dr. P. Olsthoorn, docent NLDA. - Nederlandse Officieren Vereniging

More documents

Recommendations

Info

Carré 4 - 2009 pagina 26 Welke deugden? Het voordeel van Aristoteles deugdethiek is duidelijk: je kunt je deugden eigen maken, je bent geen willoos slachtoffer van je aangeboren neigingen. Een ander voordeel van de deugdethiek is dat het een ideaal stelt en daarmee aanzet tot het goede, terwijl een ethiek gebaseerd op plichten of regels zoals gezegd vooral een minimum aangeeft en je vooral weerhoudt van het slechte. Deze twee eigenschappen maken dat deze deugdethiek volgens sommigen zeer geschikt is als basis voor het ethiekonderwijs aan militairen. De meeste krijgsmachten en militaire academies baseren het ethiekonderwijs er dan ook op, waaronder de Nederlandse Defensie Academie (NLDA). Dat neemt niet weg dat de consensus dat de deugdethiek de beste grondslag vormt voor het ethiekonderwijs wat voorbarig lijkt. Er zijn een aantal belangrijke vragen waar gemakshalve nogal eens aan wordt voorbijgegaan. De belangrijkste: welke deugden moeten worden onderwezen? In de meeste deugdenlijstjes van de verschillende krijgsmachten staan deugden centraal die de militaire effectiviteit vergroten, zoals moed, discipline, loyaliteit en gehoorzaamheid. Het zijn ‘functionele deugden’ die gericht zijn op het vergroten van de militaire effectiviteit en die militairen daarom graag bij elkaar zien. De vraag is of vandaag de dag nog steeds vooral deze traditionele deugden nodig zijn, of dat er tegenwoordig ook behoefte is aan andere deugden die minder intern gericht zijn 4) . Gesteld nu dat duidelijk is welke deugden moeten worden onderricht, dan dient zich een volgende, veel praktischer vraag aan: in hoeverre zijn deugden opleidbaar en zo ja, hoe dat zou moeten gebeuren? Iedereen verwijst naar Aristoteles als het gaat om het onderwijzen van deugden, maar die beweerde nu juist dat louter kennis van een deugd niet leidt tot het bezit van die deugd. Een deugd ontwikkel je zoals gezegd door te doen en daarvoor is een academisch curriculum natuurlijk minder geschikt. Regels zijn wel bij te brengen in een klaslokaal, maar hoe daar deugden aan te leren? Het risico is dat ethiekonderwijs gestoeld op de deugdethiek neerkomt op onderwijs over deugden en deugdethiek. Dat is iets anders dan het onderwijzen van deugden. Met het bestuderen van casus en dilemmatraining valt ongetwijfeld wel iets te bereiken, maar hoeveel is ongewis. Mogelijk levert het huidige ethiekonderwijs vooral een bijdrage aan het leren reflecteren op moraal – ook een belangrijke doelstelling overigens – en dat roept de vraag op hoe doeltreffend alle inspanningen op dit gebied eigenlijk zijn. De effectiviteit van het ethiekonderwijs In tegenstelling tot de meeste militaire academies, heeft de Britse militaire academie in Sandhurst geen plaats ingeruimd voor formeel ethiekonderwijs. De achterliggende gedachte is dat de aspirant-officieren die zich bij Sandhurst melden dat niet nodig hebben. Dat klinkt aanmatigend, maar daar voert men ter verdediging aan dat Britse officieren op ethisch gebied geen slechtere staat van dienst hebben dan die uit andere landen. Bewijs dat de Britten zich vergissen is er niet en dat brengt ons bij de vraag naar de effectiviteit van het ethiekonderwijs. Op dit moment figureren in de curricula van verschillende landen telkens dezelfde canonieke voorbeelden, zoals dat van helikopterpiloot Hugh Thompson die in 1968 in My Lai de slachting van Vietnamese burgers door Amerikaanse militairen stopte, maar zonder idee of het moreel gedrag waartoe dat moet inspireren überhaupt is aan te leren. Om in die leemte te voorzien is het recent opgerichte Military Ethics Education Network, een samenwerkingsverband tussen de militaire academies van onder andere de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Israël, Frankrijk, Australië en Nederland, van plan nog dit jaar aan gezamenlijk een internationaal vergelijkend survey onderzoek te beginnen naar wat werkt – en wat niet. Hoewel het duidelijk is dat een dergelijk onderzoek nodig is, zal het even duidelijk zijn dat de uitvoerbaarheid nogal wat haken en ogen kent, al is het maar omdat niet iedere instelling toestemming zal geven. Maar vooral lastig is de vraag wat en hoe te meten. In feite zijn er twee opties. De eerste mogelijkheid is meten of ethiekonderwijs aan militairen hun morele bewustzijn vergroot. Hoewel dat op zichzelf al lastig genoeg is, is deze variant nog wel uitvoerbaar 5) . Het nadeel van een dergelijk onderzoek is echter dat het geen uitsluitsel geeft over wat je eigenlijk wilt weten. De relatie tussen moreel bewustzijn en moreel gedrag is zeker niet een op een en iemand met hoogstaande waarden en normen kan onder bepaalde omstandigheden tot de verschrikkelijkste dingen in staat zijn 6) . Of ethiekonderwijs ook het gedrag beïnvloed weet je daarom nog steeds niet. De oplossing voor dat probleem brengt ons bij de tweede optie: meten of ethiekonderwijs zoals dat in verschillende landen op verschillende wijzen wordt verzorgd invloed heeft op het gedrag van, met name uitgezonden, militairen. Het zal duidelijk zijn wat hier het probleem is: tot nu toe is er niet het begin van een antwoord gevonden op de vraag hoe dat kan worden onderzocht, zeker niet als dat een internationaal vergelijkend onderzoek moet zijn. Maar zolang dat antwoord er niet is, is strikt genomen de vraag het ethiekonderwijs daadwerkelijk doet wat het moet doen niet met zekerheid te beantwoorden.
Het ethiekonderwijs aan de Nederlandse Defensie Academie Bovenstaande algemene kantekeningen doen niets af aan het feit dat het militaire ethiekonderwijs binnen de Nederlandse officiersopleidingen er goed voorstaat. Dat binnen de Nederlandse krijgsmacht de aandacht voor ethiekonderwijs al langer teruggaat, betaalt zich hier uit. Zo hebben bachelorstudenten aan de NLDA een duidelijk beroepsperspectief waarop het ethiekonderwijs is toegesneden. Het ethiekonderwijs aan bijvoorbeeld de universitaire bestuurs- en bedrijfskundeopleidingen is soms minder uitgebreid, maar altijd veel algemener dan dat aan de NLDA. Dat verschil uit zich onder andere in de nadrukkelijke koppeling tussen ethiek en leiderschap in de cursus Militair Leiderschap en Ethiek en de inbedding in vakken als Human Resource Management. Het NLDA-curriculum doet het daarnaast goed in vergelijking met andere militaire academies; opvallend is dat ethiekonderwijs aan andere academies vaak in handen is van docenten zonder academische achtergrond in ethiek of filosofie, terwijl ethiek hier goeddeels wordt gegeven door docenten die wel een dergelijke achtergrond hebben en ook onderzoek op dat gebied verrichten. Toch zijn er ook nog zaken die beter kunnen. Zo geldt het bovenstaande alleen voor cadetten en adelborsten binnen de afstudeerrichtingen Militaire Bedrijfswetenschappen of Krijgswetenschappen; voor hen die een andere richting volgen (het merendeel van de adelborsten) is het ethiekonderwijs veel minder uitgebreid. Verder is er aan de NLDA nauwelijks sprake van een relatie tussen het ethiekonderwijs en de juridische vakken. Een dergelijke koppeling ligt wel voor de hand,en wordt aan andere academies dan ook gemaakt. Daarnaast zou in ethiekonderwijs, duidelijker dan nu het geval is, een onderscheid kunnen worden gemaakt tussen ethiek richting collega’s en ethiek die de omgang met de lokale bevolking betreft. Het maken van dat onderscheid voorkomt dat ongemerkt de nadruk teveel op een van beide komt te liggen. Zo staat in het ethiekonderwijs in de initiële opleidingen vooral correct gedrag naar collega’s centraal, terwijl de eerdergenoemde cursus Militair Leiderschap en Ethiek zich meer richt op het omgaan met militairen van de tegenpartij en de lokale bevolking (de omgang met collega’s komt overigens ruim aan bod in de cursus Human Resource Management). Daarmee lijkt er, naast het grote verschil in het aantal uren dat aan ethiekonderwijs wordt besteed, ook inhoudelijk een kloof te ontstaan tussen het ethiekonderwijs voor hen die aan de NLDA een bacheloropleiding Militaire Bedrijfswetenschappen of Krijgswetenschappen volgen, en het overig militaire personeel. Nu is die gerichtheid op de ethiek op de werkvloer in de initiële opleidingen er altijd al geweest, maar de nieuwe gedragscode die momenteel als basis dient voor dat onderwijs versterkt dat nog eens. Een aantal zaken dat past bij de aanpak die Nederland voorstaat en die nadrukkelijk werden genoemd in de oude gedragscode uit 1996, ontbreken namelijk in de nieuwe. Te denken valt aan respect voor andermans cultuur, terughoudendheid in het gebruik van geweld en het eerbiedigen van de (internationale) rechtsregels. De in 2007 van kracht geworden gedragscode is veel minder uitgesproken over wat van militairen op uitzending mag worden verwacht: die code moet vooral ongewenst gedrag tussen collega’s voorkomen. Zelfs het ‘ik ben integer en behandel iedereen met respect’ slaat, afgaande op de toelichting, toch vooral op collega’s die gevrijwaard moeten blijven van pesterijen, discriminatie en seksuele intimidatie. Het doel van de code is, afgaande op de Borging Gedragscode ‘een veiliger en prettiger werkomgeving voor het defensiepersoneel.’ Met de nieuwe gedragscode heeft Defensie gehoor gegeven de eerste aanbeveling uit het ‘Rapport ongewenst gedrag binnen de krijgsmacht’ van de commissie Staal. Dat rapport is er gekomen naar aanleiding van incidenten binnen de krijgsmacht, terwijl de toegenomen aandacht voor militaire ethiek internationaal nu juist een gevolg is van incidenten met uitgezonden militairen; in de vorig jaar verschenen bundel Ethics Education in the Military, dat een goed overzicht biedt van wat er elders op dit gebied gebeurt, wordt van ethiekonderwijs gericht op goed gedrag naar collega’s zelfs niet gesproken – dat is dan weer het andere uiterste 7) . Conclusie Amerikaanse mariniers volgen tegenwoordig ter voorbereiding op hun operations other than war een programma (het Marine Corps Martial Arts Program) dat voor het merendeel bestaat uit gevechtsporten en het oefenen van verwurgingen – de vrees is dat zij anders het contact verliezen met hun warrior spirit. Het valt niet uit te sluiten dat dit de effecten van hun bovengenoemde spoedcursus ethiek gedeeltelijk weer teniet doet. Het ligt wel in lijn met de ook buiten de Verenigde Staten om zich heen grijpende warrior cultus, waarbij juist sterk wordt teruggegrepen op de traditionele militaire deugden. Het lijkt een reactie te zijn op het steeds vaker inzetten van militairen voor taken anders dan reguliere oorlogsvoering, maar gaat er wel aan voorbij dat dit nu eenmaal de werkelijkheid is. Dat de Nederlandse krijgsmacht nog geen in beton gegoten lijst van deugden heeft, biedt de mogelijkheid na te denken over een eigentijdse set waarin ook andere deugden dan de geijkte een plaats vinden en die als basis kan dienen voor het ethiekonderwijs 8) . Noten 1) Cook, M. (2008) Ethics Education, Ethics Training, and Character Development: Who “Owns” Ethics in the US Air Force Academy? In: Robinson, P., De Lee, N., & Carrick, D. (2008). Ethics education in the military. Aldershot, England: Ashgate Pub. Company. 2) Integriteit, bijvoorbeeld, wordt vaak gebruikt als synoniem met ‘ethisch,’ terwijl iedereen die zijn werk goed doet professioneel wordt genoemd. 3) Bonadonna, R. R. (1994) Above and Beyond: Marines and Virtue Ethics, Marine Corps Gazette 78(1), p. 18 4) Een aanverwante vraag is of het ethiekonderwijs erop gericht moet zijn professionelere en effectievere militairen dan wel betere mensen te vormen. Die laatste optie klinkt pretentieus maar past bij de nadruk op deugden en karaktervorming, en krijgt dan ook steeds meer aanhang. Waarschijnlijk niet in de laatste plaats omdat militairen tegenwoordig vaak hun werk doen te midden van de lokale bevolking, wat eisen stelt die doorgaans veel diverser zijn dan wat van oudsher werd gevraagd. Achter bovenstaande vragen gaan overigens nog weer andere grote vragen schuil, zoals de vraag of een militair in eerste plaats de eigen overheid dient, of eerder de lokale bevolking in uitzendgebieden. 5) Zie bijvoorbeeld Verweij, D., K. Hofhuis en J. Soeters (2007), Moral Judgement within the Armed Forces, Journal of Military Ethics (6:1) pp. 19 - 40. 6) Bandura, A. (1999), Moral Disengagement in the Perpetration of Inhumanities, Personality and Social Psychology Review (3:3) pp. 193-209. 7) Robinson, P., De Lee, N., & Carrick, D. (2008), Ethics education in the military. Aldershot, England: Ashgate Pub. Company. 8) Wel onderscheidt Defensie een aantal kernwaarden (strijdbaar en prestatiegericht; professioneel en loyaal; betrokken en betrouwbaar), maar een grote rol in het ethiekonderwijs lijkt daarvoor niet weggelegd. Carré 4 - 2009 pagina 27
Page 1: O PI N I E Onderwijs in de militair

dr. P. Olsthoorn, docent NLDA. - Nederlandse Officieren Vereniging

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?