xxx Çok yas¸ a! Keizer Wilhelm II in Istanbul xxx - Dick Verroen

In Doorn laat exkeizer
Wilhelm zich
nog regelmatig
portretteren. Hier
met onder andere de
versierselen van de
Turkse Nishan
Imtiaz Orde op het
uniform.
Sieraad van de
Nishan Imtiaz
Orde van Wilhelm
II (HuD 02554)
Çok yas¸a!
Keizer Wilhelm II in Istanbul
xxx
dick verroen
Al sinds de tijd van Frederik de Grote tonen
Pruisenkoningen, vanaf 1871 Duits keizers, een
aanhoudende belangstelling voor banden met
Turkije en zijn sultan. Hebben andere Europese
staten, zo lijkt het, vooral oorlogen met de Turken
in herinnering, Pruisen ziet expansiemogelijkheden
in het Midden Oosten. Ein riesiges deutsches
Weltreich bis nach Zentralasien, daarvan zou keizer
Wilhelm volgens zijn criticus Peter Hopkirk dromen;
een spoorlijn dwars door Turkije maakt het
door rivaal Engeland gekolonialiseerde India over
land bereikbaar 1 .Wilhelm II verwijst ter verdedi-
ging van zijn welwillende houding tegenover
Turkije in 1889 naar der alten Politik Friedrichs des
Grossen en, in het voetspoor van vader Friedrich
Wilhelm, die in 1869 als kroonprins het Midden
Oosten bezoekt, reist hij als Duits keizer maar
liefst drie keer derwaarts: in 1889, in 1898 en 1917.
Hij ontvangt bij deze gelegenheden heilwensen
– Çok yas¸a – van de Turken en geschenken van de
sultan.
Na zijn vlucht naar Nederland in 1918 roepen daarvan
alleen nog Turkse tapijten, enkele blanke
wapens en de versierselen die behoren bij de in 1879
door sultan Abdülhamid gestichte Nishan-Imtiaz
Orde de herinneringen aan zijn deels spectaculaire
reizen op.
Friedrich Wilhelm
in Istanbul
xxx
Sonst ist alles still, verödet und leer.
friedrich wilhelm 2
Pruisische contacten met Istanbul dateren van lang
vóórdat keizer Wilhelm II in 1889 er zijn eerste
bezoek brengt. En in het begin van de negentiende
eeuw stuurt koning Friedrich Wilhelm III van
Pruisen militaire adviseurs, onder wie de jonge
Graf Moltke. Koning Wilhelm I laat zich in 1869
door zijn zoon, kroonprins Friedrich Wilhelm,
vertegenwoordigen bij de officiële opening van het
Suezkanaal in combinatie met een bezoek aan
Palestina en Turkije zum erstenmal seit einem halben
Jahrtausend, zoals een tijdgenoot opmerkt. 3
De kroonprins laat zijn echtgenote, de van geboorte
Engelse prinses Victoria, met de kinderen achter
aan de Franse zuidkust en bereikt in de vroege

Sultan Abdülaziz
van Turkije.
morgen van 24 oktober per schip Istanbul, vanwaar
de Duitse kolonie hem jubelend begeleidt tot aan
het Beylerbeyi paleis, op de kaden een spektakel
van witte tulbanden en rode fez onder het gebulder
van kanonschoten en het Çok yas¸a – lang zal hij
leven! Buiten het paleis – een kapel speelt de pruisenmars
– wordt de kroonprins ontvangen door
Sultan Abdülaziz – op zijn met goud bestikt uniform
de versierselen van de Hoge Orde van de
Zwarte Adelaar – en een schare hoogwaardigheidsbekleders.
Hunne Hoogheden wisselen in
een van de talrijke pronkzalen formaliteiten uit.
Dan nemen ze afscheid en volgt een tegenbezoek
aan de sultan in het Dolmabahçe paleis.
De volgende dagen staan de kroonprins ter
beschikking om kennis te nemen van Istanbul en
zijn bezienswaardigheden. Bij het binnengaan van
de Aya Sofya, zo zal de kroonprins later toegeven,
liet ik me aanvankelijk overmeesteren door dit gigantische
bouwkundig wonder, maar al gauw kon ik bij de
gedachte dat het christendom hier, al is het als gevolg
van eigen onmacht destijds, voor de islam heeft moeten
wijken, een gevoel van ergernis niet onderdrukken.
Andere toeristische trekpleisters krijgen evenmin
onverdeelde lof: de oude harem valt hem tegen,
bladergeritsel doet hem eerder denken aan al die
ongelukkige hoogwaardigheidsbekleders voor wie
de hoge platanen als galg gediend hebben en hij
gruwelt bij het zien van de eunuchen die onder hun
schaduw voorbij snellen. Sonst ist alles still, verödet
und leer.Buiten de stadsmuren is het allemaal
anders! Poëtischer dan Hermann Müller-Bohn is
niet te beschrijven ...hoe de koopvaardijschepen met
hun masten de bedrijvigheid in de haven illustreren,
hoe men op de Zee van Marmora in het zuiden schepen
met witte zeilen voorbij ziet gaan en, richting Üsküdar,
de roeiboten. Muziek ontbreekt evenmin. Over de
muren van de paleistuinen heen hoort men schepen
schril hun stoom afblazen. Het doet de vrouwen achter
de venstertralies van de harem opschrikken uit hun
mijmeringen over Osmaanse helden uit hun jeugd.
Natuurlijk is Friedrich Wilhelm geïnteresseerd in
het leger dat er, ondanks voortdurend geldgebrek,
zeer wel getraind uitziet. En het is een bekend
spektakel om te zien hoe de sultan naar de moskee
gaat voor het wekelijkse vrijdaggebed. Samen met
een bonte volksmenigte is dit keer ook een groot
aantal vrouwen uit de harem, bontgekleed en
gesluierd, bij het ritueel aanwezig. Dit staat in
schril contrast met het klooster van de derwisjen.
De sektarische geloofsbeleving van deze ascetische
monniken in de islam met zijn zelfkastijding vindt
hij maar afschrikwekkend; het is een verademing
om aansluitend bij enkele kleine Duitse instituten
op bezoek te gaan.
Een kroon op zijn bezoek vormen de onderhandelingen
over een grondstuk in Jeruzalem, dat ooit de
Johanniterorde behoorde. Dit vereist wel vijf dagen
Kroonprins
Friedrich Wilhelm
met zijn entourage
tijdens zijn bezoek
aan Turkije in 1869.
5

Dankzij illustraties
in Der Illustrirte
naar tekeningen van
J. Schlegel kunnen de
Duitse onderdanen
het bezoek van hun
keizerpaar aan sultan
Abdülhamid II
meebeleven.
6
lang die Anwendung aller Kraft angesichts der üblichen
orientalischen Langsamkeit, maar uiteindelijk
zet Ali Pas¸a zijn paraaf en is de weg vrijgemaakt
voor de Erlöserkirche op deze plek, ten behoeve van
de Duits-lutherse kolonie. Zijn zoon Wilhelm II
wijdt deze kerk tijdens zijn Oriëntreis in 1898
feestelijk in.
Als Duits keizer bezoekt Wilhelm II Turkije driemaal.
De eerste keer vindt dat plaats in aansluiting
op de reis naar Athene in 1889, ter gelegenheid van
het huwelijk van Wilhelms zuster met de Griekse
kroonprins. Zijn tweede bezoek aan Istanbul
combineert Wilhelm met de inwijding van de
Erlöserkirche. Er worden, buiten het uitwisselen
van beleefdheden en geschenken, ook zaken
gedaan. De derde keer echter dat Wilhelm naar
Istanbul afreist, heeft een heel wat minder feestelijk
tintje.Turkije is Duitslands bondgenoot in de
Grote Oorlog tegen de geallieerden. Het bezoek is
kort en efficiënt. In het licht van de oorlogsellende
wijst de keizer zelfs een uitnodiging voor een high
tea af!
Sight-seeing in 1889
xxx
Der Kaiser ist wie ein Ballon,
wenn man ihn nicht fest am Strick
hielte, ginge er wie weiß wohin.
bismarck 4
In 1889 brengt de dan dertigjarige keizer Wilhelm
II, zeer tegen de zin van zijn Engelse grootmoeder
Victoria – het Berlijnse hof had na het overlijden
van achtereenvolgens keizer Wilhelm I en keizer
Friedrich III in 1888 een rouwjaar in acht moeten
nemen – een tegenbezoek aan tsaar Alexander III.
Wilhelm maakt van de gelegenheid gebruik om
door te reizen naar Griekenland, waar het huwelijk
plaatsvindt van zijn zuster Sophie met kroonprins
Constantijn, hertog van Sparta. 5 Vanuit Athene zet
het keizerlijk Yacht Hohenzollern met een escorte
van negen schepen op 31 oktober, voor een vierdaags
bezoek tussendoor, koers naar Istanbul. Daar
ontmoet Wilhelm sultan Abdülhamid II.
Ein für die Beziehungen zwischen dem Turkischen
und Deutschen Reiche hochwichtiges und denkwürdiges
Ereignis hat sich in diesen Tagen am Bosporus vollzogen;
das jugendliche Deutsche Kaiserpaar ist von der
Griechischen Hauptstadt […] nach Konstantinopel
gekommen, heet het in de Illustrirte Zeitung van
november 1889. Liegen seinem Besuch auch keinerlei
politische Motive zu Grunde, so wird derselbe doch in
der gesammten mohamedanischen Welt einen mächtigen
Eindruck hervorrufen und dazu beitragen, das
längst bestehende freundschaftliche Verhältnis
zwischen Deutschland und der Turkei noch mehr zu
befestigen. 6
Wilhelms doorgewinterde politieke adviseurs
in Berlijn zijn, net als zijn Engelse grootmoeder,
minder euforisch dan de pers. Hen gaat het vooral
om de Turkse exponent. Bismarck und Graf Herbert
sind der Türkei nicht hold gewesen und haben meiner
Türkenpolitik nicht beigepflichtet, moet Wilhelm in
zijn memoires constateren. 7 Maar ook al vooraf is
dat Wilhelm bekend over vader en zoon Bismarck.

Zijn vertrouweling, vorst Radolin, herinnert zich
Wilhelms strikte orders om Bismarck niet voortijdig
in te lichten over de reis en, mocht de kanselier
het niet met de reis eens blijken, dan kan dat
Wilhelm ook niets schelen. 8 Ter legitimatie van
zijn bezoek kan hij echter op de vriendschappelijke
banden in de achttiende eeuw wijzen, die Pruisenkoning
Frederik de Grote met Turkije onderhield.
En bemiddelde een van diens opvolgers, koning
Friedrich Wilhelm III, in 1829 niet in het
Russisch-Turks conflict, waarop de jonge von
Moltke tot de eerste militair adviseur in Turkije
benoemd werd? 9
Graf Bismarck vreest nu echter dat dit bezoek het
wantrouwen van de tsaar zal wekken en de Duits-
Russische verhoudingen niet ten goede zal komen.
En terecht.Want al komt het er bij deze gelegenheid
niet van, Abdülhamid II wil niets liever dan
politiek bedrijven met Wilhelm en ontvangt de
jonge Duitse keizer als een oude bekende 10 – het
voor drie dagen geplande bezoek wordt zelfs op
zijn verzoek met een dag verlengd – het blijft vooralsnog
bij het traditiegetrouw uitwisselen van
geschenken tussen de beide staatshoofden. Daarbij
vallen, naar verluidt, die van het keizerlijk paar in
het niet bij de geschenken van de sultan; een ongelooflijk
kostbare sabel voor Wilhelm, een juweel
van onschatbare waarde voor de keizerin. 11
En het uitwisselen van hoge orden.Voor Abdül-
hamid is dat de Hoge Orde van de Zwarte Adelaar,
aan Wilhelm wordt de Turkse, door Abdülhamid
in 1879 gestichte Nishan-Imtiaz Orde verleend en
Gewiß weil sich das (rot)grüne Ordensband auf derselben
recht türkisch ausnimmt, zo vermoedt
Wilhelms vice-admiraal Hoffmann, draagt de keizer
het paradeuniform van het Eerste lijfgarderegiment
Husaren. 12
Bij zijn afscheid spreekt de Duitse keizer de hoop
uit, dat zijn politiek voortaan niet meer zo met
wantrouwen gevolgd wordt. Helaas, zo had de sultan
moeten constateren, was zelfs nog tijdens dit
bezoek geprobeerd om de Duitse politiek verdacht
te maken.
Behalve cadeaus houdt Wilhelm aan dit bezoek een
sympathiek beeld van Turkije over en een blijvende
belangstelling voor het Midden-Oosten.In
augustus 1890 komt een vriendschaps-,handels- en
scheepvaartverdrag tot stand.Deze onvoorwaardelijke
waardering duurt tot 1896.Dan,naar aanleiding
van de gruwelijke massaslachting onder achtduizend
Armeniërs,scheldt hij de sultan uit voor
elenden Schurken der nicht mehr Beachtung verdient.
Aan zijn koninklijke grootmoeder schrijft hij: Möge
ihn Allah bald dahin holen,wo es sehr heiß ist – [er]
scheint darauf zu bestehen,sich auf Kosten der Mächte
zu amüsieren,‘die 6 im=Puissances’wie er sie nennt. 13
Een jaar later is Wilhelms verontwaardiging weer
over. In het Turks-Griekse conflict van 1897 wint de
Tijdens haar verblijf
staat Auguste
Victoria een
appartement in het
Merasim Kös¸kü ter
beschikking.
7

8
sultan, tegenstander nota bene van Wilhelms zwager
prins Constantijn van Griekenland in de strijd
om Kreta, Duitse sympathie. 14
Abdülhamid II is de zoon van Abdülmecit, de
sultan uit wiens regeringsperiode geen verdienste
noemenswaard zou zijn anders dan dat hij het
hemelbed in Turkije heeft geïntroduceerd, en van
diens Circassische slavin. Als in 1876 zijn oom door
een paleiscoup is afgezet om – al dan niet door
eigen hand – de dood te vinden en zijn oudste broer
Murad V al snel voor het sultanaat bedankt in ruil
voor een rustig leven als alcoholist, volgt de zesendertigjarige
Abdülhamid voor zo’n driehonderd
miljoen moslims op als verpersoonlijking van Gods
schaduw op aarde. Het Ottomaanse rijk is dan
bankroet, de Russische vijand bedreigt zijn grenzen
en Abdülhamid heeft geen andere keuze dan
het regiment van groot-viziers aan de kant te zetten
en het rijk als autocraat te regeren. 15
Hij geniet geen onverdeeld gunstige pers.
Wilhelms vice-admiraal Hoffmann schat de
geschrunkene sultan ...in der Mitte der Vierziger. Er
ist mager, hat sehr scharfe, jüdische Züge und macht
einen nervenkranken Eindruck. Ook een andere
ooggetuige, hofdame Gräfin von Keller, schrijft in
weinig flatteuze woorden: Er ist ein kleiner, elend
aussehender Mann mit dunklen, klugen Augen und
großer Nase. Ich hätte ihn für Ende 50 oder Anfang 60
geschätzt, er soll aber erst 46 Jarhe alt sein. 16 Rall ziet
in de sultan angst en grofheid verenigd met scherpzinnigheid
en matigheid, welwillendheid, ruimhartigheid
en moed.Tyler Whittle laat zich uiterst
kritisch uit over Wilhelms Turkse tegenspeler;
diens neus, boven een stekelige baard die conform
de traditie rood geverfd is, heeft de vorm van een
snavel, diens grootste handicap is wellicht de dodelijke
angst voor elektriciteit, voor ziektes en mensenmenigten.
En hij beschrijft hoe de sultan zich
neurotisch barricadeert achter lijfwachten die hij
geen van allen vertrouwt en hoe hij die laat bespioneren
door meer dan twintigduizend, ook elkaar
weer bespionerende bedienden. Hoe hij achter elk
meubelstuk naar sluipmoordenaars zoekt en zonder
pardon eigenhandig verdachte onderdanen
neerschiet. Het vertier van de sultan is westers,
aldus Tyler. Hij houdt er, naast de harem die hij
van zijn voorgangers heeft geërfd, een Belgische
maîtresse op na, roeit op een kunstmatig meer
achter het paleis van Yildiz, speelt muziek van
Offenbach en leest – gezien zijn argwaan niet verbazingwekkend
– verhalen van Sherlock Holmes. 17
Aan het vele bloed dat in zijn naam wordt vergoten,
gaat hij voor velen onder de weinig flatteuze
bijnaam Abdul de Verdoemde de geschiedenis in.
Tijdens het keizerlijk bezoek van 1889 is het nog
niet zover. Abdülhamid brengt het Duitse keizerpaar
bij deze gelegenheid onder in het zojuist
gereedgekomen ceremonieel paviljoen Merasim
Kös¸kü, dat een onderdeel is van het S¸ale Kös¸kü
paleis op de berg Yildiz. Hoewel dit paleis een kiosk
wordt genoemd is het niettemin een aanzienlijk
gebouw in de Ottomaanse traditie met een selamnik
en een harem. Kroonluchters in overvloed zorgen
er voor de verlichting en overal, op vloeren en
aan wanden, Hereke tapijten. Abdülhamid moet
een bedreven schrijnwerker zijn geweest, in aanmerking
genomen dat hij veel van de meubelen zelf
heeft gemaakt; misschien wel als therapie tegen
zijn angsten en neurosen. De bezoeker wordt tenslotte
overweldigd door de enorme ontvangsthal
van het paleis. Bij het licht van drie gigantische
kroonluchters en zes staande kandelabers ontwaart
hij de met spiegels en beschilderde panelen bedekte
wanden en het 400 m 2 grote tapijt, dat maar
liefst 7½ ton weegt.
Het keizerpaar zal zich er thuis hebben gevoeld. In
de vertrekken direct achter de centrale hal op de
verdieping, die voor hen zijn ingericht hangen portretten
van Wilhelm I, Frederik III en veldmaarschalk
Von Moltke. En dat de sultan van porselein
houdt en er in Yildiz een eigen fabriek op na houdt,
kunnen ze opmaken uit de fontein in de badkamer;
er wordt met zuiver gouden borden en gouden
bestek gedineerd; de copieuze tafeldecoraties zijn

Terwijl Wilhelm het
Beylerbeyi paleis
bezoekt, doet
Auguste Victoria
inkopen op de kashba
van Istanbul.
van verguld brons. Critici van deze reis merken
fijntjes op, dat dit vertoon van luxe in wel heel
schril contrast staat met de gemiddelde levensstandaard
in het Ottomaanse Rijk. 18
Voor het bezoek heeft het keizerpaar aanvankelijk
drie dagen uitgetrokken, maar op verzoek van
de sultan blijven ze nog een dag langer. Deze extra
dag biedt Wilhelm ruimte om het Beylerbeyi paleis
te bezoeken waar zijn vader twintig jaar eerder een
paar dagen had verbleven. De keizerin is ...im offenen
Wagen unter Vortrab türkischer Leibgendarmen
über die Perabrücke nach Stambul gefahren um den
Bazar zu besuchen und größere Einkäufe daselbst zu
machen, aldus Der Illustrirte, die het bezoek van dag
tot dag verslaat.
Ondanks de hartelijke ontvangst is het keizerlijk
gezelschap toch ook weer opgelucht als ze op
de middag van 5 november scheep kunnen gaan.
Auguste Victoria heeft zelfs luizen ontdekt in haar
vertrekken en met haar dames geprobeerd om het
ongedierte met hoedenpinnen te doden. Bij een
volgend bezoek uit zij ook nog eens haar afgrijzen
over de harem met zijn ontzettend dikke vrouwen.
De hen weinig flatterende laatste mode uit Parijs,
hun verveling én hun aanhoudende chocolade eten
zijn een doorn in het oog van de Duitse vorstin, die
de burgerplichten hoog in het vaandel draagt en
voor wie alleen de drie K’s van Kerk, Kinderen en
Keuken heilig zijn. 19
1898, reizen à l’Orient
xxx
Dass wir bald mit einer Verbeugung vor dem britischen
Löwen, bald mit einem Knix vor dem russischen
Bären unsere Bahn bis Kuweit am Persischen Golfe
hindurchschlängeln.
wilhelm ii
Een sprookje uit duizend-en-één-nacht. Dat moet
in de herfst van 1898 de aanblik zijn die de aankomst
van het keizerlijk jacht Hohenzollern in de
haven van Istanbul heeft geboden. Mét de keizer
en keizerin, met hofdignitarissen, kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders
en leden van de regering,
hun bedienden, kameniersters en veiligheidspersoneel,
schepen directeur Georg von Siemens van de
Deutsche Bank, algemeen directeur Kurt Zander
van de Anatolische Spoorwegen, diens plaatsvervanger
Eduard Huguenin en hoofdingenieur
Hagenbeck zich uit en beginnen aan hun Wahlfahrt
van drie weken door het Nabije Oosten. Daarbij
gaat het niet allen gelijkelijk om het cultureel erfgoed
van Christendom en Islam. In geheime
besprekingen met Abdülhamid stelt, in de woorden
van de Weense Neue Freie Presse: ...de staatsmacht
zich in de persoon van Wilhelm en diens
ministers in dienst van de nationale economie, die in
Istanbul door kopstukken uit industrie en financiële
wereld wordt vertegenwoordigd. Hoog op de
agenda staat het verkrijgen van concessies: voor
verlenging van de Anatolische spoorlijn tot
Bagdad, voor een telegraafverbinding van
Constant¸a naar Istanbul en voor uitbreiding van de
9

Geschenk van
sultan Abdülhamid
uit diens tapijtweverij
in Hereke
(HuD 01335).
10
haven van Haydarpas¸a. In het marmeren S¸ale
Kös¸kü paleis van de sultan – de bouw is in 1898
helemaal voltooid – moet tenslotte onderhandeld
worden over gunstige leenvoorwaarden en garantieverplichtingen.
De eerste fase van de Anatolische spoorlijn tussen
Hayderpas¸a, ten zuiden van Üsküdar, en Izmit,
gelegen aan de Zee van Marmora, dateert van 1871.
Bij gebrek aan middelen moet echter het werk stilgelegd
worden, totdat Abdülhamid II tijdens het
bezoek van 1889 de Deutsche Bank en de Duitse
keizer weet te interesseren en de lijn in 1892 tot
Ankara, in 1896 tot Konya in Zuid-Anatolië uitgebreid
kan worden. 20
In 1898 is de Duitse delegatie er alles aan gelegen
om de spoorweg door te trekken naar de Perzische
Golf; het breidt de Duitse invloedsfeer in het
Nabije Oosten uit en biedt zijn imperialisme een
landroute richting Brits-Indië en het Verre
Oosten. 21 De besprekingen met de Turken verlopen
alleszins succesvol: In 1899 geven de Turken
de Anatolische-Eisenbahn-Gesellschaft toestemming
tot havenuitbreiding, de Deutsche Bank mag
in januari 1902 de Bagdad-spoorlijn tussen Konya
en Basra aanleggen.Wilhelm betrekt er in 1904 de
Preußische Staatsbank bij en spreekt van Mein
Bahn. Deze heeft al rond 1900 grote betekenis voor
het wereldhandelsverkeer, ook al is hij dan zelfs
nog helemaal niet klaar. 22
De reis van het keizerlijk paar begint op 13 okto-
ber en heeft Istanbul en Palestina, dat dan nog
Turks territorium is, als doel. In Istanbul wordt een
officieel bezoek aan de sultan gebracht, het hoogtepunt
van het bezoek aan Jeruzalem vormt de
inwijding van de Erlöserkirche. In Duitsland zien
velen in deze reis vooral een politieke missie.
Wilhelm is verontwaardigd over de twijfel aan zijn
devote motieven: Het is verontrustend, aldus de keizer,dat
het oprechte geloof, dat een Christen ertoe
brengt om het land te bezoeken waar onze Redder heeft
geleefd en geleden, wel bijna lijkt uitgestorven ...in
den oberen Gesellschaftschichten des 19. Jahrhunderts!
23 Tsarina Maria Feodorowna beschimpt
Wilhelm, die Jeruzalem, waar Onze Heiland op een
ezel binnenreed, zulks nu te paard en in vol keizerlijk
ornaat zijn entrée maakt! 24 Maar er zijn ernstiger
beschimpingen:Wilhelm en Auguste Victoria
laten zich gastvrij onthalen door een sultan die
enkele jaren eerder geen hand uitsteekt om de
levens te redden van Armeense Christenen en het
keizerpaar laat zich bij zijn bezoek aan de heilige
plaatsen in Palestina begeleiden door Syrische lijfwachten
van de sultan! Overigens lijkt deze
beschuldiging van de Franse pers aan het adres van
Wilhelm niet helemaal terecht.Wilhelm had de
koelbloedige afslachting van Armeniërs in 1896
zeker niet onbecommentarieerd gelaten. Bij herhaling
dringt hij aan op afzetting van de sultan en

In dankbare herinnering
aan zijn
bezoek van 1898,zo
luidt de gedenkplaat,
schenkt Wilhelm een
fontein aan de
bevolking van
Istanbul.
maakt hem uit voor een elenden Schurken die niet
langer aanspraak kan maken op het respect dat hij
nog in 1889 voor zijn Turkse collega voelt. 25
De verontwaardiging blijkt nochtans van korte
duur en is tijdens het bezoek van in 1898 al weer
verleden tijd. Als Wilhelm op 21 oktober ’s morgens
de Aya Sofya bezoekt, wordt hem Çok yas¸a – es
lebe – unser zweiter Sultan toegeroepen.
Wilhelm en Auguste Victoria bezoeken per
Sonderzug de met Duits geld gefinancierde Anatolische
spoorlijn. En Hereke, de beroemde zijde- en
tapijtfabriek van de sultan. Maar liefst achthonderd
meisjes tussen de 6 en 16 jaar knopen hier aan
tapijten naar traditionele voorbeelden. De keizerin
blijft hier lang bij staan kijken en dat beïnvloedt
ongetwijfeld Wilhelm in diens beslissing twee
dagen later om een donatie te geven tenbehoeve
van deze schuchtere maar vriendelijke meisjes.
Aan souvenirs ontbreekt het niet. Na de maaltijd
worden het keizerpaar ten afscheid de mooiste
producten uit de fabriek aangeboden. 26 Auguste
Victoria zal bovendien tijdens de reis met name
kerstinkopen doen in de Duitse ambassade, waartoe
veel kunst-, zijde- en tapijtenhandelaren hun
waren hebben tentoongesteld.
Uitwisseling van geschenken blijkt een dagelijks
terugkerend ritueel: elke morgen juwelen of andere
gouden voorwerpen, kostbare wapens of porselein.
Behalve dat Wilhelm de sultan porselein uit de
Königliche Porzellan Manufaktur in Berlijn ten
geschenke geeft, laat hij toch liever de hele bevolking
delen in de uitwisseling. Met dat in gedachten
laat hij, omdat moeilijk valt uit te maken wie echt
iets nodig hebben, op de noordoostelijke punt van
de Hippodrome van Istanbul een fontein bouwen,
zodat arm én rijk hieruit kunnen drinken. Het
schetsontwerp hiervoor, in romantisch byzantijnse
stijl, tekent hij tijdens de boottocht naar Therapia,
de zomerresidentie van de Duitse ambassade die
de sultan in 1880 aan Wilhelm I geschonken heeft,
laat dit ontwerp door professor Knackfuß uitwerken
en biedt het resultaat nog vóór hij Istanbul verlaat,
aan Abdülhamid aan. 27
De reis van 1898 is gedetailleerd verslagen: het
gaat dan over de diverse hoogwaardigheidsbekleders
die bij de ontvangst aanwezig zijn, over
wederzijdse protocollaire plichtplegingen 28 en over
11

Visie van een anonieme
Nederlandse
karikaturist op het
Duits keizerlijk
bezoek aan de Turkse
sultan van 1898.
12
Wilhelms – vergeefse – voorspraak bij de sultan
inzake een joodse kolonie Palestina met vergaande
autonomie. 29 Keizer Wilhelm staat hier welwillend
tegenover. Hij meent goed op de hoogte te
zijn van de zionistische Beweging van Theodor
Herzl en ziet daar een gezonde basis voor.Wanneer
de sultan evenwel niet enthousiast reageert, laat
zijn hoge gast het onderwerp liggen om, na een
groots afscheidsfeest in Istanbul, waar hij honderden
wereldlijke en geestelijke hoogwaardigheidsbekleders
voor uitnodigt, op 25 oktober 1898 scheep
te gaan op de Britse charter SS Midnightsun en via
diverse eilanden koers te zetten naar het Heilig
Land. Daar kan hij zich er hoogstpersoonlijk van
overtuigen, dat in Palestina voor iedereen ruimte is
en – het keizerlijk gezelschap ervaart Palestina als
extreem heet – het land vruchtbaar, zo men het
maar voorziet van water en bomen. 30
Op de terugreis via Damascus verzekert Wilhelm
tijdens een galadiner sultan Abdülhamid, kalief
van driehonderd miljoen moslims, uitdrukkelijk
dat hij, Duits keizer, altijd zijn vriend zal zijn. De
bevestiging mag dan de belangen veiligstellen die
Duitsland in Klein-Azië heeft, en nog geen twee
maanden later mag dan de toenadering worden
beloond met een concessie voor de aanleg van een
haven en een spoorstation aan de oostzijde van de
Bosporus, niettemin moeten Frankrijk, Engeland
en Rusland Wilhelms uitspraak wel ervaren als een
rechtstreekse provocatie aan hun adres. Immers,
Aansluitend aan het
bezoek aan Istanbul
volgt een door
Thomas Cook georganiseerde
reis à
l’Orient naar
Palestina.
De keizer in zijn
rijk gedecoreerde
audiëntietent.

het merendeel van die driehonderd miljoen moslims
vallen – al dan niet direct – binnen de invloedsfeer
van deze grootmachten.
De organisatie van Wilhelms karavaan is in
handen gegeven van het professionele bureau
Thomas Cook & Son. Dat lijkt gezien de omvang
ook alleszins verstandig. Het keizerlijke reisgezelschap
bestaat uit tien reisleiders, zes hoofd- en zes
assistent-koks, zestig man bediening, zeshonderd
drijvers voor de dertienhonderd paarden en muildieren
en tenslotte honderd personen- en twaalf
bagagewagens waarin tweehonderddertig tenten.
Het heeft er met dat alles alle schijn van, dat keizer
Wilhelm voor zijn Midden-Oostenreis de traditie
van zijn gastheren onverkort heeft willen overnemen.
De Ottomanen gebruiken immers op grote
schaal tenten voor hun militaire campagnes, voor
ceremoniën en feestelijkheden, maar ook tijdens
een dagje uit voor henzelf en zijn onderdanen. Niet
verwonderlijk. In deze nomadische wereld moeten
ervaring en traditie wel leiden tot een hoog ontwikkelde
efficiency in de tentencultuur.
Zo gaan op militaire campagnes altijd twee sets
tenten mee.Terwijl de ene daarvan in gebruik is,
marcheren de tentenbouwers alvast vooruit en
hebben zo de tweede set opgezet wanneer de sultan
bij zijn volgende halte aankomt. Het tentencomplex
is overigens net zo symbolisch voor de macht
en rijkdom van de sultan als zijn stenen stadspaleis.
Historische miniaturen bevestigen de overeenkomsten
tussen de architectuur van die paleizen en
Ottomaanse tentencomplexen; hoe zelfs de wand
rondom voorzien is van kantelen. En het complex
is zo groot dat, volgens een verslag van Antoine
Galland uit 1673, voor het vervoer van de tenten van
de sultan maar liefst zeshonderd kamelen nodig
zijn. Het is aan een toenemende efficiency te danken
dat de Ottomaanse heersers vanaf hun eerste
veldtochten in 1299 op deze wijze met enorme
legers over lange afstanden kunnen reizen. Nieuw
land veroveren voor het almaar uitdijende rijk.
Buitenlandse bezoekers zijn vooral onder de
indruk van de discipline en organisatie van dat
Ottomaanse leger; een logistiek systeem en gedetailleerde
voorbereiding waarin, naast noodzakelijke
proviand en wapentuig, ook gezorgd is voor
onderhoud en reparatie van materieel – er gaan
zelfs schoenlappers mee – en militaire kampementen,
van het paleisachtige complex van de sultan
zelf tot de tenten van de laagste rangen, uitgerust
worden voor een maximum aan comfort.
Zulke paleistenten zijn soms enorm en rijk gedecoreerd,
als waren het paviljoens; de repetitie van het
zuil- en boogmotief tot soms wel vierentwintig
keer doet denken aan arcaden van stenen paleizen.
Geen high tea in 1917
xxx
Het bezoek dat Wilhelm van 15 tot 19 oktober 1917
aan Turkije brengt is van een heel andere statuur.
Als hij in Istanbul aankomt, wordt hij begroet door
Bernstorff, die dan net enkele weken eerder tot
ambassadeur is benoemd.Terwijl ze de Bosporus
opvaren, herinnert Bernstoff de keizer aan zijn eerste
reis. En hoezeer de kritiek van Bismarck van
destijds nu onterecht blijkt te zijn. De keizer zou
daarbij emotioneel hebben beaamd hebben hoe de
Sultan Mehmed V
van Turkije.
Ontvangst van de
keizer in 1917 door
Mehmed V.

1. Peter Hopkirk, Östlich von
Konstantinopel. Kaiser Wilhelms Heiliger
Krieg um die Macht im Orient,Wenen-
München 1996.
2. Hermann Müller-Bohn, Kaiser
Friedrich der Gütige, Berlijn 1900,p.233.
3. Franz Herre, Kaiser Friedrich III.
Deutschlands liberale Hoffnung, München
1992,p.161-162.
4. Sir Frederick Ponsonby, Briefe der
Kaiserin Friedrich, Berlijn 1929, p.363.
5. Wilhelm II, Ereignisse und Gestalten,
Leipzig 1922,p.21.Wilhelm staat, mede
o.i.v. Auguste-Victoria, zeer sceptisch
tegenover het feit, dat zijn zuster het
orthodoxe geloof moet aanhangen, zie
o.a. Michael Balfour,The Kaiser and his
times, Londen 1964,p.125.
6. Der Illustrirte, 2 november 1889,p.475.
7. Wilhelm II, a.w., p.21.
8. Gerhard Ebel [Herausg.], Botschafter
Paul Graf von Hatzfeldt, Nachgelassene
Papiere 1838-1901, Boppard 1976, deel 2,
p.734-5; Friedrich Scherer nuanceert de
houding van Bismarck enigszins. In Adler
und Halbmond. Bismarck und der Orient
1878-1890, Paderborn e.a. 2001, betoogt
hij, dat de kanselier Abdülhamid na het
einde van de crisis in de Oriënt als potentiële
bondgenoot beschouwt.
9. Joachim von Kürenberg, War alles
falsch?, Basel 1940,p.253.
Turken hem inderdaad goedgezind gebleven
waren, waar zijn overige familie en vrienden hem
in de steek hadden gelaten.
Inmiddels heeft een revolutie plaatsgevonden, is
Abdülhamid II bij leven als sultan opgevolgd door
Mehmed V en brandt de wereld. Maar, zo constateert
Wilhelm, het moderne Turkije mag er zijn en
dat blijkt wel uit de feestelijkheden ter ere van zijn
bezoek. En opnieuw is er een rondrit door de oude
stad.
Maar de tijden zijn veranderd. En als de Duitse
keizer een copieus diner krijgt voorgezet, blijft dat
niet zonder kritisch commentaar, herinnert
10. Wilhelm II, a.w., p.23; Balfour, a.w.,
p.126.
11. Tijdens Wilhelms bezoek van 1898
wordt een sabel gememoreerd, dat hem
“enkele jaren daarvoor in Berlijn feestelijk
was overhandigd”, zie Das deutsche
Kaiserpaar im Heiligen Lande im Herbst
1898, Berlijn 1899, I,p.57.
12. John Röhl citeert het relatief sceptische
reisverslag van vice-admiraal
Hoffmann aldus in, Wilhelm II. Der
Aufbau der persönlichen Monarchie 1888-
1900, München 2001,p.153. Inzake de
geschenken, zie ibidem,p.154.
13. Röhl, a.w., p.154.
14. Wilhelm heeft een uitgesproken verachting
voor het Griekse koningshuis, zie
Röhl, a.w., p.152. Grootmoeder Victoria
is furieus: I wish you would desire Sir F.
Lascelles to tell the German Emperor from
me that I was astonished and shocked at his
violent language against the country where
his sister lives, gecit. in Balfour, a.w.,
p.200; Rijkskanselier Hohenlohe stelt de
betrekkingen met Turkije boven alle
andere overwegingen, …selbst solche
dynastischer Natur, in Jaap van Osta, De
Europese monarchie in de negentiende eeuw.
Het Britse en Duitse model, diss. Utrecht
1982,p.137.
15. Prinzessin von Lusignan, The twelve
years’ reign of Abd’ul Hamid II, Londen
1889.
Bernstorff zich. Net zoals Wilhelm het ongepast
vindt om deel te nemen aan de drukbezochte high
tea op de Duitse ambassade of aan de feestelijkheden
rond onthulling van een sculptuur door Georg
Kolbe.
In 1917 is van uitzicht op een riesiges deutsches
Weltreich dan ook eigenlijk niet echt meer sprake
en Wilhelm laat zich in zijn in Doorn geschreven
memoires nauwelijks meer over zijn laatste bezoek
aan Turkije uit, noch over de oorspronkelijke
intenties van zijn politiek. De ex-keizer omringt
zich hier nog slechts met persoonlijke souvenirs
van zijn vriend de sultan.
Draagspeld van de Nishan Imtiaz Orde met
lint.
16. Hans Rall, Wilhelm II. Eine
Biographie, Graz 1995,p.183. Röhl, a.w.,
p.153. Mathilde Gräfin von Keller, Vierzig
Jahre im Dienst der Kaiserin, Leipzig 1935,
p.109.
17. Tyler Whittle, The last Kaiser,
Londen 1977,p.179-180.
18. Jane Taylor, Imperial Istanbul,
Londen 1989,p.198.
19. Lady Norah Bentinck, The Ex-Kaiser
in Exile, 1921,p.38, gecit. in Whittle, a.w.,
p.180. Röhl, a.w., p.154.
20. Hopkirk, a.w., p.40-41.
21. Eerdere onderhandelingen inzake
koloniën met familie in Engeland en
Rusland leveren niets op, zie o.a.
Kürenberg, a.w., p.254; Allan Palmer, The
Kaiser,Warlord of the Second Reich,New
York 1978,p.72 e.v.;Virginia Cowles, De
Kaiser, Amsterdam 1964,p.150.
22. Balfour, a.w., p.217.Willibald
Gutsche, Wilhelm II. Eine Biographie,
Berlijn 1991,p.100 e.v. Over het directe
belang van de spoorlijn zie Rall, a.w.,
p.184.
23. Balfour, a.w., p.216.
24. Onder andere in Palmer, a.w., p.91.
25. Röhl, a.w., p.1094.
26. Das deutsche Kaiserpaar, a.w., p.70.
Twee van deze Hereke-tapijten zijn nog
in Huis Doorn.
27. Ibidem, p.75.
28. Franz Goerke (Herausg.), Die officielle
Festfahrt nach Jeruzalem, Berlijn 1899.
Over dit bezoek ook Rall, a.w., p.183 e.v.
29. Tot deze autonomie laat Theodor
Herzl in november 1897 het Eerste zionistisch
Congres besluiten en doet Lord
Balfour, twintig jaar later, de joden toezeggingen,
al is Palestina dan nog Turks.
Rall, a.w., p.185; Röhl, a.w., p.1055 e.v.
30. Balfour, a.w., p.216.