HBH werkblad-geschiedenis-defA.indd - Weidepoort

Voedselzekerheid
door de eeuwen

Het einde van de overlevingslandbouw 1800 -1880 4
Overlevingslandbouw 4
Een snel groeiende bevolking. 6
De landbouwcrisis laat zijn sporen na 7
Op de rand van de hongersnood: de crisis van de jaren 1840 7
Landbouw moet vernieuwen 12
Van grauwe hei naar groene wei 12
In de greep van de vooruitgang 1880 - 1950 14
De situatie in 1880 14
Heroriëntering van de landbouw 14
Ministerie van landbouw 16
Gemengde bedrijven 17
Het einde van de gunstige landbouw. 19
Van samenaankoop tot samenwerkingsverbanden 21
Emigratie en seizoensarbeid 21
Voorlichting en onderwijs 22
Wetenschap en landbouw een succesvolle combinatie 24
Kunstmest of chemische plantenvoeding 24
Bewaren van Voedsel 25
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu 26
Kenmerken van de nieuwe landbouweconomie 26
Onder leiding van Europa 26
Productietoename 26
Is er nog ruimte om te boeren 27
Verscheidenheid van teelten 28
Minder maar ook grotere bedrijven 30
Steeds minder tewerkstelling 31
Van mechanisering naar automatisering 32
Grondstoffen winnen aan belang 33
Het landbouwinkomen groeit, maar blijft steeds achter 34
Specialisatie en concentratie 34
Producent en consument: aparte werelden? 35
Drie levens… vloeien in en uit elkaar 37
Bibliografie 39
2
Inhoudstafel

Voedselzekerheid
door de eeuwen
“Hebben we genoeg te eten?” Het lijkt ons misschien gek om deze vraag nu te
stellen. Onze winkels puilen immers uit van het voedsel. De overvloed van vandaag
is echter niet vanzelfsprekend. Ten eerste moeten heel wat inspanningen geleverd
worden om iedereen van voldoende voedsel te voorzien. Daarnaast is deze overvloed
ook bij ons van zeer recente datum. En ten slotte is er op wereldschaal nog
helemaal geen voedselzekerheid.
Vele tienduizenden jaren geleden waren de mensen jagers en verzamelaars. Ze
zochten hun eten bij elkaar en waren daar ze de volledige dag mee bezig . Tijd voor
andere bezigheden was er bijna niet . Elke dag was er onzekerheid of er wel voldoende
voedsel zou gevonden worden. En wie een dier kon doden, had wel vlees,
maar geen manier om het te bewaren. Het moest dus zo snel mogelijk opgegeten
worden. Als de voedselvoorraad in een bepaald gebied uitgeput raakte, trokken de
mensen verder naar nieuwe oorden.
Dit veranderde toen de mens zich ging vestigen op een vaste plaats. In plaats van
elke dag opnieuw zijn voedsel bij elkaar te zoeken, teelde hij zijn gewassen (vooral
granen) en kweekte hij zijn dieren (schapen en geiten). De mens werd nu minder
afhankelijk van wat hij elke dag vond en kreeg dus meer voedselzekerheid. Er stelden
zich immers nieuwe problemen. Als een oogst mislukte, kwam de voedselvoorziening
voor het verdere jaar in het gedrang. En ook in de winter was er voedsel
nodig. Daarom zocht de mens naar mogelijkheden om de zomeroogst te bewaren:
drogen van vlees en vis, pekelen, bewaren op een koude plaats enz. Bijna vanzelf
belanden we bij het begin van de voedingsindustrie.
Doordat de mens zich vestigde op vaste plaatsen, ontstonden ook nieuwe gemeenschappen.
Dit is belangrijk voor de voedselvoorziening omdat in een dergelijke
gemeenschap niet iedereen voor zijn eigen voedselproductie zorgde. De ene hield
vee, terwijl de ander aan akkerbouw deed. Door ruilhandel kon iedereen toch een
volwaardig voedselpakket bekomen. Dit is het begin van een evolutie waarbij steeds
meer mensen door steeds minder landbouwers worden gevoed. Vooral aan het
einde van de 19de eeuw is een grote sprong gemaakt in de voedselvoorziening
door de landbouw. De opbrengsten verhoogden spectaculair en het aantal landbouwers
daalde.
3
Inleiding

Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880
Zicht op Brussel vanaf de Ninoofse poort, circa 1850.
Overlevingslandbouw
kLof vanuit het buitenland
De akkerbouw neemt in de 18de en 19de eeuwse landbouw een centrale plaats
in. Een al dan niet geslaagde oogst van graan en hoe langer hoe meer ook van
aardappelen maken het verschil tussen honger en overvloed. Vee staat vooral ten
dienste van de werkzaamheden op de akkers voor de productie van mest. Van
commerciële tuinbouw is nauwelijks sprake.
4
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Welke zijn de belangrijkste granen voor deze periode?
Tarwe, rogge, masteluin, spelt, boekweit.
Welke dieren worden ingezet voor de trekkracht?
Paarden, ossen, koeien
De sleutel tot de opbrengstvermeerdering in de Belgische landbouw is de verhoogde
arbeidsinzet. Dit werd mogelijk gemaakt door de sterk groeiende bevolking. De
intensivering van de arbeid op het veld (spitten, bemesten, wieden) verklaart het
overleven van de rurale samenleving tot het derde kwart van de negentiende eeuw
(1870). Niet voor niets spreken buitenlandse waarnemers, verbaasd over de intensieve
bewerking van de kleine percelen, over de Vlaamse ‘tuinbouw’. De ‘Dutch
Husbandry’, zoals de Engelstaligen ze noemen, steekt de ogen uit. De grote veestapel,
de zeer verzorgde akkers en de bijzonder hoge opbrengsten (tot meerdere
oogsten per jaar) krijgen alle lof. De buitenlanders kijken met bewondering naar de
ingenieuze wisselbouw of het drieslagstelsel en de zeer intensieve bemesting.
Beschrijf de werking
en het doel van het drieslagstelsel:
Doel: om de vruchtbaarheid van het akkerland op peil te houden.
Werking:systeem van vruchtwisseling waarbij steeds een deel van de grond braak
werd gelaten. Vee kon grazen op braakland en op gemene weide.
5
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880

1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
Een snel groeiende bevolking
Groei van bevolking en landbouw, 1760–1880
1760–1810 1810–1850 1850–1900
bevolkingsgroei
groei landbouw
groei akkerbouw
groei veeteelt
Ondanks de opbrengstvermeerdering kon de landbouwsector geen gelijke tred
houden met de aangroei van de bevolking. Terwijl de landbouwproductie tussen
1760 en 1846 jaarlijks met een gemiddelde van 0,58% aangroeide, nam de bevolking
in die periode met 0,69% toe. In de eerste helft van de negentiende eeuw
steeg de Belgische bevolking jaarlijks gemiddeld 0,95%.
Wat is de oorzaak van
de enorme bevolkingsgroei?
Daling van de kindersterfte
Jonger huwen
6
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Ondanks deze sterke bevolkingsgroei ontstond er geen structurele hongercrisis.
De reden zijn:
• door de evolutie van een netto-uitvoerder van broodgranen naar een nettoinvoerder,
10 tot 15% van de behoeften in het midden van de negentiende
eeuw.
• door het enorme succes van de aardappel kon de akkerbouw nipt meegroeien
met de bevolking.
• tussen 1760–1850 kwam er door ontginningen en het verder terugdringen
van het braakland nog 17% akkerareaal bij.
Gemiddelde akkeropbrengsten in België 1760–1880
Hl/hectare Index
Jaar 1760 1760 1829 1846 1880 1895
Tarwe 12 100 115 144 166 201
Rogge 13 100 123 141 169 189
Aardappelen 110 100 132 177 163 196
1 Hectoliter = 100 liter – 1 Ha = 10 000 m2
Deze opmerkelijke prestatie is het gevolg van een verbeterde bodembewerking,
een verfi jning van de vruchtwisseling, een uitbreiding van de tussen- en naoogsten
en een intensievere grondbewerking.
De veeteelt heeft voor de instandhouding van de voedselvoorziening tijdens de
eerste eeuwhelft (tot ± 1850) een geringere rol gespeeld. De veestapel kon de
groei van de bevolking en het landbouwareaal niet volgen. Doordat het aantal
stuks grootvee-eenheden tussen 1750 en 1850 weinig toenam (3%), viel de veebezetting
per hectare landbouwland terug van 2,4 stuks naar 2,1 stuks.
Leg uit grootvee-eenheden?
Een grootvee-eenheid (GVE) is een landbouwkundige
omrekeningsfactor. Elk rund ouder dan twee jaar en een paard ouder
dan zes maanden komt overeen met 1 GVE, een rund van zes maanden tot
twee jaar is 0,6 GVE. Schapen en geiten komen overeen met 0,1 GVE.
7
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Zicht op de akkerbouw
in Vlaanderen, circa 1800.
De sterke bevolkingsgroei rond 1800
liet weinig of geen uitbreiding van de
veestapel toe.
Aardappelen en broodgranen vormen
de belangrijkste gewassen.
De landbouwcrisis laat zijn sporen na
k
Op de rand van de hongersnood: de crisis van de jaren 1840.
De Belgische landbouw zat op de rand van zijn kunnen rond het midden van de
negentiende eeuw. De combinatie van een aanhoudende bevolkingsstijging, een
extreme grondversnippering en hoge pachtschulden 1 noodzaakten steeds hogere
opbrengsten en een groter aanbod van gewassen. Dat was maar mogelijk door
een verdere verhoging van de arbeidsinzet, verfi jning van de vruchtwisselingschema’s
en een voldoende risicospreiding.
Het typisch Vlaamse boerenbedrijf overleefde dankzij:
• de enorme arbeidsinspanningen
• de volgehouden combinatie van akkerbouw en veeteelt
• de productie voor eigen verbruik en voor de markt
• de inkomsten uit de landbouw
• uit niet-agrarische activiteiten
• zelfstandige arbeid in het eigen bedrijf en arbeidsruil met de grote
boerderijen in het dorp
• een tweede oogst, vooral rapen
een geit te houden of een varken vet te mesten.
•
1 Pacht: tegen betaling in bruikleen verkrijgen van gronden
8
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Aardappelen
Mislukte oogsten in de jaren 1840 (vooral van aardappelen en in 1846) ook
van rogge, deden de overlevingsmarges van de kleine bedrijven wegsmelten
en ver dubbelen de voedselprijzen op de markten. Daarbij kwam de crisis in de
vlas nijverheid, die tot dan toe aan honderdduizenden gezinnen een onontbeerlijk
inkomenssupplement had geleverd.
Twee factoren zorgden lange tijd voor een evenwicht tussen de bevolking en de
arbeid: de schommelende inkomsten uit de huisnijverheid en het kleine landbouwbedrijf.
Het noodzakelijke extra inkomen haalde de kleine boer lange tijd de vlasverwerking.
De ontwikkeling van de geïndustrialiseerde linnennijverheid doet de op het
gezinsbedrijf en op de lokale marktnetwerken gebaseerde overlevingsmechanismen
kraken, maar kan ze nog niet geheel wegblazen. Tot het einde van de negentiende
eeuw blijven ze voor de plattelandsbevolking de enige, zij het zeer povere
overlevingsgarantie.
Wat is de
belangrijkste teelt op het kleine
landbouwbedrijf?
De combinatie vlasverwerking en aardappelteelt
had in de achttiende eeuw voor een relatieve welvaart
gezorgd. Vanaf het einde van die eeuw kwam
ze echter steeds meer onder druk te staan. De Vlaamse
vlasverwerking verloor de concurrentieslag met de gemechaniseerde katoen- en
linnenproductie. Het enige verweer van de kooplui-ondernemers tegen het afzetverlies
was het terugdringen van de arbeidslonen en van de kwaliteit van de
geproduceerde stoffen. Tegelijkertijd namen de fi nanciële lasten toe, vooral door
een verdrievoudiging van de pachtprijzen.
9
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

De opeenvolgende misoogsten zijn slechts één element van de
crisis. Door de voedselschaarste en vooral door enkele moordende
epidemieën zoals tyfus en cholera doet zich een belangrijke
oversterfte bij de bevolking voor. In sommige regio’s
verdubbelt het aantal overlijdens.
De malaise van de traditionele vlasverwerking, verscherpt nog
eens de al zo penibele situatie. Resultaat is een toename van
het aantal armen en behoeftigen, vooral in het centrum van
Vlaanderen, en een vlucht van het platteland naar de steden.
Mislukte oogsten en de
structurele crisis in de
ambachtelijke vlasnijverheid
zorgde ervoor dat een derde
tot meer dan de helft van de
Vlaamse bevolking in de jaren
1840 veroordeeld werd tot
bedelarij en armenzorg.
Gravure uit 1848.
De centrale overheid reageerde relatief snel op de oogstmislukkingen van 1845
en 1846. In september 1845 proclameerde ze de vrije invoer van granen en verbood
ze de uitvoer van de aardappelen. Ze kocht voedsel aan in het buitenland en
startte met een werkgelegenheidspolitiek via de fi nanciering van de vlasbewerking
en van openbare werken. De grote schokken werden echter opgevangen binnen
de dorpsgemeenschappen zelf.
De industrie beperkte zich
in Vlaanderen in de vroege
negentiende eeuw tot de katoen-
en linnennijverheid in Gent.
De katoenfabriek van Abraham
Voortman in Gent, begin
negentiende eeuw.
10
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Wat is het gevolg van de graaninvoer in België?
De graaninvoer gaat in 15 jaar van 250 000 ton naar 750 000 ton.
Het gevolg is daling van de graanprijzen in België.
Door de daling van de graanprijzen en een voedseloverschot verkeerde het land in
crisis. Vooral voor de grote graanboeren komt de crisis hard aan. Tesamen met
de kleinschalige landelijke nijverheid verdwijnen ze ten voordele van de middelgrote
bedrijven (3 à 5 ha). Die kunnen instaan voor hun eigen consumptie en zijn niet
echt marktgevoelig. In de Kempen kwam dit veel voor. De boer kan daar binnen
zijn gemengd bedrijf vlotter overschakelen van graan naar veeteelt en zo mee
profi teren van de lage graanprijzen.
Weinig boeren zijn eigenaar van hun boerderij. Om de pacht te kunnen blijven
betalen moeten ze uitkijken naar een vervangingsinkomen. Pendelarbeiders trekken
dagelijks naar de opkomende Vlaamse industriële centra of naar de Waalse
mijnen als ‘gastarbeiders in eigen land’. Seizoenarbeiders laten het eigen bedrijf
voor langere tijd over aan vrouw en kinderen om in Noord-Frankrijk wat bij te verdienen.
In de Kempen zijn er relatief meer boeren-eigenaars dan in de rest van het
land omdat de gronden er arm zijn en dus weinig gegeerd door speculanten. Daar
komt na de crisis verandering in. De vaststelling dat men in de Kempen de crisis
blijkbaar beter verteerd heeft doet de interesse voor weide en ‘labeur’ 1 grond in
deze streek toenemen.
1 Weide = grasland
‘labeur’ grond: weinig vruchtbare gronden – zandgronden
De massale
invoer van
goedkope granen
uit Amerika vanaf
de jaren 1880 was
een weldaad voor de
Antwerpse haven en
de consument. Voor
de landbouw was dit
echter het begin
van een zware
crisis.
11
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Durhamstier,
geroemd
om het hoge
slachtgewicht
en de goede
melkproductie.
Toch kan één en ander een ware uittocht uit de landbouw niet verhinderen. In
1880 is 36% van de beroepsbevolking in de landbouw tewerkgesteld en dat op
maar liefst tweederde van het grondgebied.
Tien jaar later hebben al 100.000 boeren hun stiel verlaten. Het landbouwareaal
bestemd voor de teelt van granen is gekrompen met 125.000 ha. Enkele tienduizenden
boeren trekken met hun hebben en houden naar voorspoediger oorden
zoals de Verenigde Staten en Canada, want:
“ in Vlaanderen wint men geen brood, daar zijn de boeren in den nood,
zijn pacht is hoog, zijn lasten zwaar, zijn oogst mislukt er ieder jaar ”
Landbouw moet vernieuwen
k
Van grauwe hei naar groene wei
Als gevolg van de landbouwcrisis wordt in 1884 het Ministerie van Landbouw,
Industrie en Openbare Werken opgericht. Om concurrentieel te blijven zullen
opbrengsten en rendementen in de landbouw gevoelig moeten toenemen. Tegelijkertijd
dient er werk gemaakt van de omschakeling van akkerbouw naar veeteelt
en tuinbouw. Tussen 1895 en 1910 groeit de oppervlakte van weiden aan met
ruim 30%. Van overheidswege komen budgetten vrij voor veeverbetering. De
kwaliteit van het (hoofdzakelijk voor mestproductie en trekkracht gebruikte) rund
moet nodig aangezwengeld worden. In de loop van de 19de eeuw (1840) was al
een poging ondernomen om de eigen rundveestapel te verbeteren door inkruising
met Engelse Shorthorn of Durhamstieren (een nieuw uitermate productief ras van
het graafschap Durham). De Belgische overheid betaalde forse bedragen voor de
invoer van Engelse Durhams die met Belgische runderen werden gekruist. Aanvan-
12
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

Het Kempisch ras
kelijk was de inkruising van nieuwe genen succesvol. Maar de gebrekkige wetenschappelijke
onderbouw en het wild inkruisen met bastaarden doen de diversiteit
toenemen en de raskwaliteit verminderen. Bovendien gedijen de Shorthorn niet
op de arme zandgronden en blijken de nakomelingen geen goede melkgeefsters te
zijn.
Vanaf het laatste kwart van de 19de eeuw gaat men daarom doordachter te werk.
De ‘Nationale Maatschappij voor Verbetering van de Belgische runder rassen’ selecteert
naar specifi eke kwaliteiten die terug te vinden zijn in enkele welgekozen rassen.
Het wordt een moeilijke keuze, maar tot de ‘uitverkorenen’ behoren uiteindelijk
het Oost-Vlaams witrode ras, het West-Vlaamse rode ras, het Kempisch ras, het
Wit-Blauw ras van de Condroz, het Herve-ras en het Ardens-ras.
In de praktijk gebeurt de beoogde selectie via het oprichten van offi ciële landbouwcommissies
en private fokkersverenigingen met een eigen stamboek, het inrichten
van keurwedstrijden en tentoonstellingen.
het Wit-Blauw ras van de Condroz
Het West-Vlaamse rode ras
13
Het einde van de overlevingslandbouw 1800–1880a

In de greep van de vooruitgang 1880–1950
De situatie in 1880
Als gevolg van de Agricultural Invasion (de invloed van goedkope buitenlandse landbouwproducten)
kent de Belgische landbouw een fameuze heroriëntering. Het accent
verschuift voorgoed naar de veeteelt en de tuinbouw, hoewel de akkerbouw
aanvankelijk prominent aanwezig blijft. Het gemengde landbouwbedrijf houdt dus
nog grotendeels stand: in familieverband uitgebaat, marktgeoriënteerd en overwegend
kleinschalig.
Het aantal arbeidskrachten in de sector liep tussen 1880 en 1950 terug met
ongeveer een half miljoen personen. Ongeveer 200.000 hectare cultuurareaal
ging verloren. De industrie, handel en diensten wonnen steeds meer terrein. De
landbouw domineerde niet langer de economie en het platteland. Vele boeren worden
gedwongen om elders werk te zoeken. Sommigen emigreren, anderen zoeken
hun heil in de seizoensarbeid maar de meeste vinden werk in de heroplevende
industrie en de groeiende administratie.
De landbouwer ziet ondertussen zijn arbeid in toenemende mate gemechaniseerd.
Maar vooral op vlak van wetenschappelijk onderzoek, voorlichting en onderwijs
worden opmerkelijke inspanningen geleverd.
k
Heroriëntering van de landbouw
Vanaf de jaren 1870–1880 overspoelde goedkoop graan massaal de West-
Europese markten uit de Verenigde Staten en in mindere mate ook uit Canada,
Australië en Rusland. De uitgestrekte landbouwgebieden overzee en een tekort
aan goedkope arbeidskrachten maakte de mechanisering van de akkerbouw er
aantrekkelijk en nodig. De modernisering van de transportmiddelen stimuleerde
de export. Spoorwegen zorgden voor het transport vanuit het binnenland naar de
oostkust. Stoomschepen, die vanaf de jaren 1860 de zeilschepen begonnen te
vervangen, garanderen een snelle, regelmatige en vooral goedkopere overtocht.
De afzetmarkt voor landbouwproducten evolueerde zo van een regionale markt
naar een wereldmarkt.
De gevolgen voor de Belgische landbouw bleven niet uit: de netto invoer van
broodgranen in België steeg van 89.000 ton in 1865, over 250.000 ton in 1875
tot 750.000 ton in 1890.
Naarmate de invoer toenam zakten de prijzen. Een tarwebrood
van 1 kilo kostte in 1880 0,5 frank in 1895
amper 25 centiemen. De prijs van een roggebrood
daalde van 0,30 naar 0,17 frank. Tot aan de Eerste
Wereldoorlog bleven de graanprijzen op dat
lage niveau hangen.
Intussen werd via de haven van Antwerpen niet
alleen tarwe en rogge aangevoerd, maar ook tal
van andere levensmiddelen: maïs, suiker, tabak,
rijst, koffi e, cacao, olie, wijn en tevens steeds
meer gekoeld en bevroren vlees.
14
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

De globalisering van de markt voor landbouwproducten bood heel wat voordelen:
massale hongersnoden verdwenen van het Europese toneel, regionale voedseltekorten
konden worden opgelost, productieoverschotten werden elders afgezet,
het basisvoedsel werd aanzienlijk goedkoper.
Voor de Belgische landbouwer, die nog sterk op akkerbouw en graanteelt was gericht,
betekende de internationale concurrentie echter een stelselmatige vermindering
van zijn inkomsten.
Ondanks alle protest kozen de regering en het jonge Ministerie van Landbouw niet
voor het volledige terugschroeven van de vrijhandel.
Goedkoop voedsel betekende sociale rust en geen druk om de arbeidslonen in de
industrie en dienstensector te verhogen, dus werd de import van broodgranen
vrijgelaten. Alleen de haverteelt kreeg enige bescherming.
Bepaalde producten werden aan een beperkt invoerrecht onderworpen: levend
vee en vlees, meel en deegwaren, een aantal suikerproducten, fruit, groente-,
vlees-, en visconserven, boter, margarine, melk en room. De overheid zocht naar
een nieuw evenwicht tussen de traditionele akkerbouw en de opkomende voedingsnijverheid.
Wat zijn invoerrechten?
15
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

De agrarische crisis werd niet alleen veroorzaakt door de massale instroom van
goedkope tarwe. Er was meer aan de hand. Sedert het begin van de jaren 1870
worstelde ook de industrie met een diepgaande crisis, wat zich onder meer uitte
in een hoge werkloosheid. Landbouwers hadden bijgevolg nauwelijks alternatieven
voor een baan. Ze bleven actief in de landbouw en bleven dus produceren. Daardoor
werd de dalende prijstrend van levensmiddelen nog aangescherpt.
De vraag naar duurdere en kwaliteitsvolle levensmiddelen begon pas echt te
stijgen wanneer, omstreeks de jaren 1890, de industrie opnieuw herleefde. En de
koopkracht van de arbeidersbevolking toenam. Pas toen kwam er meer ruimte in
de gezinsbudgetten voor luxeproducten zoals vlees, vis, zuivel, eieren, groenten en
fruit.
Dorsmachine met externe dieselaandrijving, Givry, begin 20ste eeuw.
De eerste gemechaniseerde arbeid die doorbreekt is via de dorsmachine.
k
Ministerie van Landbouw
16 juni 1884 Koninklijk Besluit: oprichting Ministerie van Landbouw.
De crisis in de landbouw deed de overheid oog hebben voor de landbouw, in 1884
werd het Ministerie van Landbouw, Industrie en Openbare Werken opgericht. Dit
betekent de erkenning van de landbouw. Het is niet toevallig onder impuls van katholieke
politici dat dit ministerie tot stand komt. De katholieken beschouwden het
overwegend katholieke platteland als hun traditionele machtsbasis en wilden via
het ministerie invloed uitoefenen om die macht te bevestigen.
De landbouwbedrijven vertoonden in de periode 1880-1950 zeker geen uniform
karakter. Ze bestonden uit grote, rijke herenboeren en kleine, armoedige keu-
16
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

terboeren. Naast landbouwers met veel areaal in eigendom en een omvangrijke
veestapel, waren er boertjes die slechts een kleine lap grond bewerkten en geen
vee hadden. De inkomensverschillen tussen de bedrijven konden heel groot zijn.
Voorbeeld:
• Een welgestelde boer uit Brussegem beschikte omstreeks de eeuwwisseling
(1890) over ongeveer 62 ha landbouwgrond waarvan ongeveer 26 ha
weiden en grasland, 18 ha voedergewassen (haver, voederbieten, klaver).
Verder is 15 ha bestemd voor de teelt van broodgraan en aardappelen,
2 ha voor gerst, 1,5 ha voor fruitteelt.
De herenboer bezat 8 Brabantse trekpaarden, 13 veulens, 19 melkkoeien,
4 stieren, 3 varkens, 20 kippen.
•
k
In veel minder rooskleurige omstandigheden, aan de andere kant van de
sociale ladder, leefde een keuterboer uit Gelrode, nabij Aarschot.
Zijn gezin telde in 1890 tien kinderen. Hij bezat een eigen huis, 10 are
grond en 1 koe. Daarnaast pachtte hij 1,3 ha landbouwgrond en huurde hij
een tweede koe. Het gezinsinkomen in dat jaar werd voor de helft gerealiseerd
via de verkoop van haver, stro, hooi, boter, kippen en eieren, twee
varkens en een kalf.
De andere helft verdiende hij als dagloner en seizoenarbeider in Wallonië.
Het gezin kon zo amper overleven.
Gemengde bedrijven
De gevolgen van de Agricultural invasion en van de heroriëntering naar veeteelt
en tuinbouw zijn duidelijk zichtbaar in de evolutie en de waarde van de totale
landbouwproductie. Omstreeks 1880 was de akkerbouw duidelijk nog altijd de
belangrijkste productietak, waarbij vooral aardappelen en broodgranen het teeltplan
domineerden. Daar kwam snel verandering in. Vóór de Eerste Wereldoorlog
groeide het aandeel van de tuinbouw (groenten, fruit, sierplanten) en vooral van
de veeteelt sterk aan. De veeteelt was twee tot vier keer zo belangrijk geworden
dan de akkerbouw.
Het groeiproces van de landbouwproductiviteit verliep in twee fasen. Van 1880
tot 1910 was de jaarlijkse groei met 0,42% veeleer beperkt te noemen.
De productiviteit steeg vooral in een volgende fase: van 1920–1939 met gemiddeld
bijna 1% per jaar.
Vanwaar de omschakeling
van akkerbouw
naar veeteelt en tuinbouw?
Omwille van de veel te lage graanprijzen en de afhankelijkheid van het lukken
of mislukken van de oogst.
17
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

Structuur van de landbouwproductie in waardetermen, 1880–1950 (%)
Akkerbouw Veeteelt Tuinbouw
1880 47 46 8
1895 32 60 8
1910 28 65 7
1925 28 68 14
1937 16 69 15
1950 18 66 16
Welke evolutie zie je
binnen de landbouwproductiviteit?
Aan de grondslag van de productiviteitsgroei lag in eerste instantie een trend
naar meer specialisatie. Zo schakelen regio’s die minder geschikt zijn voor de
teelt van broodgranen over naar gewassen die beter passen bij de specifi eke
bodemgesteldheid.
De oppervlakte weideland en groenvoedergewassen, die voor de Tweede Wereldoorlog
nauwelijks werd bemest, steeg gevoelig. Tegelijkertijd nam de omvang van
de veestapel en bijgevolg van de beschikbare hoeveelheden stalmest toe. Deze beweging
verklaart ook ten dele de stijging van de akkerbouwrendementen. Tussen
1880 en 1937 verdrievoudigde het rendement van aardappelen. De gemiddelde
opbrengst van granen (tarwe, gerst, haver) steeg met 40-70%. Het rendement
van voederbieten nam zelfs toe met 80%.
Een tweede element voor de toegenomen landbouwproductiviteit ligt bij de technische
ontwikkelingen na de Eerste Wereldoorlog. Arbeidsbesparende machines en
nieuwe wetenschappelijke inzichten inzake bemesting, zaad- een veeveredeling en
een betere veevoeding leiden tot hogere prestaties.
18
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

De eerste zelfrijdende tractor, met een
brandstofmotor en ijzeren wielen, zou in 1904
vanuit Groot-Britanië in België zijn ingevoerd.
Naar alle waarschijnlijkheid heeft ook de Eerste Wereldoorlog een positieve rol
in de productiviteitstoename gespeeld. Niettegenstaande de opeisingen en de
vernielingen hadden vele landbouwers tijdens de oorlogsjaren dankzij de torenhoge
prijzen voor levensmiddelen, een kapitaalsreserve opgebouwd. Met dat kapitaal
konden ze na de oorlog hun bedrijf moderniseren en mechaniseren.
De landbouwsector presteerde tijdens de jaren 1920 opvallend goed: het oppervlakterendement
en de veestapel groeiden aan, een toenemende mechanisering
zette zich in en na de oorlogsschaarste werden hoge landbouwprijzen genoteerd.
Het einde van de gunstige landbouw.
Vanaf 1927 kwam de rendabiliteit van de landbouw onder druk te staan. Als
gevolg van de grote inhaalbeweging was er een verzadiging van de markten met
afzetproblemen tot gevolg. Ook de stijgende werkloosheid in de industrie en
dienstensector, hebben een afnemende koopkracht tot gevolg.
De Belgische landbouwer kreeg dus opnieuw te kampen met scherpe concurrentie
van buitenlandse producten en een ineenstorting van de landbouwprijzen. Dit terwijl
de prijzen van commerciële veevoeders, kunstmeststoffen, … in mindere mate
zakten. Het landbouwersinkomen viel op korte tijd met 45% terug.
Tijdens de jaren 1930 verdiende de gemiddelde landbouwer minder dan een industriearbeider.
De crisis die zich in 1927 inzette en tot het midden van de jaren
1930 aanhield, trof de landbouwsector dubbel. Onder druk van de landbouwersorganisaties
opteerden de meeste regeringen in Europa in de jaren 1930 voor
een beschermend handelsbeleid.
De binnenlandse landbouw werd afgeschermd van buitenlandse concurrentie. In
België werden vanaf 1930 hogere invoerbelastingen geheven op suiker en verviel
de accijns op inlandse suiker. Vanaf 1932 volgden importbeperkingen voor rund-
en varkensvlees, boter, room, melk en meerdere groenten. In 1939 werden voor
eieren en kaas gelijkaardige maatregelen genomen.
19
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

Verdeling van het landbouwareaal in België, 1880-1950 (in %)
1880 1910 1929 1950
Broodgraan 32,0 23,6 18,5 14,8
Andere granen 15,4 15,3 13,6 14,4
Totaal granen 47,4 15,3 32,1 29,2
Grasland 18,0 27,4 37,8 45,4
Aardappelen 10,1 8,2 8,1 5,4
Groenvoeder 9,2 8,6 6,0 3,3
Industriële
gewassen
Wortel-,
knolgewassen
4,9 4,9 4,6 3,1
1,8 4,2 4,7 4,2
Peulvruchten 1,7 0,7 0,6 0,7
Tuinbouw 4,1 5,6 5,8 5,3
Andere 0,6 1,1 0,4 0,1
Braak 2,1 0,4 0,3 1,5
Welke evolutie zie je
voor het areaal grasland en het areaal
aardappelen?
Hoe verklaar je deze evolutie?
20
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

Thuisslacht van een varken,
jaren 1930
De varkensslacht in de herfst: dat is een feest! Een varken vetmesten is niet duur,
terwijl de opbrengst aan vlees en vet hoog is. Zowat iedereen op de boerenbuiten
kweekt een varken voor eigen gebruik. Van een intensieve veehouderij is nog geen
sprake, maar geleidelijk aan kent de marktgerichte veeteelt een forse uitbreiding.
De voorkeur van de consument gaat daarbij uit naar vet vlees. Vet spek wordt
voedzamer en zelfs gezonder geacht dan vlees.
k
Van samenaankoop tot samenwerkingsverbanden
Nog voor de agrarische crisis vanaf 1880 vreselijk om zich heen zou grijpen,
waren de eerste coöperatieve initiatieven al opgericht. Ze beantwoordden aan de
materiële behoefte van kleine landbouwers door bijvoorbeeld de gezamenlijke aankoop
van goedkope en onvervalste meststoffen en veevoeders. De crisis versnelde
de opkomst van dergelijke aankoopcoöperaties. In 1914 bood de organisatie via
lokale boerengilden zijn leden een uitgebreid dienstenpakket aan: aankoop van
meststoffen en veevoeders, bedrijfsverzekeringen, spaar- en kredietmogelijkheden
en professionele bijscholing. De Boerenbond vervulde de functie van politieke belangenbehartiger,
landbouwtechnisch adviseur en intermediaire structuur tussen
bedrijven en markt.
k
Emigratie en seizoensarbeid
De kleinere boeren en landarbeiders zochten vanaf 1870 hun heil buiten de landbouw
en buiten het vertrouwde dorp. Ze gingen werken in de nabijgelegen fabrieken,
in de Waalse steenkoolmijnen of in de Brusselse grootstad. De invoering
vanaf 1870 van goedkope spoorabonnementen en de expansie van de buurtspoorwegen
vanaf 1885 maakten het mogelijk om dagelijks te pendelen. Sommigen
beproefden hun geluk in het buitenland. Jaarlijks verhuisden enkele duizenden Belgen
naar het Amerikaanse continent. Toch vestigden de meeste zich in het nabije
Frankrijk, omstreeks 1900 woonden er ongeveer een half miljoen Belgen.
21
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

De Agricultural invasion en de agrarische depressie die er het gevolg van was,
tastten de koopkracht van de landbouwbevolking aan.
Tussen 1880–1895 viel het landbouwinkomen met 17% terug. Gedurende de
eerste jaren van de crisis gingen de landbouwers niet meteen over tot een ingrijpende
heroriëntering van hun activiteiten.
Tussen 1895 en 1910 groeide het ondernemersinkomen in de landbouw. Tal van
bedrijven schakelden over van akkerbouw naar meer winstgevende activiteiten,
met name veeteelt en tuinbouw. Toch kon niet iedereen op het platteland van
deze inkomensgroei profi teren. Op het sterk versnipperde cultuurareaal waren
de winstmarges klein. De toegenomen vraag naar grond leidde vanaf ±1895 tot
een stijging van de grond- en pachtprijzen, deze drukten het inkomen van de kleine
boeren. Intussen hadden grote landbouwers door de groeiende inkomenskloof
tussen land- en industriearbeiders het steeds moeilijker om personeel te vinden.
Een industriearbeider verdiende in 1900 jaarlijks gemiddeld 1.000 frank, een
landarbeider iets meer dan de helft maar zij hebben wel een aantal voordelen in
natura (gratis paard gebruiken, een deel van de oogst, …). Ondanks deze extra’s
was een baan in de nijverheid ook voor plattelandsbewoners zeer aantrekkelijk.
Voor de grote landbouwers betekende dit een aanmoediging om het pad van de
mechanisering in te slaan.
k
Voorlichting en onderwijs
Via onderzoek, onderwijs en voorlichting wil het ministerie de landbouwsector
ondersteunen. In 1885 wordt een corps van rijkslandbouwkundigen opgericht.
Hun taak is de moderne wetenschappelijke bevindingen tot bij de boer te brengen.
Met dat doel voor ogen ontstaan verschillende initiatieven:
• ambulante zuivelscholen die op tournee trekken door Vlaanderen en
Wallonië,
• vaste melkerijscholen waar alle aspecten van zuivel in theorie en praktijk
aan bod komen,
• huishoudscholen waar men de (vrouwelijke) leerlingen ondermeer de
principes van kaasbereidingen tracht bij te brengen,
• diensten van zuivelconsulenten die zuivelproducenten en melkerijen advies
verlenen,
• machines voor zuivelbereiding die ter beschikking worden gesteld van
gemeenten en commissies voor demonstratieoverdrachten.
Scholen die een afdeling landbouwonderwijs willen opstarten krijgen subsidies en
materiaal ter beschikking. De tuinbouw wordt gepromoot met het argument dat
de veeleer kleine grondoppervlakte waarover de meeste boeren beschikken zich
daar uitstekend zou toelenen.
Bovendien is tuinbouw arbeidsintensief, wat de plattelandsvlucht moet tegengaan.
Het Ministerie richt een aparte Tuinbouwdienst op, subsidieert tuinbouwscholen
en bibliotheken, richt volwassencursussen in en legt proefvelden aan, … De in
1890 opgerichte Boerenbond speelt bij dit alles een belangrijke ondersteunende
rol.
22
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

De stijgende zuivelproductie na 1880 gaat hand in hand met een toenemende
mechanisering. De gemechaniseerde machines zorgen ervoor dat de zuivelverwerking
meer en meer buiten de hoeve kan gebeuren in collectieve hand- en
stoommelkerijen. Naast private melkerijen worden ook de eerste samenwerkende
(coöperatieve) melkerijen opgericht. De ledenboeren zien, vooral wanneer de tijden
slecht zijn, hun voordeel in deze vorm van onderlinge samenwerking: verlichting
van de arbeidslast, snellere verwerking van de melk, ondersteuning van de afzet
onder meer bij boter, winstuitkeringen, … Tezamen met de opkomst van de melkerijen
evolueert ook de distributiesector van melkerijproducten, met de oprichting
van botermijnen en industriële consumptiemelkbedrijven.
Boter is een snel bederfbaar. Er moeten dus vlug kopers voor worden gevonden.
Daarom richtte men botermijnen op: een initiatief van producenten, gemeentebesturen
en verenigingen van landbouwers.
Op het niveau van de melkkoe zelf wordt druk geëxperimenteerd. De eerste
handmelkmachine in 1862 ontwikkeld door de Amerikanen Kershaw en Colvin, is
geen succes: het is een waar marteltuig voor de gevoelige koeienuier. De echte
doorbraak komt pas in 1895 met de elektrische melkmachine met pulsator van de
Schot Alexander Shield. Daarvan verschijnen de eerste exemplaren rond 1908 op
Europese bodem.
Pas bij de wederopbouw van West-Europa na WO II en dankzij steun vanuit de
Verenigde Staten (met geld en moderne technieken) zal de melkmachine op grote
schaal de rol van de handmelker overnemen.
Van het landbouwonderwijs werd verwacht dat het een belangrijke rol zou spelen
in de overschakeling van de gemengde landbouw met een weinig rendabele graancultuur
naar meer veeteelt en tuinbouw.
De organisatie van dat onderwijs liep aanvankelijk niet van een leien dakje. Een poging
om in 1886 in Geel een vrije landbouwschool op te richten, draaide op niets
uit. De overheid beschikte niet over een programmamodel en het aartsbisdom
kon geen bekwame priester-leraars ter beschikking stellen.
Een echte doorbraak kwam er pas met de wet van 4 april 1890, die voor het
eerst een offi cieel programma voor middelbare landbouwscholen en landbouwcursussen
uitwerkte en subsidies gaf indien de richtlijnen van de staatsinspectie
werden gevolgd.
Als exponent van de vernieuwde katholieke aandacht voor het platteland, maar
ook als reactie op de Rijkslandbouwschool in Gemblou, werd in Leuven in 1878
een hogere landbouwschool opgericht.
In de loop van haar bestaan groeide het Institut Agronomique, later ook Landbouwinstituut,
uit tot een vooraanstaande onderzoeks- en onderwijsinstelling die
de ontwikkelingen in de landbouwsector en daarbuiten op de voet volgde. Na de
omvorming tot zelfstandige universitaire faculteit in 1965 en de inhoudelijke verruiming
van opleiding en onderzoek tot alles wat met levende materie te maken
heeft, kende de faculteit een explosieve groei.
23
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

Wetenschap en landbouw een succesvolle combinatie
Laboratorium landbouwinstituut Leuven
De band tussen landbouwwetenschap, landbouwonderwijs en landbouwpraktijk
was tot de jaren 1880 erg beperkt. Het wetenschappelijke onderzoek zelf bleef in
gebreke. Het leverde niet zomaar praktisch toepasbare resultaten op. Pas met
de agrarische depressie, ten gevolge van de massale invoer van goedkope granen
uit Amerika, werd van vele kanten opgeroepen tot een meer toepassingsgericht
onderzoek en technische innovaties.
k
Kunstmest of chemische plantenvoeding
Liebigs mineralentheorie omtrent plantenvoeding uit de jaren 1840 drong maar
mondjesmaat door.
Voor de grote verspreiding van Liebigs leer heeft de landbouwhogeschool van
Gembloux een belangrijke rol gespeeld. In de modelhoeve die hieraan verbonden
was werden nieuwe Duitse theorieën verder onderzocht en gedemonstreerd.
Professoren van Gembloux reisden over het hele land met lezingen over de optimale
samenstelling van meststoffen en dierenvoeding. Vanaf 1872 kregen deze
inspanningen een betere omkadering door de oprichting naar Duits voorbeeld
van proefstations, eerst in Gembloux, daarna ook in Gent (1875), Luik (1878) en
elders.
Vanaf 1883 werden de eerste proefstations overgenomen door de overheid die
ook een deel van de kosten op zich nam. De opdracht van deze rijkslaboratoria
was:
• wetenschappelijk onderzoek verrichten,
• tegen betaling analyses uitvoeren voor het publiek om vervalsingen van
bijvoorbeeld meststoffen of boter op te sporen.
De kunstmestfabricage zelf maakte haar grote ‘sprong voorwaarts’ in België toen
duidelijk werd dat afvalstoffen uit de ijzer- en zinkindustrie voor de productie van
scheikundige meststoffen konden worden aangewend. Vanaf 1880 werd de Belgische
zinknijverheid verplicht de zwaveldioxide, die ze tot dan toe in de atmosfeer
uitstootte, op te vangen. Het zwavelzuur dat daaruit kon worden gewonnen, werd
24
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

een belangrijk bestanddeel voor de productie van kunstmest. Omstreeks 1930
bestond 10% van de totale chemische productie in België uit kunstmest, waarvan
het overgrote deel bestemd is voor de exportmarkt.
Met kunstmest werden de akkerbouwrendementen drastisch verhoogd. Begin
1900 kende België de hoogste rendementen ter wereld voor rogge, gerst, haver
en aardappelen.
De eenzijdige beklemtoning van kunstmest als speerpunt van de landbouwvernieuwing
hebben mogelijk geleid tot een verwaarlozing van andere wetenschappelijke
ontwikkelingen. Zo is er voor de Eerste Wereldoorlog te weinig aandacht besteed
aan genetisch onderzoek en de mogelijkheden van veredeling van planten en dierenrassen.
k
Wat is de
functie van kunstmest?
Leg het verschil uit tussen kunstmest en organisch
materiaal?
Bewaren van Voedsel
Een Frans geleerde bracht in 1795 het principe van het conserveren op punt. Hij
slaagde erin groenten en vlees maandenlang te bewaren. Hij verwarmde de voedingswaren
en schermde ze in bokalen af van de lucht. Het deksel bestond uit vijf
lagen kurk. De metalen conservendoos ontstond later.
Het conserveren werd op punt gesteld in 1812 in Engeland. Deze methode wordt
nog steeds toegepast door de particulier die groenten bewaart in bokalen en in
de conservenindustrie. De voedingswaren worden verwarmd om de micro-organismen
te vernietigen en het recipiënt wordt hermetisch afgesloten zodat er geen
lucht aan kan.
25
In de greep van de vooruitgang 1880–1950

Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu
De landbouwsector en het platteland ondergingen na de Tweede Wereldoorlog
een ware metamorfose. Het agrarisch bedrijf werd geconfronteerd met mechanisering
en automatisering, een groeiende internationalisering en overheidsingrepen
zowel op nationaal als internationaal niveau.
Dit moderniseringsproces leidde tot een versnelde afname van het aantal bedrijven,
een daling van het aantal arbeidskrachten en een doorgedreven mechanisering.
Kenmerken van de nieuwe landbouweconomie
k
Onder leiding van Europa
Na de Tweede Wereldoorlog is al snel duidelijk dat landbouw een wereldgebeuren
is. België, Nederland en Luxemburg (BENELUX) realiseerden al een douane-unie in
1944.
In 1948 werd vervolgens de Europese Organisatie voor Economische Samenwerking
opgericht. Aanvankelijk was de Belgische landbouwsector niet gewonnen voor
het idee van een Europees geïntegreerde landbouwmarkt. De nationale landbouw
moest indien nodig kunnen blijven rekenen op bescherming van de eigen overheid.
Maar het tot stand komen van het gemeenschappelijk landbouwbeleid GLB op
Europees niveau bracht ook unieke kansen met zich mee voor de afzet van de
toegenomen productie.
De export werd belangrijker, de Belgische landbouw werd ingeschakeld in de internationale
landbouweconomie.
k Productietoename
Vanaf de jaren 1950 kende de Belgische landbouw een
aanzienlijke productiestijging.
Tussen 1960 en 2000 verdubbelde het totaal geproduceerd
volume in de Belgische landbouwsector.
Vooral de niet grondgebonden kippen- en varkensteelt
noteerden hoge groeimarges. Maar ondanks
de productiviteitstoename en de opening van nieuwe
markten bleef het landbouwinkomen achter op
de gerealiseerde koopkrachtverbetering
in de industrie en
dienstensector.
26
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Evolutie zelfvoorzieningsgraad Belgische landbouw 1950-2000
1958–1960 1998–2000
Aardappelen 98 160
Witte suiker 116 197
Groenten 100 128
Rund- en kalfsvlees 100 149
Varkensvlees 104 226
Kippenvlees 103 163
Totaal vlees 98 182
Boter 102 113
Magere melkpoeder 98 193
Eieren 111 132
Een zelfvoorzieningsgraad van 100 betekent dat de eigen landbouwsector de binnenlandse
vraag net voldoende kan beantwoorden. Een score onder of boven deze
grens houdt in dat er respectievelijk een tekort of een overschot is dat via invoer
of uitvoer wordt opgevangen.
Met de nadruk op zelfvoorziening legt de overheid het accent op de stijging van
de productie. De boer krijgt van ‘Europa’ een gegarandeerde prijs voor meerdere
producten en de Europese markt wordt afgeschermd. Het gevolg: boterbergen
en melkplassen. Vanaf halverwege de jaren 1980 wordt in Europa de knop omgedraaid.
Quota en kwaliteitsmaatregelen worden ingevoerd, prijsstijgingen worden
beperkt. (Meer hierover kan je lezen in het Europaverhaal.)
k
Is er nog ruimte om te boeren
De modernisering en de productiegroei verliepen parallel met een drastische
inkrimping van de beschikbare cultuurgrond.
Het landbouwareaal kwam na de Tweede Oorlog in toenemende mate onder druk
te staan. Stedelingen vestigden zich op het platteland, gelokt door de lage prijzen
voor bouwgrond en woningen en voor de rust op het platteland. De economische
groei (industrie) vanaf de jaren 1950 ging gepaard met de onteigening van landbouwgrond
voor het aanleggen van bedrijfsparken, verkeersinfrastructuur en
openbare nutsvoorzieningen. Het stopzetten van vele landbouwondernemingen in
de periode 1950–1980 versnelde de terugval van de beschikbare landbouwgrond.
Het landbouwareaal daalde, van 1,8 miljoen ha in 1950 naar 1,4 miljoen ha in
1980. Zelden wordt rekening gehouden met de agrarische kwaliteit van de bodem.
De uitbreiding van steden en de Antwerpse haven bijvoorbeeld slorpte heel
wat vruchtbare gronden op. Met als gevolg een structurele ontwrichting van het
landbouwlandschap.
27
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Hoeveel procent van de beschikbare landbouwgronden in
België wordt in pacht uitgebaat?
Het landbouwareaal in België
67%
Miljoen hectare index
1950 1,8 100
1959 1,7 92
1970 1,5 84
1980 1,4 77
1992 1,3 74
2000 1,4 76
Zoek op internet de
huidige omvang van het landbouwareaal gebruikt voor de
landbouw.
Verscheidenheid van teelten
Na de Tweede Wereldoorlog was er een belangrijke
verschuiving in het teeltplan. Het aandeel van de graangewassen
en aardappelen daalde. Het aandeel industriële
gewassen daarentegen steeg, vooral de teelt van suikerbieten
kende een belangrijke groei.
Een tweede ontwikkeling deed zich voor in de groep van de
groenvoedergewassen: de teelt van maïs werd belangrijker in de
late jaren 1960.
28
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Maïs was in 1959 goed voor 2.400 hectare. Al snel nam de populariteit ervan
explosief toe: circa 18.000 ha in 1970, bijna 90.000 ha in 1980 en vandaag zelfs
180.000 hectare. De snelle uitbreiding van maïs is het gevolg van de introductie
van:
• klimatologisch aangepaste soorten
• optimalisering van zaai- en oogstmachines
• goede bewaarmogelijkheden als veevoeder
• geschiktheid voor chemische onkruidbestrijding
• grote voederwaarde per hectare
grote capaciteit om meststoffen op te slorpen
•
zeepindustrie, …
• industriële gewassen:
Verklaar
volgende begrippen:
• graangewassen:
Granen vormen het
basisvoedsel voor zowel
mens als dier.
Gewassen die verder verwerkt worden in de industrie.
Voorbeelden: suikerbieten, cichorei, aardappelen, …
• groenvoedergewassen:
Gewassen die als veevoeder worden geteeld.
Voorbeelden: tarwe, voor de
productie van bloem; gerst , grondstof
voor het brouwen van bier; haver voor de
Voorbeelden: maïs, gras, luzerne, voederbieten, …
29
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

k Minder maar ook grotere bedrijven
De landbouwproductie nam vanaf de jaren 1950-1960 zeer sterk toe. De groei
werd gerealiseerd op een inkrimpend cultuurareaal en met een dalend aantal
bedrijven.
Tijdens de jaren 1960–1970 daalde in België het totaal aantal landbouwondernemingen
spectaculair. In 1970 waren er ongeveer 184.000 bedrijven actief en tien
jaar later amper 114.000. Ongetwijfeld speelde de invoering van de BTW in 1971
hierin een cruciale rol.
Leg uit BTW?
Belasting op de toegevoegde waarde (eventueel een
berekening ‘economie’)
Evolutie van de beroepsbedrijven naar bedrijfsgrootteklasse, 1959–2000, in %
1959 1980 2000
< 5 ha 44 23 17
5-10 ha 28 19 9
10-20 ha 20 29 19
20-30 ha 5 14 16
30-50 ha 2 10 21
50 ha en meer 1 5 18
Aant. bedrijven 174.163 78.752 41.480
30
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

k Steeds minder tewerkstelling
De afname van het aantal landbouwbedrijven verliep samen met een daling van de
agrarische beroepsbevolking.
Het aandeel landbouwers in de actieve beroepsbevolking liep na de tweede wereld
oorlog spectaculair terug.
1950 14%
1960 8%
1970 4,5%
1990 2,5%
2000 1,8%
De landbouwers hadden steeds minder werknemers in dienst. Arbeiders en werknemers
in dienst nemen werd te duur en was ook dankzij de sterke mechanisering
minder noodzakelijk. Het aantal externe werkkrachten is vandaag vooral belangrijk
in de tuinbouwsector.
Ook de participatie van de kinderen en van de echtgenote viel sterk terug. In het
begin van de jaren 1980 werkte op 70% van de landbouwbedrijven de echtgenote
mee, in 2000 was dit gedaald tot 50%. De medewerking van de kinderen daalde
in dezelfde periode van 40% naar 20%.
De industriële en economische groei tijdens de ‘golden sixties’ en ‘silver seventies’
vergemakkelijkte deze stap meer dan ooit. De vraag naar arbeidskrachten vanuit
de secundaire en tertiaire nijverheid was groot. Tal van boerenzonen en -dochters
besloten om het bedrijf niet verder te zetten. Zij ruilden het harde en onzekere
bestaan voor een goed betaalde job met kortere werkdagen, betaald verlof en een
aantrekkelijke werkloosheids- en ziekteverzekering. Bij gebrek aan een opvolger
bouwden vele, kleinere bedrijven hun activiteiten af.
De modernisering van de sector vroeg om een ander type bedrijfsleider. Tot de
jaren 1950 volstond de traditionele landbouwkennis. De mechanisering en specialisering
die zich versneld verderzetten vanaf de jaren 1950 vroeg een hogere opleiding.
Ook een uitgebreide technische en economische kennis is hierbij van belang.
Landbouwers moesten een meer dynamisch beleid voeren, met meer risicoinvesteringen.
Hiermee verloor de landbouwer ook meer en meer de controle op het productieproces.
Hij werd afhankelijker van de internationale regelgeving en andere economische
invloeden. Zo werden steeds meer activiteiten uitbesteed, de bedrijfsvoering
deed meer dan ooit een beroep op externe input, zoals de aankoop van
veevoeder, meststoffen en zaaizaad.
Het boerenbedrijf evolueerde van een relatief autonome productie-eenheid naar
een kleine schakel in een complexe productieketen, waarin toeleverende en verwerkende
industrieën een dominerende rol ging spelen. Dit is het einde van een
‘gesloten-economie–concept’ van het gemengde landbouwbedrijf, waarin een kringloop
van grondstoffen werd nagestreefd.
31
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Van mechanisering naar automatisering
Het mechaniseringsniveau was in België voor de Tweede Wereldoorlog zeer laag.
De relatief dure machines lagen buiten het fi nanciële bereik van de talrijke kleine
bedrijven. De aanzienlijke versnippering van de landbouwgronden bemoeilijkte een
snelle en effi ciënte mechanisering. Men gebruikte vooral lichte en kleine werktuigen
waarbij de trekkracht vooral door paarden en ossen werd geleverd.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog daalde het aantal trekpaarden sterk. De dieren
werden opgevorderd door de bezetter of geslacht bij gebrek aan voeder. Er ontstond
een tekort aan trekkracht.
Dankzij de Marshallhulp werden in de naoorlogse periode heel wat tractoren ter
beschikking gesteld. Hierdoor kwam de mechanisering van de landbouwsector in
een stroomversnelling.
De verspreiding van de tractor opende de weg voor de introductie van werktuigen
met een veel grotere capaciteit.
De Belgische overheid steunde de modernisering en mechanisering via allerlei
initiatieven en diverse fondsen. Aanvankelijk moedigde ze via subsidies het coöperatieve
machinegebruik aan.
Met de oprichting van het landbouwinvesteringsfonds (VLIF) 1 in 1961 werd opnieuw
volop gekozen voor het particuliere initiatief.
De mechanisatie brak na de Tweede Wereldoorlog door in alle sectoren, ook in de
graanbouw.
Het maaien en dorsen van graan verliep al tientallen jaren mechanisch. Daar
kwam verandering in vanaf de jaren 1956 met de introductie van de maaidorser.
De graanoogst verliep zo veel sneller, wat het startsein betekende voor een groeiende
commerciële graanteelt.
Na de Tweede Wereldoorlog werd ook de melkmachine uitermate populair. Het
aantal toestellen steeg van ± 10.000 in 1950 naar 50.000 in 1970. De verspreiding
van de melkmachine gebeurde langzaam. De melkmachine leverde weinig
tijdsbesparing op voor wie minder dan vijf koeien bezat. Het succes van de melkmachine
was dus sterk gekoppeld aan de toename van het aantal koeien op een
bedrijf.
Vandaag melken de meest vooruitstrevende en moderne veehouders met een
melkmachine of melkrobot. Het systeem werkt half- of volautomatisch waarbij de
computer elk dier herkent en alle gegevens bijhoudt zoals de melkgift, lichaamstemperatuur,
…
1 VLIF, Vlaams Landbouw
Investerings Fonds: ondersteuning
van de landbouw
bij grote investeringen
door de regering.
32
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

k Grondstoffen winnen aan belang
In de jaren 1850 stonden de meeste landbouwers grotendeels zelf in voor de
productie van de benodigde veevoeders, meststoffen en zaaigoed. Vanaf het einde
van de negentiende eeuw stootte de landbouwsector geleidelijk specifi eke delen
van het productieproces af. Een deel van de inputs werd geproduceerd door toeleveringsbedrijven.
Dankzij een gunstige prijsontwikkeling kreeg het verbruik van
aangekochte veevoeders en meststoffen een extra stimulans. Later volgden ook
de fytosanitaire producten zoals herbiciden en pesticiden, zaad- en pootgoed.
De ontwikkeling van de niet grondgebonden bedrijven (varkens en kippen) maakten
ook de veevoederproductie los van het landbouwbedrijf.
Gespecialiseerde mengvoederbedrijven produceerden aangepaste veevoeders in
grote hoeveelheden. Andere bedrijven verkochten fokdieren en sperma van runderen
aan veehouders of bouwen gespecialiseerde hoevegebouwen en installaties.
De individuele landbouwer diende steeds meer een beroep te doen op externe
gespecialiseerde leveranciers voor het leiden van zijn bedrijf.
Een steeds groter gebruik van intermediaire producten (meststoffen, insecticiden,
pesticiden, krachtvoeders) samen met de technologische ontwikkeling (veredeling
van het zaai- en pootgoed, veeselectie, veevoeding en bemestingspraktijken hebben
geleid tot een gevoelige verhoging van:
• de opbrengsten per hectaren
• de melkgift per koe
• de groeisnelheid en het karkasgewicht bij de kippen en de varkens
van het aantal eieren per hen
•
Door het inschakelen van meer intermediaire productiemiddelen en kapitaalsinvesteringen
verminderde het aandeel van de toegevoegde waarde en van het arbeidsinkomen
in de eindproductiewaarde. De landbouwer belandde hierdoor in een
fi nancieel kwetsbare situatie.
De verhoogde kapitaalsintensiteit van de landbouwsector maakte een professionele
aanpak inzake bedrijfsvoering noodzakelijk. Zowel de overheid als de landbouworganisaties
promootten vanaf het einde van de jaren 1940 het bijhouden van een
bedrijfsboekhouding. De Belgische Boerenbond startte in 1953 met een dienst
voor bedrijfsboekhouding, zo kregen de landbouwers inzicht in hun kostenstructuur.
33
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

k Het landbouwinkomen groeit, maar blijft steeds achter
Het inkomen van de zelfstandige landbouwers bleef steeds lager dan het gemiddelde
inkomen in de andere sectoren van de economie, ondanks de spectaculaire
schaalvergroting en de productiviteitsopname.
In de structuur en de herkomst van het landbouwersinkomen spelen subsidies een
steeds grotere rol. Vooral de hervorming van het landbouwbeleid ligt aan de basis
van deze evolutie (zie Europa verhaal).
Hoge inkomens in de landbouwsector zijn voor een minderheid weggelegd, wat
verklaart waarom heel wat vrouwen van landbouwers een betaalde baan hebben
buiten het eigen bedrijf.
Een andere mogelijkheid is het ontwikkelen van alternatieve initiatieven binnen de
landbouwsector om het gezinsinkomen te vergroten, zoals hoevetoerisme of de
rechtstreekse verkoop van eigen producten aan de consument.
De grote inkomensonzekerheid zorgde er ook voor dat tal van land- en tuinbouwers
opteerden voor contracteelt. Ze
sluiten dan met verwerkingsbedrijven
leveringscontracten af en zien zich zo verzekerd
van een vaste afzet en een gegarandeerd
inkomen. Bijna de hele productie van
suikerbieten, erwten voor de conservenindustrie
en zaden voor de graanteelt worden
zo verhandeld. Ongeveer de helft van
de varkens, kalveren, leg- en vleeskippen,
hop, schorseneren, wortelen, boontjes
wordt verkocht op contract.
k
Specialisatie en concentratie
Een intense specialisatie en concentratie van de
productie op een beperkter aantal bedrijven zijn
de belangrijkste ontwikkelingen tijdens de jaren
1950–1980.
De toegenomen mechaniseringmogelijkheden
veroorzaakten een verschuiving van de productie
naar bedrijven met een grotere grondoppervlakte.
De doorgedreven specialisatie is een succesvol
antwoord op de groeiende, internationale
concurrentie. Maar er schuilen ook gevaren
achter deze strategie. De specialist is afhankelijk
van de markt en zeer kwetsbaar, bovendien
ligt omschakelen naar een andere teelt niet voor
de hand, gezien de vereiste kennis en de hoge investeringskost.
Gespecialiseerde cursussen georganiseerd door de overheid en
landbouworganisaties hebben dan ook veel succes.
Hiermee hebben we de sterkte en meteen ook de zwakte van de markt aangestipt.
34
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Evolutie van de specialisatie in de landbouw, 1959–2001, in %
Aantal bedrijven met
gespecialiseerd in
1959 1970 2001
Tarwe 45 33 29
Suikerbieten 15 18 24
Aardappelen 72 50 23
Groenten in openlucht 9 11 12
Teelten in serres 5 6 7
Runderen 78 70 62
Melkkoeien 71 55 30
Zoogkoeien 0 3 40
Varkens 52 46 16
Leghennen - 48 9
Vleeskippen - 7 3
Welke evolutie zie je voor
aardappelen tarwe en zoogkoeien? Verklaar.
35
Op weg naar schaalvergroting 1950 tot nu

Specialisatie heeft ook nog andere gevolgen. De massale overschakeling naar
niet-grondgebonden veehouderij heeft tot ernstige problemen inzake mestoverlast
geleid. Stalmest is eeuwenlang een gegeerd en zelfs noodzakelijk bijproduct van de
hoevedieren geweest.
De overschotten van vandaag leiden tot verontreiniging van het oppervlaktewater
en een te hoog mineraalgehalte van de bodem. Overheidsmaatregelen via de
verschillende mestactieplannen (MAP) moeten de boeren dwingen om hun mestproductie
onder controle te houden.
Producent en consument: aparte werelden?
De ‘rijke’ consument in de Westerse wereld van vandaag heeft ongekende mogelijkheden
om zich te informeren. Landbouw en voeding nemen in die informatiestromen
een belangrijke plaats in. Men is bekommerd om het milieu, om zijn
gezondheid, om de voedingswaarde van een maaltijd.
Bewaar- en kleurstoffen in voeding, BSE, MKZ, mestoverschotten, vogelpest, het
is allemaal zo dichtbij. En toch blijkt de afstand tussen consument en producent
nooit groter te zijn geweest dan vandaag.
De hedendaagse consument is nauwelijks in staat om de herkomst van het voedsel
op zijn bord voor te stellen. Het feit dat nog weinig mensen een persoonlijke
band hebben met de landbouw speelt hier zeker in mee. Ook de snelle vooruitgang
die de landbouw de laatste decennia heeft gemaakt is een verklarende factor.
36
Naam rubriek

Drie levens… vloeien in en uit elkaar
Door Ann Delanote
Mémé,
Boerin, moeder van een groot gezin.
Naaien, wassen,
Grote kuipen dampens water.
Strijken, koken,
Zaterdag een grote kom soep,
Zondag verdwenen in de hongerige magen.
Boter maken, room, karnemelk.
Verzorgen van dieren: paarden, koeien, varkens,
Een te groot hart voor haar kinderen…
Een halve eeuw later,
Gevonden in blikken dozen:
Liefdesbrieven,
Pareltjes van herinneringen,
Toen nog een mooie droom?
Zoon,
Boer met drie zonen,
Boeren,
Dag en nacht,
Vergroeid met de natuur.
Ploegen, zaaien, oogsten.
Alles heeft zijn tijd.
Een hart klopt voor het leven, het gezin,
De vlashaard, de dieren,
De kostbare herinneringen uit het verleden.
Eerst een dreef tussen de bomen,
Dan de hoeve,
Ruikend naar vroeger,
Gelegen aan het water,
De trots van het hele gezin.
Kijkend in het water:
Schaduwen van oude stallen
En nieuwe schuren,
Plaats voor nieuwe machines,
Nieuwe technieken,
Kijkend op het scherm,
Staat de tijd ook niet stil.
37
Drie levens… vloeien in en uit elkaar

Kleindochter,
Juf van 15 kinderen.
De meesten opgroeiend op een boerderij,
Brengen hun buitenleven mee binnen.
Mijn klas,
Een leefruimte om te werken, te zingen,
Te praten over hun thuis, een grappige noot.
Mijn klas,
Een leerruimte om te lezen, te rekenen, te schrijven,
Mijn klas,
Venster op de wereld.
Mijn hart,
Te klein voor hun grote vreugden, hun intens verdriet.
Na school,
Zicht op de groene weiden,
Kinderen huppelen tussen een kudde schapen.
Thuis en school vloeien door elkaar.
Ik voel mijn wortels van ouders en grootouders nog elke dag.
38
Naam rubriek

Bibliografi e
Leven van het land Boeren in België 1750 –2000
Yves Segers – Leen Van Molle
Davidsfonds Leuven
30 jaar landbouw in Geel ‘de Hooibeekhoeve’
Leen Beke – Projectingenieur Hooibeekhoeve
Provincie Antwerpen – PAK+
CAG Centrum voor Agrarische Geschiedenis
Boerenverstand. Voeding en gezondheid
Dr. Ir. Johan Claes
Voedselzekerheid: Food And Agriculture Organization Of The United Nations
www.fao.org
Wereldhandelsorganisatie: World Trade Organization
www.wto.org
Kwaliteit, veiligheid en gezonde voeding: Federaal Agentschap voor de Veiligheid
van de Voedselketen
www.favv.be
Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie
www.vig.be
Nutrition Information Center
www.nice-info.be
Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing
www.vlam.be
Wereldgezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties WHO
www.who.int
Vlaamse overheid
www.vlaanderen.be/landbouw
Genetisch gewijzigde organismen: Vlaams Interuniversitair Instituut voor
Biotechnologie
www.vib.be
Biologische landbouw en voeding bioforum
www.bioforum.be
39
Bibliografi e

Vlaams Informatiecentrum over Land- en Tuinbouw
www.vilt.be
Plattelandscentrum Kempen
www.plattelandscentrumkempen.be
Plattelandsklassen
www.plattelandsklassen.be
Linkeveld
www.linkeveld.be
40
Bibliografi e