Download het hele artikel in pdf-formaat - Stedebouw en Architectuur

20
Stedebouw & Architectuur
Vloeren
Houten Vloeren
u Met de felgroene parasiet op het dak van Las Palmas, het voormalige werkplaatsengebouw op de
Wilhelminapier in Rotterdam, confronteerde Korteknie & Stuhlmacher Architecten Nederland in 2001
met massiefhoutbouw. Vloeren, wanden en daken van dikke, massief gelijmde platen naaldhout.
Na de parasiet in Rotterdam ging het bureau verder
met massiefhoutbouw. Enkele voorbeelden zijn:
roeigebouw in Amsterdam (2005), twee woningen
uitgevoerd in een vierlaagse massiefhoutconstructie
op IJburg, Amsterdam (2006) en het cultuurhuis De
Kamers in Vathorst, Amersfoort (2008).
Ruwbouw = afbouw
“Ruwbouw is tegelijk afbouw,” noemt Rien Korteknie
een van de overwegingen om in massief hout te ontwerpen.
Hij licht nog enkele voordelen toe: “Je kunt
grote vrije overspanningen maken. Leidingen verwerk
je, binnen bepaalde beperkingen, in de vloer. Plus het
lichte gewicht, ook dat is een duidelijk voordeel. Wat
wij als architect aantrekkelijk vinden, is dat het gehele
gebouw in hetzelfde materiaal — massief hout — uitgevoerd
kan worden.” Of er ook nadelen zijn? “De vierkante
meter prijs is wat hoger. Maar als je de kosten
integraal bekijkt, zijn de verschillen met bijvoorbeeld
de combinatie van beton en kalkzandsteen minimaal.
Je hoeft niet te stuken, dat scheelt. En je bouwt lichter
wat ook besparingen met zich meebrengt. Een enorm
voordeel is de extreem korte bouwtijd. Tel je al die aspecten
bij elkaar op dan zit je met massief houtbouw
dat qua prijs niet ver is verwijderd van traditionele
bouwmethoden.”
Vuren houten lamellen
De parasiet op Las Palmas is gemaakt van kruislaaghout:
kruislings verlijmde vuren houten lamellen,
geproduceerd in een vacuüm perssysteem, in verschillende
afmetingen (tot 4,8 bij 20 meter, dikte 51-
300 millimeter) en in diverse vormen (ook gebogen).
De kruislingse opbouw garandeert vormvastheid en
buigstijfheid. De houten elementen — leverbaar in
basiskwaliteit en in een luxe zichtoppervlakte-kwaliteit
— worden prefab voorzien van uitsparingen (ten behoeve
van ramen en/of deuren), en infrezingen voor
E- en W-leidingen. De mogelijkheden van massief
hout demonstreerde Korteknie & Stuhlmacher ook in
IJburg. “Voor twee verschillende opdrachtgevers hebben
wij twee zeer vergelijkbare huizen ontworpen en
uitgevoerd in een vierlaagse massiefhoutconstructie.
Kenmerkend voor het ontwerp is de split-level opbouw
De Kamers in Vathorst. Korteknie & Stuhlmacher
paste massiefhouten kanaalplaatvloeren van het
Zwitserse Lignatur toe.
die de gevels aan de straatzijde onderverdeelt in vier
bouwlagen en die aan de tuinzijde in drie bouwlagen.
Binnen een extreem beperkt budget zijn er ruimtelijke
verschillen ontstaan en heeft iedere kamer haar eigen
karakter en proportie gekregen.”
Houten kanaalplaatvloeren
In Las Palmas werkte de architecten met Lenotec. Om
grote overspanningen te maken (maximale overspanning
van Lenotect bedraagt circa vijf meter) koos KorteknieStuhlmacher
in Amersfoort voor een andere oplossing.
Door de grote overspanningen van dit project
— De Kamers in Vathorst — met vloeren van zeven tot
negen meter waren Lenotec vloerdelen ongeschikt.
Om het ontwerp (een foyer die over twee verdiepingen
doorloopt met daar omheen zes verschillende
kamers in verschillende afmetingen) te kunnen maken
paste de architect massiefhouten kanaalplaatvloeren
van het Zwitserse Lignatur toe. Dit zijn vloerelementen
van staande en liggende vurenhouten balken
die onder hoge druk zijn verlijmd. De balken vormen
rechthoekige kanalen die met het oog op de stijfheid/
dwarsstabiliteit zijn voorzien van dwarsbalken. In de
kanalen wordt isolatiemateriaal aangebracht (akoestische
en thermische isolatie). De platen zijn 1 meter
breed, maximaal 320 millimeter dik. Maximale overspanningen:
circa 9 meter. Om de akoestische prestaties
te verhogen worden optioneel aan de onderzijde
perforaties aangebracht. Houten kanaalplaten worden

aan de bovenzijde afgewerkt, in De Kamers door een
zwevende dekvloer. Afwerking is nodig in verband
met onderhoud (vurenhout is zachthout) en vanwege
contactgeluidsisolatie. Omdat de onderzijde in De Kamers
in het zicht blijft, zijn leidingen in de dekvloer verwerkt.
Kanaalplaatpanelen worden met een veer- en
groefverbinding in de langsnaden onderling gekoppeld.
Op sommige vloeren zijn kruisverbanden aangebracht.
Korteknie: “Stabiliteit vraagt om aandacht in
het ontwerpen met massiefhoutbouw. Een van de oplossingen
is het aanbrengen van kruisvormige strips.”
Houten ribbenvloer
Finnforest heeft behalve Lenotec in het assortiment
ook een dragende houten vloer, voor grotere overspanningen
dan de dikhout elementen. Dit is een uit
ribben van Kerto-S en vloerplaten van Kerto-Q samengesteld
vloersysteem. Ribben (200-600 millimeter
hoog en 39-75 millimeter breed) en vloerplaten (27,
33 of 39 millimeter) worden aan elkaar verlijmd zodat
een stijf vloerelement ontstaat. Kerto is een Laminated
Veneer Lumber (LVL), een pakket van gelamineerde
houten fineren van elk drie millimeter dik die tien procent
gecomprimeerd zijn. Door toepassing van fineren
zijn imperfecties slechts zeer lokaal aanwezig.
In combinatie met de verdichting ontstaan er hoge
sterkte en stijfheidswaarden. De fineren zijn verschillend
‘gericht’. Bij Kerto-S (straight) liggen alle fineren
in de lengterichting, waardoor met minimale middelen
een maximaal overspanning haalbaar is. Bij Kerto-Q
(queer) is circa twintig procent van de fineren in de
dwarsrichting georiënteerd, waardoor de vloer ook
belastingen loodrecht op de balkrichting kan dragen.
Aan de kopse kanten van de topplaat met ribben
zijn kopbalken bevestigd. Dit volledig stabiele
vloerelement is uit te breiden tot cassettevloer. Door
aan de onderzijde een tweede Kerto-Q plaat te bevestigen.
Het voordeel van die tweede plaat is dat de
balkhoogte beperkt kan worden (balkhoogten vanaf
150 millimeter) en grotere overspanningen gemaakt
kunnen worden.
Afdracht
Door de fineerlagen in twee richtingen te oriënteren
(en door de extreme lijmverbindingen) vervormen de
Kerto-Q platen niet of nauwelijks. Bas Meeuwissen,
van Finnforest, claimt dat Kerto-S ribben sterker en
stijver zijn dan volhouten en gelamineerde ribben.
“Overspanningen van dertien meter zijn haalbaar, in
het buitenland zijn projecten bekend met zestien meter
overspanning. Daarom zijn de vloeren soms tussen
de liggers gehangen, met als bijkomend voordeel een
geringere bouwhoogte en gebouwvolume.” Omdat
de ribbenvloeren met de Kerto-Q-platen aan/op de
liggers hangen, vindt alle belastingafdracht plaats
via de langsribben naar de kopbalken en via de bovenplaat
naar de ligger. De verbindingen tussen de
Kerto-S langs- en Kerto-Q kopribben bestaan uit spe-
Stedebouw & Architectuur
Vloeren
Twee woningen in IJburg met vierlaagse massiefhoutconstructie. Ontwerp: Korteknie & Stuhlmacher.
21
ciale zelfborende schroeven met volledige draad. De
verbinding tussen de kopribben en de bovenplaat is
gerealiseerd met zogenaamde SPAX schroeven met
verbrede kop waarbij de uittrekweerstand in de kopregel
en doortreksterkte in de plaat van belang zijn. Ook
de verbinding tussen de vloeren met de gelamineerde
liggers is met kortere SPAX schroeven (geen belasting
op trek). Dankzij een 70 millimeter dikke vloerafwerking
van estrich en een verlaagd plafond, heeft
de totale vloerconstructie een brandwerendheid van
60 minuten en voldoende geluidsisolatie en akoestiek.
Malmö Hus
Het Malmö Hus in Almere, een ontwerp van Tigchelaar
architecten en adviseurs uit Almere, is een van
de eerste grootschalige massiefhoutbouwprojecten
waarin de combinatie houten ribbenvloer (Kerto) en
dik houten wanden van Lenotec is toegepast. Het
gebouw, een U-vormig bouwblok in vijf lagen, met
52 starterswoningen en ateliers voor startende
bedrijven, heeft een stenen plint op de begane
grond, met daarboven vier lagen woningen in
houtbouw. Wanden zijn opgebouwd uit twee LenoTec-panelen
met een spouw. Voor een betere
geluidsisolatie is in de spouw tussen de wanden
40 millimeter minerale wolisolatie aangebracht. Vanwege
de geluidsisolatie en ter verbetering van de
brandwerendheid zijn de wanden aan beide zijden u

22
Stedebouw & Architectuur
Vloeren
bekleed met vijftien millimeter Fermacell platen.
Voor de vloeren zijn prefab Kerto-ribbenvloeren toegepast
met een overspanning van 7,5 meter. Voor de
vereiste geluidsisolatie zijn op de vloeren Fermacell
31 platen aangebracht die bestaan uit 10 millimeter
houtvezelplaten en twee lagen van 10 millimeter gipsvezelplaten
(totaal 30 millimeter) en aan de onderzijde
met 2 x 12,5 millimeter gipskartonplaten. Tussen de
Kertoliggers is 160 millimeter minerale wol. De minerale
wol en de dubbele gipskartonplaat zijn eveneens
voor de brandwerendheid. De totale vloerdikte
bedraagt 460 millimeter. De ribbenvloeren liggen met
oplegrubbers op de wandelementen.
Bijzondere bouwdelen
Meeuwissen is enthousiast over het uitnutten van de
constructieve mogelijkheden. “Voor de stabiliteit van
het appartementencomplex zijn in elke woning twee
Lenotec dwarswanden geplaatst, van twee verdiepingen
hoog (81 millimeter per wand). Die wanden
steken tussen de vloerplaten door. Door deze oplossing
verviel de stabiliteitsfunctie van trappenhuis
en liftschacht, zodat ook deze in hout konden worden
ontworpen.” Architect Tjitte Tigchelaar, de ontwerper
van het Malmö Hus, noemt zich een ‘echte
houtfanaat’. “Wij werken graag met houtskeletbouw.
Dat we in Almere met houten ribbenvloeren aan de
slag zijn gegaan had deels te maken met de grote
vrije overspanning die we voor ogen hadden. Een
overspanning van 7.500 millimeter is in de traditionele
bouwmethodes minder gemakkelijk voor elkaar te krijgen.”
Dat mag zo zijn, maar hoogbouw in hout is in
Nederland op deze schaal nog niet eerder vertoond.
Hoe stond de opdrachtgever, woningbouwcorporatie
De Alliantie Flevoland, tegenover de keuze van de architect?
“De Alliantie was zeer positief. Daar kwam bij:
het Malmö Hus is een eigen ontwikkeling van ons bureau.
Vanuit die positie heb je meer armslag en meer
grip op de kwaliteit.” Tigchelaar noemt de gekozen
bouwmethode vrij simpel (‘een kwestie van stapelen’).
Brandaspecten, akoestische isolatie en de stabiliteit
zijn volgens hem weliswaar lastige hobbels maar tamelijk
eenvoudig op te lossen. “Met gipsplaten kun je
een en ander tacklen.”
Flexvloer ®
De Kerto-ribbenvloeren is al wat langer bekend door
de toepassing van architect Maarten van der Breggen
in het woning- en utiliteitsconcept Maskerade.
Van der Breggen koos voor deze vloer om tegemoet
te komen aan de vraag naar meer levensloopbestendigheid,
flexibiliteit en duurzaamheid. Net als voor
Tigchelaar was ook voor Van der Breggen de vrije
overspanning een belangrijk argument. De vloer, door
Van der Breggen in het Maskerade ® bouwsysteem de
Flexvloer ® genoemd, is inmiddels in verschillende
projecten toegepast. Zoals het Maskerade project
Veenendaal (’t Maker), onderdeel van het IFD pro-
In het Malmö Hus in Almere paste Tigchelaar architecten
en adviseurs houten ribbenvloeren toe.
Eén van de bijzonderheden van dit project is het
gebruik van massiefhouten stabiliteitskernen.
gramma van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting
(SEV). Het betreft 27 woningen (eengezinswoningen,
appartementen), gebouwd in 2007-2008. De
dragende Flexvloer ® bestaat uit ribben van Kerto-S
en vloerplaten van Kerto-Q die aan elkaar worden
verlijmd zodat er een stijf vloerelement ontstaat. “Dat
lijmen is cruciaal,” zegt Van der Breggen. De Flexvloer
® wordt standaard geleverd in een breedte van
2.400 millimeter en een lengte van 7.500 millimeter,
maar kan project specifiek worden aangepast. De
vloer is licht (30-50 procent lichter dan betonvloeren)
en voldoet met een zwevende dekvloer en een vrijhangend
plafond aan de woningscheidende eisen
van het Bouwbesluit, onder andere voor geluid en
brand. Van der Breggen verwerkte deze vloer ook in
woningbouwprojecten in Buren (30 appartementen in
4 lagen) en in een schoolgebouw in Spijkenisse. In
het kader van het eerder genoemde SEV-programma
ontwierp hij twee demontabele proefwoningen in Tiel.
TNO monitort deze woningen op een aantal aspecten,
zoals contactgeluidisolatie en brandwerendheid. Van
der Breggen: “Een Flexvloer met een woningscheidende
functie vraagt om extra aandacht. De proefwoningen
hebben op de vloerplaat van de Flexvloer
28 millimeter Cempanel (zandcementplaat) en daarop
een zwevende dekvloer van 30 millimeter.” t
www.kortekniestuhlmacher.nl – www.burotigchelaar.nl
www.vanderbreggenbouwid.nl – www.finnforest.nl –
www.Lignatur.ch

Ir. Felipe L. Fernández Córdoba, D’AVL STUDIO:
“De ideale vloer is een vloer die voldoet aan een
pakket van eisen en wensen. Ontwerpers, constructeurs,
bouwers en gebruikers zullen daardoor vanuit
hun eigen invalshoeken, verschillende oordelen
hebben over een ‘ideale’ vloer. Als ontwerper, met
de eindgebruiker altijd in het achterhoofd, moet
je uit een breed aanbod van mogelijkheden keuzes
maken waarbinnen de grootste acceptatie en
eindcomfort mogelijk zijn, een mix van praktische,
kwalitatieve en esthetische overwegingen. In het algemeen
kan worden gezegd dat een comfortabele
vloer, een vloer is die tijdens gebruik zoveel mogelijk
geluids- en trillingsarm is.
Bij het project Vondelhof is de keuze van massieve
houten panelen voor wanden en vloeren gebaseerd
op de technische en logistieke complexiteit van
het bouwwerk. Wat techniek betreft: het gewenste
bouwvolume, in een zuivere vorm (hoofddraagconstructie
is een stapeling van dezelfde bouwelementen
voor wanden en vloeren), is alleen uit te voeren
door middel van in het werk gestort beton, prefab
betonen elementen óf een vergelijkbare prefab-product.
Maar de binnenstedelijk locatie stelde bijzondere
eisen aan de bouwmethodiek. Je moet snel en
schoon bouwen. Daarom is gekozen voor massieve
houten panelen van Lenotec.
Stedebouw & Architectuur
Vloeren
23
De bijzondere aandachtspunten binnen dit project,
waar, voor het eerst, massieve houten woningen geschakeld
worden toegepast, richten zich met name
op het minimaliseren van de geluidsoverdracht tussen
woningscheidende wanden en de brandwerendheid
van de hoofddraagconstructie. De toegepaste
constructie is in Nederland op deze aspecten
nog niet officieel getoetst en om aan de bouwregelgeving
te voldoen, moesten een aantal elementen
overgedimensioneerd worden uitgevoerd.
In de Vondelhof is vloerverwarming (als hoofdverwarming)
toegepast. Hierdoor was een gietvloer
noodzakelijk. Stapeling van materialen is niet zuiver
en niet in lijn met onze uitgangspunten. Zuiverder
was geweest als de massieve houten panelen tegelijk
ook ondervloer zou zijn.”
Ir. C.M.M. Van SInt FIet,
aGS arChItekten &
PlannerS bV
“In de Millennium Tower in Rotterdam, gebouwd in
1997-2000, zijn voor het eerst in Nederland Bubbledeck
vloeren toegepast. De constructie van de
136 meter hoge toren (36 bouwlagen) is opgebouwd
uit een gestorte kern en een gestorte dragende buitengevel.
Tussen de kern en de buitengevel is er een
vrije vloeroverspanning van negen meter.
In het bouwteam, onder leiding van Ballast Nedam
Utiliteitsbouw, waren wij al vroeg betrokken bij materiaalkeuzes,
opbouw van het geheel en bouwmethodiek.
Belangrijke overwegingen bij de vloerkeuze
waren: constructieve opzet en stabiliteit, de verdiepingshoogte
in relatie met de benodigde vrije hoogte
voor het installatiepakket en gewichtbesparing.
Als architect hebben we een voorkeur voor vlakke
vloeren zonder balken of versterkte stroken, met grote
vrije overspanningen, waarin je gemakkelijk sparingen
maakt, en die relatief licht in gewicht zijn.
Bij de Millennium Tower hebben wij door gebruik van
Bubbledeck vloeren de verdiepingshoogte weten te
reduceren tot 3,40 meter. Door gewichtsbesparing
hebben wij twee extra verdiepingen weten te realiseren
op de oorspronkelijk ontworpen fundering en, heel
belangrijk, de vloeren waren vlak aan de onderzijde
zonder hinderlijke constructieve balken in de hoekgedeeltes.
Door de krappe planning moest er een verdieping per
week worden gerealiseerd. De bouwmethodiek en het
logistieke proces waren hierop afgestemd. De kern en
de buitenwand werden met klimkisten voorgetrokken
en de op maat voorgevormde Bubbledeck vloerplaten
werden op stempels hiertussen gesteld, gestort en afgevlinderd.
Het eindresultaat leverde voor alle betrokken
partijen tijdwinst op.
Naarmate de ruwbouwfase vorderde kon op de lagere
gelegen verdiepingen gestart worden met de afbouw
door andere partijen zonder dat er nog afwerkvloeren
of andere ‘natte’ bewerkingen moesten plaatsvinden.
Na dit project hebben wij de Bubbledeck vloer bij andere
projecten gepromoot met wisselend succes. De
grootste struikelblokken werden gevormd door onbekendheid
met het product, inpasbaarheid in de bouwmethodiek
van de uitvoerende partij, en de kostprijs
van het product.
Als bureau zijn wij nog altijd enthousiast over dit vloertype
en zijn we tevreden over het eindresultaat van de
Millennium Tower.”