Joods leven - Uitgeverij Parthenon
Joods leven - Uitgeverij Parthenon
Joods leven - Uitgeverij Parthenon
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Joods</strong> <strong>leven</strong><br />
Thuis en in de synagoge<br />
[ 3 ]<br />
Edward van Voolen<br />
Par thenon
[ 4 ]<br />
<strong>Uitgeverij</strong> <strong>Parthenon</strong><br />
Eikenstraat 39, 1326 AG Almere<br />
www.uitgeverijparthenon.nl<br />
In samenwerking met het<br />
© 2011 E. van Voolen, © <strong>Uitgeverij</strong> <strong>Parthenon</strong>.<br />
Vijfde herziene editie. Alle rechten voorbehouden.<br />
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan, dient<br />
men de wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting<br />
Reprorecht te Hoofddorp (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van<br />
gedeelte(n) uit deze uitgave in readers en andere compilatiewerken dient<br />
men zich tot de uitgever te wenden.<br />
Afbeelding omslag: Portret van een joods jongetje door Isidor Kaufmann<br />
(1853-1921), ca. 1900, olieverf op paneel, © Collectie <strong>Joods</strong> Historisch<br />
Museum, Amsterdam.<br />
OMSLAG: Löss grafisch ontwerpers, Amsterdam<br />
TREFWOORDEN: Jodendom<br />
NUR: 716<br />
ISBN | EAN: 978 90 79578 290
WOORD VOORAF 7<br />
I. JOODSE FEESTDAGEN<br />
1. Inleiding 13<br />
Het ontstaan van de joodse kalender<br />
2. Sjabbat, de wekelijkse feestdag 16<br />
Werkonthouding, Sjabbat maken<br />
3. Pesach (Pasen) 21<br />
Bijbels begin, viering<br />
4. Omertijd en Sjavoeot (Wekenfeest) 25<br />
Lag ba-omer, Sjavoeot, viering<br />
5. Soekot (Loofhuttenfeest) 28<br />
Loofhut, Loelav, Hosjana Raba, Slotfeest, Simchat Tora<br />
6. Rosj Hasjana (Nieuwjaar) 32<br />
Wanneer en hoe vier je Nieuwjaar, Sjofar, Tasjlich<br />
7. Jom Kipoer (Grote Verzoendag) 36<br />
Zonde, Verzoening, Kol Nidree, verloop van de dag<br />
8. Chanoeka (Inwijdingsfeest) 41<br />
Lichtfeest, betekenis<br />
9. Toe Bisjvat (Bomenfeest) 43<br />
10. Poeriem (Lotenfeest) 45<br />
Het verhaal, het feest, betekenis<br />
11. Vastendagen 48<br />
9 Av, Jom Hasjoa<br />
12. Israels Onafhankelijkheidsdag 50<br />
13. Kalender van joodse feest- en vastendagen 52<br />
[ 5 ]
[ 6 ]<br />
II. SYNAGOGE EN EREDIENST<br />
1. Eerste verkenning 55<br />
2. Inrichting van de synagoge 58<br />
De Torarol, Toraversieringen, de ark, de verhoging,<br />
de vrouwenafdeling, de synagoge en joodse symbolen<br />
3. Liturgie 64<br />
a. Ochtendlofzeggingen, Talliet, Tefilien 65<br />
b. Verzen van lofzang 70<br />
c. Sjema 71<br />
d. Hoofdgebed 76<br />
e. Smeekbeden, Halleel 80<br />
f. Toralezing, Toradienst 80<br />
g. Afsluitende gebeden, Alenoe, Kaddiesj 85<br />
4. Het gebedenboek 91<br />
III. LEVENSCYCLUS EN DAGELIJKS LEVEN<br />
1. Geboorte 95<br />
2. Volwassen worden 98<br />
3. Huwelijk 99<br />
Scheiding<br />
4. Rouwgebruiken 103<br />
De eerste rouwfase, de begrafenis, de tweede rouwfase,<br />
de derde rouwfase, de vierde rouwfase, de begraafplaats,<br />
5. Dagelijks <strong>leven</strong> 109<br />
Waar komen de joodse voedselvoorschriften op neer<br />
LITERATUUR 116<br />
VERKLARING VAN JOODSE TERMEN 120
Woord vooraf<br />
De eerste kennismaking met het jodendom vindt meestal plaats via<br />
het internet, een berichtje in de krant, een bezoek aan een museum of<br />
mensen van wie je hoort dat ze joods zijn. Wat is joods Dit boek<br />
neemt de lezer mee naar de joodse feesten, zoals die thuis en in de<br />
synagoge worden gevierd. Of dat nu in Nederland of in Israël is, of<br />
ergens anders in de wereld, huis en synagoge vormen de beginpunten<br />
van het religieuze <strong>leven</strong>. Daar ligt de basis. Daar worden de feestdagen<br />
gevierd, en wordt stilgestaan bij de hoogtepunten en dieptepunten in<br />
het <strong>leven</strong> van de mens. Daar ondervindt men steun aan elkaar.<br />
De joodse feestdagen drukken de basis thema’s van het mens-zijn<br />
uit, maar ze doen dat op een specifieke manier. Ik begin daarom met<br />
het joodse jaar, vanaf de wekelijks terugkerende rustdag, de sjabbat tot<br />
de jaarlijkse feesten.<br />
Daarna vertel ik iets over de synagoge, de plaats van samenkomst<br />
voor gebed en studie. Zowel de inrichting van het gebouw als het gebouw<br />
van de eredienst komen daarbij aan de orde.<br />
Het laatste deel gaat over de joodse <strong>leven</strong>scyclus, van de viering van<br />
een geboorte tot het rouwen om een gestorvene. Ook besteed ik natuurlijk<br />
aandacht aan uiterlijke kenmerken: wat maakt een huis joods<br />
[ 7 ]<br />
Wat is Jodendom eigenlijk Jodendom is de religie – en in uitgebreidere<br />
zin de cultuur – van een volk dat als joden, Hebreeërs of Israëlieten<br />
wordt aangeduid. Hebreeërs verwijst naar de stamvaders Abraham,<br />
Isaäk en Jakob. Omdat Jakob in de bijbel ook Israël genoemd<br />
wordt, duiden ‘de kinderen van Israël’ of ‘Israëlieten’ op zijn nakomelingen,<br />
de twaalf stammen. Tien daarvan verenigden zich later tot het
[ 8 ]<br />
koninkrijk Israël in het noorden van het geografische gebied met die<br />
naam. Na de val van dat rijk, in 721 voor de gewone jaartelling, bleef<br />
het zuidelijk rijk over. Een andere stam, Juda (Jehoeda), gaf zijn naam<br />
aan dit koninkrijk, met Jeruzalem als hoofdstad, en later aan de provincie<br />
Judea, in de Grieks-Romeinse tijd.<br />
Het woord ‘joden’ is afgeleid van Judeërs, inwoners van Judea (jehoediem,<br />
enkelvoud jehoedi), hun afstammelingen en diegenen die<br />
zich in de loop der tijden bij hen hebben aangesloten. Jodendom is<br />
dus geen ras: uiterlijk onderscheiden joden zich bijvoorbeeld niet van<br />
hun landgenoten – je hebt dus joden met donkere en lichte huidskleur,<br />
met blonde of zwarte haren. In 586 voor de gewone jaartelling<br />
viel ook het koninkrijk Judea. De inwoners gingen gedwongen in Babylon<br />
in ballingschap. Hoewel velen vijftig jaar later terugkeerden,<br />
was sindsdien de diaspora (verstrooiing) een feit. Joden wonen tegenwoordig<br />
nog steeds verspreid over de hele wereld. Het zijn er ongeveer<br />
14 miljoen, waarvan ruim vijf en een half miljoen in de Verenigde Staten<br />
verblijven, en ongeveer veertigduizend in Nederland. Ruim drie<br />
miljoen joden wonen in Israël.<br />
Israëliet als aanduiding voor een jood is een negentiende eeuwse<br />
benaming die in zwang kwam omdat het woord jood destijds een negatieve<br />
klank had. Tegenwoordig komt het slechts voor als aanduiding<br />
van een joodse man die geen afstammeling van een bijbelse priester<br />
of leviet is. Sinds de stichting van de huidige Staat Israël in 1948 heten<br />
alle inwoners van dat land Israëli’s, ongeacht hun religie, joden<br />
zowel als niet-joden dus.<br />
Evenmin als Israëliet is Hebreeër een gebruikelijke aanduiding<br />
voor een jood. Wel is Hebreeuws (ivriet) de term voor de taal en literatuur<br />
van de joden. Hebreeuws is een Semitische taal, vernoemd naar<br />
de bijbelse Sem en zijn afstammelingen. Tot deze taalgroep behoort<br />
ook het huidige Arabisch, maar ook bijvoorbeeld Aramees. Aan die<br />
taal danken we het huidige ‘Hebreeuwse’ schrifttype, dat in feite al<br />
sinds de zesde eeuw voor de gewone jaartelling Aramees schrift is.
Het Hebreeuwse alfabet bestaat uit tweeëntwintig medeklinkers, elk<br />
met een getalswaarde om cijfers aan te geven. Vanaf de vroege middeleeuwen<br />
worden klinkertekens toegevoegd. Tot die tijd werd Hebreeuws<br />
gesproken en geschreven. Sedertdien fungeerde het als tweede<br />
geschreven taal voor religieus en literair gebruik naast de omgangstaal<br />
van het land waar joden zich bevonden. Toen joden sinds<br />
het eind van de 19de eeuw naar Palestina emigreerden en daar een<br />
gemeenschappelijke omgangstaak nodig hadden, herleefde het Hebreeuws.<br />
Sinds 1948 is Hebreeuws de voertaal in Israël en bloeien taal<br />
en literatuur er opnieuw.<br />
[ 9 ]<br />
Moeilijker te zeggen is wat, en vooral wie joods is. Technisch is de definitie<br />
dat iemand joods is wanneer hij of zij uit een joodse moeder<br />
geboren is of is overgegaan tot het jodendom volgens de regels en<br />
procedures van de joodse wet (halacha).<br />
Over de interpretatie van deze voorschriften verschillen de inzichten<br />
tussen orthodoxe, conservatieve en progressieve (liberaal of reform)<br />
stromingen in het moderne religieuze jodendom – een seculiere<br />
toetreding bestaat zelfs niet. Zo stuiten bijvoorbeeld conservatieve<br />
en liberale toetredingen bij de orthodoxie op problemen, en wordt bijvoorbeeld<br />
de joodse status van sommige Russische emigranten en<br />
vluchtelingen uit Ethiopië aangevochten.<br />
Deze en andere zaken die de persoonlijke status van iemand betreffen,<br />
wachten op creatieve oplossingen. Een van de moeilijkheden<br />
is dat het jodendom geen centraal gezag kent, een andere is dat de<br />
verschillende stromingen niet alleen onderling verdeeld zijn, maar<br />
soms ook elkaars legitimiteit en bestaansrecht bestrijden. Deze tegenstellingen<br />
zijn voor de betrokkenen vaak pijnlijk. De gerechtvaardigde<br />
bezorgdheid over eenheid en continuïteit van het jodendom moet telkens<br />
worden afgewogen tegenover het belang van mensen die elke<br />
generatie weer opnieuw door hun denk- en <strong>leven</strong>swijze bepalen wie
[ 10 ]<br />
en wat joods is. Voor velen is het jood-zijn bovendien niet tot de religie<br />
beperkt.<br />
Hoewel of misschien wel omdat ik een liberale rabbijn ben, weerspiegelt<br />
de inhoud van dit boek wat gangbaar is in het religieuze jodendom<br />
in het algemeen. Alleen waar opvallende verschillen tussen<br />
liberaal en orthodox bestaan, beschrijf ik die. Naar volledigheid streef<br />
ik niet: de tekst is bedoeld als een eerste kennismaking, als basis voor<br />
meer. Want ergens moet je ooit beginnen wil je het jodendom leren<br />
kennen, een traditie die duizenden jaren geleden ontstaan is en nog<br />
steeds groeit. Die vraag naar de basis is al heel oud. Twee duizend jaar<br />
geleden, aan het begin van de gewone jaartelling vroeg een niet-jood<br />
aan rabbijn Hillel: ‘Onderwijs me het hele jodendom terwijl je op een<br />
voet staat!’ Daarop antwoordde hij: ‘Wat jij onaangenaam vindt, doe<br />
dat je naaste niet aan. Dat is het hele jodendom, de rest is commentaar,<br />
ga heen en leer.’ De meesten van ons, niet meer geworteld in de<br />
traditie van onze voorouders, zijn zoals de niet-jood van toen. Hillel<br />
heeft daarvoor begrip en reageert geduldig. Hij geeft ons een gulden<br />
regel, en laat doorschemeren dat we meer mogen verwachten. Want<br />
tenslotte zegt hij: ‘Begin gewoon!’.<br />
Aan de tekst van dit boek ligt onderzoek ten grondslag voor mijn<br />
werk als conservator aan het <strong>Joods</strong> Historisch Museum, leervoordrachten<br />
in mijn vroegere synagogen van de Liberaal <strong>Joods</strong>e Gemeente in<br />
Gelderland, München en Hamburg, maar ook lezingen voor de leerhuizen<br />
van Oosterbeek en Heemstede, en colleges voor studenten religiewetenschappen<br />
aan universiteiten in Nederland en België.<br />
Eerdere edities van dit boek verschenen in 1991, 1996 en 2000 bij<br />
Ten Have, en in 2005 bij de Protestantse Pers. De huidige tekst is opnieuw<br />
herzien. De Bijbelcitaten zijn ontleend aan Tanach, de Hebreeuwse<br />
Bijbel met De Nieuwe Bijbelvertaling (2007), met als opvallendste<br />
kenmerk de weergave van de Godsnaam met de Eeuwige.<br />
Ik heb veel geleerd van opmerkingen van museumbezoekers en<br />
van vragen na afloop van lezingen, maar meer nog heb ik opgestoken
uit de literatuur, waarvan een deel in de tekst en de bibliografie zijn<br />
verwerkt. Het meeste heb ik echter geleerd van mijn leraren hier in<br />
Nederland, in Engeland, de Verenigde Staten en Israël en van mijn<br />
ervaringen vroeger en nu, thuis en in de synagoge. Daar ligt de basis.<br />
Edward van Voolen<br />
Amsterdam, augustus 2011 / menachem-av 5761<br />
[ 11 ]
13. KALENDER VAN JOODSE FEEST- EN VASTENDAGEN<br />
[ 52 ]<br />
dag maand feestdag Nederlandse naam<br />
Lente<br />
Nisan (30 dagen) 15 Nisan Pesach, dag 1 Pasen<br />
16 Pesach, dag 2<br />
17-20 tussendagen<br />
21 Pesach, dag 7<br />
22 Pesach, dag 8<br />
27 Jom Hasjoa Holocaustdag<br />
Ijar (29 dagen) 5 Ijar Jom Haätsmaoet Onafhankelijkheidsdag<br />
18 Lag Baomer 33ste Omerdag<br />
28 Jom Jeroesjalajiem Jeruzalemdag<br />
Sivan (30 dagen) 6 Sivan Sjavoeot, dag 1 Wekenfeest<br />
7 Sjavoeot, dag 2<br />
Zomer<br />
Tammoez (29 dagen) 17 Tammoez Sjiva Asar<br />
beTammoez Vastendag<br />
Av (30 dagen) 9 Av Tisja Beav Tempelverwoes-<br />
Eloel (29 dagen)<br />
ting<br />
Herfst<br />
Tisjri (30 dagen) 1 Tisjri Rosj haSjana, dag 1 Nieuwjaar<br />
2 Rosj haSjana, dag 2<br />
3 Tsom Gedalja Vastendag van Gedalja<br />
10 Jom Kipoer Grote Verzoendag<br />
15 Soekot, dag 1 Loofhuttenfeest<br />
16 Soekot, dag 2<br />
17-21 tussendagen<br />
21 Hosjana Raba, dag 7
dag maand feestdag Nederlandse naam<br />
22 Tisjri Sjemini Atseret, dag 8 Slotfeest<br />
23 Simchat Tora, dag 9 Vreugde der Wet<br />
Chesjwan<br />
(29 of 30 dagen)<br />
Kislev 25- Kislev Chanoeka, dag 1- Inwijdingsfeest<br />
(29 of 30 dagen) 29/30 5 of 6<br />
[ 53 ]<br />
Winter<br />
Tevet (29 dagen) 1-2/3 Tevet Chanoeka, dag 6 of 7/8<br />
Sjevat (30 dagen) 15 Sjevat Toe biSjevat Bomenfeest<br />
Adar (29 dagen) 14 Adar Poeriem Lotenfeest<br />
In schrikkeljaar:<br />
Adar I (30 dagen)<br />
Adar II (29 dagen) 14 Adar II Poeriem Lotenfeest
Literatuur<br />
[ 116 ]<br />
Algemeen<br />
Hayim H. Donin, To Be a Jew. A Guide to Jewish Observance in Contemporary<br />
Life (New York 1972)<br />
I. Epstein, Geschiedenis van het Jodendom (Utrecht 2000)<br />
David J. Goldberg, J.D. Rayner, The Jewish People. Their History and<br />
Their Religion (Harmondsworth, New York 1987)<br />
Arthur Green, En dit zijn de woorden (Baarn 2001)<br />
Blu Greenberg, How to Run a Traditional Jewish Household (New York<br />
1983)<br />
Arthur A. Hertzberg en A. Hirt-Manheimer, Joden (Amsterdam 1998)<br />
Isaac Klein, A Guide to Jewish Religious Practice (New York 1979)<br />
Nicolas de Lange, Judaism (Oxford 2003)<br />
Jonathan Magonet, The Explorer ‘s Guide to Judaism (London 1998)<br />
R.C. Musaph-Andriesse, Wat na de Tora kwam (Amsterdam 2000)<br />
Jacob Neusner, The Way of Torah. An Introduction to Judaism (North<br />
Scituate 1979)<br />
Chaim Pearl en R.S. Brooks, Wegwijs in het Jodendom (Amsterdam<br />
1997)<br />
George Robinson, Essential Judaism. A Complete Guide to Beliefs,<br />
Customs, and Rituals (New York 2000)<br />
Jonathan A. Romain, Gewoon <strong>Joods</strong> … Een progressief <strong>Joods</strong> perspectief<br />
(Amsterdam 2005)<br />
Klaas A.D. Smelik, Herleefde Tijd. Een <strong>Joods</strong>e geschiedenis (Leuven<br />
2004)<br />
J. Soetendorp, Symboliek van de joodse religie ( ‘s Gravenhage 1990)<br />
Leo Trepp, The Complete Book of Jewish Observance (New York 1980)
Verklaring van joodse termen<br />
(h) = Hebreeuws; ( j ) = Jiddisj<br />
[ 120 ]<br />
afikoman (h) laatste matsa tijdens de seder maaltijd.<br />
agoena (h) geketend: een vrouw die door haar man verlaten is zonder<br />
get (scheidingsakte) kan niet hertrouwen.<br />
alia (h) opgang: oproep om de Toralezing van nabij te volgen, emigratie<br />
naar Israël.<br />
amida (h), staan: het dagelijks hoofdgebed, ook bekend als sjemonee<br />
esree, het achttiengebed.<br />
amoed (h) zuil, kolom: lessenaar van de voorzanger voorin de synagoge.<br />
arba kanfot (h) vier hoeken, namelijk van een talliet, gebedskleed.<br />
aron, aron hakodesj (h) ark, heilige ark, benaming voor de kast met<br />
Torarollen in of tegen de oostelijke muur van de synagoge, in<br />
de richting van Jeruzalem, waarheen ook gebeden wordt.<br />
Sefardiem gebruiken het woord hechal (heiligdom).<br />
aravot (h) wilgentakken, een van de vier planten van de loelav, plantenbundel.<br />
arviet (h) avondgebed, ook maäriev.<br />
Asjkenaziem (h) sinds de negende eeuw benaming voor joden afkomstig<br />
uit Duitsland (Asjkenaz, zie Genesis 10:3) en hun afstammelingen<br />
elders. In Nederland zijn dit de Hoogduitse en Oost-<br />
Europese joden, in tegenstelling tot Sefardiem.<br />
aveel (h) rouwende voor een naaste verwant.<br />
baäl koree (h) de persoon die in de synagoge uit de Torarol leest.<br />
bar mitswa (h) ‘zoon van het gebod’: religieuze meerderjarigheid van<br />
een jongen, op dertienjarige leeftijd; een meisje wordt bat mitswa<br />
‘dochter van het gebod’ op twaalfjarige leeftijd.