Had ik dat talent gehad, dan was ik geen keizer maar ... - Dick Verroen

“Had ik dat
drs th. l. j. verroen
talent gehad,
dan was ik geen keizer
maar marineschilder
geworden!”
In zijn kindertijd
stonden
Wilhelm en zijn
moeder Vicky
elkaar zeer na,
getuige deze foto
op tienjarige
leeftijd.
“Ik kan me nog de vele heerlijke uren herinneren in het
Kroonprinsenpaleis, wanneer mijn moeder in haar atelier op de
hoek van de Oberwallstrasse, het venster gericht naar de Neue
Wache, aan haar ezel zat en schilderde. Ik moest haar dan meestal
hardop voorlezen...” 1
wilhelm ii
30
unsere zukunft liegt auf dem wasser
Maecenaat – het stimuleren van de muzen – en de actieve beoefening
van de kunsten zijn in voorbije eeuwen het monopolie
geweest van Europese wereldlijke en kerkelijke hoven.
Heersers en hun kringen kenden verfijnde levensvormen,
men beschikte over ruime geldelijke middelen en met name
over de noodzakelijke luxe van vrije tijd.Hoven oefenden om
die redenen grote aantrekkingskracht uit op artistiek talent
van derden en vormden tegelijk een vruchtbare bodem voor
eventueel aanwezig talent in eigen kring.Veel kunstenaars of
musici werden dan ook niet alleen betaald voor opdrachten
of optredens,maar ook voor het onderricht dat zij hun vorstelijke
maecenas en diens kinderen gaven.Pas tegen het
einde van de negentiende eeuw krijgt een steeds wijdere
kring tijd en geld aan kunst en met name kunstbeoefening te
besteden.Dat verandert het palet van het maecenaat. 2
Tegen deze achtergrond groeit Pruisenprins
Friedrich Wilhelm Victor Albert – Willy, de latere Duits
keizer Wilhelm II – op.Van het machtige geslacht van de
Hohenzollern had een aantal telgen vóór hem actief de kunsten
bedreven dan wel kunstenaars aan hun hof aangetrokken.
Zulks roept automatisch cultuurminnende vorsten als
Frederik de Grote en Friedrich Wilhelm IV in gedachten.
Minder bekend is, dat soldatenkoning Friedrich Wilhelm I
zelf – zij het zeer amateuristisch – schilderde en aan het eind
van zijn leven nog een verzameling van Hollandse meesters
aanlegde, dat prinses (Friederike Sophie) Wilhelmine van
Pruisen, echtgenote van onze erfstadhouder Willem V, en
ook haar dochter Luise begenadigde kunstenaressen waren
evenals de Pruisische prinses (Friederike Luise) Wilhelmine
die Willem I huwde, de eerste Nederlandse koning uit het
Huis van Oranje. 3 Willy’s vader, kroonprins Wilhelm
Friedrich van Pruisen, zette zich naast zijn Engelse echtgenote
Victoria in voor bevordering van de kunstnijverheid en
was bijvoorbeeld de belangrijke promotor van het Berlijnse
Kunstgewerbemuseum. Als keizer Friedrich III heeft hij
zich echter in die hoedanigheid, als gevolg van een fatale
ziekte die zijn troonsbestijging in 1888 meer tot formaliteit
dan historische realiteit maakte, nauwelijks verder kunnen
profileren. 4

De artistieke begaafdheden aan moederszijde
zijn mogelijk nog pregnanter.Victoria – Vicky – was de
dochter van de Engelse koningin Victoria en de Prince-
Consort, een koninklijk ouderpaar dat de kunsten en de
eigenhandige beoefening daarvan hoog in het vaandel
droeg. Over hun ontspannende artistieke samenwerking
noteert The Queen – het is maar een voorbeeld – in augustus
1840: “We spent a delightful peaceful morning – singing after
breakfast, and etching together.” Beide echtelieden hadden
van kindsbeen af teken- en schilderlessen gehad. 5
Aan Wilhelm zijn Vicky’s artistieke begaafdheden voorwaar
niet ontgaan. Na het citaat waarmee dit essay opende,
vervolgt hij niet zonder gepast respect hoe “de meeste kunstmusea
van Europa haar bekend en vertrouwd waren. Ze had
veel schilderijen verzameld en dat is later de basis geworden
voor het Kaiser-Friedrichmuseum. Ze heeft ook zelf kunst
beoefend en aardige aquarellen en olieverfschilderijen
gemaakt: Italiaanse landschappen, portretten en stillevens,
waaronder vooral bloemstillevens.” Haar atelier, waar
Wilhelm aan refereert,“een uiterst behaaglijke kamer”
bevestigt Carl Saltzmann 6 , hing tot onder het plafond vol
met schilderijen, schetsen en allerhande kunstvoorwerpen;
in Wilhelms Doornse rustkamer hangen enkele van de door
Vicky van haar leermeester Edward Henry Corbould aangekochte
schilderijen en haar zoon koesterde een album met
door haar vervaardigde aquarellen en pentekeningen. 7 Als
kind had hij zijn vriendjes met trots dat atelier en die aquarellen
stiekem laten bewonderen. 8
“Mijn lieve moeder wilde dat wij jongens
alles zouden leren.”
De artistieke ambiance “van huis uit” bood vanzelfsprekend
de passende ingangen tot het adequaat scherpen van eventueel
aanwezig artistiek talent.We hoeven er niet aan te twijfelen
dat Vicky zelf haar kinderen de eerste beginselen van
de tekenkunst in haar atelier heeft bijgebracht, maar mogen
daarbij niet de invloed onderschatten van een van haar
belangrijkste raadgevers, Ernest von Stockmar. De baron
had tot zijn schrik geconstateerd, dat Wilhelms strenge
31
“had ik dat talent gehad...”
opvoeder Georg Hinzpeter aanvankelijk van oordeel was,
dat de zesjarige Willy “...niet opgevoed zou moeten worden
samen met andere jongens, dat hij geen tekenles of muziekles
zou moeten krijgen, als zou dat niet tot de opvoeding van
een koning behoren...” 9 Dat deze Spartaanse opvatting uiteindelijk
gecorrigeerd is, mogen we constateren uit de
opsomming van tekenleraren, aan wier zorg het kroonprinselijk
paar hun zoons Wilhelm en zijn broertje Heinrich
hebben toevertrouwd en die Wilhelm in zijn memoires de
revue laat passeren:
Bij professor Eichen “...kan ik mij niets meer voorstellen.
Daarentegen herinner ik mij ene schilder Schlegel, een
merkwaardige man die lange tijd in Italië had gewoond en
met Duitse vasthoudendheid maar bleef praten over het
land waarnaar hij zo’n heimwee had.Vanwege dit enthousiasme
gaven wij hem, ongevoelig als we daar als jonge jongens
voor waren, de bijnaam Signor Schlegeliano.We moesten
van hem vooral bomen tekenen naar de natuur of, ter
afwisseling, roggenbrood.” En dat roggenbrood aten de
kroonprinselijke pupillen natuurlijk onmiddellijk op, want
dat kregen ze thuis niet! De landschaps- en architectuurschilder
Schlegel had van 1847 tot 1855 in Rome vertoefd en
zijn werk was niet onopgemerkt gebleven; van 1846 tot 1874
stuurde hij jaarlijks werken in voor de expositie van de
Academie. 10
De zomermaanden van 1872 en 1873 brachten Wilhelm en
Heinrich door in de badplaats Wyk op het eiland Föhr. Hier
had de schilder Christian Karl Magnussen (1821-1896), die
een protégé was van het kroonprinselijk paar, een boerderij
ingericht als atelier. De prinsen – Wilhelm was toen respectievelijk
dertien, veertien jaar oud, Heinrich drie jaar jonger
– moesten oude vrouwen tekenen naar model.“Oude schepen
waren mij liever geweest!” herinnert Wilhelm zich vijfenvijftig
jaar na dato nog verontwaardigd. En samen met
Vicky volgden de jongens in de daaropvolgende winter een
basiscursus tekenen in het Kunstgewerbemuseum bij
Gustav Kachel (1843-1882),“maar zijn lessen spraken ons
helemaal niet aan: het natekenen van Griekse voorbeelden
en het aangeven van schaduwen vonden wij ontzettend

saai”.Wilhelm is dan vijftien jaar oud en bij zijn reaktie kan
men zich misschien best iets voorstellen.Tijdens zijn gymnasiumopleiding
in Kassel tenslotte neemt Eduard Stiegel
(1818-1879) – sinds 1867 leraar aan de kunstacademie aldaar –
het tekenonderricht over. 11
Wie een dergelijke opsomming van docenten overziet, kan
niet dan tot de conclusie komen, dat Wilhelm zijn introductie
tot de kunstbeoefening zeker niet van de eersten de beste
heeft ontvangen. Al de kunstdocenten uit zijn jeugd namen
erkende posities in hun vak in en bijna zonder uitzondering
waren zij protégés van het kroonprinselijk ouderpaar. Of de
jonge prins dat ook zo gewaardeerd heeft? Wanneer de
zeventienjarige Oberprimaner Wilhelm von Preußen zich in
1876 met een uitvoerige curriculum vitae aan het gymnasium
in Kassel aanmeldt voor het eindexamen, rept hij met geen
woord over genoten kunstonderwijs. 12
“Oude schepen waren mij liever geweest”
Het moet voor een belangrijk deel zijn Britse afstamming
zijn geweest, die zijn maritieme belangstelling heeft gevoed.
De internationale familiebetrekkingen brachten regelmatige
bootreizen naar zijn Engelse grootmoeder met zich mee
en verblijven in kust- en havensteden op het vasteland.
Bovenal werd die belangstelling gevoed door Vicky’s obsessie
met schepen. 13 Pruisen daarentegen kende helemaal géén
maritieme traditie en bijgevolg werd hier in goede families
geen enkele status gehecht aan een carrière op zee.
Niettemin kan kroonprins Friedrich lachend tegenover een
gezelschap van marine-officieren over zijn achttienjarige
zoon opmerken:“Ja, ja mijne heren, mijn oudste zoon is nog
meer verzot op de zee dan zijn broer. Hij leest en leert alles,
wat daarover uit boeken valt op te steken”. 14
Tot Wilhelms literatuur van zijn vroege jeugd hadden avonturenverhalen
behoord die zich op zee afspelen, en in de studententijd
“...verslond ik alles wat me in het Duits, Frans of
Engels aan reis-, geschiedenis-, oorlogs- dan wel zeegeschiedenis
in handen viel.Voor bijna alles wat de zee betrof,
had ik een grote belangstelling. De Engelse marineboeken
die koningin Victoria mijn voor de zeevaart bestemde broer
32
unsere zukunft liegt auf dem wasser
als verjaardagscadeau gaf, heb ik steeds als eerste gelezen. In
mijn gymnasiumtijd kwam het door Admiraal von Werner
geschreven boek over de Duitse vloot uit 15 ; ik heb het in
Kassel nooit uit handen gegeven, las er mijn vrienden uit
voor om hen van mijn enthousiasme deelgenoot te maken en
kende het tenslotte van buiten.” Hij verslond Naval History
door James. Sir Harris, Brits ambassadeur te Den Haag, had
Wilhelm tijdens diens bezoek aldaar in 1876 de veertiendelige
serie cadeau gegeven. Met zijn kennis daaruit zou hij niet
alleen bovengenoemde marine-officieren verbazen. Naar
aanleiding van zijn eclectische kennis van nautisch design
en technologie riep de directeur van de Vulkan-scheepswerf
Koningin Victoria.Willy
aan
boord van
Victoria’s
koninklijke
sloep, de ‘Fairy’.
collectie royal
archives windsor
in Hamburg uit:“Ik sta versteld. De prins weet van elke bout
en moer, elk instrument dat in de scheepsbouw nodig is,
alsof hij zijn hele leven niets anders heeft gedaan dan schepen
bouwen!” 16 Nog als keizer houdt Wilhelm zich uitvoerig
met technische aspecten van de scheepsbouw bezig en
bedient zich daarbij van schetsen en plannen. Hoe graag was
de Hohenzollern behalve marineschilder niet ook marineingenieur
geworden, merkt Franz Herre op. 17

“Waar had het ook vandaan moeten
komen?”
Ook vorstelijke beeldend kunstenaars hebben zo hun uiteenlopende
drijfveren. Het is zeer wel aan te nemen, dat
voor de kunstzinnige Vicky de kunstbeoefening nog een
doel in zichzelf vormde, een veronderstelling die zich laat
rechtvaardigen door de intensiteit waarmee zij zich erop
toelegde en de zeer overtuigende kracht van de resultaten.
De motivatie zou voor Victoria en Albert,Wilhelms
Engelse grootouders, al gedeeltelijk anders liggen. Los nog
van het pure plezier dat beiden ongetwijfeld uit de beoefening
van kunst putten, tekent en schildert koningin Victoria
al vanaf haar vroege jeugd mede “om haar dagelijks leven en
haar omgeving vast te houden” en voor Albert is kunstbeoefening,
hoe aangenaam ook, niet langer doel op zichzelf. De
ambitieuze prins-gemaal beoefent de uiteenlopende technieken
met het doel inzicht te krijgen in de problematiek
waarmee kunstenaars zich geconfronteerd zien:“Het is niet
zozeer onze zaak om te scheppen, maar om te leren de werken
van anderen te appreciëren en te begrijpen en dat kan
alleen wanneer we doorhebben welke moeilijkheden er te
overwinnen zijn.” 18
Het maakt nieuwsgierig naar de vraag vanuit welke optiek
Wilhelm zich heeft bezig gehouden met de maritieme voorstellingen,
waarvan een aantal zich op Huis Doorn bevindt
en die hij, gezien de ondertekening met W[ilhelm] Pr.v.Pr.
(Wilhelm Prinz von Preussen), als voltooide voorstellingen
beschouwd moet hebben.
Directeur van het Hohenzollernmuseum 19
Paul Seidel memoreert hoe “...al op jonge leeftijd in de ziel
van de jonge prins een brandende belangstelling voor de
marineschilderkunst was ontwaakt” en Wilhelm herinnert
zich uit zijn vroege jeugd bezoeken aan net in de mode
rakende kunstgaleries in de Berlijnse Kommandantenstraße.
Daar werd onder andere werk van de Rus Ivan
Konstantinovitsj Ajwasowsky (1817-1900) geëxposeerd en
van deze marineschilder had hij een hoge pet op. 20 Een banket
in de Kunsthalle in Hamburg biedt hem gelegenheid om
het werk van de Deense marineschilder Anton Melbye
33
“had ik dat talent gehad...”
(1818-1875), dat hij kende uit zijn verzameling foto’s daarvan,
nu in werkelijkheid te bewonderen. Melbye is met zijn
nadruk op sfeer en licht een klassiek voorbeeld van zijn tijd
en dat zijn werk bij Wilhelm in hoog aanzien blijft blijkt
hieruit, dat twee werken door Melbye in Huis Doorn terecht
zouden komen 21 (zie cat.nos. 36 en 37).
Duitsland zelf kent ten tijde van Wilhelms jeugd geen eigen
traditie op het gebied van de marineschilderkunst.“Wo sollte
es auch herkommen?”, verzucht Seidel. De populariteit
van het genre was bij het ontbreken van een Pruisische marine
en bijgevolg van een nationaal maritieme trots danig
gereduceerd en hij moet constateren dat daarin, bij een toenemende
belangstelling voor de landschapskunst in de
negentiende eeuw, tot diep in die eeuw weinig veranderd is.
Mét de Grote Keurvorst zelf zou ook diens schepping, de
Pruisische vloot, ten grave zijn gedragen; zelfs de kunst die
de herinnering eraan beoogd had levend te houden, scheen
latere generaties te storen. 22
Lars U. Scholl neemt in zijn boek over Hans
Bohrdt een beknopt overzicht op van de maritieme schilderkunst
in Duitsland. Hij brengt ook zijdelings de rol ter sprake
die Wilhelm daarin heeft gespeeld. De auteur zoekt
’s keizers motivatie om zelf pen of penseel op te pakken en
maritieme voorstellingen te tekenen en te schilderen in
diens overtuiging, dat de Pruisische, later zíjn eigen keizerlijke
marine op uiteenlopende manieren – en dus ook visueel
– gepresenteerd moest worden aan het Pruisische volk. Dat
was immers met zee en scheepvaart niet zo vertrouwd
geraakt als de Engelsen. Nochtans zijn het vooral Hans
Bohrdt (1847-1945), Carl Saltzmann (1847-1923) en Willy
Stöwer (1864-1931) die er onder Wilhelms maecenaat voor
zouden zorgen, dat het Duitse streven om zich op zee te
doen gelden, zich met de hulp van de marineschilderkunst
in het bewustzijn van de mensen kon verankeren. En niet
alleen de contemporaine wapenfeiten, ook de traditie, die
teruggaat tot aan de maritieme ondernemingen van de
Grote Keurvorst en de hanzesteden, werd naar de voorgrond
gehaald.
In Engeland hadden van oudsher maritieme

ambities gegolden en de maritieme schilderkunst kende
daar bijgevolg een lange traditie.Wilhelms bewondering
ervoor is grenzenloos. 23 De jonge prins staan de talloze
afbeeldingen van Engelse en Franse scheepstypen in de door
hem verslonden, meest Engelse publicaties over de scheepvaart
ten dienste, zoals bijvoorbeeld Sir Thomas Brassey’s
The British Navy uit 1882 waarin gelithografeerde tekeningen
van scheepstypen door Eduardo de Martino (1838-
1912). 24 De sinds 1875 in Engeland werkende Italiaan De
Martino was als marineschilder toonaangevend en vanaf
1895 mocht hij zich Painter in ordinary to Her Majesty Queen
Victoria noemen.Van 1895 tot 1912 was hij verbonden aan de
exclusieve Royal Yacht Squadron in Cowes en zal daar ook
in nauw persoonlijk contact gekomen zijn met de keizer telkens
wanneer deze tijdens de jaarlijkse zeilregatta de exclusieve
yachtclub aandeed.Wilhelms grote waardering voor
het werk van De Martino valt op te maken uit de maar liefst
veertig schetsen, tekeningen en aquarellen van diens hand in
Doorn.
In Brassey’s boek dienen de tekeningen van De Martino op
de eerste plaats als informatie over het betreffende scheepstype.
Om die reden is het schip vaak van de zijkant afgebeeld
en zijn zee en lucht in rust; elke beweging daarin zou de duidelijkheid
van de informatief bedoelde voorstelling immers
tekort doen. Zo ontstaan voorstellingen waar actie, interactie
noch narratie, laat staan heroïek of passie een thema vormen.
Vergelijking van vier van de door Wilhelm
beschilderde aardewerk borden in Doorn met afbeeldingen
uit Brassey’s boek toont aan, dat de prins Brassey’s boek ook
heel praktisch aangewend heeft. Gebleken is namelijk, dat
hij De Martino’s tekeningen van respectievelijk de Engelse
H.M.S. Glatton en Cyclops, de H.M.S. Alexandra en
Inflexible, H.M.S. Bellerophon en Hercules en de Franse
fregatten ‘Dévastation’ en ‘Amiral Duperré’ (cat.nos. 55-58)
voor het beschilderen van zijn borden heel letterlijk heeft
gekopieerd! 25
Wie Wilhelm onderricht in het beschilderen
van aardewerk gaf, is vooralsnog niet duidelijk.
34
unsere zukunft liegt auf dem wasser
Met de Wereldtentoonstelling van 1851 was de belangstelling
voor kunstnijverheid en daarmee ook voor keramiek
sterk toegenomen. Ook in Duitsland, alwaar Wilhelms
ouders een nauwelijks te overschatten rol spelen.
Tot de belangrijkste pleitbezorgers van het kunstnijverheidsonderwijs
mag men de Berlijnse docenten Ravené,
Ende en Ewald rekenen. Bij de onderwijsinrichting van het
kunstnijverheidsmuseum stelden zij in de zeventiger jaren
Italiaanse keramiekschilders aan om hun inheemse kunst –
majolica – in het noorden te verspreiden. Ernst Ewald (1836-
1904) was sinds 1868 docent en trad lange tijd op als persoonlijk
adviseur van Wilhelms vader Friedrich. Hij was in 1873/4
bovendien tekenleraar van de prinsjes Wilhelm en
Heinrich. 26 Of het hierbij tot daadwerkelijk schilderen op
keramiek is gekomen blijft onduidelijk, maar men mag aannemen
dat de zo gemotiveerde Ewald zijn pupillen op deze
jonge leeftijd op een of andere wijze met deze dan populaire
techniek geconfronteerd heeft.
Anderszijds maakt de toevoeging von Wilhelm in England
gemalt 1880 op de achterzijde van een tegel met S.M.S.
Kaiser (cat. no.51) het nog mogelijk om de kennismaking
met het keramiekschilderen in dit tweede vaderland te zoeken.
In ieder geval is de tegel met de datering 1880 vooralsnog
het oudst bekende voorbeeld van Wilhelms belangstelling
op dit terrein. Het is ook in november van dit jaar dat hij
een uitgebreid bezoek aan de Engelse vloot in Portsmouth
brengt en in een brief aan zijn grootpapa geeft hij gedetailleerde
beschrijvingen van de schepen die hij in de dokken
heeft aangetroffen. 27
Er zijn redenen voorhanden die Wilhelm het keramiekschilderen
ter hand hebben doen nemen. In de contemporaine
handboeken worden immers de vele voordelen voor
met name de amateur breed uitgesponnen:“[Het keramiekschilderen]
verleent een dienst aan al diegenen, die kunnen
tekenen en in hun vrije tijd hun kennis en talent in de praktijk
willen toepassen op een aangename manier. De werkelijk
artistieke resultaten garanderen een aangenaam tijdverdrijf.”We
lezen, hoe de meerderheid van de beoefenaren van
het keramiekschilderen uit de elegante femmes du monde

‘Admiral Duperré’. Lithografie naar een schets van
Eduardo de Martino in Brassey.
foto: instituut voor maritieme historie
H.M.S. Alexandra. Lithografie naar een schets van
Eduardo de Martino in Brassey.
foto: instituut voor maritieme historie
bestaat en dat de techniek geenszins hun “verfijnde blanke
handen” verruwt! 28 En Sophie-Luise Schlieder geeft haar
lezers de overweging mee, dat de tekening de basis vormt
van de schildering op keramiek:“Eenvoud is het beste!”
brengt ze haar lezeressen in herinnering en:“Deze voortgeschreden
techniek vergemakkelijkt het schilderen op zo’n
aangename manier, dat zelfs een matig talent nog goede
resultaten kan boeken.” 29
Veel van Wilhelms in potlood en inkt uitge-
35
56.
‘Dévastation’. Lithografie naar een schets van
Eduardo De Martino in Brassey.
“had ik dat talent gehad...”
foto: instituut voor maritieme historie
58.
Onder: Prins Wilhelm van Pruisen. Afbeeldingen op
keramiek van H.M.S. Alexandra en H.M.S. Inflexible
naar de illustraties in Brassey.
Boven: Prins Wilhelm van Pruisen. Afbeeldingen op
keramiek van de ‘Admiral Duperré’ en de ‘Dévastation’
naar de illustraties in Brassey.
H.M.S. Inflexible. Lithografie naar een schets van
Eduardo De Martino in Brassey.
foto: instituut voor maritieme historie
voerde tekeningen op papier vertonen grote gelijkenis met
de beschilderde keramiek en de schilderijen die zich in
Doorn bevinden. Dit is niet alleen het gevolg van het maritieme
onderwerp maar ook van de keuzes en de wijze waarop
hij deze voorstellingen steeds weer realiseert en componeert.
Heeft het water en alles wat er zoal bij hoort kunstenaars
door de eeuwen heen een veelvoud aan invalshoeken
opgeleverd – naast de zee- en havengezichten bijvoorbeeld
zijn dat de avontuurlijke passagiers- en economische vracht-

Prins Wilhelm van Pruisen. Meer
dan in enig ander werk heeft hij
hier het schip met de elementen in
verband gebracht.
of visvaart en bloedig politieke dan wel vriendschappelijk
sportieve ontmoetingen te water – Wilhelm beeldt steevast
simpelweg één dan wel twee, in de meeste gevallen eigentijdse
schepen af. Slechts in een enkel geval vormt een
zeventiende-eeuws fregat het onderwerp van zijn belangstelling.
Zonder uitzondering vormen zíj en niet de natuurlijke
elementen van wind en water het hoofdmotief van de
afbeelding.Van enige narratie is in zijn werk nauwelijks
sprake.
Zijn techniek laat zich als uitgesproken tekenachtig, lineair,
karakteriseren en zijn composities zijn, een enkele uitzondering
daargelaten, sterk symmetrisch. De schepen staan in
zowel het horizontale als het vertikale midden van het vlak.
Ter weerszijden doemen halverhoogte lichtglooiende kusten
op. Soms mag een sloep die in de richting van het schip
vaart, het watervlak breken en voegt hij er aldoende een suggestie
van verhaal aan toe. Aan de bovenkant suggereert een
stoomwolk dat het schip daadwerkelijk vaart en dat er een
frisse bries waait. Dat laatste zou ook uit het strak staan van
vlaggen en wimpels moeten blijken. Het schip zelf daarentegen
ondervindt geen zichtbare invloed van de elementen
want, wind of geen wind, de romp ligt recht in het water, de
masten blijven fier en loodrecht omhoog de lucht in steken.
Op één bordschildering liggen twee schepen – de
‘Dévastation’ en de ‘Amiral Duperré’ – zelfs in tegengestelde
36
62.
unsere zukunft liegt auf dem wasser
windrichtingen zonder overtuigende gevolgen voor de richting
van zeilen of vlaggen en wimpels. Dat zichtbare interactie
tussen schip en elementen niettemin wenselijk ware, is
evenmin Wilhelm ontgaan, want op tenminste één van de
bordschilderingen heeft hij op een aanzienlijk overtuigender
manier een relatie aangebracht tussen het schip en het
zware weer waarin het zich bevindt. Een dergelijke weergave
geeft blijk van training en van aangescherpte observatie
en geldt in het algemeen als geliefd thema voor professionele
negentiende-eeuwse marineschilders.Wilhelms keuze en
compositie roepen onwillekeurig het werk van de later in
Dresden woonachtige Nederlander Petrus Johannes Schotel
(1808-1865) in gedachten; heeft Wilhelm misschien zelfs
naar diens voorbeeld gewerkt?
In 1884 was de grote wens in vervulling
gegaan.Wilhelm was midden twintig, sinds 1881 gehuwd
met prinses Auguste-Victoria van Schleswig-Holstein-
Sonderburg-Augustenburg (1858-1921) en al snel daarna
waren de eerste zoons geboren.Zijn drie jaar jongere broer
Heinrich daarentegen had begin tachtiger jaren nog volop
gelegenheid om een wereldreis te maken.Vicky nodigde de
marineschilder Carl Saltzmann uit om haar voor de marine
bestemde zoon te begeleiden – zij had in 1878 met
Saltzmann kennis gemaakt – en om de reis met verf en penseel
vast te leggen. Na twee jaren weer terug aan de wal bleef
het contact tussen Saltzmann en Heinrich in de vorm van
schilderlessen bestaan.Wilhelm nu besloot aan deze lessen
deel te nemen en meermalen vergezelde Auguste-Victoria
hem naar de Villa Liegnitz in Potsdam, waar deze lessen
plaatsvonden.Wanneer het kroonprinselijk paar naar
Berlijn verhuist worden deze lessen in het atelier van Paul
Bülow in het Berliner Schloß voortgezet. 30
Aan deze sessies, die door Wilhelms verplichtingen
wel onregelmatig moesten zijn, hebben zowel
leraar als leerling goede herinneringen. De leerling prijst in
zijn memoires zowel Saltzmanns professionaliteit als karakter
– ein Berliner Kind – en is hem dankbaar voor diens aanmoedigingen.
31 Op zijn beurt laat de leraar zich lovend uit
over zijn koninklijke leerling: hoe snel deze de kneepjes van

48.
Links:in 1884,hij
is dan net begonnen
met zijn lessen
bij Carl Salzmann,schildert
Wilhelm dit
Engelse pantserschip,dat
door een
torpedo is geraakt.
Rechts: een tekening,
gedateerd
1885, laat hetzelfde
incident zien,
echter heel wat
overtuigender.
het vak overneemt, hoe hij al snel zelfstandig te werk gaat en
zelf initiatieven neemt en hoe geoefend zijn blik is.Tijdens
marine-oefeningen in Noorwegen krijgt Saltzmann de
gelegenheid om Wilhelms oog voor een fantastische lichtval,
voor wolkenpartijen, voor een spiegeling in het wateroppervlak
of voor de schilderachtigheid van tegemoetzeilende
schepen te observeren en, waar een meevarend kunstenaar
dan ook zijn mag,Wilhelm roept hem steeds weer bij zich
om hem op alles wat hij de moeite waard vindt, te wijzen.
Uit de koosnaam Saltzmännchen mogen we concluderen, dat
de schilder zelfs behoorde tot de intieme côterie rond
Wilhelm, bekend als de Liebenberger Kreis. 32
Twee olieverven in Doorn geven een beeld van de beginselen
van de schilderkunst zoals de Hoge Leerling deze van
Saltzmann heeft geleerd. Ze zijn gesigneerd en gedateerd
Wilhelm P.v.P. 84 en hoogstwaarschijnlijk onder het toeziend
oog van de kunstenaar gemaakt. Een raderboot van de
Duitse oorlogsmarine met commandovlag in top vecht, in
het zicht van de vuurtoren, met de woeste zee. Overtuigend
weergegeven golven – schuim spat op – slingeren de boeg
van het schip in de lucht. Het is niettemin waarschijnlijk,
dat Wilhelm een voorbeeld voor ogen heeft gehad. Immers,
van overhellen naar stuur- of bakboord – te verwachten in
een storm en bovendien toch rijk aan zeggingskracht – is
nog geen sprake. De zware lucht opent zich links in rode
strepen. Dat zet de atmosferische lading kracht bij.
37
“had ik dat talent gehad...”
Minder overtuigend is het doek waarop Wilhelm een pantserschip
dat de Engelse oorlogsvlag, de white end sign voert,
tot zinken laat brengen door voltreffers vanaf het Duitse
marineschip op de achtergrond.Van de hem fascinerende
details van dit Engelse scheepstype had Wilhelm in 1880
uitvoerig in een brief aan zijn grootvader verslag gedaan. 33
Een voltreffer doet het trotse schip kapseizen, een ontploffende
torpedo doet het water van de kalme zee hoog
opspatten. Het schilderij slaagt er niet in de beschouwer te
overtuigen. Hier lijkt eerder sprake van bewondering voor
de techniek van het Engelse pantserschip dan voor de dramatiek
van het gebeuren.
In een tekening uit 1885 wordt het thema nog eens – en nu
veel succesvoller – uitgewerkt.Willy Stöwer heeft hem
opgenomen in zijn boek Kaiser Wilhelm und die Marine
(Berlin, 1912), p.39.Wilhelm heeft er duidelijk meer narratie
in gelegd. Hier figureert hetzelfde, sterk over bakboord hellende
pantserschip dat een schuin van links naderende
Kiellinie van hoogboordige en volgetuigde oudere pantserfregatten
aanvoert. Prachtig loodrecht spuit de waterstraal
als gevolg van de ontploffende torpedo omhoog, dwars van
rechts stoomt een eskader uit de Sachsenklasse op en ook op
het middenplan gebeurt van alles. Stöwer mag dan regelmatig
in het directe gezelschap van Wilhelm verkeren, ook hij
moet blijkens zijn beschrijvende tekst niettemin naar het
ontstaan van de tekening gissen. De voorstelling doet hem

denken aan de vlootmanoeuvre van 17 september 1881. Heeft
Wilhelm een bij deze gelegenheid gemaakte schets uitgewerkt,
vraagt hij zich af, of heeft hij de scene van die
manoeuvre na vier jaar vlotweg uit zijn herinnering weergegeven?
En Stöwer vermoedt het laatste,“want dat ligt meer
in de lijn van de prins...” 34
“De troon is de steunpilaar van de kunst”
Wilhelms kunstzinnig gevoel werd alom geprezen door de
docenten die hem, eerst als kroonprins en later als keizer,
omringden. Marineschilder Hans Bohrdt, samen met Willy
Stöwer de belangrijkste representant van de marinepropaganda
in de beeldende kunst in het laatnegentiende-eeuwse
Duitsland, heeft eendere artistieke ervaringen met de keizer
38
Laurent
Tailhade et
D’Ostoya.
‘Peintre!’
Keizer Wilhelm
als kunstschilder
in:L’assiette au
beurre, 1904.
unsere zukunft liegt auf dem wasser
als de schilder Saltzmann. En dat, terwijl het weergeven van
maritieme onderwerpen Wilhelm door de tekenmeesters uit
zijn vroege jeugd toch niet meer dan marginaal zal zijn bijgebracht.
Bij geen van hen was immers sprake van specifieke
belangstelling voor zeegezichten; die waren ook niet populair!
In de ogen van Bohrdt is Wilhelm zelfs de
schepper van zowel de Duitse marine als van de maritieme
schilderkunst! 35 Tijdens de vele reizen waarop hij Wilhelm
heeft vergezeld kan Bohrdt vaststellen dat bij de keizer, los
van de praktische noodzaak tot het bouwen van een vloot,
“een oeroude Germaanse drang [leeft] om over de zeeën te
zwerven, een innerlijk verlangen naar de eindeloosheid, de
blauwe verten en de geheimen die de horizon in zich bergt”;
dat dit natuurgevoel de kern bevat van ’s keizers artistieke
kunnen en, zo hij zelf geen uiting daaraan kan geven, hij
toch andere kunstenaars weet te inspireren. Bohrdt tilt dit
zelfs naar een godsdienstige beleving:“De heilige aandacht
voor het werk van God dat met name op zee het meest pregnant
op ons werkt, heeft de keizer ertoe gebracht zich persoonlijk
middels de kunst met de maritieme voorstellingen
bezig te houden en voor de kunstenaars die er ook zo over
denken, het pad te effenen.” Letterlijk ook.“De keizer”,
aldus Bohrdt,“hield ervan om bij mijn arbeid toe te kijken
en zelfs bij moeilijkheden, die studie aan boord met zich
brengt, een helpende hand te bieden”.Toen eens een hoge
zeegang het de schilder moeilijk maakte om ezel en benodigdheden
in bedwang te houden “ondersteunde de Hoge
Heer mij bijna een uur lang. Ik herinner me nauwelijks een
studie in een vrolijker stemming gemaakt te hebben.” Had
de schilderkunst vooral tot doel de maritieme politiek van de
keizer te ondersteunen, nu eens kon Wilhelm tijdens deze
storm schertsend het omgekeerde opmerken:“De troon is
de steunpilaar van de kunst.” 36
Dit gaat overigens niet op voor alle kunst.
De uitgesproken traditionele houding van de keizer tegenover
kunst en kunstenaars van zijn eigen tijd was verre van
onomstreden. Een avangardistische kunst was hem ten enen
male vreemd en politiek verdacht en dat karakteriseert ook

de wilhelminische Duitsers. Bohrdt als een van hen verdedigt
deze keizerlijke, wilhelminische smaak:“Er is veel
geschreven over de kunstopvatting en de smaak van de keizer.
Opgewonden geesten zijn samengekomen en hebben
een eindeloze stroom van krantenartikelen en brochures bij
elkaar geschreven. Als motto zou men de meeste daarvan de
mooie spreuk mee kunnen geven ‘Onze koning is pas goed,
als hij onze zin maar doet’.Toch kan men uit veel voorvallen
de conclusie trekken, dat de keizer er een heel waardevolle
persoonlijke belangstelling op na houdt. Hij laat zich niet
zoals veel maecenen aan een leiband voeren, schat de natuur
en de kunst op hun waarde, zoals zijn oog dat kan en zijn
smaak hem daarin leidt en hij eist daarmee het nu spreekwoordelijke
‘recht op persoonlijkheid’ voor zich op.”
Waar dit op neerkwam? Op heldere,‘gezonde’ kunst en dat
is: geen impressionisme.“Vooropgesteld dat zij grondig
onderzoek hebben verricht, liegen impressionistische kunstenaars
immers willens en wetens door de werkelijkheid te
verwaarlozen.” Zelfs de door Wilhelm aanvankelijk bewonderde
Adolph von Menzel zou steeds meer in aanzien
inboeten naarmate hij impressionistischer te werk gaat. 37
Bohrdt gaat het veeleer om de kunst van een nuchtere zeeman,
die door een nuchtere zeeman kan worden begrepen en
die zijn parallel vindt in de kunst van Stiefelmaler als Anton
von Werner, die de Pruisische veldslagen roemen en het
belang van het keizerrijk pseudo-realistisch weergeven. 38
Op het terrein van de kunst beoogde Wilhelm, zoals op veel
andere terreinen, een absolutistisch vorst te zijn en hij kon
natuurlijk feitelijk invloed doen gelden middels de toekenning
of het ontzeggen van financiële steun aan de kunstacademie
en de musea. Er zijn volop incidenten bekend waarin
Wilhelm en zijn academisch gevormde kunst-camarilla
zich, door moderne ontwikkelingen te ontmoedigen of zelfs
terug te draaien, niet bepaald populair zouden maken.
Wilhelms tegenstanders stonden klaarblijkelijk andere
motto’s voor de geest dan die waarmee Bohrdt schermde.
“Sic volo sic jubeo” zou het motto van de keizer zijn en
“Regis voluntas suprema rex” – mijn wil is wet. De reacties
die Wilhelm met deze politiek uitlokte – de krantenartike-
39
had ik dat talent gehad...
len en brochures waarover Bohrdt schrijft – kregen gestalte
in diverse afscheidingsbewegingen; onafhankelijke en vooral
succesvolle tentoonstellingen waren daarvan het gevolg.
Een onder auspiciën van de traditionele Verein Berliner
Künstler door Edvard Munch samengestelde tentoonstelling
had weliswaar nog een rel tot gevolg, niettemin zou
langzaam maar zeker in Berlijn een liberaler klimaat ontstaan.
De oprichting van de Berliner Sezession is daarin een
voorlopig eindstation en opent de zegetocht der modernen.
De academie heeft definitief afgedaan. 39
In deze kontext moet men Der Kaiser und die Kunst door
Paul Seidel interpreteren. De directeur van het Hohenzollern-museum
neemt het op voor zijn keizer, diens kunstopvattingen
en -maecenaat.Waar men buiten de monarchistische
kring geen goed woord voor Wilhelms beleid over
heeft, leest men bij Seidel geen onvertogen woord, geen
zweem van kritiek. In deze kontext lijkt Der Kaiser und die
Kunst eerder een pleidooi voor een verloren zaak. 40
“Als ik zo’n talent had gehad, dan was ik
geen keizer maar marineschilder geworden!”
“De keizer had marineschilder kunnen worden en was dan
niet de slechtste geworden.” Aldus citeert Seidel Hans
Bohrdt, die zich ook herinnert hoe Wilhelm tijdens de lessen
een en al kunstenaar was, de wereld om zich heen verge-
‘Moi aussi je suis peintre’. Keizer Wilhelm als marineschilder. Spotprent op
ansichtkaart-formaat, 1904.

tend. Hoe hij in zijn ijver zelfs de saaie politiek vergat.
Dat Wilhelm echter niet alleen voor zijn plezier schilderde,
maar met ernst en ijver, daarover maakte Bohrdt zich zorgen.
Een kunstenaar moet immers elke dag en elk uur en
onophoudelijk met de kunst bezig kunnen zijn, zich in haar
verliezen en haar spoor volgen aan de hand van zijn natuur.
Het was Bohrdt duidelijk, dat zulks zich nooit zou laten verenigen
met het toekomstige ambt van de prins.
Ook Saltzmann onderkent het grote talent van Wilhelm,
maar ook hij ziet in, dat uitoefening van hogere plichten zijn
leerling verhinderen om zich op dit gebied het benodigde
meesterschap eigen te maken. Dat deze zich nu eenmaal niet
met politiek en kunst tegelijk zal kunnen bezighouden.
Of... Op een herfstachtige avond in 1893 sommeert de keizer
Bohrdt per telegram om naar het paleis te komen. Het hofgezelschap
is net teruggekeerd van het theater en nog in
gala, wanneer het Zijne Majesteit plotseling behaagt om in
beeld te brengen hoe een nieuw te bouwen schip, de ‘Ersatz
Preußen’, er op het water uit zal komen te zien. Bohrdt moet
hem daarbij – het is ’s avonds laat – helpen; tegelijkertijd
leest ’s keizers adjudant uit de krant een rede van de opposi-
40
unsere zukunft liegt auf dem wasser
Wilhelm had zijn schilderij S.M.S.
Prinz Adalbert graag
tentoongesteld, maar grootvader
Wilhelm I meende dat een
kroonprins de competitie met
professionele schilders beter niet kon
aangaan.
tie-partij van die middag voor.
Het blijft echter bij een incident.Van een combinatie tussen
politiek en kunstbeoefening kan geen sprake zijn en een
groot marineschilder zal de keizer met zijn, ook naar eigen
inzicht matig talent nooit worden. Keramiekschilderen
“...vergemakkelijkt het schilderen op zo’n aangename manier
dat zelfs een matig talent nog goede resultaten kan boeken”
– herinneren we ons bij Schlieder te hebben gelezen...!
Nog door een tweede dilemma laat de jonge
prins zich ontmoedigen.
Een door hem op zo goed als eigen kracht gemaakt schilderij
van S.M.S. Prinz Adalbert – alleen een schets door
Bohrdt zou er aan ten grondslag gelegen hebben – had alom
een goede en overtuigende indruk gemaakt en omdat
Wilhelm, zelf enthousiast en daartoe aangemoedigd, het
graag tentoon wilde stellen op de voorjaars-salon van de
Berliner Künstlerverein in Moabit, vulde hij zelf een
inschrijfformulier in. Het schilderij werd daadwerkelijk
afgeleverd.Wilhelms grootvader had echter, zoals Bohrdt
later zou vernemen, bedenkingen en daarmee kon van tentoonstellen
niets terecht komen; enkele dagen later was het

50.
49.

dan ook uit het depot weggehaald. De oude keizer was van
mening geweest, dat een prins uit het koninklijk huis en nog
wel een troonopvolger geen openlijke concurrentie kon aangaan
met beroepskunstenaars. 41 Seidel illustreert het hoofdstuk
Die Kunst in der Marine in zijn al meermalen genoemde
publicatie met het schilderij in kwestie. Het biedt de mogelijkheid
om te constateren, dat Wilhelm in de loop van de
twee jaren waarin hij onderricht heeft genoten van
Saltzmann, in ieder geval vooruitgang heeft geboekt in vergelijking
met het in Doorn aanwezige werk uit 1884.
En het zien ervan maakt enigszins begrijpelijk hoe
Wilhelms omgeving ervan overtuigd kon zijn als had hij die
concurrentie met professionele kunstenaars best aangekund.
Het blijft evenwel een grote stap om de vergissing van
Wilhelms hofmaarschalk te rechtvaardigen die Georg von
Müller in zijn memoires memoreert, namelijk hoe deze een
door De Martino geschilderd werk voor een werk van de
keizer zelf aanziet.Wilhelm zou hierop dan ook, begrijpelijk,
gereageerd hebben met de verbaasde uitroep:“Als ik
zo’n talent had gehad, dan was ik geen keizer maar marineschilder
geworden!” 42
Wilhelm neemt de verdediging van zijn
dilettantisme in eigen hand. Hij merkt schertsend op hoe
Saltzmann en Bohrdt hem ontmoedigen om kunstenaar te
Noten
1. Kaiser Wilhelm II,Aus meinem Leben 1859-1888,
Berlin-Leipzig 1927,p.10.Interessant welke
mogelijke conclusies Thomas A.Kohut,
Wilhelm and the Germans.A study in leadership,
New York/Oxford 1991,p.114,aan dit citaat verbindt:“One
of the most striking features of the
Kaisers personality,his facility of expression and
love of public speaking,can perhaps be traced
back to these happy hours.”
2. Zie:Michael Henker (Red.) Ein Herzogtum und
viele Krone.Coburg in Bayern und Europa,
tent.cat.Haus der Bayerischen Geschichte,
42
Augsburg 1997,p.521 e.v.
3. Zie:Paul Seidel,‘Die berliner Kunst unter
Friedrich Wilhelm I’in:Zeitschrift für Bildende
KunstXXIII (1888) p.185e.v.,resp.Paul Seidel,
Die Silber- und Goldschatz der Hohenzollern in
Berliner Schloß,Berlin z.j.(1895);Thieme-
Becker,Künstlerlexikon,deel XXXV,p.578.Zie
ook ‘Oranje en de beeldende kunst’in:tent.cat.
Uit koninklijk bezit(Zwolle) 1996,pp.109-124.
Uit deze catalogus blijkt,dat ook koningin Wilhelmina
haar werk een enkele maal tentoongesteld
heeft ten behoeve van liefdadigheidswerk.
unsere zukunft liegt auf dem wasser
worden. Plagerig citeert hij Bohrdt als zou deze gezegd hebben
“...dat het toch nooit iets worden zou met de schilderambities
van zijn leerling”. 43 Serieuzer lijkt hij wanneer hij
in zijn memoires aangeeft, hoe hij nooit de intentie gehad
heeft om uitvoerend kunstenaar te worden, maar de lessen
van Saltzmann benutte om een indruk te krijgen van de
opgaven en moeilijkheden waar een schilder zich voor
gesteld ziet en om het gebruik van de technische middelen
te leren kennen. Horen we in deze woorden die van zijn
grootvader van moederszijde, de Engelse Prince-Consort
doorklinken? 44
De maritieme voorstellingen door keizer
Wilhelm getuigen van een levenslange en meer dan warme
betrokkenheid bij alles wat de zee aangaat. Zoveel is zeker,
of het nu gaat om het visualiseren van een technische ingeving
of om de confrontatie van het Duitse volk met een toekomst
op het water; of het gaat om een actieve vingeroefening
voor passieve kunstbeschouwing, we moeten ze nemen
voor wat ze Wilhelm waard waren. Een ereplaats tussen de
vele marinevoorstellingen in zijn Doornse ballingsoord
heeft hij zijn eigen werken voorzover we weten nooit gegeven.
Had hij talent gehad, dan was hij wellicht nooit in Doorn
terechtgekomen!
4. Zie:Hermann Müller-Bohn,‘Als Freund der
Musen’in:Kaiser Friedrich der Gütige,Berlin
(z.j.) pp.440-458.
5. Thieme-Becker VII p.395/6,XXXIV,p.330 en
XXXV,p.443;Jane Roberts,Royal Artists from
Queen Mary of Scots to the present day,(London
1987) p.121 e.v.;Zie uitgebreid in:Winfried
Rogasch (red.) Victoria & Albert,Vicky & The
Kaiser,tent.cat.Deutsches Historisches
Museum,Berlijn (1997),resp.Cat.Coburg
(1997),p.513e.v.en literatuurverw.aldaar.
6. Zie:Paul Seidel,Der Kaiser und die Kunst,Ber-

lijn (1907),p.236,waar de marineschilder Carl
Saltzmann wordt geciteerd,die op 25 april 1878
een bezoek had gebracht aan de kroonprinses.
7. Vicky kocht deze door haar leraar Edward
Henry Corbould vervaardigde schilderijen aan.
Het verhaal gaat zelfs,dat zij een werkzaam aandeel
had in de ontwerpfase van deze voorstellingen.Het
belangrijkste gedeelte van de nalatenschap
van Vicky,waaronder tekeningen,bevindt
zich in het archief en de bibliotheek van de
Hessische Hausstiftung in Schloß Fasanerie in
Eichenzell (bij Fulda) en in het archief van
Windsor Castle.
8. Munsey’s Magazine,juni 1899,geciteerd in:
Thomas A.Kohut,a.w.,p.114.De Amerikaan
Bigelow is de auteur van The German Emperor
and his eastern neighbours (1892),The borderland
of Czar and Kaiser (1895) en History of the German
struggle for liberty (1896).
9. Geciteerd in Hannah Pakula,An uncommon
Woman.The empress Frederick,daughter of queen
Victoria,wife of the crown prince of Prussia,mother
of Kaiser Wilhelm.London 1997,p.328.
10. Wilhelm II,a.w.,p.63.Over Schlegel zie:
Thieme-Becker XXX,p.98.
11. Zie Thieme-Becker XXXV p.571.
12. Zie Margret Lemberg,‘Civis Germanus Sum.
Wilhelm II.und seine Zeit im
Friedrichsgymnasium in Kassel’in:Hundert
Jahre Historische Kommission für Hessen 1897-1997
(Festgabe),Marburg 1997,pp.987-1016.
13. Seidel,a.w.,p.219;Wilhelm II,a.w.,p.263;Over
Vicky’s inspanningen om Wilhelms interesse
voor de zee te wekken zie:Lamar Cecil,Wilhelm
II,prince and emperor,1859-1900,Chapel Hill
and London 1989,p.14;Kohut a.w.,pp.115/6 en
284 n.86.
14. Geciteerd in P.Grabein.‘Kaiser Wilhelm II als
Seemann’in:Die Höfe Europas,deel 1,(1898),
p.146.Voor Heinrich hadden zijn ouders Vicky
43
en Friedrich een carrière bij de marine gepland.
15. Reinhold von Werner.Das Buch der deutsche
Flotte. Zie ook Wilhelms curriculum in
Lemberg,a.w.,pp.1001/2:“Bovendien las ik een
zeer interessant boek,deels voor mijn plezier,
deels ook om vloeiend [Frans] te lezen,met als
titel Le fond de la mer. [...] Ik was gek op dit boek
omdat ik zo alles van te weten kwam over wat in
de zee rondzwemt en op de bodem ervan leeft”.
16. William James,The naval history of Great
Britain from the declaration of war by France in
February 1793 to the accession of George IV in
January 1820,Harding,Lepard 1827 resp.1859.
Over de verbluffende kennis zie:Wilhelm II,
a.w.,p.140en Cecil,a.w.,p.291 en p.426 n.4.
17. Franz Herre,Wilhelm II.Monarch zwischen den
Zeiten,Köln 1993,p.199.
18. Hans-Joachim Netzer,Albert von Sachsen-
Coburg und Gotha.Ein deutscher Prinz in
England,München 1992,p.65,geciteerd in:tent.
cat.Coburg (1997),p.525.
19. Het Hohenzollernmuseum was,tot aan de vernietiging
in de Tweede Wereldoorlog,ondergebracht
in het Schloß Monbijou.Koning Friedrich
I gaf in 1703 Eosander van Göthe opdracht
dit paleis te bouwen voor zijn gunsteling minister
Wartenberg.Het werd als familiemuseum
door Friedrich III ingericht en kreeg een verzameling
oudheden en herinneringsstukken aan
de Brandenburgs-Pruisische geschiedenis en de
Hohenzollerns te huisvesten.
20. Wilhelm II,a.w.,p.67;m.b.t.Ajwasowsky (1817-
1900) zie:Thieme-Becker I,p.156.Als voorbeeld
van diens werk zie o.a.:Harry de Bles en Graddy
Boven (red.),Een maritieme droom.Tsaar Peter de
Grote en de Russische marine,tent.cat.
Marinemuseum Den Helder,Amsterdam 1997,
cat.no.34.
21. Wilhelm II,a.w.,p.150.
22. Seidel a.w.,p.219.Zie Lars U.Scholl,‘Marine-
“had ik dat talent gehad...”
malerei in Deutschland’in:Hans Bohrdt,
Marinemaler des Kaisers,Hamburg (1995),p.15
(bewerking van het oorspronkelijke artikel in:
Katalog Art Maritim ’90:Marinemaler aus
Deutschland des 19.und 20.Jahrhunderts,
Hamburg 1990,pp.9-11).Seidel heeft een hele
serie zeventiende-eeuwse maritieme schilderijen
op de zolders van het koninklijk paleis in
Berlijn ontdekt en deze in ere hersteld.
Met de maritieme schilderkunst in Duitsland
hebben in de laatste decennia meerdere auteurs
zich beziggehouden.Zie ook Boye-Meyer-
Friese,Marinemalerei in Deutschland im 19.
Jahrhundert,Schriften des deutschen
Schiffahrtsmuseums,Nr.13,Oldenburg 1981 en
Helmut R.Leppien,‘Marinemalerei zu Kaisers
Zeiten’in:Volker Plagemann (Red.),Über See,
Seefahrt und Seemacht im Deutschen Kaiserreich,
München 1988,pp.338-351.
23. Scholl,a.w.,p.14.
24. Sir Thomas Brassey,The British Navy.
Shipbuilding for the purposes of war,London 1882,
Volume I,deel 1.De in het boek gebruikte
lithografieën naar de schetsen van De Martino
staan op naam van ene Pearson.Cornelis
Pearson (1808-1891)?
25. Wilhelm moet gebruik gemaakt hebben van de
boekillustraties náár en niet van de oorspronkelijke
schetsen dóór De Martino.Dit mag men
opmaken uit het feit,dat zijn schepen in dezelfde
richting liggen als die op de boekillustraties.
Deze kunnen door de gebruikte reproductietechniek,de
lithografie,niet anders dan het
spiegelbeeld van de schetsen door De Martino
zijn.Had de prins de beschikking gehad over
deze originelen – als gevolg van een vriendschappelijke
band met de kunstenaar,hetgeen
rond 1881 niet denkbeeldig hoeft te zijn – dan
waren bij het natekenen de schepen in de andere
richting afgebeeld.Maar ongetwijfeld had hij

dan in zijn memoires van De Martino als leermeester
melding gemaakt.
26. Eerder memoreerde Wilhelm al het saaie onderricht
aan het Kunstgewerbemuseum door professor
Kachel,zie noot 10.In de galerie van
Ravené in Berlijn was een tekening van
Wilhelm in oostindische inkt met oorlogsschepen
te bewonderen,zie Thieme-Becker XXXV,
p.571.
27. Wilhelm II,a.w.,p.370 e.v.
28. Ris-Paquot,Le peintre céramiste amateur ou l’art
d’imiter les faiences anciennes de Rouen,Sinceny,
Nevers etc.à l’usage des gens du monde,Abbeville,
Paris (1883),p.II.
29. Sophie-Luise Schlieder,Die Majolika-Malerei.
Anleitung für den Selbst-Unterricht,Berlin 1886.
30. Zie:Seidel,a.w.,pp.234-243,resp.Wilhelm II,
a.w.,p.270.In Wilhelms herinnering lag het initiatief
tot de lessen bij Saltzmann en Heinrich.
Omgekeerd leest men bij Seidel,dat Wilhelm
contact kreeg met Saltzmann en dat Heinrich
alleen tijdens zijn in de Villa Liegnitz doorgebrachte
vakantie bij de lessen aanwezig was.
Paul Bülow (1842-1889) was Königlich
Preußischer Hofmaler en schilderde veel portretten
van de Hohenzollerns en personen uit
Berlijnse hofkringen.
31. Saltzmann vertegenwoordigt echter geenszins
de stijl waarin schilders als Bohrdt en Stöwer
aan het eind van de negentiende eeuw propaganda
maken voor de Duitse vloot.Zie Hans
Wilderotter,‘Eine besondere Passion für die
Marine’in:tent.cat.Der letzte Kaiser.Wilhelm II
im Exil,München (1991),p.325.
32. Over de vriendschappelijke omgang:John C.G.
Röhl,a.w.:6 oktober 1892 (Eulenburg aan Ernst
Graf von Schlitz [gen.von Görtz]):“Willst du
auch gütigst mit Georg Hülsen und
Saltzmännchen irgend einen lustigen Unsinn
machen?”resp.17 oktober 1892 (Georg von
44
Hülsen aan Görtz waarin voorstel om Der
Reinhold Heller,‘Anton von Werner,der Fall
Zaubermeister und sein ungeratener Lehrling op te Munch und die Moderne im Berlin der 1890er
voeren):“Onkel Hermann (Saltzmann) und ich. Jahre’in:Anton von Werner,Geschichte in Bildern,
Zum Schluß enthaupte ich den Onkel H.[..] tent.cat.Berlin Museum/Deutsches
Seine Majestät soll zufrieden sein!”Zie verder Historisches Museum,Berlin 1993,pp.101-109.
Fürst Phillip zu Eulenburg,Mit dem Kaiser als 40. Vgl.bijvoorbeeld Seidel,p.244.
Staatsmann und Freund auf Nordlandreisen, 41. Tentoonstellen door personen van koninklijken
Dresden 1931.
bloede was nochtans niet ongebruikelijk.Ook
33. Wilhelm II,a.w.,p.370 e.v.
de pruisenprinsessen die hier eerder werden
34. Zie voor de uitgebreide beschrijving:Willy genoemd,hadden tentoongesteld.Vgl.ook de
Stöwer,Kaiser Wilhelm und die Marine,Berlin Nederlandse koningin Wilhelmina,die ten
1912,p.38 e.v.34.
behoeve van kunstenaarsfondsen haar werk voor
35. Paul Seidel neemt deze gedachte over,zie a.w., tentoonstellingen ter beschikking stelde.Als
p.219.Bohrdt en Stöwer zijn Wilhelms vaste contemporain voorbeeld mogen prins Charles
begeleiders op zijn vaarten.Zie Hans Bohrdt, en andere telgen van het Britse koningshuis die-
Die Kaiserfahrt nach dem Nordland 1901,
nen die zich met de resultaten van kunstbeoefe-
Braunschweig 1902 en Willy Stöwer, Zur See mit ning en kunstnijverheid toch ook “kwetsbaar”
Pinsel und Palette,Erinnerungen von Professor opstellen.
Willy Stöwer,Braunschweig 1929.De laatste 42. Walter Goerlitz (Red.),Regierte der Kaiser?
stuurt aan de keizer in ballingschap tot zijn dood Kriegstagebücher,Aufzeichnungen und Briefe des
in 1931 nog jaarlijks een maritieme wens.
Chefs des Marine-Kabinetts Admiral Georg
36. In Seidel,a.w.,p.251.
Alexander von Müller 1914-1918,Göttingen,
37. Naar de mening van Franz Herre,a.w.,p.224, Berlin,Frankfurt 1959,pp.403/4.
onderscheidde Wilhelm II met de Hoge Orde 43. Seidel a.w.,p.248:“Der Bohrdt war auch einmal
van de Zwarte Adelaar niet zozeer de schilder mein Lehrer,hat Mich aber immer angefahren
Adolph von Menzel maar de Pruis die zich voor und gemeint,es wird doch nichts.Na,da habe
de dynastie verdienstelijk had gemaakt.
Ich es denn gelassen.”
38. Scholl,a.w.p.20.Herre,a.w.,p.223.
39. Hierover uitgebreid:P.Paret,The Berlin
Secession,Modernism and its enemies in imperial
Germany,Cambridge 1980;Dominik
Bartmann,‘Berlin offiziell – Kunst und
Kunstpolitik unter Wilhelm II.’in:Gesine
Asmus (Red.),Berlin um 1900,tent.cat.Berliner
Festwochen 1984,Berlin (1984),p.183 e.v.;
Gabriele Poggendorf,‘Die Secessionisten’in:
Die Kunst hat nie ein Mensch allein besessen,
tent.cat.Akademie der Künste/Hochschule der
Künste,Berlin 1996,p.337.Inzake de door
44. Wilhelm II,a.w.,p.270;vgl.verder noot 18.
Munch georganiseerde tentoonstelling zie ook: 47.
unsere zukunft liegt auf dem wasser

68.