Vrienden met de mammon - Uitgeverij Parthenon

Vrienden met de mammon 

Over de levensbeschouwelijke dimensie in de economie 

Onder redactie van 

Paul van Geest, Marcel Poorthuis, 

Theo Wagenaar, Alette Warringa 

Par thenon 

[ 3 ]

Uitgeverij Parthenon 

Eikenstraat 39, 1326 AG Almere 

www.uitgeverijparthenon.nl 

© 2013 Paul van Geest, Marcel Poorthuis, Theo Wagenaar, Alette Warringa en 

Uitgeverij Parthenon. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag 

worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of 

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, 

door fotokopieën, opnamen of op enig andere manier, zonder voorafgaande 

schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. 

Deze uitgave is mogelijk gemaakt met steun van de Stichting Sormani Fonds, de 

Faculteit Katholieke Theologie en het Departement Bijbelwetenschappen en Kerkgeschiedenis 

van de Universiteit Tilburg. 

TEKSTREDACTIE: Alette Warringa 

OMSLAG: Jan Kees Schelvis 

TREFWOORDEN: 780, 700, 696 

NUR: Samenlevingvraagstukken, (katholiek) sociaal denken, behavioral economics. 

ISBN | EAN: 978 90 79578 511 

[ 4 ]

INHOUD 

Maak vrienden met de Mammon 9 

Paul van Geest, Marcel Poorthuis, Theo Wagenaar, Alette Warringa 

Understanding Society 13 

Philip Eijlander 

Deel I. Economie, religie en een gelukkige samenleving 

1. Economische crisis en katholieke kritiek 19 

Theo Salemink 

Capitalism at bay – Wil god het kapitalisme wel? – De mens 

als imago dei – Het broodje van Muskens – Verdelende 

rechtvaardigheid – Primaat van de arbeid – In de huidige crisis – 

Casus Wim Kok 

2. Het kapitalisme als historisch fenomeen 31 

Theo van de Klundert 

Opkomst en karakteristieken – Technologische ontwikkeling – 

Varianten van het kapitalisme – Over de finaliteit van het 

kapitalisme 

3. Jezus Christus als econoom 56 

A.L. Bovenberg 

Microniveau – Mesoniveau –Macroniveau 

4. Eigenbelang en Gods voorzienigheid bij Adam Smith 78 

Johan Graafland 

Inleiding – Eigenbelang: een begripsafbakening – Handelde 

Jezus uit eigenbelang? – Eigenbelang bij Adam Smith – 

De ‘invisible hand’ en de voorzienigheid van God 

5. De economie in crisis, maar geen vriend met de mammon 96 

Harrie Verbon 

De economie als wetenschap – Waar is de mammon in de 

economie? – Economie als historische wetenschap en 

toegepaste logica 

[ 5 ]

Deel II. Economie versus religieus-sociaal denken 

6. Het subsidiariteitsbeginsel in economie en samenleving 113 

Sylvester Eijffinger en Annemarie Hinten 

Inleiding – Het subsidiariteitsbeginsel – Subsidiariteit en 

solidariteit – Inrichting en context van de markteconomie – Slot 

7. Een keerzijde van het humanisme? 141 

Paul van Geest 

De onzichtbaarheid van de economie – De betrouwbaarheid van 

geld in Biels ‘tractatus’ – Humanistische gedachten over goed, 

kwaad en geld – De wisselwerking tussen geldeconomie en moraal 

8. Een jezuïetenstreek 166 

Vefie Poels 

Inleiding – ‘Vrije concurrentie’ onder leiding van de parochiegeestelijkheid 

– het succes van de Apostolische priesterbond – 

Pia Unio Cleri pro Missionibus – Tot besluit 

9. Kuifje als katholieke held 185 

Kees de Groot 

Inleiding – Het sociaal-katholicisme in België – De geboorte- 

grond van Kuifje – Kuifje in het land van Caesar en de Mammon – 

Conclusie: een andere Kuifje 

10. Christenen zijn geen Atlassen 210 

Frank G. Bosman 

Opzet– Ayn Rand, moeder van het casinokapitalisme – Rands 

utopie – Leef voor jezelf: Rand en het christendom – Het christendom 

als anti-utopie – Het gevaar van (religieuze) utopieën – Besluit 

Deel III. Filosofische reflectie op economie en theologie 

11. Mozes en de Profeten 229 

Bas de Gaay Fortman 

Kerkvaderlijke zorg om economisch onrecht – Oecumenische 

reflectie op kapitalistische (wan)orde – Het socialistisch alternatief – 

Politiek-economische ideaaltypen – Economie en leven 

[ 6 ]

12. Democratie tussen dwang en generositeit 256 

Theo W.A. de Wit 

Kapitalisme en kleptocratie – Naar een ethiek van het geven – 

Liberaal en republikeins burgerschap – De misantropische 

basis van ons ‘realisme’ 

13. Geschenk en ruil in religie en economie 267 

Marcel Poorthuis 

Inleiding – Verdienste en genade, ruil en geschenk – 

Religie als diepste motivatie voor economisch handelen – 

De gradaties van het geven – Enkele reflecties – Conclusie 

14. Het geweldige geld 282 

René Munnik 

Mimetische begeerte – Begeerte en geweld – Interne en externe 

mimiek – Het zondebokmechanisme – Sacrale gewelds- 

strategieën – Moderniteit en offercrisis 

15. Naar een andere kijk op de economie 300 

Theo Wagenaar 

Inleiding – Zienswijzen en ontwikkelingen – Conclusies en 

besluit 

Deel IV. Economie in heilige teksten 

16. De betekenis van regels 327 

Elisa Klapheck en Abraham de Wolf 

‘Joods-christelijke traditie’ – Rente – Meerwaarde – Crisis van de 

transparantie – De economische wetten van de schepping – 

Relevantie voor vandaag 

17. Geld stinkt niet 338 

Piet van Midden 

Doorgangsgebied – Geen bevaarbare rivieren – De kleine handel – 

Handjeklap op zijn oosters – Vee stinkt, geld niet – Het eerste 

‘echte geld’ – Intercontinentale handel – Aantrekkelijke luxe – 

Stabiele handelslijnen, hoe houdt men die? – Ten slotte 

[ 7 ]

18. ‘Maak vrienden met de Mammon’? 352 

Bart J. Koet 

Inleiding – Vertrouwen als geloven in brede zin – Narratieve 

wijsheid – Ongemakkelijk verhaal: maak vrienden met 

Mammon – Tot besluit: een verhaal geeft te denken! 

19. De (on)zin van het islamitisch financieren: 374 

Omar Salah 

Inleiding – Islamitisch recht – Islamitische principes – 

Islamitische verboden: riba en gharar – Controle van Shari’a- 

conformiteit: de Shari’a -raad – Islamitisch financiële contracten – 

Sukuk: islamitische effecten – De zin van het islamitisch 

financieren – Conclusie 

20. De kracht van Jezus’ nú 395 

Bram Grandia 

Inleiding – Jezus’ mission statement in de synagoge van Nazareth – 

Verband tussen Jesaja 61 en twee Qumran-fragmenten – ‘Vandaag 

is deze tekst in vervulling gegaan’ – Over het nú van Jezus in 

theologische discussies – Tot slot 

Deel V. Slotbeschouwing 

21. Slotbeschouwing 421 

Staf Hellemans 

Gecoördineerde en sociaal gecorrigeerde markteconomie – 

De gemeenschappelijke basis: de mens, God en het goede 

leven – Overbrugging tussen twee werelden: een drievoudig 

taalprobleem – Omgekeerd: van economische wetenschap 

naar ethiek en religie – Vooruitblik 

Over de auteurs 439 

Publicaties van T.A.M. (Theo) Salemink 445 

Index op bijbelplaatsen 455 

Index op namen en zaken 458 

[ 8 ]

Voorwoord 

Maak vrienden met de Mammon 

De wisselwerking tussen economie en levensbeschouwing 

Paul van Geest, Marcel Poorthuis, Theo Wagenaar, Alette Warringa 

Is de economie een proces van autonome wetten die te bestuderen zijn als 

natuurwetten? Of speelt de human factor mee in de vorm van keuzes, ethische 

overwegingen, culturele en religieuze achtergronden? Economie lijkt zich te 

bewegen in het gebied tussen natuurwetenschappen, gedragswetenschappen 

en geesteswetenschappen. 

In vroeger tijden werd wel gedacht dat het proces van marktwerking als 

vanzelf een goede maatschappij opleverde. De ‘onzichtbare hand van God’ 

zou aan het werk zijn in het marktmechanisme. In een dergelijke opvatting 

gaan levensbeschouwing en economie in zekere zin samen maar dan wel zo 

dat er sprake is van een overtuiging dat alles wat de economie voortbrengt los 

staat van menselijke drijfveren, besluiten of ingevingen. Overwegingen van 

ethische aard en een roep om rechtvaardige verhoudingen worden vanuit dit 

perspectief al snel als naïef en onrealistisch afgedaan. Zo wordt een beeld 

versterkt van de economie als een kolos, die zich geheel volgens eigen wetmatigheden 

voortbeweegt; wetmatigheden die geen verband houden met of 

in wisselwerking staan met de menselijke vrijheid, het geweten, de begeerte, 

het vertrouwen en verlangen naar geluk. 

Kritische geesten menen dat elke economie impliciet een mensbeeld, 

een maatschappijvisie en zelfs een opvatting over de hoogste waarde van het 

leven herbergt. Het zou dus niet gaan om de vraag hoe economie en levensbeschouwing 

zich verhouden, maar om de vraag hoe de verborgen levensbeschouwing 

in de economie blootgelegd kan worden. Wie economie zo beschouwt, 

wordt geconfronteerd met een veel minder sereen beeld hiervan, 

waarbij dikwijls begrippen ook vaak ontleend blijken aan de godsdienstge- 

[ 9 ]

schiedenis. Begrippen als fetisj (Marx), Moloch, afgod of Gouden Kalf: zij 

dienen alle om de economie grondig te bekritiseren. 1 

Het beeld van de economie als gouden kalf (zie Exodus 32) getuigt van 

een geheel ander visie op de vrije markt dan die, waarin er van wordt uitgegaan 

dat de economie wordt gestuurd door een onzichtbare goddelijke hand. 

Wie economie omschrijft als het gouden kalf waar de mensen omheen dansen, 

veronderstelt eigenlijk dat mensen hieraan hun vrijheid en verantwoordelijkheid 

uitleveren. Ook hier wordt levensbeschouwing op de economie 

betrokken, maar met wellicht als gevolg een totale diskwalificatie van de economie, 

waarvan – zou men cynisch kunnen opmerken – de vruchten desondanks 

wel geplukt en genoten worden. 1 

Het is dan ook de vraag of met een dergelijk radicalisme de Bijbelse 

boodschap voor de economie is samengevat. In hoofdstuk 16 van het evangelie 

volgens Lucas geeft Jezus aan hoe de mens tegenover geld en meer in het 

algemeen de aardse goederen, dient te staan. Hier weerklinkt het advies, 

paradoxalerwijs, vrienden met de Mammon te maken (Lc 16:1-15). Met de 

Mammom, 2 

zowel een duivel alsook een Hebreeuwse benaming voor geld, 

lijkt een mens dus vriendschap te kunnen sluiten. Dit is een riskante onderneming, 

waarbij prudentie en durf is vereist. 

Tussen de beide extremen – een goddelijke sanctionering van de economie 

en een al even radicale veroordeling ervan – wijst deze evangelische raad dus 

wellicht een derde weg: de Mammon is een diabolische macht, maar niettemin 

kan er een relatie mee worden aangegaan. De waardigheid van de mens 

kan daarbij ook wel degelijk als hoogste waarde in de economie centraal 

staan. 

De vraag is echter altijd of de menselijke waardigheid ook altijd het 

hoogste doel van het economisch handelen is. Deze vraag behoort bij uitstek 

op de onderzoekspiste waar de verhouding van economie tot levensbeschouwing 

en omgekeerd interdisciplinair wordt benaderd. Als levensbeschouwing 

en economie vanuit deze vraag op elkaar betrokken worden, doemen er vele 

dwarsverbanden op aan de einder. Aan de orde komt dan de wederzijdse 

1 Zie: Herman Noordegraaf, Theo Salemink, Henk Tieleman, Reinier van Elderen, De 

moderne economie als Juggernaut. Het debat over theologie en economie, Driebergen 

1997, 12 e.v. 

2 ‘Mammon’ kan worden opgevat als een eigennaam of als een begrip. We hebben de 

auteurs van deze bundel de vrijheid gelaten om te kiezen voor een schrijfwijze met of 

zonder hoofdletter. 

[ 10 ]

invloed van de economische ontwikkelingen en de sociale leer van de kerk, of 

ook de doorwerking van de Bijbelse visie op bezit, genieten, wederkerigheid 

en onbaatzuchtigheid in de economie. Op deze onderzoekspiste is er zelfs 

ruimte voor het licht dat dat vanuit religieuze tradities geworpen wordt op de 

oorsprong van de menselijke begeerte. Was het niet de begeerte te midden 

van overvloed, die de eerste mens deed grijpen naar de verboden vrucht 

(Gen. 3)? Dit is dus een begeerte die niet door schaarste ontstaat, maar te 

midden van overvloed wordt opgewekt door de blik van de ander die óók 

begeert. De veel gesmade bonussen lijken te herleiden tot de dynamiek waar 

de eerste mensen al aan onderhevig waren: deze zijn immers niet bedoeld 

om gebrek en nood te lenigen, maar om overvloed uit te drukken en onderlinge 

rivaliteit te bevorderen. 

Boeddhisme en ook christelijke mystici spreken over het doorbréken 

van de keten van begeerte. Gaat het hier om een louter individuele weg of 

heeft deze doorbraak ook repercussies op de economie? Dit is slechts één 

voorbeeld waaruit duidelijk wordt dat ‘levensbeschouwing’, het geheel van 

zowel religieuze als antropologische voorstellingen uit christendom, jodendom, 

islam, boeddhisme, hindoeïsme, de filosofie en de menswetenschappen, 

een enorm reservoir van vragen aan de economie bevat: vragen overigens 

die er ook toe bijdragen dat de mens zijn wezen en bestemming vat. 

De recente economische crisis maakt duidelijk hoe belangrijk antropologische 

categorieën als ‘vertrouwen’ en ‘angst’, ‘schaamte’ en ‘schuld’ zijn voor 

de economie. Hier doemt dan ook een vraag op die belangrijk is voor de economie 

maar die door economen niet alleen op grond van hun vakkennis 

afdoende kan worden beantwoord: wie en wat is werkelijk ons vertrouwen 

waard? In het niet al te verre verleden, waarvan ook de Universiteit van Tilburg 

deel heeft uitgemaakt, leek het marxisme zich als basis voor de economie 

aan te dienen. De val van de Muur heeft het vertrouwen daarin dat nog 

restte, grondig geschokt. Ook deze erfenis is een grondige analyse waard, 

temeer daar de zegeningen van het vrije marktmodel toch ook weer betrekkelijk 

lijken te zijn. 

Nu zijn al deze gebieden door filosofen, theologen en economen afzonderlijk 

al grondig in kaart gebracht. De vragen zijn echter dermate complex 

dat ze moeilijk vanuit één discipline en een enkelvoudig perspectief kunnen 

worden beantwoord. Toch is maar zelden een aanpak vanuit verschillende 

disciplines gerealiseerd. 

[ 11 ]

Deze bundel wil het motto van de universiteit van Tilburg, Understanding 

society, waarmaken vanuit de grondinspiratie van wat een universiteit zou 

moeten zijn: een gemeenschap van denkers die in staat zijn vanuit hun vakgebied 

een gezamenlijke visie op de vragen van de samenleving te formuleren. 

Universitas is het sleutelwoord en vormt het ideaal tegelijk: het ideaal van 

universele kennis, dat niet langer zoals vroeger in één persoon belichaamd 

kan zijn, maar wel in één gemeenschap van mensen die bereid zijn over de 

grenzen van hun eigen vakgebied heen te kijken en zich open te stellen voor 

de perspectieven van anderen. Dat de stichter van de Economische Hogeschool 

(voorloper van de Universiteit van Tilburg), Martinus Cobbenhagen 

(1893-1954), het ideaal koesterde van een vruchtbare wisselwerking tussen 

economie, ethiek, gedragswetenschappen en levensbeschouwing plaatst deze 

bundel onder een gelukkig gesternte, zowel levensbeschouwelijk als economisch. 

De bundel wordt opgedragen aan dr. Theo Salemink bij zijn afscheid als 

docent van de Tilburg School of Theology. In zijn geschriften heeft hij telkens 

een brug willen slaan tussen levensbeschouwing en samenleving. Zijn studies 

over de sociale leer van de kerk, over de economie als Juggernaut, over 

marxisme en evangelische keuze voor de armen leggen getuigenis af van een 

levenslange geboeidheid door de verhouding tussen levensbeschouwing, 

economie en maatschappij. De vraag naar gerechtigheid is altijd een essentieel 

element geweest van zijn academische bedrijf. Deze vraag werd gevoed 

door zijn overtuiging dat waarachtige theologie aan gerechtigheid dient bij te 

dragen. 

[ 12 ]

Inleiding 

Understanding Society 

Economie en theologie: confrontatie of verbinding? 

Philip Eijlander 

Dit boek Maak vrienden met de Mammon is tot stand gebracht vanwege het 

afscheid van dr. Theo Salemink van de Tilburg School of Catholic Theology. 

Theo Salemink doceerde en publiceerde geruime tijd. Eén van zijn geliefde 

thema’s is de verhouding tussen economie en theologie. Ik wijs onder meer 

op zijn doorwrochte werk uit 1991, Katholieke kritiek op de economie, honderd 

jaar debat over vrije markt en verzorgingsstaat (Acco, Amersfoort/Leuven). Daar 

gaat hij ook in op de ontwikkeling van de katholieke sociale leer. 

De titel van dit boek refereert aan een spanning tussen economie en 

theologie, tussen economie en geloof: 

Geen enkele knecht kan twee heren dienen: hij zal de eerste haten en de tweede 

liefhebben, of hij zal juist toegewijd zijn aan de ene en de andere verachten. 

Jullie kunnen niet God dienen en de Mammon. (Lucas 16, 1-15) 

De diverse bijdragen in dit boek gaan in op deze relatie tussen economie en 

theologie. Zijn ze tegenstrijdig? Of kunnen ze juist met elkaar worden verbonden 

en in harmonie zijn? Zo betoogt Lans Bovenberg in zijn bijdrage 

Jezus Christus als econoom dat er een synthese tussen economie en het evangelie 

tot stand komt door ons begrip van economie te verbreden en de uitingen 

van het christelijk geloof minder hoogdravend te maken. Het gaat dan 

volgens hem om het maken van verstandige keuzes. Ik ga hier niet nader in 

op de diverse bijdragen in het vervolg van het boek. Ik laat het bij de constatering 

dat het zeker de moeite waard is om er kennis van te nemen om zo het 

inzicht in de relatie tussen economie en theologie verder te verdiepen. 

[ 13 ]

IN DE VOETSPOREN VAN COBBENHAGEN 

Aan mij is gevraagd om bij wijze van introductie enkele woorden te wijden 

aan de betekenis van het thema van dit boek voor Tilburg University. Het 

motto van onze universiteit is Understanding Society. Door ons onderwijs en 

onderzoek willen we meer zicht op onze complexe samenleving krijgen en 

die samenleving doorgronden. We doen dat in de traditie van een van onze 

stichters: de priester en hoogleraar Martinus Cobbenhagen (1893-1954). 

Hij trok naar Brabant om kinderen uit de middenstand van het katholieke 

landsdeel op te leiden tot economen, tot toekomstige leiders en ondernemers. 

Cobbenhagen beschouwde de studie van de economie niet louter als 

ambachtelijk, technisch en instrumenteel. Neen. Hij zag die studie als een 

bijdrage aan het begrijpen en het vormgeven van de samenleving. En wie die 

samenleving wil doorgronden, meende Cobbenhagen, die moet zelf ook 

actief en bewust onderdeel zijn van de samenleving. Borgman 3 

leidt daaruit 

af dat het in Tilburg daarom in het onderwijs om meer gaat dan kennisoverdracht 

en de opleiding van superspecialisten. Het gaat vooral ook om goed 

gevormde, creatieve academici, die verbonden zijn met de samenleving. 

BELANG VAN BREDE ACADEMISCHE VORMING 

Om dergelijke jonge academici op te leiden en te vormen tot verantwoorde 

wereldburgers die onze toekomstige leiders kunnen zijn, is het naar mijn 

stellige overtuiging nodig om ze tijdens hun studie meer te bieden dan enkel 

de finesses van een bepaalde discipline. Uiteraard zullen de Tilburgse economen, 

juristen, psychologen, filosofen, sociologen en theologen hun eigen 

vakgebied op een hoog niveau moeten beheersen. Daarover mag geen twijfel 

bestaan. Maar dat is niet voldoende. Er is meer dan enkel de eigen discipline 

en rationaliteit. Het gaat er juist om ook buiten het eigen vertrouwde veld 

geconfronteerd te worden met vragen en verder te leren denken en werken. 

Een complexe, globaliserende samenleving is pas te doorgronden door 

een multidisciplinaire aanpak te volgen en niet alleen de gebaande paden te 

volgen. Dit betekent uiteraard het een en ander voor de opbouw en inrichting 

van de studie. Ik noem de betekenis van (wetenschaps)filosofie voor iedere 

Tilburgse student. Ook mag de geschiedenis en de ethiek van het eigen vakgebied 

niet ontbreken in het curriculum. En het is zeker ook nuttig om kennis 

te nemen van een bepaald bestanddeel van een andere discipline, bijvoor- 

3 

Zie E.P.N.M. Borgman, Met het oog op goed leven. Cobbenhagen en onze universitaire 

cultuur, Tilburg University 2011. 

[ 14 ]

eeld in de vorm van een keuzevak of zelfs een extracurriculair program. Het 

is zaak om in de (beperkte) beschikbare studietijd de juiste balans te zoeken 

en te vinden in diepgang en breedte. 

WAARDE VAN MULTIDISCIPLINAIR ONDERZOEK 

Ik maak ook graag nog enkele opmerkingen over het onderzoek dat geëigend 

is om de samenleving te doorgronden. Tilburg University heeft als gespecialiseerde 

universiteit voor mensen maatschappijwetenschappen het nodige in 

huis om hier het verschil te maken. Het begint met onderzoek van hoge kwaliteit 

in de verschillende disciplines, maar eindigt daar niet. Ook hier zal 

multidisciplinair (samen)gewerkt moeten worden om verder te komen en de 

vaak complexe verbanden in onze maatschappij te zien. Onderzoek dat zich 

richt op relevante maatschappelijke thema’s is aangewezen. Ik noem onderwerpen 

als duurzaamheid, veiligheid, de sociale media, regionaal bestuur en 

multiculturaliteit. Wetenschappers van uiteenlopende disciplines zullen deze 

onderwerpen te lijf moeten gaan. Dat vereist ook verdieping in elkaars gebruiken 

en gewoonten. Die samenwerking zal zich al naar gelang het vraagstuk 

dat in het geding is in diverse gedaanten voordoen. Soms zullen economen 

en juristen de krachten bundelen, dan weer gaat het juist om een verband 

tussen de gedrags- en bedrijfswetenschappen. Maar zeker ook de economen 

en theologen kunnen elkaar vruchtbaar versterken. Het gedachtegoed 

van onze founding father Martinus Cobbenhagen kan in dat verband nog 

steeds als bron van inspiratie dienen. Uiteraard leven we in een andere tijd, 

maar dat doet niet af aan de betekenis van bepaalde uitgangspunten en waarden. 

ORGANISATIE VAN SAMENLEVING EN ECONOMIE 

In zijn tijd gaf Cobbenhagen, samen met zijn collega F.J.H.M. van der Ven, 

stem aan de oprichting en inrichting van de Wet op de bedrijfsorganisatie 4 . 

In onze tijd staat deze organisatie zeer ter discussie en het lijkt er sterk op dat 

het stelsel zijn langste tijd heeft gehad. Dit heeft gevolgen voor het mesoniveau 

van de economie en, breder, voor de organische opbouw van de samenleving. 

Cobbenhagen vond in zijn tijd dat de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie 

een – in de geest van pauselijke encyclieken – harmoniemodel 

4 Zie daarover ook de bijdrage van Ton van Zeeland 1993, De juiste katholieke moraal 

en ethiek in handel & industrie. Hoe de corporatieve gedachte aan de Katholieke Handelshogeschool 

te Tilburg werd vormgegeven, XI/3 Tilburg, Tijdschrift voor Geschiedenis, 

Monumenten en Cultuur, 62-78. 

[ 15 ]

epresenteerde. Hij vond het een in economisch opzicht en in de katholieke 

visie geslaagd model. 

Dit is maar één voorbeeld van raakvlakken tussen de (organisatie van 

de) economie en de theologie. In de geest van Cobbenhagen zou de gedachtewisseling 

tussen economen en theologen verder verdiept kunnen worden. 

In het vervolg van dit boek treft de lezer daarvan al diverse uitwerkingen. Mij 

dunkt dat een dergelijke benadering goed past in de geest van het werk van 

Theo Salemink. 

[ 16 ]

Deel I 

Economie, religie en een gelukkige samenleving 

[ 17 ]

[ 18 ]

1. Economische crisis en katholieke kritiek 

Een argumentatie in acht stappen 

Theo Salemink 

1. CAPITALISM AT BAY 

In de herfst van 2008, midden in de nieuwe financiële crisis, publiceert het 

neoliberale weekblad The Economist een serie verontruste artikelen onder de 

kop Capitalism at Bay. Op de omslag is afgebeeld een dodelijk gewonde 

leeuw, in Babylonische stijl. Het kapitalisme, ooit een leeuw, lijkt in doodsstrijd, 

doorboord met drie pijlen. De redactie gaat in haar commentaar ver 

terug in de geschiedenis, tot de oprichtingsdatum van het blad 165 jaar daarvoor. 

Men beklemtoont dat het blad altijd de vrije markt heeft verdedigd. Een 

markt die de afgelopen decennia een ongekende rijkdom heeft gebracht. 

Tandenknarsend en met tegenzin erkent men nu: Now economic liberty 

is under attack and capitalism, the system which embodies it, is at bay. De economische 

vrijheid lijkt op drift geraakt en gestrand. The Economist schrijft 

dat ingrijpen door de staat nodig was om een meltdown te voorkomen, een 

volledige ineenstorting van de financiële kringloop van het kapitalisme. Maar 

als het ergste voorbij is, vervolgt de redactie, dan moet de politiek weer terugtreden, 

want het kapitalisme met haar economische vrijheid is het beste systeem 

dat er bestaat. 1 

De onzichtbare hand 

Een ‘onzichtbare hand’ leidt in normale tijden naar de welvaart der naties, 

stelde Adam Smith al. In abnormale tijden moet de zichtbare hand van de 

politiek for the time being handelen, maar niet te lang, met als onderliggende 

waarschuwing: anders komt het spook van het communisme, verslagen in 

1 The Economist, 16 oktober 2008, 13. 

[ 19 ]

1989 met de val van de Berlijnse Muur, weer tot leven. Hier tekent zich een 

historische worsteling af binnen het huidige denken over de kapitalistische 

markteconomie, tussen enerzijds een vast geloof in de autonome werking 

van de markt in normale tijden, en anderzijds een tandenknarsend aanvaarden 

van een Keynesiaanse staatsinterventie als die marktwerking uit evenwicht 

raakt. 

In de huidige crisis worden de nadagen zichtbaar van de neoklassieke 

revival die in de jaren tachtig van de vorige eeuw begon en die namen als 

Friedman, Von Hayek, Bush en Thatcher voortbracht. Destijds heb ik een 

boek geschreven over de katholieke sociale leer, waarin ik voor deze neoliberale 

opmars waarschuwde. Het boek heette Katholieke kritiek op het kapitalisme 

1891-1991. Jammer genoeg heeft de geschiedenis mijn vrees bewaarheid 

en hebben we sedertdien een kwart eeuw neoliberaal economisch paradigma 

beleefd. 

Anno 2010 keken commentatoren soms weer kritisch terug op deze 

lange neoliberale periode in de Westerse wereld. Opmerkelijk was de leider 

van de PvdA, Wouter Bos, tijdens de eenentwintigste Den Uyl-lezing die hij 

op 25 januari van dat jaar hield in de Rode Hoed in Amsterdam. In deze 

lezing, getiteld De Derde Weg voorbij, sprak hij weer zonder gêne over ‘kapitalisme’ 

en stelde hij vast de economische crisis ons had wakker geschud en 

dat we waren gaan inzien dat het kapitalisme van een voorheen ‘redelijk getemde 

vrije markt’ was veranderd in een ‘ontketend monster’. 2 

Hoewel zijn 

woorden achteraf gezien misschien eerder uitingen van verkiezingsretoriek 

waren dan de aankondiging van een reële koerswending van de PvdA, waren 

ze toch een teken aan de wand. 

2. WIL GOD HET KAPITALISME WEL? 

In de herfst van hetzelfde jaar, 2010, hield de Universiteit van Tilburg een 

bijeenkomst voor economen en theologen, onder de provocerende titel ‘Wil 

God het kapitalisme wel?’ De actuele economische realiteit werd aanleiding 

tot een discours over theologie en ethiek. De titel van deze studiedag behelsde 

een uitdagende, maar ook een fundamentalistische vraag. Alsof er een 

directe verbindingslijn zou bestaan, positief dan wel negatief, tussen Gods 

wil en een concrete menselijke ordening van de economie, het kapitalisme. 

2 

Wouter Bos, De Derde Weg Voorbij. eenentwintigste Den Uyl Lezing, 25 januari 2010: 

media.rtl.nl/media/financien/rtlz/2010/Bos-Den-Uyl.pdf. 

[ 20 ]

Ik herhaal: er loopt geen directe lijn tussen God en economie, tussen geloof 

en kapitalisme of tussen geloof en kritiek op het kapitalisme. Wie dat wil 

volhouden wordt uiteindelijk een fundamentalist, van linkse of rechtse signatuur. 

Er is enkel de mogelijkheid van een indirecte verbinding, bemiddeld 

door een sociale filosofie, in casu een specifieke visie op de mens. 

3. DE MENS ALS IMAGO DEI 

Economie is van alle tijden; de kapitalistische economie niet. En de financiële 

crisis waarin we sinds 2008 verwikkeld zijn is dat in het geheel niet. Deze 

economie is een recente uitvinding, die ongekende nieuwe problemen heeft 

geschapen. 

De katholieke traditie, voortbouwend op eeuwen christelijke en joodse 

overlevering, heeft in meermalen in sterk wisselende tijdsomstandigheden 

geprobeerd een eigen woord over de economie te spreken. Sinds de eerste 

sociale encycliek Rerum novarum (1891) van paus Leo XIII heeft ze zich ook 

willen uitspreken over het kapitalisme. Dat wil ze ook nu doen, midden in de 

nieuwste economische crisis. Niet alleen pausen hebben de katholieke traditie 

gestalte gegeven, maar ook priesters en leken, vakbondsactivisten en academische 

intellectuelen, liberale katholieken en linkse katholieken, fascistische 

en communistische katholieken, mannen en vrouwen, katholieken uit 

de Eerste, Tweede en Derde Wereld. Soms apocalyptisch, soms reformistisch. 

Soms vervuld van nostalgie naar een gedroomd verleden, soms hopend op 

een nieuwe revolutie, op een rijk Gods op aarde. 

Vanuit een heel specifiek mensbeeld is geprobeerd de woelingen van de 

moderne economie te begrijpen, te temmen en soms te veranderen. Dit 

mensbeeld werd afgeleid uit de oorsprongsmythe van het boek Genesis. Daar 

wordt gezegd dat de mens geschapen is naar het beeld van God, als imago dei. 

En God zeide: Laat ons menschen maken, naar ons beeld, naar onze gelijkenis; 

en dat zij heerschappij hebben over de visschen der zee, en over het gevogelte 

des hemels, en over het vee, en over de gehele aarde, en over al het kruipende 

gedierte, dat op de aarde kruipt. En God schiep den mensch naar zijn 

beeld, naar het beeld Gods schiep Hij hem; man en vrouw schiep Hij ze. 3 

De visie op de mens als beeld van God heeft drie uitwerkingen gekend. 

3 Genesis 2: 26-27 volgens de Statenvertaling. 

[ 21 ]

Allereerst wordt de mens als geestelijk wezen gezien. God is immers van 

geest en niet van stof. En de mens streeft ernaar om als geestelijk beeld van 

God naar God terug te keren. Het lichaam komt op de tweede plaats. Daarom 

wordt de mens een vreemdeling op aarde genoemd en de aarde een tranendal. 

Rijkdom en bezit worden in deze visie van relatieve waarde geacht. En de 

arme zal eerder het rijk der hemelen erven dan de rijke. In Mattheüs 19:24 

zegt Jezus: Wederom zeg Ik u, het is gemakkelijker dat een kameel gaat door het 

oog van een naald dan dat een rijke het Koninkrijk Gods binnengaat. De kern van 

deze uitspraak is een principiële relativering van rijkdom en een omkering 

van de sociale rangorde zoals die onder meer in het moderne kapitalisme 

gangbaar is. 

Maar er is ook een tweede uitwerking van de oorsprongsmythe. Dat de 

mens een beeld van God is betekent ook dat niets anders op aarde een beeld 

van God is, en dat aardse dingen geen goddelijke allure kunnen krijgen. Hier 

verschijnt een klassieke religiekritiek, in de moderne tijd verwant aan ideologiekritiek. 

Als het gaat over de economie impliceert deze kritiek afwijzing van 

de tendens om materiële zaken, of dat nu techniek, wetenschap, markt, geld 

of kapitaal is, een pseudo-goddelijk karakter toe te kennen. De Bijbel tolereert 

geen Gouden Kalf als substituut voor God, geen aanbidding van markt en 

kapitaal als ‘onbeweeglijke bewegers’, geen economische wetenschap die een 

onzichtbare hand postuleert, geen Mammon. 

Er is nog een derde lijn. Dat de mens een beeld van God is, impliceert 

een onaantastbare waarde van de menselijke persoon, van elke menselijke 

persoon als afstammeling van Adam en Eva, in het reilen en zeilen van de 

geschiedenis en dus ook binnen de economische verhoudingen. Hier ligt de 

nadruk niet op wereldvlucht, op een spirituele reis naar God of op afgodenkritiek, 

maar op de positieve verdediging van de menselijke waardigheid. 

Thomas van Aquino trok in de Middeleeuwen vanuit deze positieve mensvisie 

op economisch terrein kritische conclusies. Deze betroffen het primaat 

van de arbeid, maar ook eigendom en armoede, recht op leven en een rangorde 

van waarden. Thomas van Aquino’s sociale filosofie heeft in de moderne 

tijd grote invloed uitgeoefend op katholieke denkers, ook al werd hij vanuit 

een obsessieve vrees voor het socialisme vaak misverstaan. Overigens 

heeft zijn gedachte, eveneens aansluitend bij Genesis, dat arbeid straf voor 

zonde is weinig doorwerking gehad in het moderne katholieke sociale denken. 

Dat was anders in de kring van Abraham Kuyper en de gereformeerde 

maatschappijvisie. 

[ 22 ]

Ik zal niet alle drie lijnen beschrijven. Enkel uit de derde lijn zal ik enkele 

voorbeelden geven van de wijze waarop het primaat van de onaantastbare 

waarde van de menselijke persoon heeft geleid tot kritiek op, dan wel bijsturing 

van, het moderne kapitalisme. 

4. HET BROODJE VAN MUSKENS 

In 1996 veroorzaakte bisschop Muskens van Breda enige consternatie, door 

op te merken dat een arme in nood een brood mag stelen. Hij beweerde dat 

dit een overtuiging was die stamde uit de oude katholieke sociale leer. De 

toenmalige premier Wim Kok was not amused. Muskens citeerde echter inderdaad 

een visie die teruggaat op Thomas van Aquino. Deze betreft een 

uitzonderingssituatie, die van een mens in acute nood. Het recht op leven 

van de arme gaat dan voor op het recht op eigendom en bezit, in dit geval van 

de bakker. 

Thomas van Aquino (ca. 1225-1274, zie Delfgaauw 1980) schreef in zijn 

Summa Theologiae II, II (1267-1273), in Quaestio 66 (Ed. Lefebvre, vol. 38, 63- 

79) over deze noodsituatie. Een persoon kan in levensgevaar verkeren, bijvoorbeeld 

door honger. Dan heft het natuurlijk recht op de aardse goederen 

van alle mensen de praktische regeling van privaateigendom tijdelijk op: 

Als er echter een urgente en evidente noodsituatie ontstaat, waarbij de onmiddellijke 

behoeften moeten voorzien worden uit wat voorhanden is, bijvoorbeeld 

wanneer een persoon in onmiddellijk levensgevaar verkeert en er niets 

anders voorhanden is, dan is het de persoon geoorloofd te voorzien in zijn eigen 

behoeften uit het eigendom van anderen, of dat nu in het geheim of openlijk 

gebeurt (manifeste sive occulte). In zo’n geval kan men niet spreken van 

diefstal of roof. 

De Nederlandse franciscaan G. Vrijmoed o.f.m. (1881-1963) bracht deze oude 

overtuiging in de vorige crisis, die van late jaren twintig en de jaren dertig, 

opnieuw tot leven in de brochure Socialisme en katholicisme. De burgerlijke 

rechtbank, stelt hij hierin, zal wel verzachtende omstandigheden in rekening 

brengen, maar zal de arme die brood steelt niet vrijspreken en zeker niet 

zeggen dat hij een ‘recht uitgeoefend heeft’. De katholieke kerk zal zoiets wel 

zeggen. Ze zal 

in zo’n geval van uiterste nood aan die persoon niet alleen zeggen dat hij geen 

dief is, en niet alleen clementie bepleiten, maar ze zal hem durven zeggen: ge 

[ 23 ]

hebt goed gehandeld, ge hebt gebruik gemaakt van uw recht; ge hebt gedaan 

wat ge mocht, ja misschien uit liefde tot u zelf en uw huisgezin moest doen. 

(Vrijmoed 1928, 13) 

Vrijmoed benadrukt het uitzonderingskarakter. Natuurlijk kan de katholieke 

kerk ‘zo’n belangrijk instituut als het persoonlijk eigendomsrecht niet prijsgeven 

aan de willekeur van de enkeling, maar anderzijds bewijst dit voorbeeld 

dat er voor de katholieke moraal nog iets hogers, nog iets meer primair 

is dan het eigendomsrecht, met andere woorden, dat het eigendomsrecht 

geen absoluut, onbeperkt recht is.’ Vrijmoed concludeert: 

Behoeft men, durf ik vragen, socialist te zijn om zich in het licht van bovenstaande 

leer tegen de tegenwoordige eigendomsverhoudingen te verzetten en is 

binnen het raam van deze leer niet elke hervorming mogelijk, die de schrijnende 

tegenstellingen van het ogenblik kan opheffen? (Vrijmoed 1928, 15) 

5. VERDELENDE RECHTVAARDIGHEID 

In uitzonderlijke situaties gelden uitzonderlijke regels. Hoe zit het met armoede 

in de normale tijden? Hebben armen recht op een deel van de ‘rijkdom 

der naties’ of kunnen ze slechts hopen op caritas en aalmoes? Ook hier 

heeft Thomas van Aquino en latere katholieke auteurs een radicale visie. Hij 

spreekt in dezelfde Quaestio 66 over de noodsituatie van de armen als maatschappelijke 

groep. Hier lijkt zich een conflict voor te kunnen doen tussen 

het sociale doel van de goederen en het individuele bezit, tussen het natuurrecht 

(de goederen zijn voor alle mensen) en het positieve recht (de organisatie 

en verdeling van goederen is individueel). Thomas kiest voor een tussenoplossing. 

Het individueel bezit hoeft in zo’n geval niet afgeschaft te worden, 

maar wel moet het economisch surplus, dat verworven wordt via individueel 

bezit, aan de armen worden gegeven. Hij stelt dat ‘daarom volgens het natuurrecht 

goederen die iemand in surplus heeft (superabundantur) moeten 

worden gebruikt voor het levensonderhoud van de armen (sustentatio pauperum). 

Dit principe wordt door Ambrosius verkondigd en herhaald in het De- 

4 

cretum Gratiani : Het is het brood van de armen dat je achterhoudt; het zijn 

de kleren van de naakten die je oppot; het is de loskoop (redemptio) en de in 

vrijheidstelling (absolutio) van de mensen in ellende die je in de aarde be- 

4 

Het Decretum Gratiani, 12e eeuw, is de basis geweest voor het latere Canonieke 

Recht zoals dit nu nog door de Katholieke kerk wordt gehanteerd. 

[ 24 ]

graaft.’ 5 

Kortom, de armen hebben een natuurlijk recht op het economisch 

surplus van een gegeven economie, ook al is die georganiseerd op basis van 

privaateigendom. Dat is het principe: een optie voor de armen, niet op bijbelse 

gronden, maar op natuurrechtelijke gronden. 

Maar Thomas is geen idealist. Hij denkt praktisch en hij denkt binnen 

de randvoorwaarden van zijn maatschappij. Er zijn zoveel armen, vervolgt 

hij, dat niet alle noden uit de aanwezige goederen kunnen worden gelenigd 

(schaarste-argument). En dus, vervolgt hij, moet het aan ieders individueel 

oordeel worden overgelaten hoe hij zijn surplusgoederen besteedt aan de 

noden van de armen. In de feodale maatschappij was dit een tamelijk voor de 

handliggende, praktische conclusie. Er bestond geen infrastructuur, economisch 

of politiek, die deze herverdeling van het economisch surplus zou 

kunnen organiseren. De armen waren nog niet in een vakbond of partij georganiseerd, 

er bestond nog geen nationale staat of overheid die deze verdeling 

kon organiseren, er was nog geen ambtelijke infrastructuur die deze 

herverdeling kon regelen. De economie was te lokaal en teveel op landbouwoverschot 

gericht om bijvoorbeeld de armen in de steden te helpen. In een 

moderne verzorgingsstaat ligt dat anders; daar hoeft men de herverdeling van 

goederen niet aan individuen over te laten, maar kan de politiek deze afdwingen 

ten gunste van de armen. 

Een tweede voorbeeld van zo’n benadering in de geschiedenis van de 

moderne katholieke sociale leer biedt de Amerikaanse priester J.A. Ryan 

(1869-1945). Aan alles vooraf, zegt hij in zijn boek Distributive Justice (1916), 

gaat de absolute ethische eis dat in de ‘vitale behoeften’ van de mensen moet 

worden voorzien. Onder de ‘vitale behoeften’ die voorrang hebben op alle 

andere verdeelsleutels en dus ook op de ‘zuivere concurrentie van de markt’, 

verstaat Ryan niet zomaar alle denkbare menselijke behoeften, maar ook niet 

enkel een biologisch minimum. Ryan spreekt over een reeks ‘basisbehoeften’ 

die vervuld moeten zijn wil een mens volwaardig in de maatschappij functioneren: 

voedsel, kleren, onderdak, gezondheid, basiscomfort, verzekeringen, 

recreatie, sociaal verkeer, onderwijs en kerklidmaatschap (Ryan 1916, 373). 

Het gaat bij hem om een recht op een ‘fatsoenlijk levenspeil’: decent living, 

living wage (Ryan 1916, 71). Deze rangorde roept natuurlijk de vraag op waaróm 

deze ‘basisbehoeften’ voorrang verdienen op al het andere, zelfs op de 

5 In de uitgave van de Summa van ‘Blackfriars’, (zie literatuurlijst) wordt in een noot 

vermeld dat dit citaat niet van Ambrosius afkomstig is, maar uit de preek ‘In illud 

Lucae: Cujusdam divitis’ van Basilius, die enkel in Latijnse vertaling overgeleverd is. 

[ 25 ]

uitkomsten van de zuivere concurrentie. Ryan fundeert dit in een christelijke 

scheppingstheologie. Alle mensen zijn door God geschapen met eenzelfde 

menselijke waardigheid. Allen zijn kinderen Gods en daarom heeft ieder 

mens het intrinsieke recht op een voorziening van zijn basisbehoeften (Ryan 

1916, 357). Hoewel ieder mens ook zo geschapen is dat hij of zij door nuttige 

arbeid in de leniging van de basisbehoeften moet voorzien, zijn in de praktijk 

niet alle mensen in staat nuttige arbeid te verrichten: zieken, bejaarden, 

werklozen. Maar ook voor hen geldt een absoluut recht op een voorziening in 

de basisbehoeften. Daarom pleit Ryan al voor de Tweede Wereldoorlog sterk 

voor een minimuminkomen van alle mensen en steunde hij de New Deal van 

Roosevelt. Voor loonarbeiders betekent dat een ‘minimumloon’, voor gezinshoofden 

(mannen) een ‘gezinsloon’. Hij noemt dit een elementair mensenrecht, 

vergelijkbaar met andere mensenrechten. Tegenwoordig zouden we 

spreken van een sociaal grondrecht (Ryan 1916, 373). Ryan wijst erop dat de 

encycliek Rerum Novarum (1891) dit principe reeds verdedigt (idem, 377). In 

de huidige fase kan uit deze morele redeneringen van Thomas van Aquino, 

Vrijmoed en Ryan worden bepleit dat een verzorgingsstaat, ofwel het Rijnlandse 

model, op morele gronden de voorkeur heeft boven een Angelsaksisch 

model. 

6. PRIMAAT VAN DE ARBEID 

In de jaren dertig werd in katholieke kring de oude theoloog Thomas van 

Aquino en via hem ook de Griekse filosoof Aristoteles weer tot leven gewekt 

met een bijzonder woord. Het is duidelijk, schrijft de lang vergeten katholieke 

auteur Wilhelm Hohoff, dat de scholastieke theologen zich ervan bewust 

waren dat ze een waarheid van grote betekenis en draagwijdte uitspreken als 

ze eenstemmig en nadrukkelijk leren: pecunia pecuniam non parere potest: 

geld kan geen geld voortbrengen, geld kan geen vruchten voortbrengen, geld 

of kapitaal is uit zich zelf niet vruchtbaar, dode dingen (natuur, geld, kapitaal, 

machines) zijn vanuit zichzelf niet productief. Al deze dingen bezitten niet 

de macht om uit niets iets te scheppen (creatio ex nihilo). Alleen de mens, 

geschapen naar het ‘beeld’ van God kan door zijn en haar arbeid waarde 

scheppen. Arbeid voegt waarde toe aan dode dingen, dat ‘schept waarde’. 

Daarom heeft de kerk altijd de woeker veroordeeld, zegt Thomas, omdat 

deze een inkomen voortbrengt waarvoor niet gewerkt wordt. Ook minder 

radicale auteurs als Hohoff, incluis de pauselijke encyclieken, benadrukken 

de waarde van arbeid in het moderne kapitalisme. Men zou zelfs kunnen 

[ 26 ]

zeggen dat zij een vorm van arbeidswaardeleer verdedigen in plaats van een 

grensnuttheorie. 

Wat zou het belang kunnen zijn binnen het moderne economendebat 

van die oude traditie over het ‘primaat van de arbeid’? Ze levert wellicht een 

criterium op voor voorkeuren binnen de huidige richtingenstrijd van economen 

en politici over de vrije markt. In ieder geval genereert ze een grote 

achterdocht jegens een neoklassieke revival die de markt als een onafhankelijke 

machine van rijkdomproductie beschouwt, als een ‘sociale uitvinding 

van de mensheid’ (Von Hayek). Ze levert een reserve op tegenover de liberalisering 

van de financiële markten en banksysteem, tegen de theorieën die de 

factor arbeid enkel als kostenfactor opvoeren. Ze opent de ogen voor de grote 

sociale ramp van werkloosheid in het rijke westen, ook als het met de economie 

goed gaat en de mensen niet omkomen van de honger; en a fortiori 

voor de structurele werkloosheid in de Derde Wereld, waar de mensen wel 

van honger sterven. Ze dwingt tot sympathie voor de strijd van de vakbeweging 

en voor de inzet van de politieke bewegingen die zich expliciet richten 

op werkende mensen. Ze onderstreept het belang van economische medezeggenschap 

van de mensen in loondienst bij de grote bedrijven en instellingen. 

Ze bevordert sociale wetgeving. 

Tegen deze achtergrond betekent de gedachte dat kapitaal ‘gestolde 

arbeid’ is, een gedachte die ook in pauselijke encyclieken te vinden is, een 

fundamentele kritiek. Deze uitdrukking laat nog doorschemeren dat het bij 

de enorme kapitaalaccumulatie van de nieuwste geschiedenis uiteindelijk 

blijft gaan om de concrete arbeid van mensen en van een bepaalde klasse, om 

een concrete productiewijze en maatschappij, waarin mensen hun energie, 

tijd en creativiteit inzetten om de welvaart van allen te verbeteren. Vernietiging 

van kapitaal, zoals op grote schaal gebeurt in een oorlog of in een economische 

crisis, is dan vernietiging van arbeid van concrete mensen in het 

heden of in komende jaren. Hun energie en moeite zijn voor niets geweest. 

Het verwerven van grote rijkdommen en de groei van de verschillen tussen 

rijk en arm betekenen dat bepaalde mensen zonder ervoor te werken over de 

arbeid van andere mensen kunnen beschikken om hun leven in te richten en 

te vergemakkelijken. 

7. IN DE HUIDIGE CRISIS 

Deze oude leer, met diepe religieuze wortels, bevat in de huidige crisis een 

waarschuwing – niet alleen tegen ongebreidelde geldcreatie door banken en 

verzekeringsbedrijven, maar ook tegen ongebreidelde geldcreatie door over- 

[ 27 ]

heden om anticyclisch de crisis te bestrijden. Het besef gaat verloren dat 

economie uiteindelijk draait om de arbeid van mensen, lichamelijke en geestelijke 

arbeid, van hand en verstand, in brede zin. Arbeid uit verleden, heden 

en toekomst. De nieuwe crisis maakt niet enkel het amorele gedrag van captains 

of finance and industry duidelijk, niet enkel een universum van greed en 

graai, maar ook van een nieuw ‘heidens’ geloof in de ‘vruchtbaarheid van 

dode dingen’, die de mens van armoede ‘verlossen’, en van zich zelf vervreemden. 

Dit slaat natuurlijk allereerst op de waanzinnige alchemie van de 

nu ingestorte financiële sector. Maar ook is het een waarschuwing tegen het 

draaien van de geldpersen. Voor gewone mensen ondenkbare bedragen worden 

geïnjecteerd in banken en bedrijven, in publieke werken en overheidsuitgaven, 

door China en de USA, Duitsland en Engeland, door Nederland. De 

politici buitelen over elkaar in hun ijver de banken te redden en de economie 

te stimuleren. Als het nodig is, zo las ik, werpen ze desnoods bankbiljetten 

uit een helikopter over het land uit: mensen zúllen consumeren. Dat zou Ben 

Bernanke, voorzitter van FED (Federal Reserve) in Amerika ooit hebben gezegd. 

In ieder geval heeft Bernanke besloten de geldpersen te laten draaien. 

In Europa, zeker in Duitsland, was men huiverig voor deze vorm van 

geldcreatie. Daar herinneren ze zich het gevaar van een duizelingwekkende 

inflatie uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Maar ook daar overwon men 

in de loop van 2009 de oude vrees en werd de geldcreatie aanvaard. Misschien 

helpt het uitstrooien van eurobiljetten vanuit een helikopter op de 

korte termijn, maar het bergt ook de verleiding van een nieuwe droom in 

zich. Geld valt als manna uit de lucht. 

8. CASUS WIM KOK 

Tot slot een casus. Op donderdag 28 januari 2010 verscheen de sociaaldemocraat 

Wim Kok voor de parlementaire onderzoekscommissie De Wit. Hij 

werd ondervraagd over zijn optreden als commissaris van de ING-bank voordat 

hij in 2008 deze functie opgaf. Als commissaris stemde hij in 2004 in 

met hoge bonussen voor de top van de bank, met name voor topman Michel 

Tilmant. In 1997 had hij echter als minister-president van het toenmalige 

paarse kabinet de hoge salarissen in de bankenwereld bekritiseerd als ‘exhibitionistische 

zelfverrijking’. Kok gaf in 2010 tegenover de commissie geen 

krimp. ‘Als commissaris van de ING-bank was het mijn taak het belang van 

de bank te dienen,’ verklaarde hij. ‘Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt voor 

topbankiers eisten van mij dat we de beloningen drastisch zouden verhogen. 

Anders liepen de beste mensen weg naar de internationale banken met hoge- 

[ 28 ]

e beloningen.’ ‘Overwoog u niet, gezien uw eerdere visie als sociaaldemocratisch 

politicus, om op te stappen?’, vroeg een van de commissieleden. ‘Nee,’ 

was het antwoord. Op de achtergrond speelde ook het feit mee dat Kok als 

commissaris van ING zelf een niet gering bedrag verdiende. 

Hoe kan men deze casus moreel beoordelen? Er zijn mensen die Kok 

hypocriet noemen; een man met een dubbele moraal. Anderen houden hem 

een ouderwets soberheidsideaal voor ogen, zoals ooit van Willem Drees. Er 

zijn mensen die hem verwijten dat hij de wetten van de markt van vraag en 

aanbod volledig loskoppelde van de morele vraag, die hij zichzelf als politicus 

wel stelde. Bij al deze morele beoordelingen speelt de wellicht typisch Nederlandse 

overtuiging dat zelfverrijking, opzichtig rijk zijn, slecht is voor de 

persoon en voor de maatschappij. 

In de Volkskrant van 5 februari 2010 gaf Wieteke van Zeil in de kunstbijlage 

een verrassende, religieus-esthetische beoordeling van het optreden 

van Kok voor de commissie. Zij plaats naast haar tekst een schilderij van 

Rembrandt, getiteld De verloochening door Petrus (circa 1660). Dit beeldt een 

bekend verhaal uit het Nieuwe Testament af. Petrus, de trouwe leerling van 

Jezus, verloochent tot driemaal toe dat hij Jezus kent, bang voor de gevolgen 

als de omstanders achter zijn ware identiteit komen. Van Zeil vergelijkt het 

optreden van ING-Kok met Petrus en van de socialistische politicus Kok met 

Jezus. Hier gaat het niet enkel om een moreel oordeel, maar ook via een 

analogie om een religieus oordeel. ING-Kok heeft een groot, oud, linksmessiaans 

ideaal van een rechtvaardige en meer egalitaire samenleving verraden. 

Een ideaal dat voor Petrus verbonden was met Jezus de Messias. 

Vanuit de traditie van de eerder besproken katholieke sociale filosofie 

kan men nog een andere argumentatie over ‘zelfverrijking’ en Wim Kok in 

het geding brengen. Een argumentatie die niet moralistisch is noch exclusief 

religieus, maar eerder sociaal. Waarom is excessieve zelfverrijking sociaal 

onaanvaardbaar? Antwoord: de sociale filosofie die teruggaat op Thomas van 

Aquino en de katholieke sociale traditie stelt dat het surplus in een gegeven 

economie rechtens moet worden besteed aan het levensonderhoud van behoeftige 

mensen. Deze visie wil niet het privaateigendom afschaffen, noch 

een privé-inkomen. Het gaat niet om een absoluut egalitaire inkomenspolitiek. 

Dat mensen een privé-inkomen hebben wordt niet betwijfeld, ook niet 

dat van Kok als commissaris van ING of van Tilmant. Maar het surplus dat in 

de ‘exhibitionistische zelfverrijking’ zichtbaar wordt, hoort rechtens niet toe 

aan deze individuen. Een deel van hun inkomen, het surplus boven wat zij op 

grond van prestatie, behoefte en functie hun eigen kunnen noemen, is rech- 

[ 29 ]

tens een fonds voor de armen. Deze natuurrechtelijke benadering wil een 

rem zijn op de zogenoemd autonome wet van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. 

Hoe deze zelfverrijking ongedaan te maken? En waar ligt de grens tussen 

billijke rijkdom en exhibitionistische zelfverrijking? Daarop geeft noch de 

bijbel, noch Thomas van Aquino, noch John Ryan een direct antwoord. Dat is 

een kwestie van seculiere argumentatie en strijd. Eén ding is wel duidelijk: in 

onze moderne maatschappij geeft het geen pas, deze herverdeling over te 

laten aan de aalmoezen van de rijken. We hebben daarvoor een democratische 

overheid uitgevonden, die bijvoorbeeld via het middel van belastingen 

de hoge inkomens en bonussen afroomt en herverdeelt. Daarom zou Nederland, 

net als president Obama in de USA heeft gedaan, nieuwe progressieve 

belastingen op bonussen en hoge inkomens kunnen invoeren om een rechtvaardiger 

verdeling van de Wealth of Nations te realiseren. 

Gebaseerd op een rede, uitgesproken tijdens de studiedag ‘Wil God het kapitalisme 

wel?’ op 18 maart 2010 in Tilburg, georganiseerd door het Centrum voor Wetenschap 

en Levensbeschouwing in samenwerking met Luce, het Centrum voor Religieuze 

Communicatie. 

LITERATUUR 

Bos, W., De Derde Weg Voorbij. Eenentwintigste Den Uyl Lezing, gehouden 

op 25 januari 2010. 

Zie: media.rtl.nl/media/financien/rtlz/2010/Bos-Den-Uyl.pdf 

Bijbel: Statenvertaling, ed. Jongbloed, Heerenveen z.j. 

Delfgaauw, B., Thomas van Aquino; de wereld van een middeleeuwse denker, 

Kampen 1980. 

Lefebvre o.p., M., St. Thomas Aquinas, Summa theologiae. Latin text and english 

translation. Introductions, Notes, Appendices and Glossaries, vol. 

38. II, ‘Injustice’, 63-79, ed. Blackfriars in conjunction with Eyre & Spottiswoode 

en McGraw-Hill Book Company, Volume 38 Injustice (II,II 63- 

79), London en New York 1975. 

Vrijmoed o.f.m., G., Socialisme en katholicisme, Helmond 1928. 

[ 30 ]

Over de auteurs 

Drs. F.G. (Frank) Bosman is cultuurtheoloog en programmacoördinator van 

LUCE - Centrum voor Religieuze Communicatie dat verbonden is aan de 

Universiteit van Tilburg. Hij werd ‘meest spraakmakend theoloog van Nederland’ 

door zijn populaire werk over de rol van religie in de moderne media: 

gaming, popmuziek, film, moderne kunst, fantasy literatuur, science fiction 

en thrillers. 

Prof. dr. A.L. (Lans) Bovenberg is hoogleraar economie. Hij heeft sociaaleconomische 

expertise op een breed terrein. Hij houdt zich op dit moment vooral 

bezig met overheidsfinanciën, belastingen, pensioenen, vergrijzing, arbeidsmarkt 

en sociale zekerheid. Hij heeft ook expertise opgebouwd op het 

terrein van milieu-economie. Hij is oprichter van NETSPAR – een kennisnetwerk 

op het terrein van pensioenen en vergrijzing – en kroonlid van de 

SER. 

Prof. dr. S.C.W. (Sylvester) Eijffinger is hoogleraar Financiële Economie, 

Jean Monnet Hoogleraar Europese Financiële en Monetaire Integratie (namens 

de Europese Unie) en hoogleraar Europese Financiële Economie aan 

het CentER for Economic Research en Departement Economie aan de Universiteit 

van Tilburg. Voorts is hij via diverse internationale researchnetwerken 

betrokken bij het Europees monetair en budgettair beleid. 

Prof. dr. P. (Philip) Eijlander is sinds 21 november 2008 Rector Magnificus 

van de Universiteit van Tilburg. Sedert 1999 is hij hoogleraar Wetgevingsvraagstukken 

aan deze universiteit. Eerder was hij onder meer werkzaam bij 

de directoraten-generaal Wetenschapsbeleid en Wetgeving van het Ministerie 

van Justitie. 

[ 439 ]

Prof. dr. mr. B. (Bas) de Gaay Fortman is emeritus hoogleraar van het Institute 

of Social Studies en de Universiteit Utrecht. Van 1971 tot 1977 was hij lid 

van de Tweede Kamer als lijsttrekker en fractievoorzitter van de Politieke 

Partij Radikalen (PPR). In 1977 stapte hij over naar de Eerste Kamer, waarin 

hij tot 1991 zitting had. Onder zijn visiting professorships is de Mgr. Willy Onclin 

leerstoel in vergelijkend kerkelijk recht aan de KU Leuven. Hij heeft een 

preekconsent van de Protestantse Kerk in Nederland. 

Prof. dr. P.J.J. (Paul) van Geest is neerlandicus, filosoof en theoloog, en hoogleraar 

Kerkgeschiedenis en Geschiedenis van de Theologie aan de Tilburg 

School of Theology. Tevens is hij directeur van het CPO (Centrum voor Patristisch 

Onderzoek, eigendom van de Universiteit Tilburg en de Vrije Universiteit) 

en bijzonder hoogleraar Augustijnse Studies aan de faculteit der Godgeleerdheid 

van de VU. 

Prof. dr. J.J. (Johan) Graafland is hoogleraar economie en theoloog. Hij is 

gespecialiseerd in filosofie van de economie, economische ethiek, bedrijfsethiek 

en maatschappelijk verantwoord ondernemen, en in de christelijke 

visie op economie. Zijn onderzoek op het gebied van economische ethiek 

betreft de moraliteit van economische instituties, zoals marktwerking en de 

rol van de overheid. Als theoloog doet Graafland onderzoek naar de relatie 

tussen christelijke ethiek en economie. Daarnaast heeft hij verschillende 

empirische onderzoeken verricht naar de invloed van het geloof op maatschappelijk 

verantwoordelijk ondernemen. 

Ds. A.C. (Bram) Grandia is pastor, verbonden aan het IKON Pastoraat, 

en publicist. Hij studeerde theologie aan de VU (1967-1975) en was onder 

meer predikant in de Keizersgrachtkerk in Amsterdam. Hij heeft zich altijd 

actief ingezet voor het vredeswerk, met name in Kerk en Vrede. 

Dr. C.N. (Kees) de Groot studeerde sociologie en theologie, met als hoofdvak 

systematische theologie, en promoveerde in 1995 op een onderzoek naar de 

relatie tussen psychotherapie en religie. Als universitair docent aan de Universiteit 

van Tilburg doceert hij praktische theologie, kerkopbouw, pastoraat 

en Christianity in dialogue with the social and economic world. Trefwoorden wat 

betreft zijn onderzoeksactiviteiten zijn onder meer geestelijke verzorging, 

katholicisme en cultuur, spiritualiteit en vormen van religieuze gemeenschap. 

[ 440 ]

Prof. dr. G.A.F. (Staf) Hellemans is hoogleraar Godsdienstsociologie aan de 

Universiteit van Tilburg. Zijn expertise betreft onder meer het religieuze 

moderniseringsparadigma en de historische sociologie van de wereldreligies, 

met name van het katholicisme in Europa, de theorie van de godsdienstsociologie 

en een breed terrein van onderwerpen betreffende de raakvlakken tussen 

geloof en samenleving. Hij was in de jaren ‘70 en ‘80 actief in de Leuvense 

werkgroep Polekar (‘Politieke ekonomie en arbeid’). 

Dr. J.M. (Annemarie) Hinten-Nooijen is afdelingshoofd van het Academic 

Forum van de Universiteit van Tilburg en was eerder project manager bij het 

Center for Science and Values aan deze universiteit. Ze behaalde haar doctoraal 

in Filosofie en in Duitse Taal en Cultuur in Nijmegen en was als visiting researcher 

werkzaam aan universiteiten in Berlijn en Halle-Wittenberg. Academic 

Forum is de plaats binnen de Universiteit van Tilburg voor interdisciplinaire 

symposia, lezingen en debatten over actuele zaken in wetenschap, samenleving 

en het leven. 

Drs. E. (Elisa) Klapheck is rabbijn van de liberale leden van de joodse gemeente 

in Frankfurt am Main. Van mei 2005 t/m 2009 was zij rabbijn in 

Amsterdam van de progressieve joodse gemeente Beit Ha’Chidush (Huis van 

Vernieuwing). Ze studeerde politicologie, rechten en judaïstiek in Nijmegen, 

Hamburg en Berlijn en was in Duitsland lange tijd werkzaam als journalist. 

Zij behoort tot de sleutelfiguren van de tegenwoordige joodse vernieuwingsbeweging 

in Europa. 

Prof. dr. T.C.M.J. (Theo) van de Klundert was van 1964 tot 2001 hoogleraar 

algemene leer en geschiedenis van de economie aan de Universiteit van Tilburg. 

Van 1976 tot 2003 was hij als extern adviseur verbonden aan het Centraal 

Planbureau. Hij was gedurende enige tijd visiting professor bij de Radboud 

Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen, Stanford University, the 

University of California at Santa Cruz, en de Universiteit van Suriname. 

Trefwoorden in zijn wetenschappelijk oeuvre zijn onder meer: economische 

groei, internationaal economische betrekkingen, geschiedenis van de economie, 

en vormen van kapitalisme. 

Prof. dr. B.J. (Bart) Koet, diaken van het bisdom Haarlem-Amsterdam, is 

docent Nieuwe Testament en bijzonder hoogleraar Vroeg Christelijke Letterkunde 

aan de Universiteit van Tilburg. Hij was in het verleden onder meer 

[ 441 ]

werkzaam als gevangenispastor in de Bijlmerbajes en als docent aan diverse 

instellingen van hoger onderwijs, onder meer aan de Universiteit van Essen 

(Duitsland). ‘Interpretatie van verhalen’ is een constante in zijn onderzoek. 

Daarbij gaat het vooral om interpretatie van het Oude Testament in het 

Nieuwe Testament en om droomverhalen in religieuze tradities. 

Dr. P.J. (Piet) van Midden studeerde theologie en Semitische Letteren aan de 

VU en promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam. Als docent Hebreeuws 

verwierf hij bekendheid met originele lesmethoden die de toegankelijkheid 

van de Bijbelse taal belangrijk hebben verbeterd. Hij experimenteert 

onder meer met online onderwijsvormen. Een constante factor in zijn onderwijs 

en onderzoek is de directe, zintuiglijke confrontatie tussen de Bijbelse 

wereld en de wereld van nu. 

Prof. dr. ing. R.P.H. (René) Munnik is universitair docent filosofie aan de 

Tilburg School of Theology en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Twente 

namens de Stichting Thomas More. Zijn onderzoek betreft de betekenisverschuivingen 

van de christelijke religiositeit binnen de technologische cultuur. 

Hij richt zich vooral op verbanden tussen de vertechnisering van de laatmoderne 

cultuur en ontwikkelingen als secularisering, fragmentering en individualisering, 

en op de mate van openheid naar transcendentie van de hoogtechnologische 

cultuur. 

Dr. G.M.J. (Vefie) Poels is specialist op het gebied van de recente geschiedenis 

van het Nederlands katholicisme. Aan de Universiteit van Tilburg schrijft 

ze de biografie van kardinaal Willem Marinus van Rossum CSsR (1854-1932). 

Daarnaast is ze als redacteur van de Bibliografie Katholieke Nederlandse 

Periodieken verbonden aan het Katholiek Documentatie Centrum 

in Nijmegen. 

Prof. dr. M.J.H.M. (Marcel) Poorthuis studeerde muziek en theologie en is 

hoogleraar Interreligieuze Dialoog aan de Universiteit van Tilburg. Hij promoveerde 

op een studie over de joodse filosoof Levinas. Hij is betrokken bij de 

dialoog tussen Islam, Jodendom en Christendom. Samen met Theo Salemink 

schreef hij in de jaren 2000-2010 standaardwerken over de beeldvorming 

van Jodendom, Boeddhisme en de Islam in Nederland in de 19de en 20ste 

eeuw. Hij is redacteur van de internationale serie Jewish and Christian Perspectives. 

[ 442 ]

Mr. O. (Omar) Salah is als advocaat werkzaam bij De Brauw Blackstone 

Westbroek te Amsterdam. Hij is tevens als promovendus verbonden aan de 

Universiteit van Tilburg, waar hij een proefschrift schrijft op het terrein van 

islamitisch financieren vanuit een privaatrechtelijk perspectief. Hij is als 

gastdocent en visiting researcher onder meer werkzaam geweest aan de universiteiten 

van Leiden en Maastricht, Oxford en Melbourne, Australië. 

Prof. dr. H.A.A. (Harrie) Verbon is hoogleraar Openbare Financiën aan de 

Universiteit van Tilburg. In het verleden werkte hij bij beide Amsterdamse 

universiteiten en was hij verbonden aan de Nederlandsche Bank. Zijn publicaties 

beslaan een breed terrein dat het onder meer het overheidsbeleid inzake 

sociale zekerheid, pensioenen, staatsschuld, solidariteit tussen generaties, 

zorgverzekeringen en uitkeringen betreft. Het welzijn van burgers en de 

ethische vragen die hierbij betrokken zijn is een belangrijk thema in zijn 

werk. 

Dr. T.R.A.M. (Theo) Wagenaar studeerde sociale wetenschappen aan de Universiteit 

van Amsterdam en is naderhand samen met mw. dr. R.R.R. Huijsman-Rubingh 

aldaar gepromoveerd aan de Economische Faculteit, op de 

organisatie van de jeugdgezondheidszorg. Hij werkte bij de VNG als senior 

consultant en heeft een aantal politieke functies vervuld. Momenteel werkt hij 

als promovendus aan een onderzoek onder auspiciën van de Universiteit van 

Tilburg. 

Prof. dr T.W.A. (Theo) de Wit studeerde theologie en filosofie te Nijmegen. 

Sinds 1986 is hij als Universitair Docent sociaal-politieke filosofie en 

cultuurfilosofie verbonden aan de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht, 

vanaf 2006 aan de Universiteit van Tilburg. Sinds september 2009 is hij 

daarnaast bijzonder hoogleraar ‘Vraagstukken geestelijke verzorging in justitiële 

inrichtingen’, en directeur van het Centrum voor Justitiepastoraat (CJP) Zijn 

oratie was getiteld Dies Irae. De secularisering van het Laatste Oordeel, Tilburg, 

2010. Zijn huidige aandachtsvelden zijn democratie en macht, politiek en 

religie, en vragen rond geestelijke verzorging, straf en gevangenis. 

Dr. Abraham de Wolf is advocaat, verbonden aan de Rechtsanwaltskammer 

Karlsruhe, en specialist in Informatietechnologie en Recht, Arbeidsrecht en 

vraagstukken inzake copyrights. Hij studeerde rechten in Heidelberg en 

Internationaal Economierecht van de Europese Unie in Amsterdam. Hij is 

[ 443 ]

adviseur van diverse internationale organisaties op het gebied van software. 

Ook is hij verantwoordelijk voor de economische politiek binnen een werkgroep 

van joodse sociaaldemocraten. 

[ 444 ]

Index op bijbelplaatsen 

GENESIS 

2:26-27 21 

3 11 

4:1-8 287 

13:2 334 

18:22-33 342 

22 268 

23:1-20 343 

23:11 343 

23:15 343 

23:16 345 

25:25 e.v. 276, 287 

27:11 287 

27:14 e.v. 287 

30: 25-43 344 

38:16 344 

41:25-57 346 

EXODUS 

3:8.17 338 

13:5 338 

22:24 329 

30:13 345 

33:3 338 

38:26 345 

LEVITICUS 

17-26 398 

20:24 338 

25:14 329 

25:25 276 

25:37 329 

27:30 335 

[ 455 ] 

NUMERI 

8:21-25 335 

13:27 338 

14:8 338 

16:13-14 338 

DEUTERONOMIUM 

6:3 338 

8:3 410 

11:9 338 

13:6 402 

14:22-28 335 

23: 20-21 330 

26:9.15 338 

27:3 338 

31:20 338 

JOZUA 

7:21 347 

RICHTEREN 

8:23 343 

15:1 344 

2 SAMUEL 

24: 21-25 343 

1 KONINGEN 

5:10 350 

10:1-4 349 

10:7 349 

21 343 

16:31 349

2 KONINGEN 

5:1-27 347 

11:32 349 

JOB 

1:15 349 

6:19 349 

PSALMEN 

7:8-9 400 

17:8b-11 293n4 

31:12-14 293n4 

35:17-21 293n4 

82:1-2 400 

86 56 

89:14 251 

146:7-8 401 

SPREUKEN 

20:14 342 

JESAJA 

8:23 339 

32:6 251 

33:15 252 

58:6 397 

60:6 349 

61:1-2 397, 401, 414 

65 249, 251 

JEREMIA 

42:14 347 

KLAAGLIEDEREN 

5:6 347 

EZECHIEL 

27:22 349 

HOSEA 

6:6 64 

MATTHEÜS 

5:22 276n6 

[ 456 ] 

6:4 278 

6:20 60 

6:24 56 

6:25-26 65 

6:30-33 60 

7:24-26 65 

10:16 60 

10:34-36 294 

12:7 64 

16:24-26 66 

19:24-25 22 

LUCAS 

2:11 407 

4:14-21 395-6 

4:14-30 407 

4 :18-19 397, 408, 409 

414 

4:22 402 

5:26 407 

13:16 406n14 

13: 32-33 407 

14:12 278 

15:11-32 344 

16:1-13 364 

16:8 60 

16:10-12 369 

19:1-10 406n14 

19:17-19 70 

23:34 293 

23:43 407 

JOHANNES 

1:14 257 

15:11-12 62 

15:25 293 

17:3 62 

ROMEINEN 

7:15 59 

8:15-17 70, 84 

12:20 414

1 KORINTIËRS 

3:12-15 83 

7:31 414 

13:3 63 

2 KORINTIËRS 

4:7 67 

11:32 349n22 

5:16 414 

GALATEN 

5:20 83 

6:5 83 

6:7-10 62 

8:1 83 

EFEZIËRS 

1:4-6 71 

FILIPPENZEN 

2:3 83 

3:10 67 

4:16-17 67 

[ 457 ] 

TITUS 

1:3 408 

HEBREEËN 

4:1-8 408 

11:6 67 

12:2 64 

12:10 65 

1 PETRUS 

4:10-11 73 

JACOBUS 

3:17 252 

5:11 84 

1 JOHANNES 

4:7-8 62 

4:10 68 

4:16 62 

4:18 62 

4:20-21 75

Index op namen en zaken 

Abraham 230, 268-269, 337, 342- 

344, 406, 416 

Achab, koning 349 

Achterhuis, Hans 49, 50, 210-211, 

215, 222-225, 296-301, 310-213, 

322 

acquisitive society 232, 254 

Adam en Eva 22, 216, 218 

Adler, Johannes 144, 156, 157, 159, 

162-165 

agape 83 

altruïsme 44, 80, 82, 105, 211, 221- 

223, 225 

Amsterdam, Wereldraad van Kerken 

(1948) 234, 241, 242 

Angelsaksisch model 310, 311, 424 

‘animal spirits’ 160, 161 

anticommunisme 200, 201 

antimodernisme 188 

antisemitisme 188-189 

Aquino, Thomas van 22-24, 26, 29- 

30, 142, 143n3, 145, 188, 272, 

361, 431 

arbeid, passim 

Aristoteles 26, 50, 141, 142, 213, 361, 

377n1 

armoede 22, 24, 28, 42, 74, 100, 119- 

121, 212 236-237, 243, 251, 263, 

315-316, 413, 416 

Augustinus 67, 92-93, 158, 161 

autarkie 71, 74, 335, 341 

Assyrië 339-340, 347 

Averroës 377 

Avot de Rabbi Natan 277n10 

[ 458 ] 

Babylonië 328, 339-340 

bai al-dayn 380, 385, 386, 388 

banken, banksysteem 27, 28, 52, 53, 

97, 104, 115, 134, 135, 224, 263, 

304, 313, 317, 327, 330, 332, 333, 

356, 360n12, 374, 382, 433 

Barth, Karl 407-409, 414n16, 

415 

Bataille, Georges 260-261 

Bawa Kama 331 

Bawa Mezia 329-332 

bedéling 270 

behavioral economics 104, 105, 435 

belastingstelsel 41, 43, 256 

belastingethiek 304 

belastingmoraal 304 

beloningencultuur 318 

Benedictus XVI 114, 115, 122, 124, 

131, 132, 133, 135-137, 427 

Bergrede 56, 60, 61, 62, 65, 275, 

276n6, 277, 278 

Bernanke, Ben 28 

Biel, Gabriël 141-164 

BioShock (computerspel) 210-212, 

216-225 

boer, boerderij, boerenleven 316, 338, 

342, 350, 404, 410 

bonum commune 120, 156, 221, 319 

Bos, Wouter 20 

Canberra, Wereldraad van Kerken 

(1991) 247 

Cardenal, Ernesto 404-405

Caritas in Veritate (2009) 114, 115, 

124, 131, 132 

Centesimus Annus (1991) 115, 120, 

121, 127, 132, 136 

christendom 210-225, 231n1, 234, 

285, 291, 293n5, 294, 299, 

255, 358, 360, 416 421, 422, 

424, 425, 428, 436 

Chrysostomos, Joannes 230 

civil society 115, 118, 122, 125, 135-138 

Cobbenhagen, M.J.H. 12, 14-16, 306 

collectivisatie (productiemiddelen) 

117 

collectivisme 120, 213, 215 

commerciële revolutie (13de eeuw) 

31, 142 

communisme 188, 201, 206, 207, 

211, 219-221, 223, 238, 241, 

258, 425 

Congregatio de Propaganda Fide 166, 

172n7, 174, 176-182 

consumentisme 81 

consumptie 232, 233, 238, 260, 309, 

361, 432 

coordinated market economies 42, 46 

Credo 354-355 

criminaliteit, economie-gerelateerd 

315, 317 

crisis 

– Grote Depressie jaren ’30 40, 48, 

101, 108, 235 

– Kredietcrisis (2008) 74, 93, 96-99, 

103, 108, 210 

– Eurocrisis (2010) 96-98, 317 

Damascus 31, 339, 342, 347 

David, koning 66, 343n11, 407 

Degrelle, Léon 188, 189, 192, 194, 

207n15 

democratie 34, 40-42, 53, 189, 207, 

234, 236, 240, 245, 256, 259f 

depressie, zie crisis 

‘Derde Weg’ 10, 20, 239, 420, 422, 

424, 425 

[ 459 ] 

Derrida, Jacques 260, 269, 270 

do ut des principe 268, 269, 278 

double bind 284 

duurzaam(heid) 15, 134n20, 135, 247, 

250 

dystopie (anti-utopie) 310 

economie 

– institutionele 303, 307 

– politieke 42, 303, 307, 435 

– voorspellende waarde van 99 

– (als) wetenschap 99-109, 303-306 

‘economische theologie’ 303, 306 

economische vrijheid (economic liberty) 

19, 126, 130, 411, 417 

egoïsme 62, 77, 80, 83, 87, 93, 210, 

214, 222- 225, 233, 248, 312, 

352, 399 

eigen belang, eigenbelang, welbegrepen 

- 5, 51, 62, 66-67, 74, 78- 

94, 105-106, 125-130, 138, 160, 

211, 233, 248, 267-268, 271, 

277, 301, 307-309, 312, 315, 318, 

347, 427, 434 

Egypte 200, 339, 340, 346-348 

electrum 345 

Ellul, Jacques 411-415 

Erasmus van Rotterdam, Desiderius 

142, 144, 157, 158 

Evanston, Wereldraad van Kerken 

(1953) 242 

falsitas, falsarius 147n15, 153-156 

feodaliteit, feodale machtsverhoudingen 

25, 32, 47, 142 

financiële markten 27, 98, 119, 328, 

379 

Freire, Paolo 240, 244 

Friedman, Milton 20, 49, 211, 258, 

309, 311 

fudge factor 160, 161 

Fukuyama, Francis 54 

fundamentalisme 416

geitenbokje (betaalmiddel) 344n12 

geld, passim 

geldhandel 150, 152, 160, 313 

Genade 150, 152, 160, 313 

Genadejaar 395-412 

gerechtigheid 12, 61, 65, 118, 187, 

223, 229, 231, 232, 234, 238, 

239, 244, 245-247, 250-251, 

271-272, 275, 399, 403, 410 

geschenk 136, 155, 252, 265, 267-281, 

347-349 

geweld 117n1, 127, 183, 199, 205, 

207, 215, 216, 221, 242, 258, 

282-299, 398, 427 

gewichtseenheden (OT) 345 

gharar 374, 375, 377, 380, 381, 385, 

391, 392 

gift, gave 260, 268, 270, 274, 276, 

278, 280 

gilden 32 

Girard, René 282f, 427 

globalisering 116, 118, 119, 122, 124, 

132, 134-137, 435 

Glorious Revolution 32 

goud 153, 275, 331, 334, 343n11, 344- 

345, 347, 348, 349, 358 

Gouden Kalf 10, 22, 280 

greed 28, 259, 270 

groei, economische 31, 33, 40, 50, 

92, 105, 106, 379, 437 

grondstoffen, z. ‘zeldzame aardes’ 

Grote Verzoendag 398, 399-402, 

408 

halal 376, 386, 391 

handel, passim 

handelswegen 349 

Hayek, Friedrich von 20, 27, 49, 

258, 309 

hedonisme 80, 81, 83 

Hergé (ps. Georges Rémi) 187, 190, 

192, 193-200, 202, 204, 207, 

208 

Hermus, Adrianus 167, 170, 171, 172, 

[ 460 ] 

175, 177-181 

Hobbes, Thomas 261, 264, 285, 288 

Hoekendijk, J.C. 413-415 

homo economicus 59, 84, 87, 89, 128, 

305, 308, 321 

hongersnood 31, 315, 316, 402 

hout, handel in 346-350 

human capital 51 

Humanisme 142, 143, 156-162 

ICT crisis 40 

ideologiekritiek 22 

ijarah 382-390 

ijarah-wa-iqtina 382, 384 

imago Dei (mens als –) 21-23, 432 

importsubstitutie 31 

industrialisatie 32, 120, 126-128, 233 

Industriële Revolutie 32, 37, 40, 187 

inkomensmaximalisatie 100 

invisible hand, z. ‘onzichtbare hand’ 

Israël 75, 330-332, 336, 342-350, 353, 

395, 396, 399, 402, 403, 409, 

410, 414, 415 

Israel ibn-al-Nakawa 275, 280 

Jeruzalem 335, 339-343, 349, 406 

jezuïeten 166-183 

Jezus Christus passim 

– gelijkenissen en leer van 76, 360, 

365, 385, 391 

– kruisdood van 67, 406 

Jobeeljaar, zie Jubeljaar 

joden, jodendom 11, 188, 189, 191, 

201, 203, 207, 208, 274, 291, 

328, 329, 331, 365, 402, 412, 

413, 421, 425, 427 

Johannes Paulus II 120, 121, 127, 

130, 131, 134 

Jubeljaar 395, 398-416 

Jung, C.G. 199 

Kanaän 338n1, 339-341, 345, 348 

Kant, Immanuel 61, 82

kapitaal(markt) 45, 47, 313, 375, 385, 

387 

kapitalisme (capitalism) passim 

karavaanroute 339 

Katholieke Sociale Leer 13, 20, 23, 25, 

114, 115, 120, 122, 126, 130, 131, 

243, 244, 303, 422-425, 432, 

433, 435, 437 

kern imputs 37 

Keynes, John Maynard 48-50, 101, 

102, 106, 161, 362 

keynesiaanse modellen, theorieën 

101, 102, 309 

kleptocratie 257 

koinonia 

Kok, Wim 23, 28, 29 

krediet/credo 355 

krediet, kredietverlening, -verstrekking 

97-98, 123, 260-263, 313, 329, 

333, 355, 358, 377-378, 384 

Kuyper, Abraham 22 

Lega Apostolica 166, 172, 176 

Leo XIII, paus 231, 235, 426 

Levinas, Emmanuel 271, 279, 415, 

416 

Lewis, C.S. 61, 68 

liberal market economies 46 

liberalisering 27, 38 

Locke, John 51, 52 

Lucebert 256 

Luther, Maarten 160, 358, 366, 

407n15, 415 

macro-economie 48, 49, 57, 71-74, 

101-106, 300, 310, 353 

Maimonides 272-278, 399n5, 427 

Mammon 

– als Antichrist of vijand 10, 105, 183, 

186, 202, 205, 231, 303, 422 

– Bijbels 10, 13, 56, 364-370 

Marx, Karl, marxisme 10-12, 33, 25, 

42, 47, 48, 49, 119, 223, 232, 

238, 244, 258, 260 

[ 461 ] 

massaproductie 37, 39 

Mauss, Marcel 269, 275, 277, 280, 

mayseer 381 

McCloskey, Deirdre 359, 360, 364 

meerwaarde, (z. ook Sjevach) 69, 331- 

337 

mensenoffers 105, 106 

mensenrechten 26, 52, 239, 317, 433 

Mercier, Kard. D. 188-190, 196 

milieu(problematiek) 52, 133n18, 135, 

186, 187, 296, 304, 306, 315- 

317, 336, 409 

mimesis, mimetische begeerte 285, 

287, 289, 290, 294 

missie, missiewerk 166-183 

missieverenigingen, Missievereenging 

167-170, 174, 176, 179, 181 

missionerende orden 168, 181 

misstanden, economie-gerelateerde 

126, 130, 132, 301, 315, 319 

Moderne Devotie 142f 

monetarisme 101 

Mozes 219, 229-232, 251- 253, 415, 

432 

mudarabah 382, 383, 388, 391 

munt(en) 98, 114, 145, 147-160, 202, 

270, 274, 298, 331, 345, 358, 

404, 415 

– integriteit materiaal, gewicht en 

vorm 159 

Musharaka 382, 383, 388, 391 

Muskens, bisschop T. 23 

Naastenliefde 117, 271-272, 274, 277, 

279 

Nairobi, Wereldraad van Kerken 

(1975) 237, 244 

narrativiteit, ‘narratieve economie’ 

218, 352, 359, 363, 370, 434 

natural states 32, 33 

neoklassieke theorie 20, 35, 100, 303, 

305, 307-311, 321, 434, 435 

neoliberalisme 49, 327, 328, 332, 333, 

434

‘neo-natuurlijke theologie’ 212 

New Deal 26, 40 

Nietzsche, Friedrich 213, 220, 260, 

261, 278, 283 

Nozick, Robert 258 

Obama, Barack H. 30, 211 

Objectivisme 8, 211, 213, 214 

Ockham, W. of, ockhamisme 143, 

145 

Offer 260, 262, 268-270, 286-291, 

294-302, 305, 310, 318, 399, 

427 

Oikonomos 366 

Onbaatzuchtigheid 11, 64, 136, 267, 

270, 271, 279 

Ontkerkelijking 188 

‘onzichtbare hand’ 9, 19, 22, 79, 86, 

91, 92, 125, 128-129, 132, 361, 

423 

Oorlog 27, 40, 43, 48, 68, 100-103, 

146, 168, 189, 190, 197, 198, 

201-205, 207, 216, 231, 241, 

248, 259, 264, 285, 287, 295, 

298, 341, 425, 434 

Oosterhuis, Huub 211, 223 

open access order 33, 434 

Oresme, Nicolaas van 142, 144, 145, 

148, 149, 152 

Origenes 158 

Osservatore Romano 186, 208 

overheid, ingrijpen van - 38, 107, 121, 

310 

Oxford, Wereldconferentie van (1937), 

231, 232, 235, 236, 237n4, 238, 

241 

papyrus, handel in 346 

parabel 352, 366-367, 434 

Pascal, Blaise 68 

Paternalisme 44 

Pecunia 26, 148, 344 

Pharmakon 268, 299 

pharmakos, z. ook zondebok 288 

[ 462 ] 

Phoenicië 346, 349 

Pirke Avot 278 

Pius XI 119, 120, 126, 231, 425, 428 

Plato 48, 143, 190, 283, 288, 361, 363 

Plutocratie 34, 35 

Politiek 19, 25-29, 32-35, 40, 42-44, 

50, 53, 96, 98-99, 106, 118, 

127, 135-136, 156, 169, 185, 

190-191, 194, 196, 201-202, 

206, 208, 210, 214, 219, 222- 

225, 239-243, 248, 256, 260- 

262, 265n6, 279n12, 284, 302- 

303, 307, 309, 316, 318, 321, 

333, 346, 350, 352, 356, 359n11, 

363, 405, 411-416, 434, 435 

– ingrijpen in economie, z. overheid 

Popper, Karl 268 

Populorum Progressio (1967) 115, 123, 

126, 132, 134, 221 

Porto Alegre, 9e Assemblee Wereldraad 

van Kerken (2006) 247, 

250 

Potlatch 269, 275, 280 

Preferentietheorie 48, 79, 81, 308 

Productie 27, 31, 32, 35, 37, 39, 43, 

49, 51, 72, 107, 117, 125, 128, 

133-134n20, 222, 232-235, 238, 

243, 248, 261, 296-297, 302, 

308, 309, 311, 316, 317, 334, 

386, 429, 432 

Qimar 381 

Quadragesimo Anno (1931) 115, 119, 

125, 126, 231, 425, 428 

Qumran 400, 402 

rabbijnen, rabbijns 203, 306, 275, 

276, 327-336 

Rand, Ayn (ps. Alissa Rosenbaum) 

82, 210-217, 222-225, 310, 352 

rationaliteit, ratio 14, 57, 59, 60, 79, 

80, 82, 84, 8, 89, 90, 91, 103, 

104, 125, 128, 129, 140, 161, 

220, 222, 267, 294, 302, 306-

309, 314, 353n2 

real-business cycle 101 

Rechten van de Mens, Universele 

Verklaring (1948) 114, 239, 

242, 249, 250, 304, 431 

Religiekritiek 22 

Rente 98, 123, 144, 147, 314, 329-334, 

374-392 

Renteverbod 329-332, 374-392 

Rentmeester 60, 366, 370, 434, 465 

Rerum Novarum (1891) 21, 26, 114- 

116, 118-120, 125, 138, 187, 231, 

235, 424 

responsible society 234, 239-242, 254, 

425 

riba 374-381, 384-388, 391-394 

riba al-fadl 377-379 

riba al-jahiliyya 377-379 

riba al-nasi’a 377-379 

rijnlandkapitalisme 190 

Rijnlands Model 41, 46, 47, 425 

rivaliteit(sstrijd) 11, 284-287, 295, 

296, 298, 279 

rivieren, rivierculturen 7, 291, 340 

Rorty, Richard 262, 266 

Rossum, kard. W.M. van, CSsR 166- 

184 

Ruil, ruilen 7, 72, 108-109, 125, 136, 

141, 152, 159, 198, 233, 260, 

267-282, 331, 341, 427-428 

ruilhandel, ruilmiddelen 152, 159, 

279, 298, 312, 331, 344, 345, 

348, 378, 380 

ruilwaarde 298, 331 

Ryan, A. 216, 217, 218, 221, 222 

Ryan, J.A. 25, 26, 30 

Sabbatsjaar 398, 408 

Salomo, koning 343, 349, 350 

Sao Paulo, Wereldconferentie van 

(1987) 237 

Schaarste 11, 25, 48, 57, 74, 100, 216, 

297, 298, 299, 302 

[ 463 ] 

Schepping, 7, 75, 91, 94, 143, 187, 

211, 234, 236, 237, 245-247, 

303 

Scheppingstheologie 26 

Scholastiek 26, 142-146, 148, 157- 

159, 162, 163, 165, 431 

schuld(en), schuldeiser, schuldencrisis, 

schuldproblematiek, overheiddschuld 

74, 98, 118, 123, 

259, 260, 330, 353, 360, 364- 

365, 367, 368, 390, 392, 395n1, 

395-396, 399, 400, 409, 413, 

415, 433 

Schumpeter, Joseph 47, 48, 49, 51, 

308 

scout(s) 190, 207 

Seba, koningin van 349 

Sedláček, Tomáš 113, 114, 115, 139, 

301, 323, 353, 360n12, 360-364, 

372, 434 

shareholder(s), shareholdermodel 

133, 134 

Shari’a 380n2, 394 

Simson 344n12 

Sjevach, ‘meerwaarde’ 331, 332 

Slavernij 52, 315, 410, 412, 413, 415, 

416 

Slijpen, Aloysius, S.J. 166-184 

Sloterdijk, Peter 224, 226, 256-261, 

263-266, 427 

Smith, Adam 9, 51, 78-79, 86-90, 91, 

91n3, 93-95, 106, 128-129, 

129n15, 132, 140, 165, 232, 234, 

254, 296, 36n6, 360, 362, 423 

Soberheid, soberheidsideaal 29 

sociaal-katholicisme 186-188, 191, 

195, 199, 200, 203, 206, 208 

sociale rechtvaardigheid 97, 108, 19, 

126, 126n10, 131, 234, 249, 

262, 433 

socialisme 22, 44, 47, 50, 116-117, 

120, 122, 132, 187-188, 211, 238- 

241, 244, 246, 248, 253, 258, 

352, 423-434

solidarisme 187, 207 

solidariteit 44, 50, 121-122, 124, 

124n7, 131, 135-136, 138, 188, 

243, 265, 265n6, 271, 289, 

297, 331, 335, 336, 373, 424 

Sölle, Dorothée 395, 396, 415, 417 

Speculatie 37, 126, 134, 134n20, 313, 

314, 318, 381 

Spufford, Francis 31, 55, 165 

stakeholder(s) 52, 116, 133, 134 

Stoïcijnen, Stoa, stoïsch 61, 90 

Stuart Mill, John 262 

Subsidiariteit(sbeginsel) 113, 115, 119- 

125, 130-131, 135-137, 185, 244, 

432, 433 

sukuk 380, 384-390, 391 

sukuk-al-ijarah 385-388, 390 

sympathy (Adam Smith) 87, 88, 90, 

130 

Talmoed 272, 274, 276-277, 281, 

327-332, 335-337, 427 

taoïsme, Tao 199 

Technologische Revolutie. technologie, 

technologische vooruitgang 

35-42, 47, 49, 54, 232, 

243, 334, 443 

Telos 48 

Tempel 275, 335, 343n10, 346-348, 

399, 406 

tempelbelasting, zie ‘vertienen’ 

Thomas van Aquino 22-26, 29-30, 

142-143, 145. 188, 272, 361, 431 

Thomése, F. 256, 263 

Tora 272, 327, 329-330, 335-337, 411, 

416, 427 

Trocmé, André 403, 405-407, 415, 

417 

trouw 328, 365, 415, 467 

Trust 114, 354n4, 356, 357, 371, 386, 

tsedaka, tsaddikim 274, 275 

Tübingen 142, 143, 144n6, 163, 164, 

165, 372 

[ 464 ] 

Utopie 49, 2111-216, 222-225, 249, 

310, 322, 415, 424 

vaderhuis (beet’av) 341 

valsemunterij 145-148, 153-154, 157, 

160 

vee, veeboeren, veehandel 338n1, 341, 

344-345, 344n12 

verdienste 48, 268, 318 

‘verlossing’ (van schuld) 43, 223, 328, 

399, 400, 408 

‘vertienen’ 335-336 

Vertrouwen 9, 11, 59n2, 67, 72, 74, 

77, 91, 97, 104, 107, 119, 132, 

135, 137, 161, 202, 263, 295, 

313, 314, 321, 352, 354-358, 367, 

369, 370, 402, 426 

Verzorgingsstaat 13, 25-26, 41, 43, 

44, 118, 121, 121n3, 258, 259, 

264, 309, 424, 432 

Voorzienigheid 78-79, 89, 91-92, 

200 

Voragine, Jacobus de 275 

Vrijmoed o.f.m., G. 23-24, 26 

Wagenknecht, Sahra 51, 53, 55 

Wallez, N., priester 189, 194, 196, 

198 

Watertekorten 316 

Wederkerigheid 11, 135, 267, 269- 

272, 275, 277-278, 280 

welbegrepen eigenbelang, z. eigenbelang 

welfare state, z. verzorgingsstaat 

welvaart 19, 27, 48-49, 57, 72-73, 87, 

92, 94-96, 105-108, 121, 131, 

142, 11, 233, 301-302, 309-312, 

316, 376, 379, 415 

werkgelegenheid 42, 49-50, 106, 

130-131, 235, 311 

werkloosheid 27, 41-42, 50, 103, 116, 

120, 235, 315-316

winst- en verliesdeling (isl.) (z. ook 

mudabaraka en musharaka) 

382 

woeker 26, 117, 144-145, 147, 235, 

251, 315, 329, 377-379 

Yoder, John Howard 405-406, 417 

Zakat 376 

‘zeldzame aardes’, (schaarse) grondstoffen 

328, 334-335 

Zelfopoffering 63, 68, 85-86 

[ 465 ] 

Zelfverrijking 28-30, 130, 329, 370, 

415 

Zenboeddhisme 199 

Zilver 331, 343-345, 347, 348, 358 

Žižek, Slovoj 50, 55 

Zonde 22, 146, 150-151, 156, 197, 

199, 218, 220, 222, 237, 328, 

407, 429 

zondebok(mechanisme) 287-288, 

291-295, 299 

zorgverzekering 106-107

Uit het fonds van Parthenon is eveneens verkrijgbaar: 

WINNAAR VAN DE GOUDEN EREPENNING VAN HET TEYLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP: 

Lotus in de lage landen, de geschiedenis van het boeddhisme in Nederland. 

Beeldvorming van 1840 tot heden, Marcel Poorthuis en Theo Salemink, 

ISBN 9789079578054, 384 pag., € 29,90 

Rond de crisis. Reflecties vanuit de Girard Studiekring, Michael Elias en 

André Lascaris (red.), ISBN 9789079578320, 284 pag., € 22,90 

Zelf zorgen voor je ziel. De actualiteit van christelijke spirituele centra, Kees 

de Groot, Jos Pieper en Willem Putman (red.), 200 pag., Utrechtse Studies 

XVII, ISBN 9789079578498, € 24,90 

Handboek jongeren en religie. Katholieke, protestantse en islamitische 

jongeren in Nederland, Monique van Dijk-Groeneboer (red.), Utrechtse 

Studies XIV, ISBN 9789079578184, 224 pag., € 29,90 

Korte verhandeling van God, de mens en zijn welstand, Benedictus de 

Spinoza, Parallelle uitgave, Ed. Koops, ISBN 9789079578-351/-368, 

324 pag., € 29,90/ € 39,90 

Thomas van Aquino. Preken over de Geloofsbelijdenis. Over de geloofsartikelen 

en de sacramenten, vertaling Jörgen Vijgen (red.) e.a., 160 pag., 

ISBN 9789079578535, € 17,90 

Thomas van Aquino. Een inleiding tot zijn leven en denken, Leo Elders, 

ISBN 9789079578436, 240 pag., € 22,90 

Hoe boeddhistisch is christelijke spiritualiteit? Het bewustzijn volgens 

Augustinus en het Boeddhisme uit zijn tijd, Hessel Posthuma, 328 pag., 

ISBN 9789079578467, € 26,90 

The Diversity of Earliest Christianity. A Concise Guide to the Texts and 

Beliefs of Jewish Followers of Jesus, Pauline Christians, and Early Christian 

Gnostics, Gerard Luttikhuizen, ISBN 9789079578-412 (Epub: -429), 

184 pag., € 16,99 

God = op. Paulus, profeet van het wereldeinde. Een agnostisch commentaar op zijn 

brieven, Willem van Hoorn, ISBN 9789079578542, 430 pag., (najaar 2013) 

Salafisme, Martijn de Koning, Joas Wagemakers en Carmen Becker, 

ISBN 9789079578504 (najaar 2013) 

www.uitgeverijparthenon.nl

Vrienden met de mammon - Uitgeverij Parthenon

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?