Op de fiets over de Wegh der weegen - Jan Dobbe - tekst, redactie ...

Op de fiets over de Wegh der weegen
Hoe heerelijck verschiet / Geen’ heuvel in dees’ laen / Soo verr’ als ’t ooge ziet.
Wat wil dit worden voor een steeg! Een steeg der steegen./ Een wegh van Appius, jae meer; een
wegh der weegen.’ Everard Meyster schreef in 1655 deze dichtregels, waarin hij het laatste
pronkstuk van zijn vriend en architect Jacob van Campen verheerlijkt: de Amersfoortseweg, een
weg naar klassiek voorbeeld, met een keur aan buitenplaatsen erlangs. De geschiedenis leert
echter dat het anders liep. Wat de Via Appia van Nederland had moeten worden, werd uiteindelijk
gewoon de N237.
Hoe ligt de wegh er nu bij, en wat merk je nog van het oorspronkelijke ontwerp van 360 jaar
geleden? Zie hier de vraag waarmee de redactie mij op pad stuurde. Experts genoeg, die er allemaal
zinnige dingen over kunnen zeggen, maar ik wilde het zelf zien en ervaren. Daarom gooide ik de
vouwfiets achterin de auto en ging op weg. Vouwfiets uitgeladen aan het begin, bij buitenplaats
Vollenhoven, en wat zie je dan? In de eerste plaats hoor je vooral iets, en dat is het continu voorbij
razende verkeer. Het is een zondagmiddag, dus zou het op een doordeweekse dag wel eens nóg
rumoeriger kunnen zijn. Vollenhoven ligt er prachtig bij op deze zonnige dag: witgepleisterd, een
vredig weiland ervoor en een vijver. Het huidige huis stamt uit de jaren 1800 – 1810. Draai je je om,
dan kijk je de Wegh in vanaf de kopse kant: een vierbaans asfaltweg met auto’s, flitspalen, kantoor-
en bedrijfspanden en hypermoderne oversteekplaatsen.
Klassieke idealen
In de Gouden Eeuw werd gebouwd volgens de klassieke idealen: symmetrie, rechtlijnigheid en
grootschaligheid. Veel (buiten)huizen kregen klassieke gevels mee, maar ook wegen werden naar
klassiek voorbeeld aangelegd. Zo ook de Amersfoortseweg, de Wegh der weegen. Hij lag tussen Zeist
en Amersfoort, maar liefst 60 meter breed en 11 kilometer lang, omzoomd door een dubbele rij
Hollandse eiken. Uniek voor die tijd, zowel door die enorme breedte als door zijn kaarsrechte tracé.
Vergelijkbare wegen in Nederland zijn de Maliebaan in Utrecht en de door Constantijn Huygens
ontworpen Scheveningseweg in Den Haag, die aanvankelijk Zee-straet heette.
Veel beroemder is Unter den Linden in Berlijn, dat eveneens naar het voorbeeld van de
Amersfoortseweg is aangelegd. Het voorbeeld dat Jacob van Campen op zijn beurt had, was de
Romeinse Via Appia – denk aan de dichtregels van Meyster. Beide beroemde tegenhangers hebben
qua voornaamheid de tand des tijds beter doorstaan dan de wegh…
[Kader]
Unter den Linden
Beroemde laan in Berlijn, praalweg van Pruisische koningen en de Duitse Keizers en de
flaneerlaan van de bourgeoisie. De weg leidde naar de koninklijke jachtvelden, waar later de
dierentuin werd aangelegd. In de 17de eeuw werd hij beplant met lindebomen, waaraan de
straat zijn naam dankt. Sinds de hereniging van Duitsland in 1990 zijn er aan Unter den Linden
verschillende cafés en restaurants en een groot aantal fraaie winkels geopend. Ook worden er
veel evenementen in de openlucht georganiseerd. De laan is 11,5 km lang, vergelijkbaar met zijn
Nederlandse voorbeeld, de Wegh der Weegen.
Website
Al peddelend op mijn vouwfiets probeer ik het geraas van het autoverkeer buiten te sluiten. Ook
probeer ik het onvermijdelijke bermafval langs de weg niet te zien: lege colablikjes, verpakkingen,
aluminiumfolie. Jacob van Campen zou zich in zijn graf omdraaien. Dan plots ontwaar ik in haar volle
glorie, eveneens in de berm, een kring prachtige paddenstoelen. Rood-met-witte-stippen, die had je
in de 17 e eeuw waarschijnlijk ook al.
Een paar honderd meter verderop tref ik een lantaarnpaalsticker met daarop een bloeddorstige
pitbull en de tekst FC Utrecht, since 1970. Hoei boei, voetbalfanatici ook hier al! Mijmerend over hoe

het kan verkeren, stuit ik weer iets later op een monument dat de voorbijganger moet wijzen op het
feit dat hier ooit een historische weg liep: een hekwerk van 40 meter lang, met daarop in gouden
koeienletters de tekst 'Wegh der Wegen'. Als ik het kunstwerk nader bestudeer, zie ik dat het in feite
een webadres is: www.weghderwegen.nl. Typ dit in, en je komt op een speciale webpagina van de
provincie, waar men gegadigden oproept zich op te geven en in te zetten voor het ‘vergroten van het
draagvlak […] voor de beleefbaarheid van de geschiedenis van deze weg.’ De provincie toont
historisch besef en wil helpen om een initiatiefgroep Wegh der wegen op te richten. Provinciaal
adviseur cultureel erfgoed Roland Blijdenstijn verdiepte zich in de geschiedenis van de
Amersfoortseweg en schreef er samen met Jaap-Evert Abrahamse van de Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed een boek over .
Een mooie wegh
De Amersfoortseweg is in 1655 aangelegd. Daarvóór verbonden slechts enkele kronkelende
zandwegen de steden Amersfoort en Utrecht. Amersfoort nam het initiatief in 1647; men wilde
aansluiting met de rijkdom in Holland, en Utrecht was met de Rijn- en de Vechtroute interessant als
poort naar het westen. Amersfoort wilde niet alleen een goede verbinding tussen beide steden, maar
nadrukkelijk ook een mooie weg. Dit mocht uiteindelijk in 1652 van de Staten van Utrecht, op
voorwaarde dat de woeste, kale grond langs de weg ook gecultiveerd zou worden. Dat kon: er werd
aan weerszijden van de weg bouwgrond aan particulieren uitgegeven. Die mochten er een
buitenplaats op aanleggen, maar dan was het onderhoud van de weg wel voor hun rekening. Dat
bespaarde niet alleen kosten, maar zorgde ook voor landschapsverfraaiing en economische
ontwikkeling.
Ontwerper Van Campen zette ruim twintig vakken van ieder honderd roeden (376 meter) uit langs de
wegh. Investeerders konden gratis een vak krijgen, op voorwaarde dat zij hun wegdeel zelf zouden
aanleggen, beplanten en onderhouden. Langs de randen van de vakken moest een zijweg of ‘sortie’
met een breedte van vijf roeden (18,8 meter) komen, ieder beplant met een enkele rij eiken aan
weerszijden. Deze uitgangen moesten de gemeenschappelijk gebruikte heide ontsluiten voor de
schapenhouders.
[kader]
Jacob van Campen was een architect en kunstenaar uit de Gouden Eeuw en een belangrijk
vertegenwoordiger van het Hollands classicisme. Bekende werken van Van Campen zijn het
Koninklijk Paleis op de Dam, Paleis Noordeinde en het Mauritshuis. Naast huizen en
paleizen, ontwierp Van Campen ook een aantal kerken o.a. de Nieuwe Kerk in Haarlem,
poorten en torens, o.a. voor de Westerkerk en wegen.
McDrive
Anno 2012 wil de provincie deze sorties weer duidelijker zichtbaar maken. Zo is de huidige
Zandbergenlaan (N238) aangelegd over één van de voormalige sorties. Om dit zichtbaar te maken,
heeft men dwars over het huidige fietspad een karrenspoor aangebracht, dat aangeeft waar de
oorspronkelijke sortie liep. Halverwege dit karrenspoor tref ik opnieuw een monument: een bronzen
“tijdtafel” in de vorm van een boomstam met jaarringen. Daarop staan achter jaartallen historische
gebeurtenissen die plaatsvonden langs deze weg en in de omgeving: “1647 ontwerp
Amersfoortseweg * 1653 aanleg Amersfoortseweg met sorties * 1654 herberg ’t Huys Ter Heyde” en
zo de eeuwen door tot “2010 fietspad Zandbergen”. Kennelijk kan de doorsnee voorbijganger deze
historische kennis niet erg appreciëren: het karrenspoor is overwoekerd en de tijdtafel ligt bezaaid
met restafval van MacDonald’s. Op de hoek is namelijk een McDrive gevestigd, de eerste van
Nederland – inspelend op de behoefte van het Amerikaanse personeel van vliegbasis Soesterberg.
Opnieuw draait Jacob van Campen zich om in zijn graf.
Fiasco

Terug naar de zeventiende eeuw. De aanleg van nieuwe buitenplaatsen langs de weg werd een
fiasco. Slechts op vier plaatsen zijn daadwerkelijk buitenplaatsen aangelegd, waarvan Zandbergen en
Beukbergen de bekendste zijn. Het gebied was te droog en te onvruchtbaar. De verbinding over land
was slecht. Ook economisch zat het tegen, mede door het uitbreken van de Engelse oorlogen.
Investeerders lieten het afweten en het Rampjaar 1672 betekende de doodsteek. De Staten van
Utrecht moesten de eigenaren van de vakken dwingen tot onderhoud van de weg en de beplanting.
Toen in 1808 de zandweg als rijksweg werd verhard, kwam het onderhoud in handen van de
overheid. Vanaf dat moment kon de weg zich ontwikkelen tot de ‘gewone’ rijksweg die hij nu is, de
N237.
[Quote:]
Het wemelt hier van de rust- en verpleeghuizen, psychiatrische ziekenhuizen,
conferentieoorden en wellness-centra.
Hell’s Angels
Een andere oorzaak van het mislukken van de wegh der weegen als chique vestigingsplaats, was de
aanwezigheid van roversbenden. Zo in the middle of nowhere was je je leven niet zeker, en dat
weerhield rijkelui er ook van zich hier te vestigen. Tegenwoordig zijn het geen roversbenden die de
Amersfoortseweg onveilig maken, maar groepen luid ronkende motoren met ruige Hell’s Angels
erop. Een groep van zeker zestig motoren dreunt voorbij in tegenovergestelde richting. Niet het
beeld dat je als klassiek bouwmeester voor ogen had, 360 jaar geleden.
Regelmatig stap ik af om de zo geroemde breedte van de weg te meten. Ervan uitgaande dat mijn
passen zo ongeveer één meter bedragen, kom ik op het brede deel van de weg (vierbaans, later
wordt het tweebaans) niet verder dan 48 in plaats van 60 meter. Er is in de loop der jaren dus wel
wat van afgesnoept.
Aan de wegh der wegen hoort natuurlijk ook een elite-sport: golfen. Dat kan bij golfclub U.G.C. De
Pan, opgericht in 1894. De club ontleent zijn naam aan herberg De Pan of het ‘Pannenhuijs’, een
oeroude herberg die langs de route tussen Utrecht en Amersfoort lag en in 1966 plaats maakte voor
de entreegebouwen van Stichting Utrechts Landschap.
Toch nog buitenplaatsen
De eerstvolgende buitenplaats die ik ontdek, is Dijnselburg op nummer 10. Het valt vooral op door de
witte steenlagen in het rode, bakstenen geheel: 'speklagen'. Ze zijn kenmerkend voor de neorenaissancestijl
waarin de buitenplaats in 1883 werd gebouwd. Het Aartsbisdom Utrecht is er nu in
gevestigd. Al gauw volgt Huis ter Wege aan de overkant op nummer 17. Het is in neo-Hollandse
barokstijl gebouwd in 1905: een bakstenen gevel en een zuilengalerij met daarboven een balkon.
Anno 2012 is er een psychiatrisch ziekenhuis in gehuisvest – een bestemming die meerdere oude en
nieuwe panden aan de Amersfoortseweg hebben gekregen. Het wemelt hier van de rust- en
verpleeghuizen, psychiatrische ziekenhuizen, conferentieoorden en wellness-centra.
Iets verderop dient zich de oudste nog overgebleven buitenplaats aan de Amersfoortseweg aan:
Zandbergen. Precies aangelegd zoals het de Staten van Utrecht destijds voor ogen stond: een met
boomsingels omzoomd vak met centraal geplaatst buitenhuis met strakke tuinen en voorzien van
een zichtas over de weg. Het ziet er subliem uit, maar wat ik nu zie is al lang niet meer het
oorspronkelijke huis. Het huidige huis dateert uit de achttiende eeuw en is sinds 1947 in handen van
de Kerk der Zevende-dags Adventisten. Men heeft een vrolijk bordje ‘Verboden toegang’ aan de weg
geplaatst. Liever niet betreden dus. De buitenplaats ziet er vanaf de straatweg goed onderhouden
uit, een juweeltje dat kennelijk bij de adventisten in goede handen is. Aan de overkant van de weg
vind ik het Witte Kerkje uit 1858, dat op voormalige grond van de buitenplaats staat. Eveneens aan
de overkant liet de toenmalige eigenaar Johannes Blooker in 1913 het Nieuw Zandbergen bouwen in
art deco stijl, waarin nu een verzekeringskantoor zit. Het verkeer raast onderwijl door.
Beukbergen

Opnieuw aan de overkant, tref ik de buitenplaats Beukbergen, nadat ik eerst onder het Beukbergen
Ecoduct door ben gefietst. Gelegen tussen de bomen springt het woonhuis meteen in het oog, met
zijn vier enorme schoorstenen en de witte uitbouwtjes aan de voorkant. Boven het bordes is een
tentzeil gespannen, waaronder een aantal tuinstoelen en -tafels. Er zit niemand. De oorspronkelijke
buitenplaats Beukbergen (1654) werd in de 19 e eeuw afgebroken. Het huidige huis is in 1910
gebouwd in Engelse landhuisstijl. Beukbergen is nu Vormingscentrum van de Diensten Geestelijke
Verzorging bij de krijgsmacht. Ik rij het terrein op om het huis wat nader te bestuderen, maar stuit
ook hier op borden ‘Verboden Toegang’, ‘Cameratoezicht’ enzovoort. Een schier onneembare
vesting, die niet uitnodigt tot bezoek.
Zweefvliegtuigjes
De bebouwing van de Amersfoortseweg is pas na 1880 op gang gekomen. Aangetrokken door de
ruimte en de nog woeste natuur streken hier destijds allerlei instellingen neer waarvoor geen plaats
meer was in de stad. Internaten, kloosters, krankzinnigengestichten en gezondheidskolonies
vestigden zich langs de weg. In de loop der jaren – we hebben het over het overvolle Nederland – zijn
de bouwactiviteiten onverminderd voortgegaan en is het zeker ter hoogte van Soesterberg en Huis
ter Heide knap vol geworden. En ook nu nog bieden projectontwikkelaars leuke kaveltjes aan langs
de Amersfoortseweg. Zoals in de wijk Sterrenberg van Huis ter Heide, waar ruime herenhuizen vanaf
€ 321.500,- vrij op naam te koop staan.
Behalve druk autoverkeer is er ook vliegverkeer boven de Wegh der weegen. Een stuk rustiger dan
vóór de opheffing van de militaire vliegbasis Soesterberg in 2008 – in plaats van F16 straaljagers
cirkelt een viertal zweefvliegtuigjes boven me. Het moeten leden zijn van de Amsterdamsche Club
voor Zweefvliegen, die al vanaf 1946 op de vliegbasis huist.
Opstijgen
Voorbij Soesterberg heet de weg Amersfoortsestraat. Het wordt hier smaller, maar niet minder druk.
Rechts weer een sortie, die leidt naar een andere voormalige buitenplaats: De Oude Tempel. Het
complex bestaat uit een neobarok landhuis met rieten dak, een voormalig jachthuis en een
jachtopzienerswoning. Behalve (weer) een zorginstelling, is hier onder meer ook de Dutch Ballooning
Bar – Experience Center gevestigd. Natuurlijk vraag ik me af wat dat is. Ik krijg visioenen van een
sekshuis, maar nee. Na enig research kom ik op een website en lees daar: Terwijl u geniet van een
kopje koffie of glaasje wijn, kunt u vanaf het terras in de zomer de luchtballonnen zien opstijgen. Of
wilt u ook mee? Dat kan! Eigenlijk is bij ons niets onmogelijk.
Snel fiets ik door, ik word moe en dorstig. Op naar restaurant-barbecue de Spitsheuvel, waar vroeger
de paardentrams stopten om hun passagiers en de paarden te laten rusten. En er werd gewaterd –
vandaar de vroegere bijnaam ‘Pisheuvel’. Volgens eigen zeggen is dit ‘ een gezellig restaurant waar u
terecht kunt voor een drankje, lunch of diner van de allerbeste kwaliteit,en waar uw euro wel de
verhouding met de ouderwetse gulden stand heeft gehouden.’ Een vreemd verhaal, maar het bier
smaakt best. Als ik op het straatnaambordje kijk, zie ik dat weg hier alweer anders heet:
Utrechtseweg. De Wegh der weegen blijft verbazingwekkend, ook anno 2012.
[Kader]
Literatuur over de Wegh der Weegen:
Jaap Evert Abrahamse en Roland Blijdenstijn • Wegh der weegen. De ontwikkeling van de
Amersfoortseweg 1647-2010 • Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij, 2010 • Boek en DVD
• ISBN 97890 79156 115 • € 24,50
Epiloog
Ik zei het al een paar keer: Jacob van Campen draait zich om in zijn graf. De Wegh der weegen is
immers niet geworden wat hem en zijn opdrachtgevers voor ogen stond. De vergelijking met de Via
Appia en Unter den Linden gaat volstrekt mank. De N237 is een drukke verkeersweg, waarlangs anno
2012 slechts een handjevol voorname buitenplaatsen, landhuizen en villa´s te vinden is. Met name

ter hoogte van Soesterberg vind je de megalomane bedrijfspanden van Kwantum, Roobol, Smink
Recycling, Securitas Beveiliging, Van Uden Logistics. De moderne tijd, gedreven door een
nietsontziende economische motor, lijkt de Wegh der weegen meter voor meter te verslinden.
Wellicht dat het historisch reveil van de provincie Utrecht dit proces nog iets kan vertragen.