, Hengstdijk (NL)
Oswald Kielemoes, Gent (B)
Johan Koppen, Stekene (B)
Dr. Willem Kuiper, Zaandam (NL)
Prof. dr. Gert Laekeman (B)
André Lampaert, Houthulst (B)
Stan Lapinski, Amsterdam (NL)
F.J. Lodder, Ridderkerk (NL)
Dr. Nard Loonen, Boxmeer (NL)
Em. prof. R. & M. Malfliet, Stekene (B)
Arthur Massé, Antwerpen (B)
Leon Matthijs, Lochristi (B)
Peter Melis, Sint-Niklaas (B)
Marie-Jeanne Moors-Peeters, Aalst (B)
Marc Moorthamer, Tielrode (B)
A. Musters, Heinkenszand (NL)
Jan Muyldermans, Mechelen (B)
Dirk Naudts, Proefbrouwerij, Hijfte-Lochristi (B)
Dr. Ettina Nieboer, Amsterdam (NL)
Marc Nieuwenhuis, Lelystad (NL)
Simone Nonneman, Borgerhout (B)
Armand Onghena, Brasschaat (B)
Pijp- en Tabaksmuseum, Sint-Niklaas (B)
Philip Proost, Deinze (B)
R.E.I.N.A.E.R.T, Nijmegen (NL)
Restaurant Reinaert, Sint-Niklaas (B)
Restaurant Tiecelijn, Daknam (B)
Tiecelijn, 20, 2007

Paul B. Reynaert, Zellik (B)
Prof. Dr. Joris Reynaert, Drongen (B)
Em. prof. J.-J. Reynaerts, Tienen (B)
Omer Reyniers, Sint-Niklaas (B)
Hans Rijns, Leiden (NL)
K. Schreuder, Leiden (NL)
Prof. dr. A. Schwarz, Lausanne (CH)
Paul Steuperaert, Le Faget (F)
Elze ter Harkel, Groningen (NL)
Th. Thiels, Beers (NL)
Richard Thiron, Sint-Niklaas (B)
Luc Tirez, Stekene (B)
Dr. Veerle Uyttersprot, Dendermonde (B)
Jan van Alphen, Limbricht (NL)
René van Bogaert, Kruibeke (B)
Freddy van Bogget, Kapellen (B)
Willy van Cannegem, Virginal (B)
Staf en Mariette Van Daele, Sint-Niklaas (B)
Prof. dr. B. van den Abeele, Brussel (B)
Lutgart van den Broeck, Sint-Niklaas (B)
Wout van Dinther, Vught (NL)
Georges van Dooren, Stekene (B)
405
Taf van Duffel, Zaffelare (B)
P.H. van Gemert, Bunnik (NL)
Roger van Huffel, Sint-Niklaas (B)
Van Kemseke-Van Puyvelde,
Sint-Gillis-Waas (B)
M. van Kerchove-Mariman, Sint-Niklaas (B)
H.G. van Otterloo, Houten (NL)
Marinus van Reeth, Niel (B)
Van Rompaey-Ceulemans, Aartselaar (B)
Vansina-Debeuckelaere, Kalmthout (B)
Jozef Verbraecken, De Klinge (B)
Johan Vercruysse, Willebroek (B)
Paul Verstraete, Assebroek (B)
F.J.M. Vogel, Purmurend (NL)
Willy Volkaert, Mechelen (B)
A.M.H. Vos, Breda (NL)
J.W. Walgien, Oldenzaal (NL)
M. Wassenburg, Hulst (NL)
Annemie Wauman, Sint-Niklaas (B)
Prof. dr. Frank Willaert, Antwerpen (B)
Arco Willeboordse, Sluis (NL)
M.A. Winkelhuysen, Beverwijk (NL)
Tiecelijn, 20, 2007

inhoud
Jaargang 20 nummer 3/4
406
0
185 Rik van Daele ‘Dese ane vaerden die woestine’
(Van den vos Reynaerde, A 3329)
1 Vossenverzen
190 Rutebeuf De verdorven Reynaert
195 Anton van Wilderode Beer
196 Anton van Wilderode Proost
197 Anton van Wilderode Solitair
199 Wim de Cock Grafschrift van Reynaert
200 Peter Everaers Van den vos
2 Vossentaal
202 Emma Crebolder De Orde van de Vossenstaart
203 Norbert de Beule [Na jaren fiedelfiedel heeft viool van Foks]
204 Joris Denoo Geheimzonnig gedicht
205 Reine de Pelseneer Grip
206 Peter Holvoet-Hanssen De rode vos
207 Frank Pollet RotVos!
208 Erik Spinoy [Waar was ik hier?]
209 Marc Tritsmans Taferelen
210 Lies van Gasse De tweede wolvin
213 Lieve van Impe Kat
3 Vossenbrieven
4 Vossenissen
248 Ivan Bernage Afscheid van Tiecelijn
249 René Broens Ik maakte hem monnik in Elmare
256 Lucien de Cock Tiecelijn leve nog heel lang en gelukkig
258 Lucien de Cock Tiecelijn: ploeg voort in ere…
260 Willy Feliers De verhouding van Reynaert met Haersint
269 Wim Gielen Odonis de Ceritona (ca. 1180-1247)
279 Nard Loonen Homo Homini Vulpes
282 Leon Matthijs De Lootse Reynaert. Sprokkelingen
289 Philippe Proost De ‘Reinaertwijk’ in Gent
293 Danny Reunes ‘Tussen list en macht’. Reynaert in de
Broederschool te Stekene... een anekdote
295 Hans Rijns Adieu Tiecelijn
298 Marcel Ryssen Het begon in 1988
300 Alexander Schwarz Maupertuus in Porrentruy
302 Herr Seele [Mijn grootmoeder was een foxy lady]
305 Elze ter Harkel Vos kruiste ook mijn pad
307 Georges van Dooren Vossenverhalen van Fong-Siue-Fong
(1903-1976)
Tiecelijn, 20, 2007

407
310 Taf van Duffel Discussie tussen de dieren uit het
Reynaertverhaal
311 Paul Verhuyck Twee tekstkritische notities: Renart II v. 5 en
Reynaert v. 6
315 Erwin Verzandvoort Verbaasd over veelzijdigheid, ongrijpbaarheid
en schoonheid
5 Vossenhistories
318 Nicole van Duyse 10 jaar Intergemeentelijk Project Het Land van
Reynaert
324 Jack van Peer De ex-libristentoonstelling Reynaert de Vos
330 Rik van Daele Reinaerts streken. Een cultuurgeschiedenis
met de vos als gids
in Huis Thuysbaert te Lokeren
344 John Buyse Terugblik op vijftien Herman Heyse-lezingen
351 Freddy van Bogget De Orde van de Vosse(n)staart
358 Rik van Daele Tiecelijn doorgelicht
6 Vossenkoppen
368 Marcel Ryssen Een ‘werk van geduldige liefde’.
De berijmde bewerking van Reynaert I van
Hubert Melis (1926)
379 Joke van den Brandt Ex libris ‘Antoon Vermeylen 75’
381 Rik van Daele Marcel Ryssen 80
382 Yvan de Maesschalck Peter Holvoet-Hanssen – laudatio
384 Rik van Daele Lucien de Cock – laudatio
387 Hans Rijns De Reynaerdisten Foeke Buitenrust Hettema
en Leendert Meeuwis van Dis in de BNTL
7 Vossenboeken
390 Yvan de Maesschalck ‘Wardje maat, het was per ongeluk, eerlijk
waar’. Over RotVos! van Frank Pollet
392 Lieven de Wolf Indrukken van een stripliefhebber bij de
Reynaertstrip van De Roover/Ryssen
394 Marcel Ryssen Reinardus 18
8 Epiloog
498 Yvan de Maesschalck Reynaert of de dodelijk liefste anarchist in het
beestenbos. Een column
Brieven van
André Stoop, Erwin Verzandvoort, de Tiecelijnredactie, Walter de Decker, Rik van Daele,
Meradith McMunn, Willy Devreese, Daniël Merlevede, Lieven Dehandschutter, Jean-Jaques
Reynaerts, Emile Clemens, Theo Penneman, Yvan de Maesschalck, A. Daenen, Joke van den
Brandt, Chris Ferket, Paul van Keymeulen, Erik Martens, Willem de Decker, Philippe Proost,
Nard Loonen, Rita Schlusemann, Bert Anciaux, Kenneth Varty, Paul Wackers, Alfons de Belie
Tiecelijn, 20, 2007

408
Illustratoren
Sûria Barbier, Oscar Bonnevalle, Wim de Cock (omslag), Kris de Roover, Bastiaan de Wit, Ivo
Dewulf, Gerard Gaudaen, S. Hannula, René Hausman, W. Heskes (omslag), Pavel Hlavaty,
Hedwig Pauwels, Frank-Ivo van Damme, Joke van den Brandt, C. Verheyen, Toon Vermeylen
en O. Volkamer.
Fotografen / eigenaars foto’s
John Buyse en collega’s d’Euzie, Lucien de Cock, Robert Dewilde, Marc Hooftman, Leon
Matthijs, Rik van Daele, www.marcboon.be.
Medewerkers aan dit nummer
De auteurs, de redactieleden, Sander van Daele en Els Wauters.
Met dank aan Yvan de Maesschalck voor de redactie van de afdeling Vossentaal.
Tiecelijn, 20, 2007