HC sociale mobiliteit

Hoofdvragen van de
Sociologie
Hoorcollege:
Technologieën en ideologieën IV: Sociale mobiliteit
Docent: Maarten Wolbers
E-mail: m.wolbers@maw.ru.nl
Homepage: http://socsci.ru.nl/~maartenw
Maten voor openheid
• Andere maten voor de openheid van een
samenleving:
- Trouwpatronen: wie trouwt met wie?;
- Vriendschapspatronen: wie gaat met wie om?
• Weber: de openheid van het stratificatiestelsel van
een samenleving blijkt uit mobiliteit, connubium en
convivium.
1
3
Scheefheid en mobiliteit
• Sociale ongelijkheid:
- Ongelijkheid van verdelingen (scheefheid);
- Ongelijkheid van kansen (mobiliteit).
• Een samenleving heeft perfecte sociale mobiliteit
als er geen samenhang bestaat tussen de posities
van ouders en hun kinderen. Er dan sprake van een
open samenleving.
• Intergenerationele mobiliteit: tussen ouders en
kinderen.
• Intragenerationele mobiliteit: binnen een
mensenleven (loopbanen).
Intergenerationele beroepsmobiliteit in
Nederland
• Hoe ontwikkelde de intergenerationele
beroepsmobiliteit zich in Nederland, afgemeten aan
de beroepsklasse van een zoon en de beroepsklasse
van diens vader?
• Aan de twee tabellen voor Nederland in 1970-
1974 en in 1990-1993 in UAF , tabel 24.10, blz.
538, voegen we een derde tabel toe voor Nederland
in 2000-2003.
• De gegevens stammen uit meerdere enquêtes
onder aselecte steekproeven uit de Nederlandse
bevolking die in de desbetreffende jaren zijn
gehouden.
2
4
1

Intergenerationele beroepsmobiliteit in
Nederland (2)
• In de enquêtes wordt met standaardvragen aan
mannen naar hun huidige beroep gevraagd en naar dat
van hun vader.
• De titels worden met een standaardclassificatie van
de International Labor Organization ingedeeld.
• Voor de volgende cijfers zijn die met het zogeheten
klassenschema van Erikson, Goldthorpe en Portocarero
(EGP) tot drie klassen teruggebracht.
• Meer klassen zijn mogelijk. Men kan ook werken
met prestigeschalen.
Mobiliteitstabel
• Een mobiliteitstabel neemt niet een persoon als eenheid
waarover gegevens worden gepresenteerd, maar een relatie
tussen twee personen.
• De personen worden met behulp van dezelfde variabelen
gekarakteriseerd.
• Voorbeelden van relaties tussen twee personen:
- Vader en zoon, beroep van beiden;
- Moeder en dochter, opleiding van beiden;
- (Echt)genoot en (echt)genote, wel/niet werken voor beiden.
5
7
Beroepsklassen
• De drie onderscheiden beroepsklassen zijn als
volgt (van hoog naar laag):
- Grote zelfstandigen, managers, professies
(hoog);
- Kleine zelfstandigen, eenvoudige hoofdarbeid,
geschoolde handarbeid (midden);
- Ongeschoolde en geoefende handarbeid (laag).
Mobiliteitstabel (2)
• We brengen geen gegevens voor dochters en moeders
en beroepsmobiliteit tabellen daarover. In de
onderzochte periode nam het percentage werkende
vrouwen toe, wat de ontwikkeling in vader-dochter
mobiliteit tot een apart verhaal maakt.
• Verder hebben nog altijd te weinig moeders een
beroep om tot bruikbare uitspraken over moeder-kind
beroepsmobiliteit te komen.
• Er is wel veel onderzoek gedaan naar
onderwijsmobiliteit, dat zowel over zonen en dochters
als vaders en moeders handelt.
6
8
2

Vader-zoon beroepsmobiliteit
Nederland 1970-1974; absolute aantallen omgerekend tot promilles
Zoon
hoog mid laag totaal
hoog 115 44 34 193
Vader midden 113 187 120 420
laag 67 80 240 387
totaal 295 311 394 1000
Vader-zoon beroepsmobiliteit (3)
Nederland 2000-2003; absolute aantallen omgerekend tot promilles
Zoon
hoog mid laag totaal
hoog 162 79 24 265
Vader midden 204 232 94 530
laag 71 79 55 205
totaal 437 390 173 1000
9
11
Vader-zoon beroepsmobiliteit (2)
Nederland 1990-1993; absolute aantallen omgerekend tot promilles
Zoon
hoog mid laag totaal
hoog 168 65 52 285
Vader midden 155 120 99 374
laag 100 79 162 341
totaal 423 264 313 1000
• Hoeveel zonen zijn in 1970-1974 wat betreft beroepsklasse stabiel?
Tel de cijfers in de cellen op de hoofddiagonaal van de tabel op:
115 + 187 + 240 = 542.
• Hoeveel zonen stegen?
Tel de cijfers onder de hoofddiagonaal op: 113 + 67 + 80 = 260.
• Hoeveel zonen daalden?
Immobiel versus mobiel
Tel de cijfers boven de hoofddiagonaal op: 44 + 34 + 120 = 198.
10
12
3

Opwaarts versus neerwaarts mobiel
• Opwaarts mobiel:
- Hoeveel zonen stegen één stap? 113 + 80 = 193.
- Hoeveel zonen stegen twee stappen? 67.
• Neerwaarts mobiel:
- Hoeveel zonen daalden één stap? 44 + 120 = 164.
- Hoeveel zonen daalden twee stappen? 34.
Herhaal dit voor 1990-1993 en voor 2000-2003.
Geen eenvormige trend
• Het percentage stabielen daalde, maar bleef later gelijk.
• Het percentage stijgers blijft toenemen.
• Het percentage dalers steeg eerst en werd later lager.
• Stijging over grote afstand neemt niet uniform toe, maar
in 2000-2003 wel hoger dan in 1970-1974.
• Daling over grote afstand neemt niet uniform toe en is in
2000-2003 zelfs lager dan in 1970-1974.
13
15
Cijfers samengevat
1970-1974 1990-1993 2000-2003
Stabiel 542 450 449
Gestegen 260 334 354
één stap 193 234 283
twee stappen 67 100 71
Gedaald 198 216 197
één stap 164 164 173
twee stappen 34 52 24
Totaal 1000 1000 1000
Absolute versus relatieve mobiliteit
• Tot nu toe hebben we alleen gekeken naar de zogeheten
binnencellen van de mobiliteitstabel bij het bepalen van het
percentage (im)mobielen ( absolute mobiliteit).
• Laten we nu gaan kijken naar de randverdelingen of
marginalen.
• Hierbij nogmaals de mobiliteitstabel voor 2000-2003, maar
dan de aantallen voor de binnencellen weggelaten, maar wel
met de aantallen in de randverdelingen.
14
16
4

Absolute versus relatieve mobiliteit (2)
Nederland 2000-2003; absolute aantallen omgerekend tot promilles
Zoon
hoog mid laag totaal
hoog 265
Vader midden 530
laag 205
totaal 437 390 173 1000
Absolute versus relatieve mobiliteit (4)
• Met andere woorden: de absolute mobiliteit vormt geen
maat voor de ‘gelijke kansen’ in een samenleving.
• De absolute (of totale) mobiliteit (percentage mobielen) in
een samenleving is de optelsom van:
- Structurele mobiliteit (afgedwongen door veranderingen in
de beroepsklassenstructuur);
- Relatieve (of circulatie-)mobiliteit (voortgekomen uit
gelijkheid van kansen).
• Alleen de relatieve mobiliteit zegt dus iets over de mate
van openheid in een samenleving.
17
19
Absolute versus relatieve mobiliteit (3)
• Volgens de randverdelingen zijn er in Nederland in
2000-2003 voor 265 zonen met een hoge herkomst 437
plaatsen die op een hoge bestemming neerkomen.
• Elke zoon van hoge herkomst kan een hoge bestemming
krijgen en dan nog zijn er hoge plaatsen voor mensen van
een midden (of lage) herkomst over.
• De laatste mensen stijgen, niet omdat in Nederland een
overheid met een bepaalde ideologie ‘gelijke kansen’
heeft bewerkstelligd, maar omdat er plaatsen over zijn.
• Waarom zijn er plaatsen over? door technologische
ontwikkelingen zijn er steeds meer hoge
(hooggekwalificeerde) posities op de arbeidsmarkt
ontstaan.
Ongelijke kansen
Zoon
hoog laag nieuw totaal
Vader hoog a b a + b
laag c d c + d
nieuw totaal a + c b + d a + b + c + d
Hoe ongelijk is volgens deze tabel de uitkomst van de
wedijver tussen mensen met een hoge dan wel lage
herkomst om een hoge dan wel lage bestemming?
18
20
5

Kansverhouding
• De kans voor iemand van hoge herkomst op een hoge
bestemming: a / (a + b).
• De kans voor iemand van hoge herkomst op een lage
bestemming: b / (a + b).
• De kans voor iemand van hoge herkomst op een hoge dan wel
lage bestemming: {a /( a + b)} / {b / (a + b)} = a / b.
Deze kansverhouding wordt in het Engels odds genoemd.
Op overeenkomstige wijze geldt dat:
• De kans voor iemand van lage herkomst op een hoge dan wel lage
bestemming: {c /( c + d)} / {d / (c + d)} = c / d.
Relatieve kansverhouding (2)
• Als de odds ratio 1 bedraagt, dan zijn de kansen in een
samenleving gelijk (perfecte sociale mobiliteit).
• Hoe meer de odds ratio boven de 1 uitkomt, des te
ongelijker zijn de kansen.
• Als de odds ratio onder de 1 komt (lager dan 0 kan niet),
dan doet zich zoiets voor als positieve discriminatie:
zonen van hoge herkomst krijgen een lage bestemming
(worden uiterst zelden gevonden en vergeten we hier).
• Ook: hoe hoger de odds ratio, des te meer afgesloten
voor elkaar zijn de beroepsklassen in een samenleving;
hoe dichter bij 1, des te opener ze voor elkaar zijn.
21
23
Relatieve kansverhouding
• Hoe verhoudt de kansverhouding op een hoge dan wel lage
bestemming voor iemand van hoge herkomst zich tot de
kansverhouding op een hoge dan wel lage bestemming voor
iemand van lage herkomst?
• De mate waarin in deze samenleving ‘de kansen ongelijk
zijn’ bedraagt:
( a / b ) / ( c / d) = ( a * d ) / (b * c)
• De eerste formule is die voor de relatieve kansverhouding
(odds ratio), de tweede die voor het kruisproduct.
• Odds ratio en kruisproduct zijn logisch gelijk aan elkaar.
1970-1974 1990-1993 2000-2003
Odds ratio hh-mm 4,3 2,0 2,9
Odds ratio hh-ll 12,1 5,3 5,2
Odds ratio mm-ll 4,7 2,5 1,7
• Conclusies:
Relatieve mobiliteit in Nederland
- Tussen 1970-1974 en 1990-1993 gingen de klassen van de
Nederlandse samenleving opener voor elkaar staan;
- Tussen 1990-1993 en 2000-2003 raakten de hoge klasse
afgezonderd van de midden klasse. De oude trend zette niet door.
22
24
6

(Inter)nationale verschillen
Van een beschrijvingsvraag en een trendvraag, …
(Ontwikkelingen in intergenerationele
beroepsmobiliteit in Nederland)
…naar een vergelijkingsvraag en toetsingsvraag.
(Internationale verschillen in intergenerationele
beroepsmobiliteit verklaard)
Politiek-culturele theorie (2)
• Nieuwe versus oude landen:
- Hoe ouder een land is, des te meer klasse-barrières zijn er als
gevolg van een feodaal verleden ontstaan (d.w.z. de elite heeft er
zich ingegraven en zij kan zich handhaven) die sociale mobiliteit
beperken.
• Oude landen: West-Europa.
• Nieuwe (of immigratie-)landen: Verenigde Staten, Canada,
Australië, Nieuw-Zeeland.
25
27
Politiek-culturele theorie
• Internationale verschillen in intergenerationele
beroepsmobiliteit kunnen worden begrepen met behulp van de
politiek-culturele hypothese van het technologisch
evolutionisme.
• Deze hypothese stelt dat de politieke en culturele geschiedenis
van een land zorgt voor verschillen in sociale mobiliteit:
- Nieuwe versus oude landen;
- Socialistische (sociaal-democratische) partijen in
regering.
Politiek-culturele theorie (3)
• Socialistische partijen in regering:
- Hoe langer er socialistische partijen in de regering van een land
hebben gezeten, des te meer activistische politieke ideologieën
(ten aanzien van onderwijsdeelname en gelijke behandeling) er
zijn doorgevoerd om gelijke kansen te bewerkstelligen en sociale
mobiliteit te verhogen.
• Staatssocialisme: Oost-Europa.
• Socialisten in regering: Scandinavische landen, Frankrijk,
Engeland, Nederland.
• Nooit socialisten in regering: Verenigde Staten.
26
28
7

Landenverschillen in relatieve mobiliteit
• Erikson, Goldthorpe en Portocarero vergeleken de vader-zoon
beroepsmobiliteit in Zweden, Engeland en Frankrijk in 1972 met
elkaar.
• Zweden was toen het langst sociaal-democratisch, Frankrijk
was het nauwelijks geweest, Engeland bij tijd en wijle.
• Voorspelling op basis van politiek-culturele hypothese:
Zweden laagste odds ratio’s, Frankrijk de hoogste.
Zweden Engeland Frankrijk
Odds ratio hh-mm 3,9 4,2 6,2
Odds ratio hh-ll 10,0 18,6 20,3
Odds ratio mm-ll 1,3 1,7 1,9
Landenverschillen in relatieve mobiliteit (3)
• Wanneer maar twee beroepsklassen (hoofd- versus handarbeid)
worden onderscheiden, zijn voor meer landen min of meer
vergelijkbare gegevens beschikbaar om verschillen in
intergenerationele beroepsmobiliteit tussen landen te bestuderen
(Heath, 1981).
• Ook dan wordt de politiek-culturele hypothese bevestigd. Er is
meer relatieve mobiliteit in staatssocialistische landen, sociaaldemocratische
landen en nieuwe (of immigratie-)landen dan in
overige industrielanden.
29
31
Landenverschillen in relatieve mobiliteit (2)
• De politiek-culturele hypothese van het technologisch
evolutionisme wordt bevestigd.
• Als deze hypothese klopt, dan moeten de odds ratio’s
voor Nederland in 1970-1973 hoger zijn dan die voor
Zweden en lager dan die voor Frankrijk. Dat zijn ze twee
van de drie keer (de uitzondering is de mm-ll odds ratio):
Zweden NL Frankrijk
Odds ratio hh-mm 3,9 4,3 6,2
Odds ratio hh-ll 10,0 12,1 20,3
Odds ratio mm-ll 1,3 4,7 1,9
Landenverschillen in relatieve mobiliteit (4)
• In 2004 verscheen er een boek onder redactie van Breen
waarin voor een dozijn landen tabellen voor vader-zoon
beroepsmobiliteit met elkaar worden vergeleken en waarin
zeven van land tot land goed vergelijkbare beroepsklassen
worden onderscheiden.
• De tabellen hebben betrekking op rond 1990.
• Nu weer blijken de Scandinavische landen het meest
open.
30
32
8

De oude deelvragen van het ongelijkheidprobleem
ongelijkheid
scheefheid mobiliteit
intergenerationeel intragenerationeel
33
De nieuwe deelvragen van het ongelijkheidprobleem
scheefheid
ongelijkheid
openheid
connubium mobiliteit convivium
intergenerationeel intragenerationeel
absolute percentages relatieve kansen
34
9