Artikel 3: september 2009 (pdf-document) - Agentschap voor Natuur ...

anb vaste planten
20
Groenhabitats van vaste planten
in openbaar groen
‘De juiste plant op de juiste plaats’ anders bekeken
[4] 35 | 2009 groencontact
Iedereen die met (vaste) planten bezig is, heeft het intussen
wel begrepen: een gezonde beplanting vertrekt van de juiste
plant op de juiste plaats. Top-10 lijstjes van ‘de beste planten
voor openbaar groen’ zijn goed voor de statistieken maar
gaan voorbij aan deze eenvoudige basisregel. Alsof het zou
volstaan om pakweg Alchemilla mollis, Geranium maccrorhizum
of Sedum ‘Herbstfreude’ aan te planten om een geslaagde beplanting
te realiseren. Geen enkele plant doet het overal goed.
Je moet altijd rekening houden met de specifieke standplaats
(ecologische standplaatseigenschappen, functie van de begroeiing,
esthetische aspecten).
Groenhabitats
De natuurlijke groeiplaats van planten
geeft aan in welke habitats ze best
gedijen (bos, bosrand, grasland,
vegetatie op stenig bodem, oevers…).
Elk habitat heeft specifieke ecologische
standplaatseigenschappen en een
typische begroeiing. Groenelementen
in openbaar groen (bijv. boomspiegel,
beplanting op rotonde, heestermassief…)
kunnen beschouwd worden als afgeleiden
van die habitats. Voor de plantenkeuze
in groenelementen kan de typische
begroeiing van het corresponderende
habitat als inspiratiebron gebruikt worden.
Bos
Het groenhabitat ‘bos’ wordt breed
opgevat: het omvat zowel echte bossen,
kleinere houtige aanplantingen als
begroeiingen bestaande uit een enkele
boom of struik. Onder de houtige planten
kan een gevarieerde kruidlaag groeien
(zeker op voedselrijkere bodems). Veel
inheemse bosplanten vinden spontaan de
weg naar oudere bossen, parken en tuinen.
Op voorwaarde dat ze niet verstoord
worden, kunnen ze uitgroeien tot prachtige
begroeiingen.
Hoewel bosplanten schaduwtolerant zijn,
hebben ze toch een zekere hoeveelheid

licht nodig om te kunnen bloeien. Veel
planten hebben zich aan de schaarse
lichtomstandigheden in het bos aangepast.
Sommige planten bloeien in het voorjaar
voor er bladeren aan de bomen zijn
(bosanemoon, longkruid, sleutelbloem,
voorjaarslathyrus, leverbloempje,
elfenbloem…). Andere planten hebben zich
aangepast door grote bladeren te vormen
en/of door hun bladeren min of meer in
één vlak te ontplooien om zoveel mogelijk
zonlicht op te vangen (vb. hosta, varens).
Nog andere planten zijn altijdgroen of
wintergroen (bv. Waldsteinia spp., resp.
gele dovenetel). Op lichtere plekken in het
bos kunnen hogere zomerbloeiers groeien
zoals vingerhoedskruid of wilgeroosje.
Meestal betreft het kortlevende soorten die
een aanzienlijke zaadvoorraad opbouwen
om dan weer uit te lopen als er voldoende
licht is. Soorten die afkomstig zijn uit
bossen kunnen meestal ook goed gedijen
in bosranden. Omgekeerd is dit meestal
niet het geval.
Oudere, goed ontwikkelde bossen
hebben optimaal een bodem met een
kruimelige structuur (mullhumus). Op
armere, zuurdere bodems kan dit ook
een morr- of moderhumus zijn. Sommige
planten (ook wel oudbosplanten genoemd)
groeien enkel optimaal in die goed
ontwikkelde bosbodems (mullhumus).
Bekende voorbeelden zijn bosanemoon,
bosbingelkruid, boshyacint en gewone
salomonszegel. Andere soorten kunnen
ook op bodems met moderhumus groeien
(vb. lelietje-van-dalen, dalkruid). Onder
jonge houtige aanplantingen doen deze
soorten het meestal niet goed. Er is te veel
licht en de bodem bevat er dikwijls grote
hoeveelheden voedingsstoffen waardoor
ze last hebben van de competitie van
lichtminnende, vaak stikstofminnende
soorten. In jonge aanplantingen is de
aanplant van bosrandplanten dikwijls meer
succesvol.
Afgeleiden van het groenhabitat ‘bos’
zijn in openbare groenvoorzieningen
terug te vinden onder de vorm van
onderbegroeiingen van bomen en
heestermassieven en beplantingen van
boomspiegels. Oud-bos situaties zijn enkel
terug te vinden in echte bossen, parken
en soms in grote tuinen. De meeste
afgeleiden in openbaar groen vertonen
meer gelijkenis met het groenhabitat
‘bosrand’ dan met een bos.
Bosrand
Bosranden bestaan in veel verschillende
vormen. Ze kunnen meer open of
meer gesloten zijn en op het zonnige
zuiden of het koele noorden gericht
zijn. Open, zonnige bosranden vormen
zeer biodiverse groenhabitats met
verschillende microklimaten waarin zowel
bosplanten, graslandplanten als typische
bosrandplanten een plekje kunnen vinden.
Bosrandplanten zijn aangepast aan de boven
hen uitgroeiende bomen en struiken: ze
zijn bestand tegen de jaarlijkse bladval,
regendrup en de soms sterke licht- en/
of wortelconcurrentie. Sommige bomen
en struiken hebben zo’n competitieve
wortels dat maar weinig planten zich
eronder kunnen handhaven (vb. valse
acacia, berk, populier, wilg). In de diepe
schaduw van paardenkastanjes groeien
bijna enkel voorjaarsbloeiende bollen zoals
winteraconiet of sneeuwklokje. Duindoorn,
witte els, ratelpopulier en sering vormen
vaak zoveel uitlopers dat ook zij maar weinig
ruimte overlaten voor bosrandplanten.
Veel geliefde tuinplanten zijn
bosrandplanten: Zeeuws knoopje, gebroken
hartje, kruiskruid, stinkend nieskruid,
Geranium endressii, Campanula lactiflora,
Aconitum napellus, Phlox divaricata,
Anemone sylvestris. De bloei is het
uitbundigst in de late lente of voorzomer.
In openbare groenvoorzieningen komen
weinig goed ontwikkelde bosranden voor.
Meestal wordt er bij het ontwerp geen
ruimte gelaten voor een bosrand; bosjes of
heestermassieven gaan dan direct over in
een gemaaid gazon. Soms wordt wel een
rand voorzien, maar wordt die ingevuld
door een kraag van bodembedekkende
heesters. Bosrandplanten krijgen
dan geen kans. Nochtans verdienen
bosranden omwille van hun esthetische
en ecologische waarde veel meer
aandacht. Een goed ontwikkelde bosrand
is daarenboven niet arbeidsintensief.
Afboordingen van heestermassieven
en beplantingen aan de noordzijde van
gebouwen kunnen eveneens als ‘bosrand’
beschouwd worden.
vaste planten anb
Groenhabitat bos (La Défence, Parijs)
Groenhabitat bosrand (Killesberg, Stuttgart)
groencontact 2009 | 35 [4] 21

anb vaste planten
22
Groenhabitat open ruimte
(Hermannshof, Weinheim)
[4] 35 | 2009 groencontact
Open plaatsen/weiden/
steppen/prairie
Open plaatsen worden gekenmerkt door
de afwezigheid van bomen en hoge
heesters. Hierdoor is er volop zon en
bevat de minerale bodem weinig humus.
Begroeiingen van open ruimtes hebben
meestal een relatief open karakter. De
hoofdbloei is in de zomer en de nazomer.
Op recent en vaak verstoorde bodems
groeien eenjarigen zoals korenbloemen,
klaprozen en kamille. Ze vormen een
uitgebreide persistente zaadbank die bij
elke verstoring opnieuw de soorten laat
regenereren. Op niet verstoorde bodems
groeien grassen en doorlevende planten.
Op drogere standplaatsen zijn de planten
aangepast aan de droogte door een
grijs-viltige beharing (vb. gewone salie,
ezelsoren), diepe wortels (vb. Echinacea)
of reserveorganen voor wateropslag (bij
succulenten zoals muurpeper of tripmadam).
Hier horen o.a. de volgende planten thuis:
knoopkruid, marjolein, veel soorten salie
en andere aromatische lipbloemigen,
bolgewassen zoals uien en naald van
Cleopatra, halfheesters zoals lavendel en
Perovskia, hoge grassen, prairieplanten
zoals asters en zonnebloemen.
In openbaar groen wordt het overgrote
deel van de open ruimte ingenomen door
gazon. Gazons zijn gemakkelijk in onderhoud
(maar wel arbeidsintensief). Ze zijn
betreedbaar en daardoor zeer geschikt voor
heel wat recreatieve doeleinden. Soms
hebben ze een sterk architecturale werking.
Toch zijn er heel wat situaties waarin
hooilanden of bloemenweiden of (in meer
stedelijke omgevingen) prairies, steppen
en borders met vaste planten een betere
keuze zouden zijn. Ze brengen variatie en
kleur in de openbare ruimte en vormen
een belangrijke nectarbron voor vlinders en
andere insecten. Halfnatuurlijke hooilanden
en bloemenweiden zijn, mits de juiste
uitgangssituatie, niet zo moeilijk te realiseren
en te beheren. Een arbeidsextensieve
beplanting met een cultuurlijke uitstraling
vergt meer deskundigheid. De beplanting
moet immers zo samengesteld zijn dat ze
globaal beheerd kan worden. Dit impliceert
dat er rekening gehouden wordt met heel
wat verschillende factoren zoals standplaatseigenschappen,
concurrentiekracht,
uitbreidingsstrategie, wintersilhouet….
Veel kleine groenelementen zijn afgeleiden
van het groenhabitat ‘open ruimte’: perken
en plantsoenen, verkeersgroen (rotondes,
verkeersgeleiders, bermen, scheidingen
tussen rijbaan en fietspad), bloembakken,...
Elk van de groenelementen heeft een
verschillende functie en de plantenkeuze
moet hieraan aangepast zijn. Zo moeten
planten in bloembakken in de eerste plaats
een grote sierwaarde hebben. Ze moeten
liefst ook droogtetolerant, compact en
stevig zijn. Planten in verkeersbegeleidend
groen moeten al naargelang de standplaats
zouttolerant zijn en/of windbestendig (ze
mogen niet over de rijweg gaan hangen).
Op plaatsen waar occasioneel betreding
plaatsvindt, is het belangrijk dat snel en
goed regenerende planten gebruikt worden.
Moerasbeplanting, oever en
open water
Water heeft een grote aantrekkingskracht
voor zowel dieren als mensen. Op natte
standplaatsen groeien meestal weelderige
planten met relatief grote bladeren. Al
naargelang de waterdiepte en de al dan
niet permanent natte bodem, komen andere
planten voor. Veel inheemse moeras- en
waterplanten hebben een grote sierwaarde
en zijn uitermate geschikt voor toepassingen
in openbaar groen (gele lis, zegges,
wateraardbei, waterdrieblad, grote waterweegbree,
zwanebloem, moerasspirea, …).
Voedselarme water- of moerasvegetaties
komen in stedelijke of verstedelijkte omgeving
bijna niet voor door de te sterke
aanrijking met nutriënten.
Waterplanten kunnen zich gemakkelijk
massaal uitbreiden via waterlopen of via
plantmateriaal dat aan poten en veren van
watervogels blijft hangen. Daarom is het
aangeraden extreem voorzichtig te zijn
met het gebruik van uitheemse soorten.
Verschillende uitheemse soorten hebben
ecologisch en economisch rampzalige
gevolgen (vb. waterteunisbloem, grote
waternavel, waterhyacinth,
parelvederkruid, …).
In openbaar groen komt open water
meestal voor als vijvers in parken.

Goed ontwikkelde oevers zijn hier niet
altijd aanwezig, soms omwille van
historische factoren, soms omwille van
architectonische redenen. Omwille van hun
ecologische waarde is het echter belangrijk
om waar mogelijk glooiende oevers met
een goed ontwikkelde oeverbegroeiing
te voorzien. In parken waar veel eenden
voorkomen, kunnen oeverbegroeiingen
soms ernstig te lijden hebben onder de
intensieve betreding door eenden.
Groenhabitats gecodeerd
Om de plantenkeuze gemakkelijker
te maken, hebben Richard Hansen en
Hermann Müssel in 1973 een viercijferige
code ontwikkeld. Die code vat de
ecologische standplaatsvereisten van
planten samen. Elke plant krijgt één of
meerdere codes toegewezen. Het eerste
cijfer van de code verwijst naar de
algemene groeiplaats, het groenhabitat,
van de plant (bos, bosrand, open plaats,
stenig bodem, alpinum, gemengde border,
oever en water). De volgende twee cijfers
specificeren de standplaatsvereisen. Het
laatste cijfer geeft informatie over de
groeiwijze van de plant. Het systeem van
Hansen & Müssel werd vereenvoudigd door
Jozef Sieber (1990). Het Siebersysteem
is eveneens opgebouwd rond dezelfde
groenhabitats. De Siebercode bestaat uit de
combinatie van een letter en een cijfer. De
letter verwijst naar het groenhabitat, het
cijfer naar de vochtgehalte van de bodem.
De Hansen-code en/of Siebercode van
planten kan teruggevonden worden in het
standaardwerk ‘Perennials and their garden
habitats’ en in de catalogi van sommige
vaste plantenkwekerijen. Bij het opstellen
van een beplantingsplan, kan best
nagegaan worden met welk groenhabitat
het groenelement overeenkomt.
Vervolgens kan een plantenkeuze gemaakt
worden rekening houdend met andere
randvoorwaarden.
Tekst
Evelyne Fiers & Martin Hermy
KULeuven
T. 016 32 97 37 of 016 32 97 57
Foto’s
Evelyne Fiers
Meer info
Mieke Schauvliege
Agentschap voor Natuur en Bos
Mieke.Schauvliege@lne.vlaanderen.be
T. 02 553 81 14
Bronvermelding
Fiers E. & Hermy M. (2009) Vaste planten voor
openbaar groen in Vlaanderen: gebruik, aanbod,
duurzaamheid en beplantingsconcepten.
Rapport KULeuven in opdracht van het
Agentschap voor Natuur en Bos.
Hansen R. & Müssel M. (1973)
Pflanzenabstand und Geselligkeit in
Staudenpflanzungen. Sonderdruck aus
dem Jahresbericht der Fachhochschule
Weihenstephan. Institut für
Stauden, Gehölze und angewandte
Pflanzensoziologie.
Hop M. (2008) Vaste planten in Nederlands
openbaar Groen. Extensief beheer in de
praktijk. Wageningen: Praktijkonderzoek
Plant & Omgeving B.V.
Sieber J. (1990) Die Sichtung der Stauden.
Fördergesellschaft Gartenbau, Bonn.
Website Ruurd van Donkelaar,
www.ruurdvandonkelaar.nl
Dit artikel kadert in een reeks artikelen
rond het duurzaam gebruik van vaste
planten in openbaar groen, naar
aanleiding van het verschijnen van het
rapport ‘Vaste planten voor openbaar
groen in Vlaanderen: gebruik, aanbod,
duurzaamheid en beplantingsconcepten’.
Het rapport kan gedownload worden op
www.natuurenbos.be (onder harmonisch
park- en groenbeheer, technische
richtlijnen).
vaste planten anb
Groenhabitat water (Killesberg, Stuttgart)
groencontact 2009 | 35 [4] 23