Untitled - Acehbooks.org

GESCHIEDENIS 

NEDERLANDERS IN INDIE.

t.. 

GESCHIEDENIS 

VESTIGING, UITBREIDING, BLOEI EN VERY AL 

VAN DE MAGT 

DER 

NEDERLANDERS IN INDIE. 

DOOK DEN nOOGLEEBAAR 

GU L A ï T S. 

TWKEDE »KEI/. 

—^$Œ$^-*-~ 

TE GRONINGEN , BIJ 

W. VAM BOEKEREN, 

1850. 

' >k VOOR & 

%. ^ i

INHOUD. 

Veertiende Moofdstule. 

Groote voordeden, welke de Oostindische Compagnie afwerpt 

en daardoor bijdraagt tot de welvaart van den Staat. Afloop van 

het octrooi. Pogingen tegen de vernieuwing of tot deel erlanging 

van do Westindische Compagnie en de provincie Friesland. Vernieuwing 

op den 22 van Zomermaand 1647. Nieuwe bepalingen. 

Het tractaat met Spanje van den 30 van Louwmaand 1648 voor 

zoo veel Indie aangaat. Vierjarige rekening van de Oostindische 

Compagnie ; hoe die wordt opgenomen ; dat voorschrift van het 

octrooi in de 18o eeuw ontdoken. Die afwijking werd niet opgenomen 

in het nadere octrooi. Artikelbrief door Bewindhebbers in 

1650- in 1658 door II. H. M. aangenomen. Do voornaamste bo- 

. . . . . . . . . . . bl. 1. 

palingen , ' 

Vijftiende Hoofdstuk. 

C. V. D. Lijn aan het hoofd van het bewind. Fraaije gebouwen. 

Verdrag met den keizer of Soesoehocnan, 24 van Herfstmaand 

1C46. Maetsuyckcr op Ceylon; het gelukt hem de vrede te handhaven. 

Demmer in de Molukken. zijne hardheid. Toeloo Kabesie. 

Kapaha door Verheyden vermeesterd. Kabesie levert zich zelf over. 

Uitroeijing der specerijboomen in 1648. Particuliere handel; ongenoegen 

deswege tegen den gouverneur-generaal. V. D. Lijn ontslagen 

en do directeur-genoraal Caron opontboden 1650. C. Eoiniersz. 

gouverneur-generaal. A. De Vlaming in do Molukken. 

Saïdi en Madjira's opstand. Bloedige oorlog. Do Vlaming in de 

Soola-eilanden. Laïili bemagtigd. Assahoedie door Buitendijk ver-

YI 

INHOUD. 

meestcrd. Saïdi afgemaakt. Algemeene uitroeijing der specerijboomen. 

Verdrag met den Sultan van Ternate deswege in 1652. 

Amboina behoudt de nagel-, Banda de muskaatteelt. Ellende door 

dat stelsel veroorzaakt. Heldhaftigheid der Nederlanders. De Vlaming 

op Timor en Solor. Verdere gevolgen van het monopoliestelsel. 

Bantam. Van Ricbeek sticht eene volkplanting aan de 

kaap de Goede Hoop. Predikanten. Vervolging der Heidenen en 

Mohamedanen. Prediking in het Maleisch bl. 22. 

Zestiende Mfoofdstuk. 

Maetsuyckcr gouverneur-generaal. Oorlog tegen do Portugezen 

op Ceylon. Huift Veldheer. Kolumbo belegerd. Huift sneuvelt. 

V. D. Meijdcn volgt hem op. Kolumbo ingenomen 12 van Bloeimaand 

1656. De Oostindische Compagnie in het bezit van den 

kaneelhandel en de parelvisscherij. Tutikorijn door V. D. Laan 

vermeesterd. Van Goens op Ceylon. Manaar en Jaffnapatnam 

veroverd, ook Negapatnam op den overwal. Van Goens met eene 

vloot naar de kust van Malabaar. Koylang, Kranganoor in handen 

van Vaii Goens, die voor Koetsjin het hoofd sloot doch zich 

op Vaipijn nestelt. In Slagtmaand 1662 het beleg hervat. Van 

Goens intrede in Koetsjin den 6 van Louwmaand 1663. Vrede met 

Portugal 6 van Oogstmaand 1661, afgekondigd in Slagtmaand 1662. 

Overal is het streven der Oostindische Compagnie alleenhandel, 

dus ook op Ceylon, de kust van Koromandol en die van Malabaar. 

Handel in Bengale, te Snratte, in Perzie. Palembang getuchtigd 

1659. Coxinga bedreigd Formosa. Erederik Coyet gouverneur. 

V. D. Laan daar heen met eene vloot. Coxinga landt, is wreed en 

blocdgierig, pleegt roof en moord. Clenk. Cau met tien zeilen 

tot ontzet gezonden. Hambroek's heldhaftige opoft'cring. Het kasteel 

Zelandia bij verdrag overgegeven den 2 van Sprokkelm. 1662. 

Coyet te Batavia ondankbaar behandeld. Gezantschappen naar Sina. 

Beoefening der Formosaanschc taal bl. 51. 

Zeventiende MSoofdstuk. 

De Japansche handel minder voordeelig, krijgt in 1672 een onherstelbare 

knak. 11. Hamel schipbreuk en verl lijf in Korea. Makassersche 

aangelegenheden. Vloot onder Van Dam naar Makasser. 

Overwinning op do Portugezen en vermeestering van Pannakoke. 

Vrede met Makasser. N'.cuwe oorlog. Boeton wordt overvallen. 

Speelman veldheer. Overwinning op Boeton behaald. Makasser

INHOUD. vu 

belegerd. Vrede den 18 van Slagtm. 1667. Hot Bongaischo traktaat. 

Wederom oorlog in 1668. Het kasteel Sambffepo ingenomen 24 

van Zomerm. 1669. Geheele onderwerping van Makasser. Speelman 

komt zegevierend te Batavia. Moeijelijkhedcn met de Engelschen 

over het eilandje Rhun. De Engelschen op Damme. Kordaatheid 

van Van Dam. Einde van de geschillen. De Bitter in 1664 op 

de westkust van Sumatra. Atsjcen. Mcnangkabou. Iudrapoura. 

Padang wordt hoofdkantoor. Polcman. Goudmijnen nabij Syllida 

in 1669. Mijnwerkers uit Europa. Ongunstige uitkomsten. Oorlog 

met Frankrijk. De la Haye in 1672 te Trinkenomale. R. van Goens 

slaat de Fransche vloot. Grootsehe uitkomst. Van Quaalberg verjaagt 

de Engelschen, den 10 van Bloeim. 1673. San Thomé. De 

magt van De la Haye vernietigd. St. Helena door do Engelschen 

bemagtigd. De Kaap de Goede Hoop kolonie ; misbruiken aldaar. 

Aardbevingen op Amboina en Ternate. Gezant van Abyssinie. 

Maetsuyckcr sterft ; zijn karakter. Do veranderingen in den raad 

van Iudie ingevolge de bevelen van 17 van Wijnm. 1677 . bl. 77. 

Achttiende SSoofdstuk. 

Oorlog tegen Engeland in 1665 en ondersteuning in schepen door 

de O. I. M. tegenover eene vernieuwing van het octrooi tot het 

einde van 1700. Anticipatie-penningen in 1668. 1672. De O. LM. 

ondersteunt Holland en Zeeland. Het maatschappelijk kapitaal. 

Vernieuwing van het octrooi tot 1740 voor 3 milj. guld. in 1696. 

Toestand der O. I. M. op het einde der 17c eeuw. Uitdeelingen 

in obligation rentende 4%. Vergelijking der uitdeelingen. Schuldenlast 

van ongeveer 110 ton gouds. Oorzaken van verval in Indie; 

do vrede met Spanje, het monopolie in kruidnagelen, muskaatnoten, 

foclio en kaneel; veelvuldige gezantschappen; meer nog de 

geringe bezoldingen en daardoor veroorzaakte stille winsten, particuliere 

handel, ontrouw en kuevclarij. Voorbeelden van ontrouw 

bl. 108. 

Negentiende Hoofdstuk. 

Krain Glisson in Java's oosthoek. Polemau togen hem uitgezonden. 

Taroena Djaja in opstand tegen den Keizer. Speelman 

Veldheer, ondersteund door Radja Palakka; hij sluit een gunstig 

verdrag mot den keizer den 28 v. Spokkelm. 1677. Taroena Djaja 

nit Soorabaya verdreven ; wijkt naar Kedirie, en valt in het rijk. 

De keizer vlugt en sterft, opgevolgd door zijn zoon. Bij het over-

VIII 

INHOUD. 

lijden van Maetsuycker wordt V. Goens gouverneur-generaal en 

Speelman directeur-generaal. Ilurdt vervolgt Tarocna Djaja. Kcdirie 

ingenomen. De keizerlijke kroon en andere kostbaarheden 

in 's overwinnaars handen. De Soesoehoenan door Ilurdt te Kedirio 

gekroond. Poleman bevelhebber; Cocper volgt hem op. Kakapcr 

ingenomen. Moed van Palakka. Sloot vermeestert Karta 

Soera. Taroena Djaja door Jonker gevangen gemaakt den 25 van 

Winterm. 1679. Pangerang Poeger. Cheribon onderwerpt zich. 

Bantam. Sultan Agong en Sultan Hadji. De gouv.-generaal Van 

Goens neemt zijn ontslag, Slagtmaand 1681; opgevolgd door Speelman. 

Sultan Agong zoekt het bewind aan zijn' zoon te ontwringen. 

H. L. Kardeel en J. J. De Roy. Sultan Iladji bijgestaan door de 

Compagnie. De jonge Sultan blijft overwinnaar ; Sultan Agong 

gevangen, sterft te Batavia.— Moeijelijkheden met Engeland over 

het gebeurde te Bantam. Geruchten van oorlog met Engeland. 

De Engelsche O. I. M. maakt zich meester van Eenkoele en Batang- 

Kapas. Ondersteuning van Sultan Iladji op Borneo. Aardbevingen 

op Banda. Verraad van don Sultan van Tern ate , tijdig ontdekt en 

verijdeld; hij wordt als gevangene naar Batavia gevoerd. De gouv. 

generaal Speelman sterft den 11 van Louwm. 1684 bl. 124. 

Vtvintigste Mlooftlntuk. 

J. Camphuys wordt gouv.-generaal ; ,zijne lotgevallen. Kämpfer 

reize naar Japan. Ruinphius. Amboinsche rariteitkamer. Amboinsehe 

kruidboek. Van Reodo Tot Drakestein. Hortus Africanus. 

Hortus Malabaricus, W. Schouten's reisverhaal. N. De Graaff. D. 

Havart. J. Nicnwhoff. Gezantschappen naar Sina. Baldaeus, beschrijving 

van Malabar enz. Seminarie te Haloer en Kolumbo. 

Ds. M. Eoidekker, ook als taalgeleerde.werkzaam. Taxatie-handel 

in Japan ; smokkelhandel door de Nederlandsehe beambten en 

hunne Japansche medepligtigen ontdekt. De Chaumont te Batavia. 

Siam. Radja Singa, keizer van Kandi, sterft in 1687. Aureng- 

Zeb veroveraar van het rijk van den grooten Mogol. Suratte. 

Casimbuzar. Ilougli. Masulipatnam Gezantschap naar Golkonda. 

Masulipinnam belegerd. Vrede met Golkonda. Laurens Pit de 

Jonge , noodzaakt den Vlootvoogd Du Quesnc do golf van Bengalen 

te verlaten. Eransche handel te Pondichorij, on tijdelijk in 

Ncderlandsche handen. Verschil met Perzie over den uitvoer van 

zijde. De Casembrood bedrijft vijandelijkheden te Gamron en op 

het eiland Kismis, doch zonder veel vrucht. Gezantschap naar 

Ispahan in 1690 , 

bl 

- 

154 

-

INHOUD. i\ 

Eenentwintigste Moofdstute. 

Commissarissen visiteurs. Commissaris-generaal H. van Reodo 

Tot Drakestein naar de Kaap de Goede Hoop en de West van Indie 

1684. J. Solmans 2e commissaris en J. Bacchcrus 3e commissaris. 

Mr. N Schagen naar Batavia opgezonden, ook R. van Goens 

de Jonge. Clement Opperhoofd te Tegnapatnam op schreeuwende 

wijze behandeld. Van Reede sterft in 1691 en de commissie wordt 

ontbonden. Kort regt te doen aan de beschuldigden. Straffen. 

Woelingen von Jousouf en prins Pourabaija. Soerapati. Moord 

aan Tak en Van Vliet te Kartasoera gepleegd. Soerapati nestelt 

zich in den oosthoek en handhaaft er zich. Zeerampen ; het schip 

Westerwijk door zeeroovers overrompeld ; Stavenisse strandt aan 

de Natalbaai; Waveren verbrandt in volle zee, lijdon der schipbreukelingen. 

Partijdigheid der Europc'érs tegen inlanders, vooral 

in militaire betrekkingen. De Saint Martin en Jonker; de laatste 

beleedigd, in opstand en gestraft. Onaangenaamheden van Camphuys 

met de leden van den raad in Indio. De directeur-generaal 

Ilurdt wordt ontslagen. Camphuys regeert zonder den raad van 

Indie ; hij treedt af den 24 van Herfstmaand 1691; sterft den 18 

van Hooimaand 1695; zijne inborst ingevolge tijdgenooten. Toestand 

der stad Batavia , . bl. 177. 

Tweeëntwintigste Hoofdstule. 

Van Outhoorn gouverneur-generaal. Gebeurtenissen op Celehes. 

Radja Eappatouw van Boni. Daé'ng Mabani vermoord door Arocng 

Tekoe. Tahalile weduwe van Radja Palakka ; men zoekt hare 

vriendschap, wijl Lapatouw der Oostindische Compagnie is boven 

het hoofd gewassen. Do Abijssinischo gezant te Batavia. Bandasche 

perkeniors ; hun ongelukkig lot. De Ambonsche nagelteelt, door 

schandelijke middelen belemmerd, wanneer de oogst te ruim werd. 

Aardbeving te Batavia 4 tot 5 van Louwmaand 1699 veroorzaakt 

groote schade en blijvend nadeel ; Batavia wordt ongezond. De 

koffijboom op Java, eerst bekend geworden in Nederland door 

P. van den Broecke, A. do Vos on II. Hagenaar. Getuigenis 

omtrent de invoering op Java door C. de Bruin, A. Bogaert en 

Van Hoorn. Iu 1706 en 1707 koffijplanton naar Amboina. Uitbreiding 

van die cultuur op Java, Amboina en Ceylon. Koffijhandel 

to Mocha. Verval van de suikerteelt op Java. Handel en 

bedrijf meer on meer in handen der Aziaten. Weinig veiligheid 

in de Bataviasche Ommelanden, Nieuwe manier van verantwoor-

1 INHOUD. 

ding. Ontevredenheid met het bewind van den gouverneur-gener. 

Van Outhoorn; zijn ontslag; het duurt geruimen tijd alvorens zijn 

aftreden en zijne vervanging door Van Hoorn plaats grijpt. Ambtenaren 

en vrijheden naar Patria opontboilen of tot boetstraf verwezon 

bl. 209. 

drieëntwintigste Hoofdstuk. 

Keizer Hamangkoe Rat I overleden. Zijn broeder Poeger in 1704 

als keizer Pakoo Bowocno I erkend. Aanvang van den eersten 

Javaanschen oorlog tegen Dcpatti Anom, ook Soesoehoenan Maas 

genoemd. 1704 Demak ingenomen. 1705 Karta Soera vermeesterd. 

Poeger als keizer plegtig uitgeroepen. Verdrag met den nieuwen 

keizer door Do Wilde gesloten. 1706. Knol opperbevelhebber. 

De Beveren overvallen , lijdt sehade. Heldendood van Nicreboelak, 

vader en zoon. Bangil stormenderhand ingekregen. De Beveren 

en v. d. Horst gedragen zich dapper. Soerapati gekwetst, 

ontkomt en sterft te Pasoeroewan , een grooten naam nalatende. 

1707. De Wilde opperbevelhebber in Kedirie met 60000 man. 

Soerapati's oudste zoon Maas Lombok volgt hem op als vorst van 

Pasoeroewan. Deze hoofdplaats valt De Wilde in handen. Depatti 

Anom verwerft van Knol lijfsbehoud en erkenning als prins van 

den bloede; don 6 van Herfstmaand 1708 voor den gouverneurgeneraal 

gedraagt hij zich met waardigheid, doch wordt eerlang 

naar Ceylon gezonden. Kolonisatie; inlandsche scheepvaart. Verval 

van den handel, ook door don smokkelhandel der Engolschen op 

Batavia Woelingen in do kaap-kolonie. In 1706 de voornaamste 

ambtenaren naar Patria opgeroepen. L. V. Assenborgh daarheen 

als gouverneur. Het eiland Mauritius wordt verlaten. De Pransche 

kroon neemt er bezit van. De gouverneur-generaal Van Hoorn 

ontslagen; hij vertrekt in 1709; zijn karakter. A. Van Riebeek 

gouverneur-generaal, bekwaam maar wrevelig en onverdragelijk. 

Goschillen tusschen Boni en Goach, tusschen Ternato on Tidor, 

ook op Sumatra en Malakka. Verschil met den Mogol en den 

Shach. V. Riebeek bezoekt de naburige vulkanen, het zuiderstrand, 

legt wegen aan, sterft in 1713 M, 232. 

Vierentwintigste Hoofdstuk. 

Van Swol gouverneur-generaal ingehuldigd den 18 van Bloeim. 

1715. Smokkelhandel in opium door Van Swol tegengegaan. Gebeurtenissen 

op de kust van Malabaar. Des Samorin's magt ge-

INHOUD. xi 

fnuikt. Sinoscho handel te Batavia ; beperking der theeprijzen door 

V. Swol ; verloop van den Sineschen handel. De reiziger en schilder 

Corn, de Bruin bezoekt Java. Er. Valentijn; diens Oud- en 

Nieuw-Oostindie nog altijd een nuttige wegwijzer. Valentiju's andere 

werkzaamheden; ook die van Ds. Leijdekker. De vertaling van 

den bijbel in het hoog Maleisch weder opgevat door Van der Vorm 

en Werndleij. De Heilige Schrift in hot Maleisch in 1733 te Amsterdam 

uitgegeven door de zorg van Bewindhebberen. Ds. Canter 

Visschcr, Malabaarscho brieven. Godsdienstoefening en godsdienstleeraars 

in de O. I. bezittingen. Werkzaamheden der predikanten. 

Van Swol sterft 1718; zijn karakter. Zwaardekroon wordt gouv. 

generaal ; zijne inborst en prachtliefde bl. 258. 

Vijfentwintigste Hoofdstuk. 

Geldelijke toestand der O. I. Maatschappij. In 1715 wil men 20% 

der oude schulden afdoen. Treurige toestand van het gomoene 

land ten gevolge van oorlog en andere rampen. In 1716 besloten 

tot de aflossing in 9 jaren van de obligation van 1699. De O. I. 

Comp, biedt ondersteuning aan do Staten van Holland. De toestand 

der O. I. M. is sedert den aanvang der 18e eeuw geenszins 

verbeterd. Verachtering in Indie en hier te lande. Gelden door 

Compagnies dienaren overgemaakt. Boloop der schuldon. Antieipatiepenningen 

in recepissen geconverteerd. Wenseh om de renten 

van 2 '/2 % te verminderen op 2 %. Bedenkingen met het oog op 

het aanstaande afloupen van het octrooi. Oostindische handel van 

Oostende, üostendesche handelmaatschappij; haar octrooi van 1719 

en 1722. Tegenstand van Groot-Brittanje on Nederland. Schepen 

van de Oostendesche maatschappij in zee. Die zaak vt'ordt eene 

Europcsehc questio. Onderhandelingen deswege. Do Oostendesche 

Maatschappij in 1727 voor zeven jaren geschorst; op hare 

vernietiging aangedrongen; verdrag deswege 16 van Lentem. 1731. 

Gevolgen van die Maatschappij. Zweedsehe O. I. Comp, in 1731. 

Ontwerp van vcreeniging tusschen de Oost- en Westindische Maatschappij 

, loopt Ie niet door don tegenstand van de O. I. Comp. 

De Algerijnschc zoeroovers nemen twee O. I. schepen. Die zaak 

afgemaakt bl. 277.

xn 

INHOUD. 

Zesentwintigste Hoofdstuk. 

Opstand in het oosten van Java, ten gevolge van het overlijden van 

keizer Pakoe Bowoeno I — opgevolgd door Hamangkoe Rat II — 

in 1723 gedempt. Zamenzwering van P. Erberfeld tot uitroeijing 

der Nederlanders; de vloekverwanten ter dood gebragt 1722. Mr. 

J. Roggeveen met twee schepen te Batavia den 3 van Wijnm. 1722 ; 

schepen en lading verbeurd ; de O. I. Comp, betaalt schadeloosstelling. 

Het vergaan van schepen in 1711 en 1722, ook gaan 

6 uitvarende schepen in de Tafelbaai door een orkaan te gronde, 

benevens vier vreemde schepen. Andere zeerampen ook te Koetsjin. 

Theehandel op Sina en van Sinezen op Batavia. Suikerbouw, 

indigo, katoene garens, koffij op Java. Ontrouwe bedienden en 

hunne helers streng gestraft. Port in de De La Goa baai. De 

gouverneur-generaal Zwaardekroon treedt af 8 van Hooim. 1725, 

opgevolgd door M. De Haan. Uit vrees voor overproductie vermindert 

hij de prijs der koffij tot Rx. 6 de pikol. Hij sterft den 

1 van Zomermaand 1729, opgevolgd door Mr. D. Durven, gewoon 

raad van Indie. Grooto redenen tot ontevredenheid ; de gouvern. 

generaal wordt met den directeur-generaal en andere ambtenaren 

opgeroepen naar Patria 28 van Bloeim. 1732. Van Cloon gouv. 

gener. Vuyst gouverneur van Ceylon wegens wreedheid en uitzuiging 

der ingezetenen ter dood veroordeeld. Zijn opvolger Versluijs 

gedraagt zich weinig beter en verzet zich tegen Doemburg die hem 

komt vervangen. Zijn proces. Nieuwe kerk te Batavia 1733-1736. 

Vernieuwde goudgraving op Sumatra. Zijdecultuur op Java beproefd. 

Wisseltrekkerij eensklaps toegenomen ten nadeele der O. I. 

Comp. Muntsoorten en vermunting. Prijzen der producten. Van 

Cloon sterft 10 van Lentemaand 1735. Patras wordt gouv. gener. 

Wat bij die verkiezing is voorgevallen 

bl - 30 °-

VEERTIENDE HOOFDSTUK. 

Groole voordeden , welke de Ooslindische Compagnie afwerpt en daardoor 

bijdraagt tot de welvaart van den Staat. Afloop van liet octrooi. 

Togingen tegen de vernieuwing of tot deel erlanging van de Westindische 

Compagnie en de provincie Friesland. Vernieuwing op 

den 22 van Zomermaand 1647. Nieuwe bepalingen. Het tractaat 

Spanje van den 30 van Louwmaand 1648 voor soo veel Indie 

aangaat. Vierjarige rekening van de Oostindische Compagnie; 

hoe die wordt opgenomen ; dat voorschrift van het octrooi in de 

18° Eeuw ontdolcen. Die afwijking werd niet opgenomen in 

het nadere octrooi. Artikelbrief door Bewindhebbers in 1650, 

in 1658 door II. II. M. aangenomen. De voornaamste bepalingen. 

De tijd, welke het octrooi, ingevolge de verlenging 

van het jaar 1622, nog had te duren, kromp in; 

weldra stond de afloop van het octrooi voor de deur. 

Grootelijks waren gedurende dat tijdsverloop in Neder- 

land de omstandigheden veranderd. Was er hope 

van slagen in den strijd tegen Spanje, toen in 1622 

het octrooi verlengd werd, thans was die hope in 

zekerheid veranderd. Het was niet langer eene worste- 

ling tegen Spanje ; het was een strijd, waaraan de 

Staat deel nam. Men genoot veiligheid en welvaart 

in het gemeenebest, en de hoorn des overvloeds had 

hare schatten, op kwistige wijze, over het land 

uitgestort. Groot was het aandeel der Oostindische 

II. 1

2 VEERTIENDE HOOFDSTUK. 

maatschappij in die welvaart, want zij maakte Amsterdam, 

Middelburg, Enkhuizen en Eotterdam tot de 

markt, waar Europa peper, muskaatnoten, foelie en 

o-iroffelnagelen , zijden stoffen en indigo kon vinden. 

Aanzienlijk waren de uitdeelingen ; want ofschoon 

gedurende de eerste tien jaren de aandeelhouders 

slechts om het andere jaar van 12'/2 tot 25 ten honderd 

ontvingen, bedroeg echter de uitdeeling over 

het geheele tijdvak van het octrooi nagenoeg twintig 

ten honderd in het jaar, want de laatste jaren was 

ze hoogst belangrijk. Wil men het jaar 1644, wat 

de uitdeeling aangaat, tot het octrooi van 1622 

rekenen, hetgeen niet meer dan billijk is , dan verkrijgt 

men over de laatste vijf jaren eene som van 

190 , of over ieder dier jaren 38 ten honderd op de 

ingelegde hoofdsom. 

Een zoo voortdurende voorspoed van de Vereenigde 

maatschappij wekte naijver bij velen, die in hare 

voordeelen niet mogten doelen. Van onderscheidene 

kanten zocht men of de vernieuwing van het octrooi 

voor te komen, of wel in de voordeelen van het 

octrooi mede begrepen te worden. Zoo waren er, die de 

opheffing van het octrooi begeerden , en vrijen handel 

in plaatse daarvan ; ofte een nieuw octrooi uit te rei- 

ken aan de meestbicdenden, waartoe , zoo men zeide, 

in Amsterdam kooplieden werden gevonden, die niet 

minder dan 150 ton gouds gereed hadden, om in de 

schoenen van de Oostindische maatschappij te treden. 

Wat toch beteekende een octrooi, zoo redeneerde 

men, wanneer de tijd verloopen was , waarvoor het 

was verleend geworden ; dan was het voorwerp van 

het octrooi gemeen goed, en behoorde aan de geheele

VEERTIENDE HOOFDSTUK. 3 

natie. Aan de ingezetenen van het gemeenebest 

zou dus worden te kort gedaan, mogten de tegenwoordige 

bezitters van de vaart op Indie daarin 

worden gehandhaafd. Slechts eene hoogst aanzienlijke 

som aan den Lande, voor het octrooi te betalen, 

vermögt dat ongelijk te vergoeden. — Men vergat 

nogtans bij die redenering, dat ze slechts gelden 

konde octrooijen voor uitvindingen, als van verbeterde 

wateropvoering of waterlossing en dergelijke, terwijl 

zelfs octrooijen voor boek- of kaartwerken , bij uitgang 

van het octrooi, wanneer zulks werd aangevraagd, 

veelal verlengd werden. 

Hardnekkig vooral waren de Staten van Friesland 

en de Bewindhebberen der Westindische maatschappij, 

die beiderzijds een deel verlangden in de voordeelen 

van de Vereenigde Oostindische compagnie. Bereids 

in het jaar 1642 hadden de afgevaardigden van Friesland 

er bij de Staten-Generaal op aangedrongen, 

om, bij de vernieuwing van het octrooi, door vermeerdering 

van het kapitaal, daarin te worden opgenomen 

, bewerende zelfs in gevalle van weigering, 

dat het Gewest eene afzonderlijke maatschappij voor 

de vaart op Indie zou oprigten. Ook wendde in het 

volgende jaar zich eene zoodanige maatschappij aan 

Hun Hoog Mögenden, en verzocht in Bloeimaand 1643 

om inlijving, met zeker kapitaal, bij de vereenigde 

maatschappij, of in allen gevalle » vrij water en lucht," 

ten einde afzonderlijk op Indie te varen (*). —. De 

(*) Een octrooi van de Staten van Friesland deswege is zelfs 

te dier tijde in druk verschenen, en moest luiden op oenen tijd 

van vijf jaren. 

1*


Westindische maatschappij beweerde, dat de vereeniging 

of zamensmelting der beide maatschappijen aan 

de twee ligchamen meer kracht zoude bijzetten, om 

de Spanjaarden en Portugezen buiten Europa te 

beoorlogen, en in staat stellen, aan deze natiën de 

gemaakte veroveringen in de andere werelddeelen, 

te ontwringen. Door haar werd aangeboden met alle 

hare bezittingen, krijgsvoorraad en wat al meer tot 

de vereeniging toe te treden , en bovendien zesendertig 

ton gouds in de gemeenschappelijke kas te 

storten. Mögt aan dit ontwerp de voorkeur niet 

worden gegeven, dan betuigde de Westindische 

maatschappij zich bereid, om gezamenlijk met Friesland 

, tegen billijke taxatie, alle forten , vastigheden 

enz. enz. van de Oostindische maatschappij over te 

nemen , mits tredende in het genot van het octrooi 

door deze tot heden bezeten. Bovendien beklaagde 

zich die maatschappij, dat eerst sedert de laatste 

twintig jaren suiker en Sapanhout uit Azia in Europa 

was ingevoerd, hetgeen te haren nadeele strekte, als 

zijnde dus de suiker uit Brasilie on het Brasiliohout 

niet tot zoo hooge prijzen te verkoopen als anders zou 

kunnen geschieden. In allen gevalle verzocht zij in 

den uitsluitenden handel dier beide voortbrengselen 

te worden geplaatst, en vroeg om een subsidie tot 

voortzetting van den oorlog in Brasiel. Voor het 

cijfer van dat subsidie werd door sommigen niet 

minder dan vijftig ton gouds gesteld, dat, bij vernieuwing 

van het octrooi der Vereenigde maatschappij, 

van deze, voor eene zoo groote gunst, door Hun 

Hoog Mögenden kon worden gevorderd. 

Natuurlijk bleef de Oostindische compagnie met


hare vertoogen niet achter. Hare bewering was als 

volgt: De vernieuwing van het octrooi was van 

overwegend belang voor de welvaart van het gemeenebest; 

zij werd dringend gevorderd door de overeenkomsten 

met de Indische vorsten, op naam van den 

Souverein gesloten ; zij was noodzakelijk, om zich 

tegen over Europesche en Indische geheime belagers 

of openbare vijanden te handhaven,- zij werd noodiogeoordeeld, 

wilde men geenszins verliezen de waarden 

aan vestingen, woningen, pakhuizen enz., welk 

alles eene som bedroeg grooter dan de geheele oorspronkelijke 

inlage. — Waarom ook zoude men aan 

anderen de aan haar verleende voorregten overdragen? 

De billijkheid en goede trouw wraakten zulk eene 

handelwijze, vooral dewijl haar beheer nu meer dan 

veertig jaren aan hare aandeelhouders groote uitdeelingcn 

had mogelijk gemaakt, het gemeeneland 

door inen uitgaande regten, en de ingezetenen 

door de vrachtvaart naar andere deelen van Europa 

zeer had bevoordeeld. — In 1602, zoo luidde hare 

bewijsvoering verder, was de deelneming voor alle 

ingezetenen van het gemeenebest opengesteld ; het 

zoude derhalve eene onregtvaardigheid jegens de 

tegenwoordige deelhebbers zijn, aan Friesland gehoor 

te verleenen. — Wat de Westindische maatschappij 

aanging, deze was wel vijftig ton gouds ten achteren, 

deels ten gevolge van het slecht en trouweloos beheer, 

wijl de Bewindhebbercn zelve particulieren handel 

dreven of daarin deel namen ; of minstens door verkeerde 

maatregelen oorzaak waren, dat de ambtenaren 

en kolonisten in Brasiel en elders de eerste levensbehoeften 

niet uit 's compagnies pakhuizen konden


bekomen, maar van den particulieren handelaar tot 

enorme prijzen moesten koopen. — Men achtte het 

bovendien onmogelijk, dat de Westindische maatschappij 

zesendertig ton achats zoude kunnen aanbrengen, 

in gevalle van zamensmelting, dan alleen 

ten gevolge der vereeniging en dus ten koste van 

het crediet der Oostindische maatschappij. 

Nog van andere kanten traden bestrijders op. Men 

nam, heette het, vele ingezetenen het brood uit den 

mond, door goederen van katoen of zijde, vroeger 

in Europa vervaardigd (*), tot mindere prijzen in 

Indie te vervaardigen. — Er waren die meenden, 

dat het vertier van de peper door de maatregelen 

der maatschappij werd beperkt, dewijl zij, in het uitsluitend 

bezit zijnde van den peperhandel, die specerij 

veel duurder verkocht, dan de Portugezen ooit gedaan 

hadden en daarop wel 3800 kapitalen winst 

behaalde. — Zelfs aandeelhouders kwamen met klagten 

tegen de Bewindhebbers bij de Algemeene Staten 

te voorschijn; immers, verzekerden ze, dat terwijl de 

Bewindhebbers van de kleinere kamers ongeveer 

/ 2000 ieder genoten , zoo trokken die van de Amsterdamsche 

kamer / 5450 ieder, en die van de kamer 

Zeeland zelfs ƒ 7785, - dewijl eensdeels de prijzen 

te hoog waren gesteld, en anderdeels Bewindhebbersplaatsen 

onvervuld gelaten werden. 

^ Het Iaat zich wel denken , dat alle die beschuldigingen, 

tegenbeschuldigingen en vertoogen, zich ook 

buiten de vergaderzaal der Algemeene Staten lucht 

(*) Het waren eigenlijk stoffen, die uit Frankrijk of Italie werden 

ingevoerd.


gaven, en dat vele ingezetenen daarin met levendigheid 

deel namen (*). Zonder invloed op de al of niet 

verlenging van het octrooi konden zo onmogelijk 

blijven. Slechts voorloopig werd het octrooi telkens 

voor eenige , dan eens voor meerdere, dan voor mindere 

maanden verlengd; in Lentemaand 1644 zelfs 

voor niet langer dan zes weken , en dan nog wel 

onder verzet of protest van de provincie Friesland. 

De belangen der Oostindische maatschappij leden 

onder dien staat van onzekerheid. Zulks had ten 

gevolge, dat de Hollandsche steden, waar kamers 

der compagnie zetelden, te rade werden met nadruk 

zich te doen hooren. Dit deden zij door in de vergadering 

der Staten van Holland te verklaren , dat, 

in gevalle het octrooi niet verlengd werd, zij haar 

aandeel in de gemeene lasten zouden terug houden; 

eene verklaring, die ongetwijfeld vrij wat gewigt in 

de schaal wierp, als afkomstig van de steden, welke 

eenen uitgebreiden handel dreven. 

Deze afgunst jegens de aandeelhouders van de 

Oostindische compagnie, en het verlangen, om in de 

groote winsten, welke de maatschappij tot hiertoe 

had afgeworpen, op de eene of andere wijze te deelen, 

bragt vele gemoederen in spanning en toonde, 

hoe er velen waren, bij wie hebzucht eene niet geringe 

rol speelde. Menig aandeelhouder daarentegen 

(*) Onder do schriften , welke over dat onderwerp in het licht 

kwamen, behoorden de „ Aenwysinge ," de „Ooghen-Salvo," de 

„Schaede." Inzonderheid verdient de aandacht: Discours op 

verscheyde voorslaghen rakende d' Oost- en Westindische Trafylcen. 

Gedrukt int jaer ons Heeren 1645. Het is in kl. 4" en , evenals 

de meeste stukken destijds verschenen , hoogst zeldzaam.


bragt geruimen tijd in bezorgdheid door. — Het liep 

aan tot in het jaar 1647 alvorens de vernieuwing 

van het octrooi een einde aan al die onzekerheden 

maakte. De Algemeene Staten zochten de Westindische 

maatschappij te believen, en gaven tevens 

gehoor aan de bedenkingen , welke tegen de hooge 

bezoldingen van de kamers Amsterdam en Zeeland 

waren in het midden gebragt. 

De » continuatie en prolongatie "' geschiedde voor 

den tijd van vijfentwintig jaren, ingegaan met den 

eersten dag van het jaar 1647, ofschoon het octrooi 

was gedagteekend den 22 van Zomermaand. Onder 

de nieuwe bepalingen of wijzigingen behoorden in de 

eerste plaats, dat de bezoldingen persoonlijk zouden 

genoten wordon en den bewindhebbers geene vacatuurpenningen 

zouden te goede komen. De bewindhebbers 

ter kamer Amsterdam zouden genieten ƒ 3100 ,— 

ter kamer Zeeland ƒ 2600, — ter zoogenoemde 

kleine kamers ƒ 1200 ieder. De bewindhebbers die, 

als gecommitteerden van wege Hun Hoog Mögenden, 

uit de andere provinciën zitting hadden, zouden 

ontvangen ieder ƒ 1200 'sjaars. De vier hoofdparticipanten 

, door de gemeene hoofdparticipanten gekozen 

, ontvingen niet meer dan ƒ 200 ieder (*). 

(*) Deze bepalingen bleven stand houden, doch er kwamen 

langzamerhand zoo vele buitengewone daggelden enz., dat daardoor 

de inkomsten der bewindhebbers niet weinig vermeerderd 

werden. Amsterdamsehe bewindhebbers gingen b. v. tot het aanmonsteron 

bij het uitzeilen en tot hot afmonsteren bij het binnen 

vallen der schepen met het buitenjagt naar Texel; ze gingen 

ter vergadering naar Middelburg, tot het besogne naar 's Hage 

alles mot binnen- of buitenjagt; of wel zij gingen „op het ossen-


In de tweede plaats moest voor de verlenging van 

het octrooi worden opgelegd vijftien ton gouds, in 

verschillende termijnen , — waarvan de laatste zou 

wezen Wintermaand 1650. Over die gelden, heette 

het, zou door de Algemeene Staten, »ten beste van 

de Westindische compagnie worden gedisponeerd." 

Nimmer nog had de vernieuwing van het octrooi 

tot zoo hevigen of härdnekkigen wederstand aanleiding 

gegeven. Deze zaak eindelijk afgedaan zijnde , 

kwamen de gemoederen weder tot bedaren. Hadden 

de Algemeene Staten naar de opgewekte driften 

geluisterd, doch de belangen van de Generale Oostindische 

compagnie, van de aandeelhouders, van 

den handel en scheepvaart met voorzigtigheid behartigd, 

— minder moeijelijk was het om al die belangen 

te behartigen, tegenover Spanje. Op den 

30 van Louwmaand 1648 werd na langdurige onderhandeling 

te Munster de vrede met koning Filips IV 

van Spanje gesloten, en daarin werden de zaken 

van den Indischen handel in geenen deele vergeten. 

koopen,' on ontvingen dan f 6'/2 daags, voor zich zelvcn en 

een' bediende, en bovendien minstens f 6 daags voor teerpenningen. 

Een bewindhebber kreeg later in eens af, voor de reis 

van Rotterdam naar 's Hage /' 9, of naar Amsterdam f 20. — 

Aan de beëedigde hoofdparticipanten werd voor het afhooren der 

vierjarige rekening / 200 toegelegd. Die werkzaamheden duurden 

soms wel veertien dagen. — De portion specerijen voor ieder dier 

Hoeren spreekt van zelf; want aan andere personen bedroegen in 

de 18° eeuw, die uitdeelingen eene waarde van meer dan tien 

duizend gulden. Ingevolge eene opgave thans voor mij bedroeg 

in de t.veede helft der 17" eeuw eene portie specerijen, jaarlijks 

voor een bewindhebber, hoofdparticipant of 's compagnies advokaat, 

4 ffi peper, 3 S noten, 2 ffi foelie, 2 ffi nagelen , 1 ffi kaneel 

en acht broodsuikers a ongeveer 4 1 /2 ß ieder.


Artikel 5 voorzag in alles wat »de navigatie ende 

traffiquen" van Oost- en Westindie betrof. Volgens 

de bepalingen daarbij gemaakt, zouden beide partijen 

blijven bezitten en behouden, wat ze op het oogenblik 

van de sluiting in bezit hadden. Aan Spanje 

zou het niet geoorloofd wezen, zijne vaart in Oostindie 

uit te breiden; maar ook, zoo staat er, »de 

»ingezetenen van de Vereenigde Nederlanden sullen 

» zich onthouden van de frequentatie van de Casti- 

»liaansche plaatsen in Oost-Indien." — Tot hiertoe 

hadden bewindhebbers, ambtenaren of officieren van 

de Oostindische maatschappij niet kunnen reizen in 

al zoodanige landen van Europa, welke onder de 

gehoorzaamheid van de Spaansche kroon stonden, 

zonder vreeze van persoonlijk te worden bemoeijelijkt. 

Ook hieromtrent was art. 5 duidelijk , ten einde hen 

van nu voortaan gelijk te stellen met de overige 

onderdanen van het geineenebest. 

Groot en zeer groot was de verandering der verhouding 

, die uit dat vredesverdrag ontstond tusschen 

de onderdanen van beide natiën in Indie. Had men 

elkander, meer dan het vierde gedeelte eener eeuw, 

voortdurend als vijanden beschouwd, welke men geregtigd 

was op alle mogelijke wijze afbreuk te dpen 

en te benadeelen : — dit zou voortaan ophouden. 

Om den Spanjaard in den Aziatischen archipel of 

waar men hem beoosten de Kaap de Goede Hoop 

mögt ontmoeten, te bestoken of buit op hem te behalen 

, zoo als tot hiertoe was geschied : — dit zou 

van nu af aan met zeerooverij gelijk staan. Hem 

te helpen en te ondersteunen , waar men hem zou 

aantreffen : dit was in de toekomst pligtmatig. Bij


het sluiten van het tractaat bedacht men geenszins, 

doch weldra zou het blijken, hoe die veranderde 

verhouding tusschen de beide natiën , voor den Spanjaard 

voordeelig zou wezen, aan de Nederlandsche 

belangen in Indie tot nadeel zou strekken. Op de 

baten door de Oostindische maatschappij in den Aziatischen 

archipel te behalen, zou die staat van vrede 

nadeelig werk»n. 

Ingevolge het vernieuwde octrooi moesten de vierjarige 

rekeningen reeds een' aanvang nemen met 

het jaar 1644. Zoo werd derhalve, te beginnen met 

het jaar 1648, over iedere afgeloopene vier jaren 

eene generale-rekening afgelegd door vier of vijf 

bewindhebbers, bijgestaan door een of twee boekhouders. 

De opnemers moesten zijn vier hoofdparticipanten 

of voorname aandeelhouders , daartoe door 

de vereenigde hoofdparticipanten gekozen. Ten overstaan 

van vier Gedeputeerden uit den boezem van 

de Algemeene Staten afgevaardigd, geschiedde die 

opname. Daarin lag eensdeels een waarborg voor 

de genieene aandeelhouders, dat de rekening met 

naauwgezetheid zou worden opgenomen, en anderdeels 

dat noch de rendanten, noch de opnemers zich 

over elkander zouden hebben te beklagen. 

Gewoonlijk liep het onderzoek der hoofdparticipanten 

in de eerste plaats over de tekort bevondene 

specerijen, lijnwaten enz. die, ten gevolge van onoplettendheid 

of kwade trouw, bij de vorige rekening 

als vergoed moetende worden waren beschouwd, en 

over de ambtenaren, te wier laste die tekortkomingen 

waren gebragt. Voorts of de balans behoorlijk was 

overgcbragt. Verder werd ontvangst en uitgave van


cassa met de bescheiden vergeleken, de restanten en 

ontvangen retouren opgenomen. De factuur-, journaal-, 

memoriaal- en groot-boeken, moesten onderling 

worden nagezien, ten einde zich te vergewissen of 

gewigt, prijs enz. van alle ingekomene en uitgegane 

goederen behoorlijk waren verantwoord. — Na dat alles 

gold de opname in het bijzonder alle koopwaren, gedurende 

het vierjarig tijdvak uit de verschillende 

deelen van Indie ontvangen, onder bijvoeging van het 

bij den aanvang van het tijdvak nog voorhandene, 

de afleveringen en het overgeblevene, opdat blijken 

mögt, hoe veel als tekort, spillage of lekkage moest 

worden beschouwd. Die tekorten waren soms vrij 

belangrijk. Alle artikelen verschenen derhalve in de 

opname, zoowel allerlei katoenen lijnwaten en zijden 

stoffen, als katoenen garens en ruwe zijde, gommen 

en droogerijen, evenzeer als specerijen, suiker, koffij, 

thee, tin en indigo. — Als de uitvoerige staat van opname 

behoorlijk geteekend was door de hoofdparticipanten 

en door de gedeputeerden van H. H. M., werden 

die werkzaamheden na weinige dagen, soms tien of 

twaalf dagen, gesloten met een' deftigen maaltijd, 

door de bewindhebbers-rendanten gegeven. 

Op den duur vonden de verschillende kamers het zeer 

lastig, dat, na ommekomst van ieder vierjarig tijdvak, 

de rekeningen in eene algemeene rekening gebragt, 

en deze in den loop van Wijnmaand moest worden 

verantwoord. Men verkreeg van de Algemeene Staten, 

dat door iedere kamer eene afzonderlijke rekening 

zou worden opgemaakt en door hoofdparticipanten 

der kamer worden opgenomen. Het werd te langwijlig 

voor de leden van II. II. M. om over het afhooren


van al die rekeningen te zitten, — en die waarboro-, 

voor zoo verre het er eene was, werd tot eene 

bloote formaliteit verlaagd; het werd slimmer dan of 

die geheel niet in het octrooi van 1647 ware bevolen 

geworden. — Wanneer al de rekeningen van de verschillende 

kamers in orde waren , begaf zich een bewindhebber 

en een hoofdparticipant van iedere kamer 

naar 's Hage. Men verzocht schriftelijk, om bepalinovan 

dag en uur, waarop bewindhebberen de eer zou 

wezen gegund, de rekening in de vergadering van 

H. H. M. of in handen van eenige gecommitteerden 

over te leveren. Met plegtigheid begaven de heeren 

zich naar de vergaderzaal van II. H. M., werden in 

de treveskamer ontvangen, waar vier of meer gecommitteerde 

leden der Algemeene Staten, aan het hoofdeinde 

van de tafel zitting namen De bewindhebbers 

en hoofdparticipanten, naar rang der kamers, hebbende 

zitting genomen, volgde wederzijds eene korte verwelkoming 

, waarop de oudste advokaat der Oostindische 

compagnie het doel der komst ontvouwde, en de verschillende 

verbalen overhandigde. De gecommitteerden 

namen aan , die stukken ter tafel van de vergadering 

over te brengen , en daarmede nam de plegtigheid 

een einde. Van de eigenlijke bedoeling der bepaling, 

in het vernieuwde octrooi van 1647 opgenomen, 

bleef in dier voege zelfs geen zweem meer overig. — 

Zoo althans werd het in de 18 do eeuw, terwijl de 

Algemeene Staten de oorspronkelijk doelmatige bepaling, 

voor zoo veel hunne vergadering betrof, in eene 

geldzaak hadden veranderd. — Ingevolge besluit van 

H. H. M. van den 12 van Hooimaand 1728 moest 

alvorens de plegtige overgifte plaats had, aan den


griffier der Algemeene Staten ƒ 8000 worden ter hand 

gesteld, om te worden verdeeld onder de leden der 

vergadering, welke als gecommitteerden zouden zitting 

nemen. Dewijl toen de leden van drie provinciën die 

voordeelen hadden genoten, zouden de volgende reis 

leden uit de vier overige provinciën als gecommitteerden 

zitten ; opdat nu de voordeelen voor iedere provincie 

evenveel zouden bedragen, vonden H. PI. M. 

den 17 van Grasmaand 1732 goed, dat de som die 

keer ƒ 10666.14 moest bedragen. Sedert werd bepaald 

, dat om en om leden uit drie of uit vier provinciën 

als gecommitteerden zouden worden benoemd, 

zoodat de eene reis f 8000 en de volgende ƒ 10666.14 

moest worden den griffier in handen gesteld, om zoodaniger 

wijze te worden verdeeld, dat, ingevalle uit 

eene provincie twee leden werden gecommitteerd, zij 

te zamen maar één aandeel genoten (*). 

Toen daarna het octrooi zoude vernieuwd worden, 

oordeelden bewindhebbers, dat eene zoo stellige afwijking 

van het octrooi van 1647 door eene nieuwe 

bepaling behoorde te worden geregtvaardigd. Dien 

(*) Ik heb gemeend wel te doen, die bijzonderheden, zoo ik 

mij verbeeld, geheel onbekend, alhier mede te doelen. Zij veroorloven 

ons een blik te werpen , op de misbruiken , welke onder 

het gemeonebest aan de algemeene welvaart knaagden. — In het 

besluit van 12 van Hooimaand 1728, wordt die som als uitkeering 

bepaald , om te komen in plaats der leges en andere emolumenten, 

welke „volgens eene lange usantie aan de commissie tot het nazien 

„der rekeningen ten deel vielen," en „alles, tot in kleinigheden 

„toe, van specerijen, thé en andere zaken, niets uitgezonderd, 

„werd afgeschaft." — Bovendien gaf men aan fooijen, aan den 

kamerbewaarder van H. H. M. ƒ 30 , pan do Bodes f 300, aan 

den knecht van den griffier ƒ 30 en aan de dienaars (geregtsdienaars) 

een dukaat.


overeenkomstig bragten zij in het uitvoerige conceptoctrooi 

een artikel (15), waarbij de instandhouding 

dier wijziging werd bevolen. Had zich de geldzuchtige 

18 e eeuw in de besluiten van 1728 en 1732 kond 

gedaan , de traagheid of zucht tot gemak dierzelfde 

eeuw bleek evenzeer, toen eindelijk het octrooi vernieuwd 

werd, daar het weinig tot bijzonderheden 

afdaalde, en alles wat op het inwendige betrekking 

had, onaangeroerd liet. 

Omstreeks dezen tijd namen ook de zoogenoemde 

»Plaagsche besoignes" een' aanvang. Eerst bepaalden 

ze zich tot de resumtie der brieven uit Indie, later strekten 

die vergaderingen zich uit tot andere belangrijke zaken, 

in betrekking tot de orders, welke naar Indie zouden 

worden gezonden. Ze bestonden uit twee bewindhebbers 

van de kamer Amsterdam, één van de kamer 

Zeeland, voor de overige kamers te zamen één, en 

's Comp, advocaat. Later werd het getal commissarissen 

grooter. 

Door de kamer van Zeventienen was een moeijelijke 

arbeid ter hand genomen^ namelijk om al de 

verordeningen , van tijd tot tijd gegeven , wegens de 

gedragingen der ambtenaren, schepelingen en krijgslieden 

, zoo binnen scheepsboord als elders, in een 

algemeen ligchaam bijeen te brengen, en in onderling 

verband, opdat ze beëedigd zouden worden door 

allen die uit Nederland vertrokken, in dienst der 

geoctrooieerde Generale Oostindische compagnie. Die 

arbeid, onder den naam van artikehbrief bekend, 

bestaande uit 120 artikelen, werd in 1650 aan de 

Staten-Generaal aangeboden, om door dezen, en den 

Stadhouder te worden goedgekeurd en vastgesteld.


Het liep echter aan tot den 8 van Lentemaand 1658 

alvorens die goedkeuring volgde. Daar dit plaats had 

georepen in den stadhouderloozen tijd, werd in 1672 

eene herziening noodig geoordeeld, welke nogtans 

aan het geheel weinig veranderde. 

Onder de voornaamste bepalingen komen de vol- 

gende voor: 

Als regters zullen aan boord vijf personen zitten, 

over civiele zaken en kleine misdrijven , niet over 

cewone halszaken, maar wel in zake van conspiratie, 

wanneer het gevaarlijk mögt wezen de misdadigen in 

verzekerde bewaring aan boord te houden. De aanbrengers 

van muiterij ontvangen aanbrenggeld, ook wanneer 

zij onder de schuldigen behooren; de niet schuldige 

aanbrengers ontvangen bovendien bevordering. 

Niemand mag 's Heeren naam misbruiken, onder 

boete en des noods correctie. De predikant of vermaner 

mag niet beschimpt worden in de bediening 

van zijn ambt. Een ieder moet des morgens en des 

avonds het gebed met eerbied bijwonen. — Alle 

twist over godsdienstzaken werd verboden, en wel 

op de boete van eene maand gagie ; waaruit bleek 

hoeveel men aan de stipte nakoming hechtte. 

Tegen alle smokkelarij of morshandel waren de 

bepalingen duidelijk en gestreng. Aan geen compagniesdienaar 

of vrijman was het geoorloofd eenige 

goederen, stoffen, vruchten of zeldzaamheden naar 

Europa te zenden , op straffe van confiscatie. Gelden 

of kostbaarheden mogten slechts door tusschenkomst 

van het Comptoir-Generaal te Batavia verzonden 

worden. — Bij het uitzeilen mogten de schepen, 

na uitgeklaard te wezen, geene personen of goederen


overnemen, onder bedreiging van ontzetting van ambt 

of bediening en de verbeurte van ƒ 1000 als boete 

voor de scheepshoofden. — Even zoo mogten, bij 

het binnenvallen der schepen, geene schuiten of 

volk aan boord worden toegelaten dan de loodsen, 

of geen mensch of goederen van boord afgaan , tot 

zoo lang gecommitteerde bewindhebberon of equipagemeester 

of andere geautoriseerden, aan boord waren 

geweest om de bemanning af te monsteren, en de 

scheepskisten enz., van de aan boord zijnde personen 

te onderzoeken. Kisten werden ook wel verzegeld 

aan land gebragt, om in tegenwoordigheid van de 

belanghebbenden te worden nagezien. — In 1658 

was de bedreigde straffe voor de scheepsgezaghebbers 

de helft der to goed gemaakte maandgelden; bij de 

wijziging van 1672, werd de straf verzwaard tot het 

verlies van het geheel der maandgelden, en des 

noods » arbitralijke correctie," — Evenwel het hielp 

weinig. Bij de aankomst der schepen te Batavia van 

Japan, Sina, Bengale of elders, gebeurde het dat, 

in de eilanden gekomen, die voor de baai van Batavia 

liggen, en aldaar de smokkelgoederen gelost zijnde, 

de schepen zelfs tot 3 voet en meer rezen. Uit 

Bengale bragt men, behalve slaven, ook salpeter of 

opium mede, het laatste artikel vooral met zware 

straffen bedreigd. Bij de tehuisvaart ging het niet 

beter, en menig schip is door de bovenlast van 

smokkelwaren, te gronde gegaan. — Wanneer men 

Nederland naderde, voorgaats kwam , en de gelegenheid 

miste, om de voorwerpen van oneerlijken handel 

in kagen of ligters — meestal kadraaijers genoemd — 

over te schepen, dan werden die goederen, om 

9


ontdekking voor te komen, over boord geworpen, 

zoodat soms de zee met peper, muskaatnoten enz.' 

als overdekt scheen. — Keeds den 26 van Zomermaand 

1636 hadden de Algemeene Staten , op verzoek 

van bewindhebberen, tegen dien schandelijken 

handel, eene publikatie uitgevaardigd, doch de overtuiging, 

dat de bepalingen van den artikelbrief 

van 1658, weinig goeds uitwerkten, bragt in 1672 

grooter gestrengheid aan. 

De schepelingen behoefden zich niet verder te 

verbinden dan voor den tijd van drie jaren in Indie; 

de andere personen gingen aan een .verband van 

vijf jaren verblijfs in Indie, en de jongens voor 

tien jaren. Vrouwen of jonge dochters naar Indie 

vertrekkende, moesten zich omtrent het verblijf in 

gindsche streken aan bijzondere bepalingen onderwerpen. 

Even zoo was het ten aanzien van gehuwden 

, die vrouwen en kinderen medenamen. Zij gingen 

een tienjarig verband aan, en ofschoon dit reeds 

voordeelig was voor de maatschappij, en het vestigen 

van Nederlandsche gezinnen in de bezittingen op°de 

eilanden als wenschelijk was te achten, werd evenwel 

die vergunning als algemeene maatregel in 1650, 

ingetrokken. Slechts aan enkelen schonk men die 

vergunning, zoo als in 1660 en bij andere gelegenheden. 

In 1671 moest de gehuwde, die zijne vr"ouw 

wenschte mede te nemen, een verband van vijftien 

jaren aangaan. — Die hunnen tijd in Indie hadden 

uitgediend, mogten evenwel in geen vreemde 

of buitenlandsche dienst treden, op straffe van 

»arbitrale correctie" ingevalle zij hier te lande of in 

Indie mogten worden achterhaald. — Bij de wijziging

VEERTIENDE HOOFDSTUK. 15» 

van 1672 werd dit alles meer duidelijk omschreven; 

doch had zulks in den aanvang der eeuw, bij het 

ontluiken der Oostindische maatschappij niet geholpen, 

het hielp ook later niet. Menigeen ging in 

Engelsche, Fransche of Deensche dienst over. Voormalige 

dienaars waagden het zelfs, zich te Batavia 

te vertoonen , en stonden zij dan in dienst van een' 

vreemden staat of souverein , zoo liet men de schuldigen 

ongemoeid. 

Aan een iegelijk was het geoorloofd, het eenvierde 

of een-derde zijner maandgelden te verbinden, 

om in het vaderland aan vrouw, of kinderen, of 

nabestaanden te worden uitbetaald; en ten einde 

daaromtrent te minder zwarigheid zoude bestaan, 

zou in Indie niemand meer dan de helft zijner 

maandgelden ontvangen. Toen het later moeijelijk 

werd soldaten of scheepsvolk te verkrijgen, werd die 

bepaling uitgestrekt tot hen , die de uitrusting der 

manschappen zouden verstrekken. Zoo kwamen de 

Ceelen in zwang voor scheepsvolk en soldaten. In 

de 18 d e eeuw werd hiervan schromelijk misbruik gemaakt 

, wijl de aanbrengers van matroozen en soldaten 

die ceelen in handen kregen , en schandelijken 

woeker dreven. De ceel-koopers werden dien ten gevolge 

met den naam van zielverhoopers gebrandmerkt. 

Als eene onbillijkheid was het te beschouwen, dat 

wanneer een schip mögt verongelukken, een ieder 

de maandgelden, aan boord van dat schip te goed 

gemaakt, kwam te verliezen, ten ware van casco of 

goederen eene genoegzame waarde was gered. Zoo 

verre dat mögt strekken, na aftrek van bergloon enz. 

ontvingen, die zij aan boord geweest waren, betaling. 

2*


Die onbillijkheid strekte zich zelfs uit tot hen, welke 

op zoodanigen bodem waren verminkt geworden (*). 

Dobbel- of kaartspel is verboden; dronkenschap 

wordt met de verbeurte van eene maand gagie gestraft. 

(Men ontving een rantsoen spaanschen wijn 

en dergelijke, dat dadelijk moest gedronken worden ; 

gestookte dranken waren slechts als medicijn aan 

boord) ; vechterij is strafbaar met drie dagen te water 

en brood in de ijzers; dio het mes trekt om iemand 

leed te doen , wordt met het mes door de hand aan 

de mast 'genageld ; die iemand kwetst zal gekield 

worden en zes maanden gagie verliezen ; die een 

ander doodt, wordt met den doode over boord gezet. 

Het doopen zoogenoemd van onbevaren personen, 

of die nog nimmer eene verre zeereis hadden gedaan 

, geschiedde destijds aan de Sorlingen of kaap 

Landsend, of ook wel op de hoogte van de Barlingen 

aan de kust van Portugal. Sedert de groote 

zeereizen meer gewoon werden, kwam het in 't gebruik, 

om bij het passeren der linie die plegtigheid 

te doen plaatsgrijpen, of ten voordeele van Jan-maat 

te laten afkoopcn. Zulks werd strengelijk verboden. 

De officier die het toeliet, verbeurde voor ieder 

persoon die het onderging, eene maand gagie, en 

de bedrijvers konden aan den lijve gestraft worden. 

Om toch eenige vermakelijkheid te hebben, werd 

aan het volk van iedere bak, »eene flap-kanne wijns" 

gegeven. 

(*) Zie Mor het tarief voor de verminkingen: verlies van regtor 

hand ƒ 500, van rcgterarm ƒ 600, van linker hand ƒ 400 , 

van linkerarm ƒ500; van een boen ƒ600, van beide becncn 

ƒ 1200; van één oog f 400, van beide oogen f 1200; van beide 

handen ƒ 1200.


Geene journalen, kaarten of afteekeningen van 

steden, stroomen, kapen enz., zal men vermogen 

onder zich te houden. Ze moeten getrouwelijk worden 

afgegeven in handen van den Landvoogd of van 

bewindhebbers. Evenmin mag iemand briefsgewijs 

naar Europa mededoelen eenig berigt over den handel 

, over oorlog of vrede, of over de gedragingen 

van een of ander dienaar der compagnie in Indie. 

Ten einde des zekerheid hebben, moeten alle particuliere 

brieven ter verzending worden overgegeven, 

en zullen van wege de Oostindische compagnie mogen 

worden geopend, gelezen en naar bevind van zaken 

worden teruggehouden. — Het blijkt dat deze bepalingen 

niet in haren geheelen omvang werden nageleefd, 

want niet weinig reisbeschrijvingen zijn, ook 

na de uitvaardiging van dezen artikel-brief, in het 

licht gegeven, en van platen of kaarten voorzien , 

niet alleen door vreemdelingen , welke eenige jaren 

in dienst der maatschappij in Indie hadden doorgebragt, 

maar ook door Nederlanders. Men denke 

slechts, om geene anderen te noemen, aan Nieuwhoff, 

Baldaeus en Wouter Schouten.

"VIJFTIENDE HOOFDSTUK. 

C. V. D. Lijn aan het hoofd van het bewind. Fraaije gebouwen, 

Verdrag mei den heiser of Soesoehoenan, 24 van Herfstmaand 

1646. Maelsuycker op Ceylon; het gelakt hem de vrede ie handhaven. 

Hemmer in de Molukken, zijne hardheid. Toeloe Kabesie. 

Kapaha door Terheijden vermeesterd. Kabesie levert sich zelf 

over. Uitroeiing der sjjecerijboomen in 1648. Particuliere handel; 

ongenoegen deswege tegen den Gouverneur-Generaal. V. D. 

Lijn ontslagen en de Directeur-Generaal Caron opontboden 1650. 

C. Meinier sz Gouverneur-Generaal. A. De Vlaming iti de Molulcken. 

Saïdi en Madjira's opstand. Bloedige oorlog. De Vlaming 

in de Soela-eilanden. Laäli bemagtigd. Assahoedie door 

Buitendijk vermeesterd. Saïdi afgemaakt. Algemeene uilroeijing 

der specerijboomen. Verdrag met den Sultan van Ternate deswege 

in 1652. Amboina behoudt de nagel-, Banda de muskaatteelt. 

Ellende door dat stelsel veroorzaakt. Heldhaftigheid der 

Nederlanders. De Vlaming op Timor en Solor. Vedere gevolgen 

van het monopoliestelsel. Bantam. Van Riebeek sticht eene 

volkplanting aan de kaap de Goede Hoop. Predikanten. Vervolging 

der Heidenen en Mohamedanen. Prediking in het Maleisch. 

Bij Van Diemens overlijden trad op als hoofd van 

het bewind Cornelis Van Der Lijn , geboortig van 

Alkmaar, die achttien jaren te voren in Indie was 

gekomen, en die in burgerlijke betrekkingen van 

trap tot trap opgeklommen, sedert het jaar 1640 

Directeur-Generaal was. Overeenkomstig de beschik- 

kingen van Van Diemen van den 12 van Grasmaand, 

voerde hij geen hoogeren titel dan van president van

VIJFTIENDE HOOFDSTUK. 23 

den Raad van Indie. Heeren meesters hiervan kennis 

krijgende, keurden, zulks af, als niet overeenkomstig 

de gewoonte, en schreven den Raad van Indie aan, 

onder dagteekening van den 10 van Wijnmaand 1646, 

hem »den titel en waardigheid van Gouverneur- 

Generaal op te dragen." 

Het voorbeeld door Van Diemen zoo edelmoedig 

gegeven met het bouwen eener kerk op zijne eigene 

kosten, bleef ook onder de eerstvolgende bewindhebbers 

, geenszins zonder navolging. Velen lieten 

zich fraaije woningen, in den hollandschen trant, 

bouwen, en het was in diervoege dat inzonderheid 

de Tijgersgracht hare aanzienlijke woonhuizen kreeg, 

en hare kaaijen van gehouwen klipsteen. In 1652 

werd op diezelfde gracht het fraaije Raadhuis gebouwd, 

waarvan de voorgevel in Corinthische bouworde 

werd opgetrokken, en dat J. Listing tot bouwmeester 

had. — Ook ten algemeenen nutte beijverden 

zich eenige mannen, om Van Diemen na te streven. 

De Directeur-Generaal F. Caron, geholpen door 

een' zijner vrienden (Zilvernagel) deed de Antjolsche 

vaart, ten oosten der stad (naar hot fort Antjol) 

graven, en in 1647 had de procureur Ainanus, ten 

westen der stad, mede op eigen kosten , doen aanleggen 

de Amanusgracht, nog heden onder dien 

naam bekend. 

Onder het Generalaat van Van Der Lijn, werd het 

eerste verdrag met den keizer van Java gesloten. 

De vorst die tweemaal vruchteloos hot ontluikende 

kasteel Batavia had belegerd, had nimmer verdraoof 

vrede met de Nederlanders gesloten. Hij werd 

opgevolgd door zijnen zoon Hamangkoerat of ook

24 VIJFTIENDE HOOFDSTUK. 

Ingalagoe geheeten , die , gelukkig in den oorlog, 

het oosten van Java veroverde, eerlang ook over het 

rijk Cheribon het gebied kreeg en op die wijze, van 

daaraf oostwaards, de geheele noordkust aan zijn 

gebied voegde. Hij zocht de vriendschap van den 

nieuwen Landvoogd en zond gezanten naar Batavia, 

die in last hadden de uitnoodiging om met hem een 

vredeverdrag te sluiten, en met den Sultan van 

Bantam te breken. Niet onwaarschijnlijk zocht hij 

het Nederlandsch opperbevvind te verkloeken, ten 

einde, onder de voorspiegeling van voordeden, met 

die hulp Bantam te veroveren, en voorts , als Heer 

van verre het grootste gedeelte des eilands, de Nederlanders 

te verdrijven. Van Der Lijn zond van 

zijnen kant gezanten aan den keizer, doch de behandeling, 

welke zij van hem ondervonden, strookte 

weinig met de verwachting die men daarvan had 

gekoesterd. Evenwel een verdrag kwam tot stand, 

dat nogtans dezerzijds niet goedgekeurd werd, tot 

dat de Soesoehoenan op nieuw een gezantschap naar 

Batavia had gezonden. Nu werd op don 24 van 

Herfstmaand 1646 voor de eerste reize een verdrag 

met dien vorst geteekend. De hoofdbepalingen waren 

dat de handel van 's keizers onderdanen en van de 

Maleijers, die zicli in zijne staten ophielden , vrij 

zoude wezen, met voorbehoud van de Molukken, en 

van Malakka , terwijl zij die haven geenszins zouden 

mogen voorbij varen dan voorzien van eene pas op 

naam der maatschappij verleend. — Voorts zoude 

men elkander in den oorlog bijstaan, behalve wanneer 

het een' staat mögt gelden, waarmede een van 

beide partijen in vriendschap verkeerde. — Maar


die vorst, wiens staatkundige bekwaamheden overschaduwd 

werden , door zijne grove zinnelijkheid en 

bloeddorst, gaf zich zoo zeer over aan wellust en 

tiranny dat in zijn rijk onlusten ontstonden, die hem 

te veel bezigheid verschaften , dan dat hij zich verder 

met veroveringen naar buiten konde bezig houden. 

Het overige van zijn leven "was hij onschadelijk voor 

de Nederlanders. 

De bekwame en werkzame Maetsuycker werd in 

Grasmaand 1646 als opvolger van Payart naar Ceylon 

gezonden, vooral, wijl de behandeling van zaken 

met den keizer van Kandie vele moeijelijkheden 

opleverde. Radja-Singa had toen juist den kommandeur 

Adriaan Van Der Stel doen vermoorden , en 

het Nederlandsche opperhoofd van Nogombo had werkelijk 

den vorst reden tot ongenoegen gegeven. De 

zaken stonden hagchelijk bij Maetsuyckers komst te 

Gale, en oorlog scheen onvermijdelijk. Zijne diplomatische 

rekkelijkheid en taai geduld, bragten ten 

laatste den onhandelbaren vorst tot toegevendheid; 

zonder oorlog te hebben gevoerd , slaagde hij er in, 

den keizer in 1649 een' vrede te doen teekenen, 

waarbij de Nederlanders al de op Ceylon verworvene 

voordeelen behielden, In 1650 keerde Maetsuycker 

naar Batavia terug, om met de waardigheid van 

Directeur-Generaal te worden bekleed, hij die eerst 

sedert 1644 ordinaris Raad van Indie was geworden. 

In de Molukken gingen de zaken geenszins naar 

wensch. Het verblijf van Van Diemen op Amboina, 

had slechts tijdelijk en wel door vreeze de gemoederen 

tot rust gebragt. De sultan van Ternate, hoezeer 

openlijk des landvoogds maatregelen toejuichende,


stijfde onder 's hands zijnen kimelaha of onderkoning, 

die op het schiereiland Howamohel het bewind voerde, 

in diens weerbarstigheid, zoodat genoegzaam openlijk 

smokkelhandel in specerijen te Kambello werd o-edreven. 

Op het schiereiland Hitoe was het weinig 

beter gesteld. — Het monopolie of de alleenhandel 

in specerijen, was de oorzaak van alles. Bij de 

eerste komst der Nederlanders in do Molukken was 

de prijs , voor de specerijen betaald, uiterst gerino-. 

Die prijs was sedert, van wege de compagnie, verhoogd 

en nogmaals verhoogd, doch dit kon geenszins 

verhinderen dat andere natiën, Engelschen, 

Portugezen enz., ook aziatische natiën, om ze aan 

anderen te slijten, deel aan dien handel zochten te 

krijgen. Immers de compagnie vermögt door het 

bezit van den alleenhandel , de prijzen in Azia 

en vooral in Europa naar willekeur bepalen, en 

die omstandigheid was voldoende om den smokkelhandel 

aanzienlijke voordeelen te verschaffen. — 

Slechts de kleine vulkanische eilanden schijnen tot 

den aanbouw van den giroffelnagel bekwaam; de eilanden 

ten oosten en zuiden van Banda, zijn geschikt 

voor den muskaatboom ; en 's menschen vlijt wordt 

omtrent den laatste ondersteund door een vogel, die 

de rijpe noot, zoo als die aan den boom zit, inslikt', 

om dezelfde noot, van de buitenbast ontdaan, weder 

in zijne uitwerpselen te ontlasten. 

Reeds sedert lang hadden de Nederlanders, om 

den smokkelhandel te straffen, op Howamohel de 

specerijboomen uitgeroeid ; thans geschiedde het op 

nieuw; ook, waar men slechts vermögt, op Hitoe. 

Dit reeds verbitterde den inlander, doch Ambon's


Gouverneur Demmer, scheen die verbittering te 

willen aanzetten door hardheid en overmoed. Door 

drukkende heerediensten werd de landzaat gekweld, 

en de knevelaiïj, welke hij onderging bij de aflevering 

der nagelen was verregaande. Ook de Hitoesche 

opperhoofden trad Demmer op den nek. In plaats 

derhalve van hier of daar de ingezetenen in het 

algemeen of de hoofden in het bijzonder door toegevendheid 

te winnen, wedijverden als het ware de 

commissaris Caan, en de gouverneur Demmer met 

elkander, wie de ingezetenen het meest van Nederland 

kon vervreemden. 

Een der Hitoesche opperhoofden , Toeloe Kabesie, 

een man hooghartig en edelmoedig, den smaad niet 

kunnende dulden, kwam tot openbaren opstand en 

velen volgden zijn voorbeeld. Zij namen de wijk 

naar Kapaha, waar ecnige aanhangers van Kakiali 

zich hadden genesteld. Deze rots, aan het noorderzeestrand 

van Hitoe, w r as door Patiwani en Kabesie 

verdedigd en werd beschouwd als onneembaar. — 

De landvoogd paarde onverschrokkenheid aan werkzaamheid 

, plaatste zich aan het hoofd der Hongivloot, 

en drong als het ware overal door. Op verscheidene 

plaatsen dwong hij de bevolking, het 

gebergte , waar ze tegen hem in veiligheid meende 

te zijn, te verlaten en zich op de kust neder te 

zetten. De weerspannigen zocht hij in hunne sluipholen 

op, doch maakte zich, jegens de opperhoofden 

inzonderheid, niet zelden schuldig aan wreedheid, 

telkens vooral wanneer hem eene teleurstelling trof. 

Kapaha, dat broeinest der onvergenoegden openlijk 

aan te tasten, waagde hij niet ; het bestormen van

2 s VIJFTIENDE HOOFDSTUK. 

den ontoegankelijken berg zou te veel menschen 

hebben gekost, de sterkte uit te hongeren, was 

langwijlig en bijna doelloos, wijl de muiters langs 

geheime paden van het noodige werden voorzien, 

door eene bevolking, welke heimelijk met hare landgenooten 

heulde. Toeloe Kabesie door onderhandelingen 

te verschalken mislukte. — Door een stout waagstuk 

van den dapperen kapitein Jacob Verheiden viel eindelijk 

de onneembare sterkte den Nederlanders in 

handen. De meeste hoofden ontkwamen, Kabesie 

enkel door de heldhaftige opoffering van eene zijner 

vrouwen, die het schot dat hem treffen moest, in 

hare borst opving (*). — Met verbittering holde 

Demmer steeds voort, niet enkel de bedrijvers, maar 

ook de handlangers van den opstand bloedig te vervolgen. 

Kabesie ontsnapte hem steeds. Verscheidene 

Orangkaijen van verstandhouding met dien muiter 

beschuldigd, werden gevangen genomen , en de dood 

stond hun te wachten, wanneer Kabesie op den 

19 van Oogstmaand 1648 zich op Victoria vrijwillig 

den Landvoogd in handen leverde. Demmer, ongevoelig 

voor zoo veel edelmoedigheid, verwees den 

Ambonees tot het zwaard, en ontzeide hem het 

verzoek om, voor zijnen dood , tot het Christendom 

over te gaan. 

Wijl de uitroeijing der specerijboomen, op enkele 

(*) De voornaamste bijzonderheden van Toeloe Kabesie, in 

den strijd tegen liet Nederlandsch gezag - waarheid en verdichting 

onder een gemengd - kan men, op onderhoudende wijze verhaald 

vinden in W. L. RITIEK , Nieuwe Indische verJialen, D. I, bl, 

81-267, en D. II, bl. 1-210. De bovenvermelde opoft'ering leest 

men D. Il, bl. 174.


plaatsen, sedert een twintigtal jaren en meer, als 

straf voor opstand , was in het werk gesteld, kwam 

men er te eerder toe, om de uitroeijing als een 

algemeene maatregel in te voeren. Was de prijs bij 

de verpligte levering bereids uitlokkend genoeg, om 

de teelt van nagelen muskaatboom uit te breiden, 

hoeveel te meer was daartoe de smokkelhandel 

dienstig. Men ontving van jaar tot jaar grootere 

hoeveelheid specerijen, waar leveringscontracten daartoe 

aanleiding gaven. Bij bewindhebbers ontstond 

dien ten gevolge de vreeze, dat de hoogte der prijzen 

niet op den duur in de Europesche markt, 

konde worden gehandhaafd. Die vrees werd sterker 

, toen men bovendien in Europa en in Azia 

ontwaarde , dat er, buiten de compagnie om, specerijen 

in den handel kwamen. Aan dit dubbelde 

kwaad moest paal en perk gesteld worden. — Tot 

de uitroeijing der specerijboomen werd besloten. Op 

Amboina en de kleine Uliaser-eilanden zou men den 

nagelboom behouden, op de eigenlijke Banda-groep 

de muskaatboom. Aireede in 1646 begon men op 

Howamohel met het uitroeijcn en het aanleggen van 

forten, doch vooral sedert 1648 geschiedde zulks 

overal, waar men daartoe de magt had, van het 

eiland Boeton af, door al de Molukken heen, tot 

aan de Aroe-eilanden, de Timorlaut-groep en in het 

zuiden tot aan Groot-ïimor en onderhoorigheden. — 

Ten bewijze, hoe op de kleine oostelijk gelegene 

eilanden, het aanbouwen van muskaatboomen was 

behartigd, verneme men dat in het gemelde jaar op 

Keffing 4000 , en op Dammer 3000 boomen vielen. 

In één enkel jaar werden, in de bogt van Haya op


Geram, meer dan elfduizend nooteboomen nedergehouwen. 

— Waar men met geschenken zijn doel 

bereiken mögt, werd dit middel geenszins verwaarloosd 

; zoo niet, welnu dan ging men tot geweld 

over. — Die geweldenarij eenmaal te plegen, was 

natuurlijk niet voldoende. Van tijd tot tijd moesten 

die uitroeijingen herhaald worden, of het onderzoek 

althans plaats hebben, om zich te overtuigen, dat 

er geen nooteboomen gegroeid waren. Die noodzakelijkheid 

bragt mede dat, zelfs op de onbeduidendste 

eilanden, een steenen fort of blokhuis moest worden 

aangelegd, en eene kleine bezetting gelaten. Soms 

vond men het gemakkelijker, om zoo als van de 

kleine eilanden omstreeks Boero , de bevolking, dooide 

voortdurende oorlogen zoo belangrijk verminderd, 

vandaar naar elders, als aan de bogt van Howamohel, 

te doen verhuizen , ten einde het toezigt gemakkelijker 

te maken. — Erkend moet het evenwel worden, 

dat waar een fortje gebouwd werd, en dat 

gebeurde op de meeste kleine eilanden beoosten en 

bezuiden de Banda-groep, men tevens het Christendom 

trachtte in te voeren en de jeugd, door schoolonderwijs 

tot het Christendom op te leiden. Of en 

hoe dit slaagde, wanneer de inlanders door geweld 

van hunne specerijboomen werden beroofd, is gemakkelijk 

na te gaan. Toch liet deze weldadige zorg 

voor beschaving en Christendom, hoe zeldzaam die 

eilanden door predikanten bezocht werden, sporen 

na, die tot op heden, nog niet overal zijn uitgewischt. 

De briefwisseling tusschen bewindhebberen en de 

Hooge Regering te Batavia, deed reeds spoedig

VIJFTIENDE HOOFDSTUK. ;si 

onder het nieuwe generalaat een staat van spanning 

geboren worden, verdrietig vooral voor den landvoogd. 

Nog was naauwelijks Van Der Lijn een paar jaren 

aan het opperbewind, of hem werd nagegeven dat 

hij te zwak en te toegevend was , omtrent den particulieren 

of smokkelhandel, gedreven door hooge 

ambtenaren, hetzij te Batavia, hetzij op de buitenposten. 

De Algemeene Landvoogd daarover geraakt, 

vroeg om zijn ontslag. De kamer van zeventienen 

kwam in weerwil daarvan, in den brief van den 

29 van Lentemaand 1649 , op nieuw tegen den particulieren 

handel met nadruk op,.eii scheen zelfs in 

bedekte uitdrukkingen Van Der Lijn in persoon te 

beschuldigen, als gebruikte hij daartoe subalterne 

ambtenaren , hetgeen, naar luid van dat schrijven , 

daarheen leiden moest, dat ijverige en getrouwe personen 

in de dienst werden achteruit gezet, en »met 

» der tijd gcene andere dan eigenbaat zoekende 

» dienaren in Indie zouden gevonden worden." — 

Evenwel, als wenschten bewindhebberen den pijnlijken 

indruk van een zoo scherp verwijt, te verzachten, 

werd hem tegelijker tijd de bezolding van Gouverneur- 

Generaal toegelegd van het oogenblik af, dat, ten 

gevolge van het overlijden van Van Diemen, die 

hooge betrekking, door hem was waargenomen. Zulks 

geschiedde onder bijvoeging » niet twijfelende of deze 

» verbetering zou hem aangenaam wezen, en hij be- 

» sluiten het Gouvernement-Generaal tot nadere order, 

» te blijven bekleeden." — Had Van Der Lijn bereids 

in 1648 te kennen gegeven, dat hij zijn ontslag 

verlangde, en er bijgevoegd dat hij, in allen gevalle 

niet langer in Indie meende te blijven, dan tot het


einde van het jaar 1650, om alsdan met de retourschepen 

te huis te komen, de brief van de kamer 

van 17 n van het voorjaar 1649 was geenszins geschikt 

, om hem van besluit te doen veranderen. 

Dit besluit bragt bewindhebberen in moeijelijkheden, 

onder anderen, wijl men hem niet door den Directeur- 

Generaal Caron wilde doen opvolgen, en dezen evenmin 

na het vertrek van Van Der Lijn te Batavia 

laten. Wrevelig over de hardnekkige weigering van 

den Generaal, en vreezende dat in gevalle Caron 

niet tot zijn opvolger werd benoemd, hij, nu de zaken 

in dien toestand waren, welligt zijne hooge betrekking 

niet zoude nederleggen, werd hem aangeschreven, 

in Wintermaand 1650 te retourneren , na alvorens 

in zijne plaats het generalaat te hebben opgedragen 

aan den Raad van Indie Carel Reiniersz, 

terwijl Raden van Indie werden gelast, Van Der Lijn 

»met de schepen in 1650 afgaande, of met de 

» eerstvertrekkende in 1651, naar 't Vaderland te doen 

» vertrekken." Bij diezelfde brieven was gevoegd 

de last om den Directeur-Generaal François Caron, 

in » ambt en qualiteit te suspenderen," en tegelijk 

met Van Der Lijn te doen vertrekken. — Er valt 

derhalve niet aan te twijfelen of onder degenen op 

wie bewindhebberen doelden, als een der personen 

die zich, tegen eed en pligt, en ten nadeele van 

de compagnie, schuldig maakten aan particulieren 

handel, behoorde Caron, meer nog dan Van Der Lijn. 

Nadat de Algemeene Landvoogd op den 11 van 

Wintermaand 1650 zijne waardigheid had nedergelegd, 

vertrok hij met zijnen vriend Caron in de 

volgende maand naar Europa, — waar beider ontvangst


niet zeer vleijcnd was. — Het duurde geruimen tijd 

voordat bewindhebberen goedvonden den Gouverneur- 

Generaal de verschuldigde maandgelden te doen uitbetalen. 

Dit geschiedde eerst op den 25 van Herfstmaand 

1652, onder bijvoeging dat »de gewoonlijke 

vereeringe, om redenen daartoe dienende, hem niet 

zou worden geschonken." — Op denzelfden dag eerst 

werd aan Caron het gevraagde ontslag verleend , en 

zijne bezoldiug »tot zijn arrivernent hier te lande" 

voldaan. — Het was zeer te bejammeren dat een 

man als Caron, die de maatschappij zoo vele jaren 

met groote bekwaamheid had gediend, en steeds veel 

werkzaamheid had aan den dag gelegd, met suspensie 

naar Europa werd opgeroepen. Immers, om slechts 

iets te noemen , zoo had zijne kennis van het karakter 

der Japanners, tijdens hij in 1640 opperhoofd te Firato 

was, groote onheilen verhoed (*). 

De moeijelijklicden waarin de weigering van Van 

Der Lijn bewindhebberen had gebragt, betroffen niet 

alleen den persoon van Caron. Door hem te suspenderen 

en terug te roepen, was men nog weinig gevorderd. 

Die daarna bij opvolging als oudste Raad van 

Indië moest optreden was Maetsuycker, en ofschoon er 

(*) Met de sprookjes dat hij als koksmaat in Japan zou zijn 

gekomen, enz. of met de beschuldigingen van E. Kacmpfer, laat 

ik mij alhier niet in. Ik verwijs deswege naar mijn werk: Japan 

enz. in verkeer met europesche natiën, bl. 201 enz. Men vindt bijzonderheden 

over hom, na het verlaten van do dienst der O. I. 

Maatschappij, in De Navorscher, D. III, bl. 141—144. Waarschijnlijk 

was het door de vleijcrijen en beloften van Colbert, dat 

hij zich liet overhalen om een' vreemden staat to dionen. Om als 

zoodanig zijne voormalige meesters veel kwaad te doen , daartoo 

leefde hij niet lang genoeg.


niets van gezegd wordt in de resolutien van de kamer 

van zeventienen , is het wel mogelijk, zoo als elders 

wordt beweerd, dat men vreesde dat Maetsuycker de 

roomsch-katholieke gevoelens alsnog heimelijk was 

toegedaan. Uit de overwegingen op den 16 van 

Sprokkelmaand 1650 was het geenszins twijfelachtig 

of men vreesde het Generalaat te laten vervallen »in 

handen van dengenen, waarmede de Compagnie niet 

zoude wezen gediend." Men dacht er derhalve over 

om een' Gouverneur-Generaal uit te zenden. Geen 

der personen, welke daartoe in aanmerking kwamen, 

mögt het gelukken de meerderheid der vergadering 

op zich te vereenigen. Beslist nogtans moest er worden 

en men kwam er toe om den Raad van Indie, 

die op Maetsuycker volgde, tot Gouverneur-Generaal 

te benoemen en Joan Maetsuycker tot Directeur-Generaal 

en oudsten Raad van Indie aan te stellen. 

Zoo werd Karel Reiniersz. of Karel Reinierszoon 

geheel onverwacht Algemeen Landvoogd van Nederlandsch 

Indie. Vroeger had hij op de kust van Koromandel 

en elders om de West van Indie getoond 

bekwaamheden te bezitten, en toen hij in 1644 op 

nieuw uitging werd hij tot Raad van Indie bevorderd 

, dewijl men gunstige verwachtingen van hem 

koesterde. Sedert was hij, ten gevolge van ziekelijkheid 

, een man geworden zonder veerkracht, en 

weinig geschikt voor eene betrekking, waarop hij 

gewis niet gerekend had. Als Directeur-Generaal 

stond nevens hem een man in de kracht des levens, 

vol werkzaamheid, en van groote bekwaamheid zoowel 

als menschenkennis. Deze evenzeer Amsterdammer 

van geboorte als Reiniersz., in de roomsch-


katholieke leer opgevoed, was vijftien jaren geleden 

als Pensionaris van het hof van Justitie te Batavia 

uitgekomen ; al verbloemde hij het, hij gevoelde niet 

te min, dat en waarom hij was voorbijgegaan. Hij 

trachtte eensdeels do ongunstige meening welke in 

Patria te zijnen opzigte bestond, weg te nemen, en 

door onderscheidene voorstellen aan de kamer van 

zeventienen ingezonden, van veelzijdige ervaring, 

bewijzen te leveren. 

Op Amboina werd Demmer door Arnold de Vlaming 

van Oudshoorn opgevolgd, die weldra tot algemeen 

bevelhebber over al de Molukken werd benoemd. 

In gestrengheid naderde hij meermalen de 

hardheid van zijnen voorganger, zonder zich aan dezelfde 

wreedheden schuldig te maken ; hij handelde 

met veerkracht ; was, wanneer hij vrij handelen kon, 

regtvaardig jegens allen, onvermoeid, ook waar het 

ligchaam te kort schoot, en heldhaftig tot vermetelheid 

toe. — De dubbelzinnige Hamza was in 1648 

als Sultan van Ternate door Mandersja opgevolgd, 

die , der Compagnie genegen, zich de verbittering 

der grooten had op den hals geladen. De Vlaming, 

met nieuwe strijdkrachten van Batavia gekomen, wist, 

door zijne verschijning op Boeton, de weerbarstigen 

te bedwingen. Na een' langdurigen, en voor een 

man van doorzettende inborst vervelenden togt, 

slaagde hij op Matsjan minder gemakkelijk. In zijn 

voornemen, om op de Ternataansche eilanden overal, 

den weerstand te onderdrukken, werd hij verhinderd, 

door de tijding dat een nieuwe opstand op Howamohel 

was uitgebarsten. Daar intusschen de meeste 

Ternataansche grooten, op den vlootvoogd Saïdi na, 

3*


bij Mandersja waren in onderwerping gekomen, wooohem 

Amboina zwaarder, waar nog zoo vele brandstoffen 

verspreid lagen, en verbittering tegen het 

Nederlandsen gezag, zoo velen bezielde. Hij spoedde 

zich daarheen. 

Dit was de opstand gezegd van Madjira, die, 

door zijne volharding aan De Vlaming geruimen tijd 

zoo veel te doen gaf, inzonderheid nadat Saïdi zich 

met Madjira had vereenigd. De opperbevelhebber verscheen 

te Kambello. Gestreng en met snelheid handelde 

hij. De Kimelaha en Saïdi verdedigden zich 

in de sterkte te Lokki. Ofschoon door ziekte lijdende , 

gunde De Vlaming zich geen rust, en verdreef ze 

van daar. Wel wreekte hij den moord aan Nederlanders 

gepleegd, doch hij had te doen met mannen 

even weinig geneigd hunne hardnekkige verdediging 

op te geven , als hij de hardnekkige vervolging. Daardoor 

werden Manipa en Amblauw ontvolkt. Howamohel 

werd verwoest, de specerij- zelfs de sagoboomen 

werden omgekapt of geschild. Bonoa, door 

De Vlaming aangetast, toonde hij, ofschoon, ten gevolge 

van de duisternis, slechts weinige manschappen 

hem bijgebleven waren, dat wanneer het eenen aanval 

gold het kleine getal volgelingen hem niet deed 

aarzelen. Ook dit eiland viel hem, in de eerste 

dagen van 1653 , in handen. —- Toen hij in de Soela 

(of Xula) eilandjes verdwaald geraakte, bleek het 

hoe hij, met der daad een groot man was. Alhoewel 

slechts zeventig koppen bij zich hebbende, en hij van 

leeftocht verstoken, van vijanden omringd was, verloor 

hij den moed geenszins. Het groote doel: afbreuk 

doen aan de vijanden der Nederlanders, vergat hij ook


toen geen oogenblik. Godvruchtig en steeds zijn pligt 

met naauwgezetheid nalevende, kwam hij, na zes 

weken zwervens, terwijl velen hem verloren waanden, 

op Ternate aanlanden. Onophoudelijk had hij met 

o-ebrek, met stormen, met stroomen, manmoedig 

gekampt. 

Telkens ging de bevelhebber nieuwe troepen van 

Batavia halen. Madjira had bij den sultan van Makassar 

gereede ondersteuning gevonden ; ook door 

Hitóesche vlugtelingen gesterkt, bevond hij zich eerlang 

weder op Howamohel aan het hoofd van een 

vijftigtal vaartuigen. Te Assahoedi kwam Saïdi zich 

weder bij hem voegen. Door Verheiden de mond 

der rivier bezet zijnde, was de scheepsmagt, door 

Madjira van Makassar aangebragt, onschadelijk. De 

opstandelingen nestelden zich ook op Laiila, en nu 

werd de getrouwe bevolking, welke op Howamohel 

was overgebleven, naar Hitoe overgebragt. Zijne 

rustelooze bedrijvigheid gunde aan De Vlaming geen 

uitstel. Een storm tegen Laäla, minder bezwaarlijk 

zijnde dan tegen Assahoedi, werd die plaats dooiden 

onwederstaanbaren bevelhebber ingenomen ; 700 

vijanden lieten er het leven. Doch Assahoedi, thans 

het middelpunt van den opstand, bleef nog te veroveren. 

Die sterkte, op eenen berg gelegen , was 

hoogst moeijelijk te naderen. Even als bij eene andere 

gelegenheid Verheiden , zoo was het thans de 

vaandrig Kasper Buitendijk die de vermeestering mogelijk 

maakte. Aan het hoofd van een tal waaghalzen 

, bereikte hij met hot aanbreken van den dag op 

den 29 van Hooimaand den top van den berg, alwaar 

de sterkte beneden hem lag. De belegerden hierdoor


onthutst, zochten lijfsberging, en Assahoedi viel D^ 

Vlaming in handen. Saïdi ontsnapte op dat oogenblik 

doch viel weinige dagen daarna, door verraad 

geholpen, den overwinnaar in handen; hij werd met 

barbaarschheid afgemaakt, na ook door den bevelhebber 

smadelijk te zijn beschimpt (*). Madjira en 

Kalamatta, van hunne aanhangers verlaten, zochten 

te vergeefs op de kleinere eilanden eene schuilplaats ; 

zij vonden die eerst bij den sultan van Makassar, 

die, een vriend van Portugezen en Engelschen, den 

Nederlanders vijandig was. 

De gevolgen van dien opstand, waren allezins 

noodlottig voor Amboina, Howamohel en de eilanden , 

omtrent dat schiereiland gelegen! Die eilanden waren 

geheel of gedeeltelijk verwoest geworden; de bevolking 

was voor de scherpte des zwaards gevallen, 

of ze was, op de stem van den overwinnaar, naar 

naburige eilanden verplaatst. Jaren achtereen zag 

men op Amboina en omliggende eilanden — de Uliaser-eilanden 

uitgezonderd — stroomen bloeds geplengd 

, of uit verraad , of als strafoefening voor gepleegde 

of gevreesde trouweloosheid, of wel om aan 

opgekropte verbittering lucht te geven, of om aan 

ziedende wrake voldoening te verschaffen. 

(*; N. , G. VAN KAMPEN, D. II, bl. 38, 40 enz., noemt De 

Vlaming bloeddorstig en eon barbaar. Mijns inziens verdient 

Dommer veel eerder die beschuldiging. — Saïdi wordt door Van 

Kampen „edele malcijor" genoemd. Dapperheid en hardnekkige 

volharding bezat hij ongetwijfeld. — Grooter nog dan ran Van 

Kampen is de partijdigheid van M. DASSEN, H.J.Zoon, l)e Nederlanders 

in da Molukken, die overigens de moeite genomen heeft, 

do gebeurtenissen omtrent het monopolicstolsol in de Molukken 

uitvoerig te behandelen. Hatelijk zelfs zijn soms de aantijgingen, 

zoo als b. v. op bl. 0 7.


Evenmin als het De Vlaming gelukt was de vrijwillio-e 

uitroeijing der speccrijboomen den Kimelaha 

van Howamohel smakelijk te maken, evenmin slaagde 

hij er in bij de Hitoesche opperhoofden. De Orankajas 

en Kegenten wilden het oor niet leenen aan 

de voorstellen tot beperking van den specerijteelt. 

Zij beriepen zich op het verdrag, en verlangden dat 

uit krachte daarvan al de specerijen, welke gewonnen 

werden , tot de vastgestelde prijzen , door de maatschappij 

mogten worden aangenomen of wel dat de 

inlanders van het verdrag werden ontslagen , en het 

hun vrijgelaten bleef, hunne voortbrengselen te verkoopen 

aan wie zij wilden. Gewis, hunne vordering 

was niet onbillijk, maar ze druischte regtstreeks aan 

tegen het monopoliestelsel, dat men bezig was allerwege 

in te voeren. Makassar was de groote markt 

voor den smokkelhandel; en die handel moest vernietigd 

worden. De O. I. maatschappij was in dezen 

de magtigste, en luisterde in geenen deele naar de 

stemme der regtvaardigheid. De belangen van duizende 

inlanders werden aan kwalijk begrepen eigenbelang, 

aaneen denkbeeld, algemeen heerschende in 

de 17 e eeuw, ten offer gebragt. 

Sultan Mandersja uitgenoodigd naar Amboina te 

komen, liet zich te eerder overhalen naar Batavia 

een' togt te doen , als de Spanjaarden en zijne op- 

roerige grooten het hem in zijn eigenlijk gebied vrij 

benaauwd maakten. Hij was niet langer de Maha- 

radja (de vorst der vorsten) die uitgestrekte magt 

bezat, die, even als zijne voorouders, eene eeuw 

vroeger, met regt konde zeggen gebied te voeren 

over twee en zeventig eilanden. Steeds waren de


vorsten van Ternate door Spanje bestookt geworden, 

zoodat bereids tijdens het bestuur van Van Speult, 

de zuidkust van Cerain onder Nederlandsch gezag 

was geraakt. Wijl Nederland de heerschappij van 

Spanje in de Molukken, waar zulks immer mogelijk 

was, zocht te kortwieken , moest de magt van de 

Compagnie, ten koste van den Maharadja worden vergroot 

en uitgebreid, al liet men dan ook, in naam 

althans, aan den vorst de opperheerschappij behouden. 

Thans zou liet anders worden. Van des vorsten 

tegenwoordigheid te Batavia bediende men zich 

om het groote ontwerp der uitroeijing, tot algemeene 

uitvoering te brengen. 

Met sultan Mandersja werd op den 31 van Louwmaand 

1652 eene overeenkomst gesloten , waarbij hij 

van alle gezag overliet schiereiland Howamohel afzag; 

en tevens toestemde dat alle nagelboomen in zijne 

staten zouden worden uitgeroeid, met belofte daaraan 

voortaan de hand te houden en onderzoek toe te 

laten. Daarentegen zou den vorst en zijne opvolo-ers 

eene jaarlijksche schadeloosstelling worden uitbetaald 

van Kx. 12000; voor zijne grooten van ßx 2000. 

Dit geschiedde dewijl de Aziatische vorsten, inzonderheid 

die van Arabische afkomst, zich beschouwen 

als meesters van den grond en de handel in de hoofdvoortbrengselen 

veelal door den sjabandaar voor hunne 

rekening wordt gedreven. Wil men, zoo zoude men 

de schadeloosstelling ook kunnen beschouwen als 

tredende in de plaats van tienden en dergelijke in. 

komsten van de specerijen tot daartoe genoten. .— De 

Orangkajas van Makjan en van nog een paar kleine 

eilanden, werden later in de Voordeden van denzelf-


den maatregel begrepen. — Een verdrag tot gelijke 

uitroeijing der specerijboomen werd eveneens met den 

sultan van Tidore gesloten, nadat het eiland als geene 

handelsvoordeelen meer opleverende, in Hooimaand 

1657 , door de Spanjaarden was ontruimd (Ternate 

was reeds vroeger door hen verlaten). — Zoo werden 

binnen weinige jaren, op grond van verdragen, 

de eigenlijke Moluksche eilanden van het muskaat- en 

nagelgewas beroofd, en Nederland werd van toen af 

belast met jaargelden, welke nog tegenwoordig, twee 

eeuwen daarna, geregeld worden betaald. 

Van nu voortaan zouden, voor zoo verre de magt 

der maatschappij reikte, de Ternataansche eilanden, 

zich in geene specerijteelt meer mogen verheugen ; 

op Amboina en de Uliaser-eilanden zou slechts de 

giroffelnagel worden behouden, en op de kleine Bandasche 

eilanden de muskaatboom. Welk eene zee 

van rampen bragt men, door een zoo noodlottig 

stelsel niet enkel over de drie gezegde groepen, maar 

ook over Ceram , de naburige westelijke en die oostelijke 

eilanden , welke de eilandzee vormen tot aan 

Nieuw-G uinea, Nieuw-Holland en Groot Timor! 

Of bij strafoefening of bij overeenkomst: overal waar 

op die groote uitgestrektheid, specerijboomen werden 

gevonden, moesten ze verdwijnen; zij werden omgekapt 

of geschild om langzaam weg te sterven. Maar 

hoe veel menschen verdwenen te gelijkertijd, van die 

eilanden, vooral van Howamohel, ook Klein-Ceram 

genoemd , welk schiereiland naar men zegt, bij den 

aanvang der 17c eeuw, eene groote bevolking telde. 

Men wachte zich wél i bij de beoordeeling van de 

uitroeijing der specerijboomen in de molukken, die


maatregel te beschouwen uit het oogpunt waaronder die 

ons voorkomt in het midden der 19° eeuw. Dat monopoliestelsel 

met zijne gevolgen, deed zich onder een 

geheel ander licht voor aan onze vaderen. Door hen 

was dat stelsel als doeltreffend beschouwd , en hun 

leeftijd was nog niet verre verwijderd van het oogenblik 

waarop de Paus gemeend had over alle landen 

en volkeren van den aardbol, buiten Europa, te mogen 

beschikken, ten voordeele van twee Souvereinen, als 

behoorde hem dat alles in wettig eigendom. Was 

het dan wonder dat onze vaderen oordeelden dat men 

buiten Europa zich alles mögt toeëigenen, wat men 

door het geweld der wapenen aan zich kon onderwerpen 

! Maar onze vaderen waren Christenen, en 

de wreedheden , waartoe hun de toepassing van het 

monopoliestelsel leidde, zijn van dien aard dat ze 

hunne nazaten met diepen weemoed moeten vervullen. 

Die wreedheden kunnen geenszins geregtvaardigd 

, misschien zelfs niet vergoelijkt worden. Voor 

het overige : zoo immer eene onregtvaardigheid hare 

eigene straf heeft medegevoerd, dan is het deze, 

want de teelt der moluksche specerijen, is, van wege 

de groote kosten welke zij heeft na zich gesleept, 

eene kanker geworden , welke aan de welvaart der 

maatschappij voortdurend heeft geknaagd, en het 

bestaan der maatschappij heeft ondermijnd. 

Een paar trekken van heldengrootheid uit die 

worsteling verdienen alhier eene plaats. Op Boeton 

werden de Nederlanders door eene geweldige overmagt 

besprongen , en sloten zich op in het fort Djangan- 

Kata, in 1654 aan den mond der rivier gebouwd. 

Zeven stormen hadden de dappere verdedigers afge-


slao-en, maar de weinige weerbare mannen die er 

overbleven waren geheel uitgeput. Een nieuwe storm 

was te voorzien; zich aan een' barbaarschen vijand over 

te geven wilden zij geenszins. Tal van makassaren 

waao-den den storm — en de Nederlanders lieten zich 

met den vijand in de lucht vliegen. De namen dier dapperen 

kunnen helaas ! der vergetelheid niet onttogen 

worden (*). — De bereids als een onverschrokken man 

bekende Buitendijk bevond zich in het jaar 1655 

met een twintigtal manschappen in een roeijagt, in 

de nabijheid van het eiland Tanakeke niet verre van 

Hoek-Leikan bezuiden Makassar. Daar werd hij 

overvallen door een dertigtal makassersche vaartuigen. 

Aan overgeven dacht de stoutmoedige Buitendijk 

niet ; hij wilde trachten zich door te slaan of heldhaftig 

bezwijken. Vele vijanden vielen onder de 

slagen van het kleine hoopje. Twee vaartuigen werden 

door de Nederlanders in den grond geschoten. 

Door de overmagt overstelpt, bezweken ze ten laatste 

allen met het zwaard in de vuist. Het jagt, dat 

duur gekochte zegeteeken, mogten de Makassaren 

echter niet behouden; het werd hun kort daarna 

ontjaagd. — Ook de bemanning der sloep de Spreeuw 

gedroeg zich even heldhaftig. Door Cerammers overrompeld 

en hun vaartuig vermeesterd wordende, gaven 

de opvarenden zich niet over, maar staken de brand 

(*) L. BOB, Amboinse oorlogen door A. de Vlaming van Ouds- 

hoorn is de eigenlijke zegsman; ook bij hem vind ik zelfs geen 

naam van den aanvoerder. Op bl. 316, zogt hij, na de daad vermeld 

te hebben: „Hoc 'tsy, se hebben (ik schrijf werelds) daardoor 

betoond dat se, bei in leven en sterven, manhaft sijn geweest. 

Wist ik 'er namen, hot Sou mij niet vervelen, deselve bcroemelik 

hier te plaatsen."


in het kruid en lieten zich met de verraders opvliegen. 

— Zoodanige kloekmoedigheid verwierf den Nederlandschen 

naam door den geheelen Archipel een 

ontzag dat nog langen tijd heeft voortgeleefd toen 

Compagnies dienaren van zoo edele gevoelens reeds 

geheel vervreemd waren. 

Na met ijzeren vuist en onbuigzame wilskracht de 

eilanden ten oosten van Celebes te hebben bedwongen 

, en bij den landzaat de rust, die op uitputting 

volgt en aan moedeloosheid is verwant, te hebben 

daargesteld, vertrok De Vlaming naar Timor en 

Solor, ten einde de Portugezen, die op het eerste 

Dilly en op het laatste Larantoekee als voornaamste 

sterkte bezaten, van daar te verjagen , en ze geheel 

uit die streken te verdrijven. Maar hier, even onbekend 

met de landstreek, als met de bevolking, 

bleek het eene vruchtelooze poging, in weinige weken 

te willen ten einde te brengen, waartoe verscheidene 

maanden niet genoegzaam zouden geweest zijn. Zijn 

krijgstogt tegen Amarassie op Timor viel ongelukkig 

uit, en de Portugezen bleven in het bezit van een 

niet onbelangrijk gedeelte van dit uitgestrekte eiland. 

Op Solor vond hij het Nederlandsche fort in slechten 

staat, trachtte, uit dien hoofde, met den Portugeschen 

bevelhebber op het eiland te onderhandelen, doch 

slaao-de niet. Zijn gevoelen om de Nederlandsche 

posten van die eilanden beoosten Java in te trekken 

vond te Batavia geen bijval. — De onvermoeide, 

onverschrokken, heldhaftige De Vlaming, kwam in 

Oogstmaand 1656 te Batavia terug, waar hij door de 

Hooge Begering met onderscheiding werd ontvangen. 

Wij hebben gemeend wel te doen alhier den tijd


een weinig vooruit te loopcn om de tooncelen van 

wreedheid en verraad, van bloedvergieting en heldenaard, 

welke de uitroeijing der specerijboomen jn 

de Molukken zijn voorafgegaan, hebben verzeld of 

zijn opgevolgd , beknoptelijk bijeen te vatten. Ach ! 

of hiermede de onregtvaardigheden jegens de inlandsche 

bevolking, een einde hadden genomen. Op 

Banda had men Nederlandsche planters , perkeniers 

o-eheeten, die van alle benoodigdheden en van arbeiders 

of perkslaven door den Gouverneur voorzien 

werden. Op Amboina, Haroeka, Honimoa en Noessa- 

Laut waren do inlanders tot het onderhoud der 

naceltuinen en het leveren der nagelen tot bepaalde 

prijzen verpligt. Naarmate bewindhebbers in Europa 

of de Hooge Regering te Batavia, overvloed vreesden 

of schaarste te gemoet zagen , naar dien maatstaf 

werd de teelt aangemoedigd of tegengegaan, alles 

naarmate het handelsbelang medebragt. Daaraan 

werd de welvaart van hen die de specerijen voortbragten 

opgeofferd, zoo dat zij, bij wie de specerijteelt 

geheel verboden was, misschien nog als de gelukkigsten 

waren aan te merken. Ten einde de teelt te 

doen verwaarloozen, ging men zelfs zoo verre het 

amfioenschuiven (opium rooken) aan te moedigen, 

zonder van andere fijn uitgedachte kunstenarijen te 

gewagen. Wij schuiven eene gordijn voor zoo onchristelijke 

, — ja onmenschelijke handelwijze ! 

Het liet zich verwachten dat, van de zijde van 

den Sultan van Bantam , met goede trouw zou -worden 

vastgehouden aan het verdrag met den algemeenen 

landvoogd, waaraan hij eigenlijk zijn behoud had 

te danken. Sultan Agong evenwel handelde anders;


hij gedroeg zich van tijd tot tijd vijandig, en kwam 

in 1652 zoo verre, van een groot leger te velde te 

brengen. Te Batavia was men op zijne hoede, zoo 

dat men voor geene overrompeling beducht behoefde 

te zijn. De Nederlandsche naam boezemde den Sultan 

genoegzaam ontzag in, geen aanval te wagen, en 

zicli te vergenoegen met strooptogten , waarvan de 

Bataviasclie Ommelanden last leden. Verder had die 

oneenigheid geene ernstige gevolgen , en , even als 

een opgekomen verschil met den Mataram door J. 

van Zijl in der minne werd vereffend, werd door A. de 

Vlaming van Oudshoorn , in 1659 met den Sultan 

van Bantam, de vrede hersteld en de vroegere bepalingen 

als van kracht gehandhaaft. 

Tot het tijdvak van het bewind van Reiniersz. 

behoort eene nieuwe vestiging, welke, naar het schijnt, 

voornamelijk van bewindhebberen is uitgegaan, doch 

waartoe de gouverneur-generaal door toezending van 

verschillende zaden, gewassen als anderzins, het zijne 

heeft bijgedragen. In het jaar 1650 werd bij de 

kamer van zeventienen, tot het vestigen eener volkplanting 

aan de kaap de Goede Hoop besloten opdat 

men meer zekerheid zou hebben , aldaar de benoodigde 

ververschingen te vinden voor de uiten tehuis 

varende schepelingen. Johan van ïtiebeek (*) werd 

benoemd tot kommandeur om die ververscJdngsplaats 

daar te stellen. Weldra bleek dat bewindhebberen 

geene betere keuze hadden kunnen doen én ten 

aanzien van den persoon, én ten aanzien van de 

(*) Op bl. 22 van mijne Geschiedenis van de kaap de Goede 

Hoop , Ncderlandsche volkplanting blijkt, dat niet Van Biebeek als 

do ontwerper van de kolonie moet worden besebouwd.


plaats. Den 6 van Grasmaand 1652 kwam van Riebeek 

met drie bodems in de Tafelbaai; spoedig ging 

men aan den arbeid om een fort te bouwen, men 

ging aan het zaaijen , pooten en planten, en men 

voorzao- grootendeels in eigene behoeften door ruime 

vischvangst in de baai. Met kracht handhaafde de 

bevelhebber de goede verstandhouding met de Hottentotten. 

Eerlang worstelde de manschap met gebrek j 

doch niet lang duurde het of de aangelegde ververschingsplaats 

voldeed ruimschoots aan de verwachting, 

en de afgetobde zeeman uit Europa of Indië komende 

, vond gelegenheid in een gezond oord, zijne 

ondermijnde krachten te herstellen. 

Behalve de ontevredenheid van dezen of genen^ 

predikant wegens zijne plaatsing naar eene der" buitenposten, 

waar hij liever niet gestaan hadde, ontmoette 

men wel eens twisterijen over punten van 

geloof, wier beslechting den Bataviaschen kerkeraad 

moeijelijk viel. Zoo had men in 1651 het verschil 

over de erfzonde , tusschen de beide Ambonsche 

predikanten Hartong en Appeldoorn. — In dat zelfde 

jaar ziet men den Bataviaschen predikant Lindius zeer 

werkzaam , om van den gouverneur-generaal te verkrijgen 

, het verbod van de uitoefening der Mohammedaansche 

en Heidensche » dwaalbegrippen." Op den 7 

van Lentemaand 1651 werd ten verzoeke van den 

kerkeraad bepaald, dat wijl men onder de inlanders 

niet weinig proselieten telde, ter voorkoming van 

»alle verleidinge ende ergernisse," de Mohammedanen, 

zoo wordt in dat besluit gezegd » geen publieke of 

secrete bijeenkomsten voortaan , onder onze gehoorzaamheid 

alhier meer te houden," zal worden toege-


staan. Aan de Sinezen werd verboden binnen de 

stad hunne eeredienst te honden; hun bleef vergund, 

als tot daartoe , een tempel te hebben omtrent hun 

kerkhof, op den weg van Jakatra. Doch eerlang 

kwamen nieuwe klagten van den kerkeraad in, waaruit 

als niet twijfelachtig is op te maken , dat de 

Sinezen bezig waren binnen de stad een bedehuis te 

stichten. Hierop werd den 27 van Slagtmaand 1651 

door den algemeenen landvoogd in Rade verordend, 

dat de kapitein der Sinezen (*) zou worden aangezegd 

het bedoelde gebouw te doen afbreken of eene 

andere bestemming te geven , met bijvoeging dat de 

Sinezen »van nu voortaan zich zullen wachten eenige 

publieke ofte heimelijke bijeenkomsten aldaar ofte 

waar 't ook zoude mogen wezen, tot exercitie van 

hun Heidensche dienst te houden," op straffe van 

tot de ketting te worden veroordeeld. Door niet te 

gehoorzamen aan de bevelen een halfjaar vroeger 

gegeven , hadden zij zich dezelfde gestrengheid op den 

hals gehaald, welke tegen de Mohammedanen was 

uitgesproken. 

Dewijl te gelijkertijd aan den Bataviaschen kerkeraad 

was te kennen gegeven, vooral te arbeiden om 

de Heidenen met de goddelijke leer van den Christus 

bekend te maken , oordeelde deze , weinige maanden 

later, een uitvoerig voorstel te moeten aanbieden. 

Men wilde namelijk dat den Bataviaschen predikanten 

eenige krankbezoekers en inlandsche schoolmeesters 

(*) Dogene die in eeno plaats met do politic enz. over de Sinezen 

is belast, wordt door liet Ncderlandsch Bestuur daartoo 

benoemd, en heet kapitein of luitenant dor Sinezen naarmate zij 

talrijk zijn.

VIJFTIENDE nOOFDSTUK. 49 

zouden worden toegevoegd, die zich op de Sinesche 

taal zouden toeleggen, opdat men den Sinezen in hunne 

taal het woord Gods verkondigen mögt; terwijl een 

der predikanten met het toezigt op het onderwijs der 

krankbezoekers en onderwijzers zoude worden belast. 

Mögt echter het aanleeren dier taal voor de predikanten 

enz., te moeijelijk blijken te zijn, zoo zouden de scholen 

, door de Sinezen ten behoeve van hunne jeugd 

gehouden, behooren te worden gesloten, en daar en 

tegen andere scholen worden geopend, waar die 

kinderen (waarschijnlijk in het maleisch) zouden worden 

onderwezen en hun de christelijke godsdienst, zoo wel 

als andere nutte kunsten worden ingescherpt. Men beriep 

zich op hetgeen te Tajowan — naar men zeide — 

met den besten uitslag gebeurde. — Wel is het te 

allen tijde bewezen dat het onderwijs der jeugd ten 

voordeele van christendom en beschaving, de beste 

kansen aanbiedt. — Overigens pleiten de voorstellen 

van den kerkenraad, met den Commissaris-politiek 

Demmer aan het hoofd, of wel de verordeningen van 

Reiniersz, in geenendeele voor de verdraagzaamheid 

van het opperbestuur. — Het eenigste wat ten voordeele 

van het verbod aan Mohammedanen en Sinezen 

tot het bouwen hunner tempels binnen de muren der 

stad Batavia kon worden aangevoerd, was dat er nog 

geene andere kerkgebouwen waren opgerigt, dan ten 

dienste der hervormde geloofsbelijdenis. Ter gunste 

der Sinezen, en om hen langs dien weg te winnen, 

raadde de kerkenraad, tot verlaging van eenige tollen, 

doch wilde overigens dat die menschen des noods 

gedwongen zouden worden hunne kinderen naar de 

nieuwe scholen te zenden. 

II. 4


Na zicli verder te hebben beklaagd over de slechte 

viering van den zondag, werd 'n het vertoog aangedrongen 

op het beroepen van eenen vijfden predikant 

te Batavia, uit hoofde Ds. J. Proman tot het prediken 

in de Maleische taal behoorde te worden benoemd, 

zoo als mede Ds. Cornelius voor de Portugesche 

taal. Deze voorstellen werden door de Hooge 

Regering goedgekeurd. Het schijnt dat de strenge uitvoering 

dier verordeningen door de spoedig gevolo-de 

dood van Reiniersz is voorgekomen. Het is anders 

ligt mogelijk dat, wijl ook in Batavia's ommelanden 

geene tempelen mogten worden toegelaten, zulks tot 

oproer zou hebben aanleiding geven. 

Karel Reiniersz overleed aan eene beroerte op den 

18 van Bloeimaand 1653, zoo dat toen de brieven 

van Bewindhebberen kwamen om den Landvoogd af 

te roepon, over wien ze zoo weinig te vreden waren, 

de dood hun reeds was voor geweest.

ZESTIENDE HOOFDSTUK. 

Maetsuycker Gouverneur-Generaal. Oorlog tegen de Portugezen op 

Ceylon. Huift Veldheer. Kolumbo belegerd. Hul/t sneuveïï. V. D. 

Meijden volgt hem op. Kolumbo ingenomen 12 van Bloeimaand 

1656. De Oostindisehe Compagnie in het bezit van den kaneelhandel 

en de parehisscherij. Tutikorijn door V. D. Laan vermeesterd. 

Van Goens op Ceylon. Mandar en Jaffnapatnam veroverd, 

ook Negapatnam op den overwal. Van Goens mei eene vloot naar 

de kast naar Malabaar. Koylang, Kranganoor in handen van Van 

Goens, die voor Koetsjin het hoofd stoot doch zich op Vaipiju 

nestelt. In Slagtmaand 1662 het beleg hervat. Van Goens 

intrede in Koetsjin den 6 van Louwmand 1663. Vrede met 

Portugal 6 van Oogstmaand 1661, afgekondigd in Slagtmaand 

1062. -Overal is het streven der Oostindisehe Compagnie alleenhandel 

, dus ook op Ceylon, de kust van Koromandel en die van 

Malabaar. Handel in Bengale, ie Saratte, in Perzïè. Palembang 

getuchtigd 1659. Coxinga bedreigt Formosa. Frederik Coyet Gouverneur. 

V. D. Laan daar heen met eene vlooi. Coxinga landt, 

is wreed en bloetlgierig, pleegt roof en moord. Clenk. Cau met 

tien zeilen tot ontzet gezonden. Hambroek's heldhaftige opoffering. 

Iïet kasteel Zelandia bij verdrag overgegeven den 2 van Sprokkeimaand 

1662. Coyet ie Batavia ondankbaar behandeld. Gezantschappen 

naar Siua. Beoefening der Formosaansche taal. 

Zoo door zijne vroegere werkzaamheid en bekwaamheid 

als door do voorstellen aan beeren meesters 

gezonden, tijdens hij Directeur-Generaal was, had 

Joan Maetsuycker groote verwachtingen van zich ingeboezemd. 

Van zijn bewind als Gouverneur-Generaal 

zoude, zoo meende men, veel goeds zijn te wachten, 

en zoo immer een Algemeen Landvoogd door gcestes- 

4*

52 ZESTIENDE HOOFDSTUK. 

gaven in staat was veel belangrijks te ontwerpen en 

door te voeren , en ingevalle door langdurigheid van 

bewind , iemand in staat mogte worden gesteld groote 

zaken ten uitvoer te leggen, dan voorzeker was het 

Maetsuycker: noch voor, noch na hem heeft de maatschappij 

als algemeen bestuurder zijns gelijken gezien 

, want zijn bewind duurde ongeveer het vierde 

gedeelte eener eeuw ! 

De dubbelzinnige handelwijze der Portugezen had 

den oorlog op Ceylon van nieuws aan doen ontbranden 

, en het scheen dat Radja Singa het verbond met 

de Hollanders, tot verdrijving der Portugezen gesloten, 

thans te goeder trouw wilde naleven. Evenwel 

waren de krijgsbedrijven in 1654, evenmin als in 1653 

van eenige beteekenis, tot dat de komst van den 

Directeur-Generaal Huift de zaken een' anderen keer 

deed nemen. Deze, niet lang te voren voor die 

gewigtige bediening door Bewindhebbers uitgezonden, 

moest, zoo als verhaald wordt, de gangen van den 

Algemeenen Landvoogd nagaan. Het edele karakter 

van dien dapperen man maakt het nogtans hoogst 

onwaarschijnlijk dat hij zich tot de verachtelijke rol 

van bespieder zoude hebben willen verlagen. Minder 

onwaarschijnlijk is het dat Maetsuycker, weinig gediend 

met neven zich te zien een man te opregt om de 

heimelijke en openlijke bevoordeelingen, waaraan de 

meeste hooge ambtenaren zich schuldig maakten, te 

gedogen, veel min goed te keuren , met zijne gewone 

sluwheid van de eerste gelegenheid, welke zich aanbood, 

gebruik hebbe gemaakt, om het daarheen te 

leiden dat Huift zich zelf aanbood om tegen de Portugezen 

het opperbevel op zich te nemen.

ZESTIENDE HOOFDSTUK. 53 

Onder een zoo uitstekend veldheer zouden de 

krijgsbedrijven der Nederlanders ongetwijfeld schitterend 

wezen, ofschoon de Portugezen thans door een 

bekwaam hoofd aangevoerd, pas gewigtige voordeden 

op den keizer hadden behaald. — Ter zee een belangrijk 

verlies geleden zijnde door de Portugezen, 

werd Kalitoera, waarvan het beleg kortelings, bij 

schaarste aan manschappen, door de Hollanders was 

verlaten, thans met kracht hervat. Na eene dappere 

verdediging, werd de plaats veroverd en daarin veel 

krijgsbehoeften gevonden. Nu was voor Huift de 

weg naar Kolumbo open. Deze stad aan de golf 

van Manaar gelegen , in een kaneelrijk landschap, 

was sedert lang de hoofdplaats der Portugezen op 

Ceylon, en door hen in een' geduchten staat van 

tegenweer gebragt. Reeds hadden de Portugezen in 

den thans gevoerden oorlog, heel wat manschappen 

verloren, toen Huift het beleg voor die vesting sloeg. 

De keizer vereenigde eene aanzienlijke magt met de 

Nederlandsche ; de verbondenen beproefden een' storm 

te gelijk aan de landen de zeezijde ; deze viel ongelukkig 

uit. Nu werd de stad op het naauwste ingesloten 

, om- haar door den honger te dwingen. Niet 

lange of Kolumbo was een afzigtige schouwplaats 

van ellende, hongersnood en pest. En zij, die, om 

aan zoo treurigen toestand te ontkomen, de stad 

zochten te ontwijken, en zij die, ten einde de overblijvenden 

wat langer het rampzalige leven mogten 

rekken, uit de stad gedreven werden : de eenen en 

de anderen werden door de belegeraars terug gedreven, 

binnen eene stad, waar de hongerdood allen 

aangrijnsdc, waar die ramp dagelijks meer verschrik-


keiijk werd. De ellende was in waarheid vreeselijk, 

ze was zoo hooggaande dat moeders hare kinderen 

verslonden ! — Wel zocht de Bevelvoerder binnen 

de benarde veste, Radja Singa van de Hollanders 

af te trekken, ten einde het beleg te zien opbreken, 

doch dit gelukte hem niet; eensgezindheid heerschte 

tusschen de Nederlanders en de Singalezen , en 

Huift stond bij den keizer in aanzien. Voortdurend 

werden door de belegeraars nieuwe werken rondom 

Kolumba aangelegd. Bij de bezigtiging dier werken 

waagde de Veldheer zich te nabij de stad ; een kogel 

uit de veste trof hem op den 10 van Grasmaand 1656. 

Huift werd, om zijne voortreffelijke hoedanigheden 

, bij velen betreurd, ook ill het vaderland, waar 

zijne verdiensten op hoogen prijs gesteld werden. 

Het bevel over het beleg werd door den Gouverneur 

van Ceylon A. van der Meijden aanvaard ; onder 

hem muntte Van der Laan , die zich wel' eens aan 

wreedheid had schuldig gemaakt, door dapperheid uit. 

Een nieuwe storm werd gewaagd, doch wederom 

heldhaftig afgeslagen. Vijf dagen later, den 12 van 

Bloeimaand 1656, gaf de dappere bezetting het op, 

en trok met krijgseer uit. —i Had anderhalve eeuw 

vroeger, de vermecstering van Kolumbo den Portugezen 

veel bloeds gekost; zij hadden die plaats door 

bolwerken, schansen en diepe grachten zoo sterk en 

voor een' vijand ontoegankelijk gemaakt, dat ze haar 

voor onneembaar hielden. Met heldenmoed was ze 

maanden lang verdedigd, en groot was het lijden 

geweest der binnen hare wallen opgesloten bezetting 

en bevolking. Veel volharding had hare bemagtiging 

den Nederlanders gekost ; groot en algemeen was de


indruk onder de inlandsche vorsten op het Malabaarsche 

schiereiland teweeg gebragt. De Portugezen verloren 

Kolumbo met eere, na eene uitstekende verdediging 

; niet zóó ging het de Nederlanders, die ook 

anderhalve eeuw in het bezit bleven. 

Thans eerst konde men zich beroemen meester te 

zijn van den kaneelhandel, daar Ceylon het eenige 

eiland is waar de echte kaneelboom wordt gevonden. 

In 1658 geraakte de O. I. compagnie in het bezit 

der parelvisscherij ten zuiden van Manaar, in de bogt 

van Kondatje of Kondaatsje; ze werd ook meester van 

den handel in oliefanten, die voornamelijk omstreeks 

Jaffnapatnam gevangen, en aan Malabaarsche kooplieden 

verkocht werden, om over het geheele vasteland 

van Hindostan slechts door vorsten te worden gebruikt 

of bij plechtige ommegangen. —- Onderscheidene 

soorten van edelgesteenten levert Ceylon, dat 

over het geheel vrij schaars bevolkt is, en met veelvuldige 

moerassen zoowel als met digte wouden is 

overdekt. 

Thans kwam om het opperbevel op zich te nemen 

de man die, bereids meer dan het vierde eener eeuw, 

in dienst der maatschappij, door veelvuldige groote 

bekwaamheden getoond had zoowel op het kantoor 

als op het slagveld op zijne plaats te zijn. Aan het 

hof van den Soesoehoenan op Java en even zeer aan 

het Perzische hof had hij getoond verdienstelijk diplomaat 

te wezen, en in 1654 had hij als bevelhebber 

te Guzuratte den Portugezen ter zee een groote neerlaag 

doen lijden. Van eene korte reis naar het vaderland 

terug, kwam Rijklof van Goens, met eene vloot 

in 1657 op Ceylon. Tutikorijn, op do kust van

5(î ZESTIENDE HOOFDSTUK. 

Koromandel, de wapenplaats en voorraadschuur der 

Portugezen, met betrekking tot Ceylon, was intusschen 

door Van der Laan vermeesterd, wiens heldhaftigheid 

hem de schrik der Portugezen deed noemen. — Het 

eilandje Manaar, door de parelvisscherij beroemd, was 

door de Portugezen met eene groote landmagt bezet, 

door twaalf fregatten versterkt. De bekwaamheid van 

Van Goens, de onverschrokkenheid van Van der Laan, 

en de onstuimige dapperheid van het Nederlandsche 

krijgs- en scheepsvolk, onder zulke aanvoerders : oorzaken 

genoeg om de zege niet twijfelachtig te maken. 

Met eene geringe magt werden de Portugezen uit 

hunne voordeelige stellingen gedreven, de bevelhebber 

de Menezes sneuvelde en Manaar was vermeesterd. 

Van Goens toonde ook hier zijne godsvrucht, want hij 

erkende dat »indien de wonderbare Almagtige hand 

»Gods niet mede gewerkt had, hij, met zijne geringe 

» krijgsmagt (hebbende naauwelijks een tegen honderd) 

»zeer weinig, ja niets zoude uitgerigt hebben." 

Hierop werd Jaffnapatnam, aan de Noord westpunt van 

Ceylon gelegen, aangetast. De sterkte Caïs (sedert 

door de Hollanders Ilam-en-Hiel) genoemd, — verdedigde 

de nadering en moest eerst worden vermeesterd. 

Te Goa was eene vloot tot ontzet van Jaffnapatnam 

gereed gemaakt, doch deze door A. Koothaas 

geslagen, en vele schepen reddeloos geschoten zijnde, 

ontbrak de verwachte hulp. Het kasteel gaf zich over 

aan een' vijand wiens hulpmiddelen de sterkte niet 

konden bedwingen. — Van der Laan vermeesterde 

Negapatnam op den vasten wal, zoodat niet alleen 

de Golf van Manaar aan weerskanten onder Nederlandsch 

bedwang stond , maar zelfs al de voorname


punten langs die kust in Nederlandsche handen vielen. 

Op Ceylon had de maatschappij geen europeschen 

vijand meer te bestrijden ; maar de belangrijkheid van 

Kolumbo aan de eene zijde en de dubbelhartigheid 

van Radja Singa aan de andere zijde, waren oorzaak 

dat men geen haast maakte, die plaats, welke ingevolge 

het verdrag door Huift gesloten, den keizer 

moest worden in handen gesteld, uit te leveren. 

Dewijl de door hem verschuldigde oorlogskosten onbetaald 

bleven, werd Kolumbo de hoofdplaats der 

Nederlandsche magt op Ceylon, even als Negapatnam 

op den overwal. 

In het jaar 1661 werd op Ceylon eene krijgsmagt 

verzameld en menigte schepen bijeengebragt, om den 

Portugees in liet middelpunt zijner magt te gaan bestoken 

: de kust van Malabaar namelijk. Met eene 

vloot van 25 zeilen, en een aantal kleine vaartuigen, 

op hebbende 4000 soldaten, waarvan ruim de helft 

Europeërs, verliet Van Goens Kolumbo den 7 van 

Wintermaand 1661. De eerste onderneming betrof 

Koylang , welke zeehaven de Nederlanders reeds eenmaal 

bezeten, doch door verraad, verloren hadden. 

De Portugezen werden ondersteund door de krijgshaftige 

Naïros, bekend niet alleen wegens hunne behendigheid 

en bekwaamheid in den wapenhandel, maar 

meer nog door de doodsverachting die hen bezielde. 

Door eene groote overmagt van Naïros, met bijna 

onweerstaanbare woede aangevallen, was de strijd bloedig 

; het grof geschut deed nogtans den woesten vijand 

wijken, die eindelijk het veld ruimde en de batterijen 

verliet. De Portugezen trokken uit de stad, welke 

door de Nederlanders bezet werd, doch weinig meer


dan eene puinhoop was. Een ander hardnekkig gevecht 

had plaats, waarbij op nieuw de overwinning 

aan de zijde der Nederlanders bleef. — Een hevige 

orkaan, welke op de open reede gedurende drie 

dagen woedde en de schepen met den ondergang dreigde 

, strekte Van Goens tot waarschuwing om in zijne 

verdere krijgsbedrijven niet te vertragen. 

Koetsjin oordeelde de veldheer te sterk om de 

mogelijkheid van hulp , niet ook van de noordzijde 

af te snijden , alvorens zich aan dat beleg te wagen. 

Op den eersten dag van 1662 verscheen men derhalve 

voor Kranganoor. Hier was de inlandsche bevolking 

den Nederlanders gunstig, en de Zamorin (vorst) 

van Kalikoet beloofde leeftocht en hulptroepen. Die 

beloften werden zoo slecht nagekomen dat de belegeraars 

schaarste ondervonden. Bij overrompeling de 

stad te vermeesteren bleek ondoenlijk : de portugesche 

stad of wijk was te goed versterkt. De dappere bevelhebber 

Ferrcira weigerde naar de opeisching te 

luisteren. Op den 15 van Louwmaand werd de plaats 

bestormd; hardnekkig was aanval en verdediging; van 

beide zijden gaf men vele bewijzen van dapperheid ; 

voet voor voet betwisteden de Portugezen den grond 

aan de indringers, tot dat de jesuitekerk hun eenige 

toevlugt bleef. Van Goens schonk aan de dappere 

bezetting eerlijke voorwaarden. Van de zijde der Nederlanders 

waren 160 koppen buiten gevecht gesteld, 

van den vijand wel 200 Europeanen, terwijl vele 

Naïros sneuvelden, die deels in de golven omkwamen. 

Ferreira, dodelijk gekwetst in handen der overwinnaars 

gevallen, werd na zijn verscheiden met alle 

krijgseer begraven.

« 


Eerst thans rekende men de gelegenheid geschikt 

om Koetsjin te gaan bestoken. Als de hoofdstad der 

kust van Malabaar beschouwd, hadden de Portugezen 

zich geheel van haar meester gemaakt en den vorst 

verdrongen. Deze bood den Nederlanders hulp en 

leeftocht, onder voorwaarde van de eigendommen zijner 

onderdanen te verschoonen, hetgeen moeijelijk na 

te komen was. Ook hier had men eene portugesche 

en eene malabaarsche stad. De laatste werd, in 

weerwil van den dappersten wederstand der Naïros, 

vermeesterd. Wijl de regentijd op handen was zocht 

men de portugesche stad met storm te winnen. Dit 

mislukte, waarbij vele aanvoerders in gevaar raakten. 

De bevelhebber De Sarmiento, die eene belangrijke 

versterking van Goa gekregen had , wilde aan geen 

verdrag het oor leenen. Slechts 1400 man in alles 

beschikbaar hebbende, schoot aan Van Goens niet 

anders overig dan het beleg op te breken. Dit geschiedde 

op den 2 van Lentemaand 1662 , na dat 

echter op het eilandje Vaipijn het fort Nieuw-Oranje 

was gesticht, behoorlijk versterkt en van eene bezetting 

van 700 man voorzien. — In Slagtmaand werd 

het beleo- hervat, doch bij ongesteldheid van Van Goens 

aanvankelijk onder Hutsaart, die vroeger op Amboina 

geweest was. De dapperheid en het beleid der 

Portugezen, leiden den Hollanders vele hinderpalen 

in don weg. Nogtans eischten de vredesonderhandelingen 

in Europa spoed. Van Goens zette het beleg 

met nadruk voort. In dapperheid en hardnekkigheid 

60 ZESTIENDE* HOOFDSTUK. 

6 van Louwmaand 1663 hield van Goens als overwinnaar 

zijne intrede. De bezetting verwierf een' 

eervollen uittogt en hare vrijheid ; de geestelijken 

mogten hunne bezittingen en kerkelijke sieraden medevoeren, 

en aan de franciskaner monniken werd in de 

stad vrije godsdienstoefening gewaarborgd. Edoch de 

meeste Portugezen verlieten de plaats welke zeer veel 

geleden had. — De vorst van Koetsjin en Van Goens 

waren wederzijds hunne beloften getrouw nagekomen; 

door den Hollandschen veldheer werd de vorst plechtig 

gekroond, als vasal van de maatschappij. 

Voor de steeds verder strekkende veroveringen der 

maatschappij en haren handel, tot in de Perzische 

golf, was het bezit van Koetsjin van veel gewigts, 

al ware het alleen geweest om het bezit eener haven 

bewesten kaap Komorin in den regentijd. Men vindt 

er goed drinkwater en overvloed van leeftocht. In degolf 

van Bengale bezat men thans de baai van Trinkenomale, 

zoo onschatbaar in de nabijheid eener kust, 

hoogstgevaarlijk in den stormtijd. 

De onderhandelingen tusschen Portugal en den Staat 

waren bereids in 1657 aangevangen. Groote belangen 

waren daarbij gemoeid : in Azië Ceylon en het Malabaarsche 

schiereiland, in Amerika Brasiel. Onder de Nederlandsche 

gewesten hadden sommigen belang bij Brasiel, 

anderen bij Indië, en zoo bleef de zaak slepende. In 

1659 waren de grondslagen tot de vrede gelegd; ze werd 

gesloten den 6 van Oogstmaand 1661. De wederzijdsche 

vijandelijkheden zouden gestaakt worden, in 

Europa twee maanden na de teekening, in de andere 

werelddeelen, twee maanden na de afkondiging of 

uitwisseling der bekrachtiging. Die werd vertraagd


tot in Slagtmaand 1662. Op die wijze behield de 

Oostindische maatschappij, niet enkel Koetsjin, maar 

ook Kananoor, eerst vermeesterd nadat het beleg 

van de aanzienlijke zeehaven door de inname was 

bekroond geworden. 

De uitkomsten van dien strijd tegen Portugal waren 

dat de kusten van Ceylon in het bezit der Hollanders 

bleven, en zij meesters van den handel aldaar, 

terwijl zij de overmagt hadden verkregen op de kust 

van Koromandel of meer bepaaldelijk die van Karnatika 

en op de eigenlijk gezegde kust van Malabaar 

en van Travankore bezuiden Goa. Die overwinningen 

waren met bloed gekocht, want de Portugezen en 

hunne bondgenooten, hadden even dapper gestreden, 

evenzeer door heldheftigheid uitgemunt als hunne 

vijanden, die hun echter in onverdroten werkzaamheid 

hadden overtroffen, en wier krijgsbedrijven door 

het geluk waren bekroond geworden. 

Uitsluitende handel was het doel geweest waar naaide 

Compagnie had gestreefd : daar waar ze enkel als 

koopman was opgetreden, door onderhandelingen en 

verdragen; waar ze als overwinnaar zich kon doen 

gelden, daar werd het zwaard in de schaal gelegd, 

om die uitkomst te verkrijgen. Op Ceylon was ze 

thans in het bezit van den uitsluitenden kaneelhandel; 

op den overwal had ze de kleedjes, doeken, sitsen, 

ginghams enz., welke om de oost van Indië, dat 

wil zeggen beoosten de straat van Malakka, algemeen 

gezocht waren; op de kust van Malabaar werd mede 

de alleenhandel tot vastgestelde prijzen ingevoerd, 

vooral in de voortreffelijke Malabaarsche peper, als 

mede kardamon en gember. In Lentemand 1662 was


deswege een verdrag gesloten met den Zamorin, 

waartoe ook voor en na de andere vorsten toetraden, 

en do belofte aflegden de teelt van den wilden kaneelboom 

te zullen tegen gaan. 

De straat van Malakka was eigenlijk de scheiding 

tusschen de oost en de west van Indië. Het oosterschiereiland 

van den Ganges, die hoofdstroom van 

Hindustan , werd ook tot de west gerekend, inzonderheid 

voor zoo veel de rijken Pegu en Arrakan 

betreft, De handel aldaar, meest in rijst, was onbeduidend 

en werd op verschillende wijze belemmerd. 

In Bengale stond het met den handel hagchelijk, 

doch de nieuwe beheerscher verkropte het misnoegen 

over de ondersteuning welke zijn' broeder werd bewezen. 

De handel bleef er gehandhaafd : te Hougly en 

en te Kasimbazar waren de Nederlandsche hoofdkantoren 

voor den handel in opium en kleedjes; mindere 

kantoren had men te Patna, Dakka en elders. Het 

rijk van den grooten Mogol was ter prooi aan bloedige 

onlusten, welke de troonsbeklimming van den 

overweldiger Aureng-Zeb ten gevolge hadden. De 

karavaanhandel van Suratte op Agra geraakte aan het 

kwijnen, en tijdelijk werd de factorij te Suratte, door 

Pieter van den Broecke gesticht, opgebroken. Bloeijend 

was voor het tegenwoordige de handel metPerzië, 

ofschoon op het einde van het bewind van Van Diemen 

en onder dat van zijn opvolger, ongenoegen met den 

Shah had bestaan; die vorst was nogtans schikkelijker 

geworden, uit vreeze dat de aanzienlijke uitvoer 

van zijde, door de Nederlanders, mögt ophouden. 

De toestand van den handel om de west van Indië 

was derhalve niet in alle opzigten gunstig en groote


offers had men zich getroost, om dien op Ceylon en 

in het zuiden van het wester-schiereiland te vestigen. 

Toen op Ceylon geen Europeesche vijand meer te 

bestrijden viel, werd Van Der Laan tot een anderen 

togt bestemd, waar het gold over een schandelijk 

verraad wrake te nemen. Op den vorst van Palembang 

viel weinig staat te maken. Dit was bereids in 1642 

aan den dag gekomen , toen Abel Tasman, — zoo 

toonde menig ambtenaar der Compagnie, dat zijne 

bekwaamheden de beeren meesters op onderscheidene 

wijze van dienst konden wezen — door voorzigtigheid 

en behendigheid den dreigenden oorlog wist te voorkomen. 

Maar in 1657 waren twee Nederlandsche 

schepen verraderlijk uitgemoord, en ook sedert, als 

ware men der straffeloosheid zeker, eenige Nederlanders 

om het leven gebragt. Op den 19 van 

Wijnmaand 1659, ging Van Der Laan, hebbende J. 

Truijtmans als tweeden in het bevel bij zich, met 13 

zeilen van Batavia op weg. Op het einde der maand 

aan de mond der Soensang gekomen, duurde het 

opwerken der rivier van wege den sterken stroom, 

tot den 10 van Slagtmaand, voor dat men het eiland 

Tombora voorbij , in het gezigt der stad kwam. J. 

Paulus was met eenige ligte vaartuigen vooruit gezonden 

, om de werken aan de rivier te vernielen, 

en de rakits of brandende vlotten schadeloos te maken. 

Het vuur dat de Palembangers uit hunne stukken openden, 

was hevig; doch onder het donderen van een fort 

bewapend met 22 stukken, landden de Nederlanders 

en maakten er zich storinerderhand meester van. Nog 

verscheidene brandende vlotten zond de vijand op de 

onzen af, waardoor eene fluit verbrandde en een jagt


in groot gevaar geraakte. Den volgenden dag werd 

het versterkte eiland Tombora, en de overige schansen 

vermeesterd. Na eene scherpe verdediging, geraakte 

Van Der Laan den 12° binnen de sted^welke 

aan de vlammen werd prijs gegeven. De bevelhebber 

zelf geraakte met twee verwoede hoofden handgemeen, 

en onderscheidene manschappen waren gekwetst of 

gedood. In de stad en het paleis werd voor eene 

groote waarde vernield, en vele vijanden hadden in 

het gras gebeten. Men zeilde zoo verre doenlijk de 

rivier op, zonder vijanden te ontmoeten, doch werd 

door een geweldig groot vlot, als brander toegerust 

bemoeijelijkt. Bij de terugkomst voor Palembang, 

werd vernield en in brand gestoken wat nog ovenV 

gebleven was. De buit bestond uit 76 stukken ge° 

schut en 142 metalen en ijzeren lilas of ligte stukken. 

Den 3 van Wintermaand 1659 verliet de vloot de 

rivier, hebbende den verraderlijken vorst eene 

strenge les gegeven. 

Hebben wij den voorspoed der wapenen van de 

Compagnie om de west van India en te Palembang 

aanschouwd, in het verre noord-oosten van hare bezittingen, 

wachten ons tooneelen van geheel anderen 

aard. 

Op het eiland Formosa behoorde zoo ergens, bevordering 

van het Christendom onder den inlander, tot 

de ijverige bemoeijingen van predikanten en schoolonderwijzers. 

Aan de vestiging van Nederlanders op Tajowan, 

kon echter niet die uitbreiding gegeven worden, 

welke de hooge regering te Batavia verlangde, dewijl 

bewindhebbers het uitvaren van vrijheden naar Indië 

in geenen deele bevorderden, en zelfs het vertrek


van de huisgezinnen van Compagnies-dienaren tegen 

werkten. Het christendom maakte nogtans steeds 

groote vorderingen onder de inlanders ten westen van 

den bergketen, en terwijl eensdeels godsdienstige leerboeken 

in het Formosaansch of Sakamsch werden 

overbezet, werd anderdeels de Nederlandsche taal 

met zoo veel ijver beoefend, dat het getal Formosanen 

met den bijbel in onze taal bekend, gezegd kon 

worden dagelijks te vermeerderen. 

Een worm knaagde aan die schoone bloem. Het 

o-roote getal Sinezen werd verontrustend. Tijdens het 

bewind van Reiniersz hadden zij, van hunne getalsterkte 

bewust, tot een' opstand zamengespannen, welke in 

het bloed van velen hunner was gesmoord geworden ; 

maar ook, die opstand was nog niet tot volkomen 

rijpheid gekomen, toen ze werd ontdekt. De Sinezen 

hadden daarop tot de wapenen gegrepen , dat getal 

«roeide aan; nogtans, ze werden door ruim honderd 

Europeërs en 2000 inlandsche Christenen bedwongen. 

Bloedig ging het daarbij toe, want men meent dat 

ongeveer 9000 Sinezen den verraderlijken toeleg met 

het leven moesten boeten. Overwonnen , doch zeer 

talrijk, bleven ze hoogst gevaarlijk en wrokten tegen 

de Nederlanders niet enkel, maar ook tegen de inlanc1ers. 

—. Weldra kwam voor hen eene krachtige ondersteuning 

uit hun vaderland opzetten ; voor Nederland 

werd zulks een orkaan, als de tyfon alvernielend 

in zijne uitwerkselen. — In Sina was het keizershuis 

gevallen ; de mantsjoes hadden het Hemelsche rijk 

overstroomd, doch Iquang trachtte, zoo men wil, uit 

zucht voor het wettige keizershuis, tegen dien stroom 

een' dam op te werpen. De zuid-oostelijke provinciën, 

' TI. 5

66 

ZESTIENDE HOOFDSTUK. 

die het meest met de Europeërs in verkeer stonden, 

strekten tot tooneel zijner bedrijven. Lang gelukte 

het hem, zich aldaar te handhaven; hij verkreeg een 

groot vermogen, dat hij door zeerooverij zocht te vermeerderen, 

tot dat hij ten laatste in handen der nieuwe 

meesters van Sina viel. Zijn zoon Coxinga zag zich, 

om een dergelijk lot te ontgaan, gedrongen het rijk 

te ruimen. 

Sedert 1654 was gouverneur van Tajowan, Frederik 

Coyet, vroeger opperhoofd op Dcsima, die uit 

hoofde van het gebeurde in 1652, tegen de geslepen 

en onrustige Sinezen, op zijne hoede was. Hun getal 

op Formosa bedroeg wel 200,000 koppen; en de werkzame 

Coxinga was, vooral in den toestand waarin hij 

zich bevond, geenszins te vertrouwen. Uit dien hoofde 

vroeg Coyet op dringenden toon om versterking. 

Men wil echter dat persoonlijke haat van een der 

raden van Indië de brieven van Formosa's gouverneur 

in een verkeerd licht wist te doen voorkomen , zoo 

dat hij die schoone bezitting, waarop beeren meesters 

zoo veel prijs stelden, van zijne wraakzucht het 

offer deed worden. In 1660 werd de kloeke Van 

der Laan met twaalf schepen naar Tajowan gezonden, 

doch meenende dat het eiland van de Sinezen niets 

te vreezen had , wilde hij een' aanval tegen Makao 

wagen. Dit werd door Coyet afgekeurd. Met 9 schepen 

keerde Van der Laan naar Batavia , wel soldaten 

achterlatende doch geene officieren, waaraan vooral 

behoefte was. Ingevolge zijn ongunstig verslag werd 

Clenk als Landvoogd ter vervanging van Coyet naar 

Formosa gezonden. 

Intusschen werd het reeds korten tijd na het ver-


trek van Van der Laan ontwijfelbaar, hoe gegrond 

het vermoeden van Coyet geweest was. Coxinga verscheen 

met honderde jonken en met 25,000 man voor 

het eiland. Wel zochten de vier schepen, welke ter 

reede van Tajowan lagen, de landing te beletten ; 

doch wat zouden ze uitrigten tegen eene zoo groote 

overmagt ! Na zich dapper doch vruchteloos geweerd 

te hebben , vloog een der schepen, door eigen vuur 

in de lucht, na welken ramp de andere, niet weinig 

geteisterd, onder het geschut van het kasteel de wijk 

moesten nemen. De onwettige aanrander erlangde 

natuurlijk de ondersteuning zijner woelzieke landgenooten 

, die op het eiland gevestigd, met den geheelen 

toestand, ook van de bezetting, bekend waren. Door 

zijne wreedheid maakte zich de Sinesche roover — 

want voor niets anders kon hij gelden — weldra berucht 

en gevreesd. De Formosanen die het waagden 

voor de Nederlanders partij te trekken, werden op 

barbaarsche wijze om het leven gebragt, en zelfs 

werden 400 man van de bezetting, die hem in handen 

waren gevallen, allen afgemaakt. Slechts roof en moord 

strekten Coxinga ter leuze. Het duurde niet lang of, 

door zijne talrijke benden had hij de geheele westzijde 

van het eiland in zijn bedwang, het fort Provincia 

vermeesterd en het kasteel Zelandia omsingeld, dewijl 

de stad, geheel open en van verdedigingsmiddelen 

verstoken, had moeten ontruimd worden. 

Zoo stonden de zaken, toen Clenk met weinige 

schepen den 30 van Hooimaand 1661 op de reede 

van Tajowan ten anker kwam. Hij vernam den benarden 

toestand, waarin Coyet zich met de bezetting 

bevond, en wel verre van het bevel over Zelandia 

5


te aanvaarden, kwam hij niet zelfs aan land, en haastte 

zich om terug te keeren van waar hij gekomen was. 

Ten blijke dat hem die ongehoorzaamheid in geenen 

deele ten kwade geduid werd, zond men hem als 

Kommandeur over de eerste retourvloot naar het 

vaderland (*). 

Voor Clenks terugkomst had de hooge regering 

tijding gekregen van den hagchelijken staat van zaken; 

de benoeming van Clenk werd te niet gedaan, en op 

den 5 van Hooimaand eene vloot van tien scheepjes 

met 700 man naar het benarde Zelandia afgevaardigd. 

Cau, van wien men zeide dat hij met moeite 

zich tot het aanvaarden dier zending had laten overhalen 

, moest met die kleine magt ontzet aanbrengen. 

Op den 12 van Oogstmaand verscheen die vloot in 

(*) De ambtenaar die met het bevelhebberschap over de retourvloot 

werd vereerd, ontving gewoonlijk bij de tebuiskomst een 

geschenk van ƒ 600, of eene gouden keten en medaille ter 

waarde van f 600. Voor een' Raad van Indie was een of ander 

van hooger waarde. Het geschenk word wel eens „ingehouden," 

wegens het niet nakomen van de secrete orders , zoo als ten aanzien 

van R. Padbruggo in 1689 of van Corn. Kelemau in 1701. — 

De kommandour der retourvloot werd niet alleen toegelaten om 

verslag to geven in de vergadering van Bewindhebboren, maar 

ook, door een Bewindhebber ingeleid, in de vergadering van 

H. II. M. In do aanspraak door den konimandeur bij die gelegenheid 

gehouden, werd een, soms zeer belangrijk, overzigt gegeven 

van den staat der verschillende Bezittingen in Indië op het 

oogenblik van het vertrek der retourvloot. Het schijnt dat die 

gewoonte reeds dagteokent uit do eerste tijden van de O. I. Maatschappij. 

Althans mon vindt daarvan bereids de bewijzen in Hooimaand 

1606, Hooimaand 1610 en in Wijnmaand 1618. Zoodanig 

verslag of generaal-rapport werd ook schriftelijk overhandigd. 

Men vindt bij AITZEMA D. V*, fol. 193, dat van 1663, en fol. 

488 dat van 1664.


het gezigt der sterkte, doch ze trof ongunstig weder 

op eene kust, waar geen veilige haven was te vinden, 

en koos de ruimte. Een der schepen trof het ongeluk 

van op de kust te worden geworpen ; de aan boord 

zijnde manschappen vielen in handen der Sinezen en 

werden wreedaardig gemarteld en vermoord. Op die 

wijze kende Coxinga de geringe hulp, welke de Nederlanders 

te wachten hadden. Na dat het ruwe weder 

bedaard was , kwam Cau uit de Piscadores terug, en 

in het begin van Slagtmaand werden de troepen ontscheept. 

Welke treurige indruk de komst van zoo 

weinige honderd man, op de belegerden maken moest, 

laat zich naauwelijks beschrijven. Immers het kon 

niet anders of zulks moest èn ingezetenen, èn krijgslieden 

ontmoedigen. De stormtijd was dââr, de lange 

winter op handen, dus het uitzigt op het ontvangen 

van verdere ondersteuning uiterst flaauw. Cau was 

van Batavia uitgezonden, na dat men aldaar had vernomen 

, hoe Formosa door een' overtalrijken en barbaarschen 

vijand was bestookt, zoodat er in de eerste 

maanden althans aan geene verdere hulp te denken 

viel (*). Treurige toestand voorwaar ! 

Grooter steeg de nood van binnen, grooter de overmoed 

van buiten. De barbaarschheid van Coxinga 

was verregaande. Eenige Nederlanders, die in de 

visscherseilanden door de zijnen waren gevangen gemaakt, 

vormden het ontwerp zich te bevrijden en 

Zelandia te bereiken. Onder hen was een Franschman 

die den toeleg verried, waarop die mannen neus, 

(*) Volgens 't Verwaerhosde Formosa (zie de titels uitvoerigor 

bl. 71) verliet Cau heimelijk do rede, doch volgens Verhael, nam 

hij een paar honderd vrouwen en kinderen mede naar Batavia.


ooren en handen werden afgehouwen en zoo naar het 

kasteel gejaagd, aan sommigen de afgehouwen handen 

aan een touwetje om den hals medegegeven. Nog vindingrijker 

werd Coxinga in zijne martelingen. Twee 

schoolmeesters, die de Formosanen tot weerstand hadden 

aangezet, werden gegrepen en levend gekruisigd. 

Toch zag de bloeddorstige roover duizende der zijnen, 

ten deele door de wraak der Formosanen, vallen. 

Doch dit alles strekte slechts om zijn dolzinnig woeden 

tot grooter hevigheid aan te zetten, tot meer 

scherpte te prikkelen. — Een schoolmeester werd 

jammerlijk omgebragt na dat de Sinezen zijne vrouw, 

voor zijne oogen, hadden geschonden. Gelijk lot 

ondergingen de voornaamsten onder de inlandsche 

christenen, wier hoofden op palen gesteld werden. .— 

Een predikant, zeer bemind bij de Formosanen, werd 

levend aan een kruis gehecht; zijne vrienden moesten 

rondom het kruis zijn lijden aanschouwen, dat vijf 

dagen duurde. — Weinige dagen daarna werd door 

Coxinga de predikant Antonius Hambroek naar den 

Gouverneur gezonden, om, op gunstige toezeggingen, 

de overgave van het kasteel te verkrijgen. Slechts 

uit die overgave kon de eerwaarde man redding voor 

zich, vrouw en twee kinderen hopen. Toch was hij 

boven die zoo menschelijke berekening verheven. Hij 

dacht slechts aan eed en pligt, en moedigde de belegerden 

aan tot het uiterste toe te volharden. Tevens 

weigerde hij aldaar te blijven, in weerwil van het 

bidden zijner twee volwassene dochters, die op het 

kasteel waren, en hem smeekten, ten minste voor 

zijn leven te zorgen en op Zelandia te blijven. Immers, 

keerde hij met een weigerend antwoord terug, 

I


dan was bij den barbaar zijn leven verbeurd, en zijn 

achterblijven kon het lot niet verzwaren van hen die 

zich in 's woestaards handen bevonden. Toch keerde 

Hambroek naar de legerplaats terug (*). De Sinees 

was over den uitslag van de zending ten hoogste 

vergramd, doch offerde den edelen man niet dadelijk 

aan zijne verbolgenheid op. Niet lang evenwel duurde 

het of, hebbende doen uitstrooijen dat de gevangen 

Nederlanders zich beijverden de Formosanen tegen 

hem op te hitsen, deed hij ruim vijfhonderd menschen 

, onder welken onderscheidene onderwijzers, 

alsmede eenige predikanten, ook Hambroek en zijn' 

zoon ombrengen, doende hunne vrouwen en dochters 

openlijk verkrachten en onder de zijnen voor slavinnen 

uitdeden. 

Dit alles was reeds voorgevallen voor dat Clenk 

met de versterking in het gezigt van Zelandia ten 

anker kwam. Die hulpe angstig verbeid van den 

eenen kant, met wrevel tegemoet gezien van den 

anderen kant, verdween genoegzaam zoo haast ze zich 

(*) Niet lang geloden heeft men den twijfel opgeworpen : of 

wel Hambroeks zelfopoffering op geschiedkundige gronden steunde? 

Tegon dien twijfel heb ik gemeend te moeten opkomen in den 

Konst- en Letterbode voor 1851 , no. 34. Ook sedert heb ik in de 

Nieuwe Bijdragen voor het Schoolwezen, 1853, Mengelwerk bl. 764, 

deswege een paar woorden gezegd. Ik heb tot bevestiging der 

waarheid , tijdgenooten aangehaald , als : a. WOUTER SCÜOUTENS , 

Reistogten, D. I, bl. 167. b. ALBR. HERPORT , Reizen, vertaald 

door J. H. Glazemaker, Amst. 1670, bl. 153. c. 't Verwaerloosde 

Formosa, door C. E. S., Amst. 1675; ongotwijfeld door een van 

Coyet's vrienden uitgegeven. Zie het Bijvoegsel achter het tweede 

deel, bl. 60 en 61. — Hambroek wordt ook genoemd in het zeer 

zeldzame geschrift : Verhael van de verovering van 't Eylant Formosa, 

uyt het frans, door J. V.K.B., bl. 11.

72 ZESTIENDE nOOFDSTUK. 

vertoond had. Wat beteekende de verdere hulpe ! 

De bloedgierige Sinees, door zijn' voorspoed opgeblazen, 

benaauwde steeds meer en meer de veste. 

Afgestreden en moedeloos was de bezetting, het getal 

zieken en gewonden zeer groot, eene bestorming ophanden 

en het kasteel onhoudbaar. Toch wil Covet 

zich niet overgeven , doch de meerderheid van den 

krijgsraad beslist. De dapperen, die zich negen maanden 

lang zoo kloekmoedig hadden verdedigd, voor 

wie nog geruimen tijd geen poging tot ontzet zou 

worden gedaan, verkregen een in allen opzigte gunstig 

verdrag. Op den 2 van Sprokkelmaand 1662 bedong 

Coyet vrijen aftogt voor de bezetting met geweer, 

brandende lont en vliegende vaandels, met krijgs- en 

leeftocht, doch met gedeeltelijke achterlating van eigenen 

geheele achterlating van compagniesgoederen, ongeveer 

vijf ton gouds waardig. Ook de gevangenen 

moesten in vrijheid worden gesteld, doch slechts de 

landdrost J. Valentijn en een twintigtal mannen waren 

in het leven gespaard; van de vrouwen of dochters, 

als bijzitten of slavinnen onder de Sinezen verdeeld, 

herkregen sommigen de vrijheid. Er waren van die 

gevangenen naar Sina gevoerd, welke later, enkelen 

na een twintigtal jaren, velerlei ellende hebbende 

verduurd, te Batavia terugkwamen. — Men rekende 

dat het beleg aan Coxinga ongeveer 10,000 man 

had gekost, schaars 2000 aan de belegerden. 

Toen Coyet te Batavia zich kwam verantwoorden, 

was het er verre af dat hij voor zijne getrouwe \ 

hardnekkige verdediging, voor het uitgestane leed, 

of eere, of dank zou hebben ingeoogst. Integendeel; 

zwarte ondankbaarheid was zijn loon. Hij werd ver-


oordeeld tot de straf naast aan de doodstraf — zwaaijen 

van het zwaard over het hoofd ; — eene tweejarige 

gevangenis , het verlies van al zijne goederen en eeuwigdurende 

ballingschap op het eilandje Ay (een der 

Bandasche eilanden), Aan de vermogende tusschenkomst 

van den stadhouder Willem III mögt het eerst 

in Bloeimaand 1674 gelukken, Bewindhebbers — over 

het verlies van Formosa op het uiterst verbolgen 

te bewegen tot het overzenden van den last Coyet 

te ontslaan en naar Nederland te doen vertrekken. 

Zijne vrienden moesten eene borg stellen van/25.000, 

en hij zelf onder eede zich verbinden in het Gemeenebest 

met der woon zich te vestigen. Moet, zoo als 

beweerd wordt, al de smaad den heldhuftigen Frederik 

Coyet aangedaan, worden toegeschreven aan den haat 

van den Eaad van Indië Nicolaas Verburg (*), dan 

toch verdient de Opperlandvoogd Maetsuycker algemeene 

afkeuring, als hebhende door zijne verregaande 

toegefelijkheid jegens een der raadsleden, eene kostbare 

en bloeijende bezitting, gelegen in de nabijheid 

der Sinesche kust, en de ververschingsplaats voor Japan 

en de Filippijnsche eilanden, laten verloren gaan , 

en zich schandelijk aan een hoogstverdienstelijk dienaar 

der compagnie vergrepen. 

(*) Zonder met de eigenlijke oorzaken bekend te wezen, zou 

men mogen gissen, dat die haat te zoeken ware in afkeuring 

door Coyet van maatregelen genomen .of kosten gemaakt, toen 

Verburg opperhoofd van Formosa was geweest. Ieder Raad van 

Indie was belast met het onderzoek der boeken van do kantoren 

welke hem het best bekend waren en had in die zaken de voorlichting 

; hij kon dus op zijne beurt do handelingen van een opvolger 

plaatsen in zoodanig licht als hij verkoos en hiervan 

schijnt door Verburg maar al te ruimschoots zijn gebruik gemaakt.


Te regt konde men zeggen : » verwaarloosd Formosa." 

Wel zond men in den zomer van het jaar 1662 

en ook in het daarop volgende jaar, eene vloot ter 

herovering uit, doch zulks was te eenenmale vruchteloos. 

— Uit het oogpunt van handel was het verlies 

van Tajowan belangrijk. — Sommigen willen daaraan 

hebben toegeschreven dat de Nederlanders in Japan 

met minachting werden behandeld, dat weinige jaren 

later de uitvoer van zilver uit dat rijk geheel werd 

verboden, en die van koper en goud — de meest 

winstgevende artikelen — op velerlei wijze werd beperkt. 

Wat daarvan waarheid was zullen wij weldra 

zien. Er kan in allen gevalle uit alles worden afgeleid, 

dat het bezit van Tajowan bij velen als van 

groot belang werd beschouwd. 

In Sina had men , bereids eenige jaren voor het 

verlies van Formosa, getracht regtstreekschen handel 

te verkrijgen. Dewijl door den onderkoning van Fokien 

was te verstaan gegeven, dat een gezantschap 

aan den keizer daartoe leiden zou, werd in 1655 

zoodanige zending afgevaardigd. Ten gevolge van de 

inblazingen der Portugezen liep ze vruchteloos af en 

kostte enkel aan geschenken ƒ 55.000. — In 1662 zond 

Maetsuycker aan den onderkoning van Fokien eene 

uitnoodiging tot gezamenlijke bestrijding van Coxinga, 

doch dit was zonder vrucht, wijl men zich Formosa 

had laten ontweldigen. Daarop werden door Bort 

in 1663 en 1664 vijandelijkheden op de Sinesche kust 

gepleegd. Dat Nobel te Hoksieu ten handel werd 

toegelaten, was slechts voorbijgaande, en men ondervond 

hoe, door het gemis van Formosa, men van Sinesche 

zijden stoffen en andere goederen was verstoken. 

\


Te Batavia werd tot een schitterend gezantschap naar 

Peking besloten. Onder de geschenken voor den 

keizer telde men vier persische paarden , vier bengaalsche 

trekossen en eene karos of koets. Dit gezantschap 

in 1666 vertrokken slaagde evenmin. Daarna 

eerst werd het eilandje Kwelang, ten noorden van 

Formosa, dat men op hoop van betere tijden nog 

steeds had bezet gehouden, ontruimd. 

Van nu af was het gedaan met de beoefening van 

de Favorlangsche of Sakamsche taal, of hoe anders 

de tongvallen der Formosaansche taal heeten mogten. 

Of al Ds. Happert door eene woordenlijst (*) de studie 

had gemakkelijk gemaakt ; of hij en anderen door de 

vertaling van de Psalmen en den Catechismus veel 

nuts hadden gesticht ; of de predikanten G. Candidius, 

E. Junius en D. Gravius, de Formosanen met 

de waarheden van het Christendom, met de Evangelien 

of bijbelsche leerboeken in hunne eigene taal 

overgebragt, hadden bekend gemaakt : het was te 

vergeefs geweest. De inlandsche Christenen van nu 

af van alle onderwijs verstoken, moesten van lieverlede 

tot hunne vorige bijgelooviglieden terugkeeren. — 

En toch, wie zou het gelooven, twee eeuwen is het 

geleden , en nog wordt het bijbelboek in het westelijk 

Formosa in waarde gehouden, nog worden er gedeel- 

(*) Het eonige wat de wereld tot nog toe van do Formosaansche 

taal weot, heeft men aan do toenmalige pogingen der Nederlanders 

te dankon. Het „Formulier dos Christendoms," door Ds. 

D. Gravius in 1662 uitgegeven, schijnt zeer zeldzaam te wezen. 

In 1842 gaf C. J. van der Vlis, Theol. Doet. , het „Vocabularium 

Formosanum," in H. S. in do Utrechtsche boekerij gevonden, in 

het licht, denkelijk het werk van Ds. Happert.


ten van de heilige Schriften in de landtaal," bij de 

Nederlanders in het midden der 17

ZEVENTIENDE HOOFDSTUK. 

De Japansche handel minder voordeelig, hijgt in 1672 een onherstelbare 

knak. H. Hamel schipbreuk en verblijf in Korea. Mahassersche 

aangelegenheden. Vloot onder Tan Dam naar Makasser. 

Overwinning op de Portugezen en vermeestering van Pannakoke. 

Vrede met Makasser. Nieuwe oorlog. Boeton wordt overvallen. 

Speelman veldheer. Overwinning op Boeton behaald. Makasser 

belegerd. Vrede den 18 van Slagtm. 1667. liet Bongaische traktaat. 

Wederom oorlog in 1668. Hel kasteel Samboepo ingenomen 

24 van Zomerm. 1669. Qeheele onderwerping van Makasser. 

Speelman komt zegevierend te Batavia. Moeijelijkheden met de 

Engelschen over het eilandje Bhun. De Engelschen op Damme. 

Kordaatheid van Van Dam. Einde van de geschillen. De Bitter 

in 1664 op de westkust van Sumatra. Atsjeen. Menangkabou, 

Indrapoura. Padang wordt hoofdkantoor. Poleman. Goudmijnen 

nabij Syllida in 1669. Mijnwerkers uit Europa. Ongunstige uitkomsten. 

Oorlog met Frankrijk. De la Haye in 1672 te Trinkenomale. 

B. van Goens slaat de Fransche vloot. Grootsche uitkomst. 

Van Quaalberg verjaagt de Engelschen, den 10 van Bloeim. 

1673. San Thomé. De magt van De la Haye vernietigd. St. Helena 

door de Engelschen bemagligd. De Kaap de Goede Hoop 

kolonie ; misbruiken aldaar. Aardbevingen op Amboina en Ternate. 

Gezant van Abyssinie. Maetsuycker sterft; zijn karakter. De veranderingen 

in den Baad van Indie ingevolge de bevelen van. 17 van 

Wijnmaand 1677. 

De groote handelsvoordeelcn welke men in het 

verkeer met het Japansche rijk wachtte van do uitsluiting 

der Portugezen en van de beperking der 

Japanners tot hunne eigene eilanden, verwezenlijkten 

zich in gecnen deele. Integendeel, nam het vernuft

78 ZEVENTIENDE IIOOFDSTUK. 

der landzaten eene nieuwe vlugt, de nijverheid ontwikkelde 

zich zoo dat vele zaken welke men tot 

daartoe van buiten 's lands had getrokken, binnen 

's lands werden vervaardigd of vervangen door de bewerking 

van voortbrengselen, welke de Japansche 

eilanden zelven leveren konden. Steeds ging in Japan 

de nijverheid voorwaarts, zoodat men er zich meer 

en meer van de buitenwereld onafhankelijk maakte. 

Die omstandigheden waren niet gunstig voor de uitbreiding 

van den Noderlandschen handel, zoodat het 

gzantschap dat in 1649 van Batavia naar Nagasaki 

werd gezonden, geenszins slaagde. Ook heeft men 

gemeend dat de gezant zich vernederingen had laten 

welgevallen, welke hem in de schatting der Japansche 

grooten niet konden verheffen. Althans hij vertrok 

zonder bij den Sjoogoen ten gehoore te zijn 

toegelaten. 

Het wordt betwijfeld of wel-het verlies vaii Formosa 

van ongunstigen invloed op den handel van Japan 

zij geweest, dewijl de vermeestering van Kwelang 

ten noorden van Formosa in 1642, niet in het minst 

ten goede had gewerkt op de verhouding der Nederlandsche 

natie tegenover de Japansche. Niet te ontkennen 

is het intusschen dat de Nagasakische gouverneurs 

zich van jaar tot jaar, meerdere aanmatigingen 

veroorloofden en goedvonden Compagnies dienaren 

te kwellen. 

De uitvoer van zilver, eens zoo winstgevend, was 

verboden, zoodat de uitvoer thans bestond uit kobangs 

(gouden munt in den handel om de west van Indie 

gezocht), en koper, vooral staaf- en kasjeskoper 

(kopergeld), porselein, lakwerk, thee en tabak.

ZEVENTIENDE IIOOFDSTUK. 79 

Eene bedreiging, als zou de uitvoer van kasjes worden 

verboden, zoude aan den handel groote schade 

hebben veroorzaakt, doch het bleef bij de bedreiging. 

De handel, waarvan de winsten op minstens zestien ton 

gouds geschat werden, kreeg in 1672 een' knak, welke 

in weerwil van alle moeite, onherstelbaar werd. Door 

den toenmaligen gouverneur van Nagasaki werd eene 

wijze van handelen ingevoerd, welke de Japanners 

goedvonden taxatie-handel (*) te noemen, doch welke 

van dien aard was dat de Nederlanders sedert dat 

oogenblik ophielden in Japan kooplieden te zijn. Het 

was de gouverneur die voortaan van de ingevoerde 

goederen den prijs bepaalde. 

Niet te onpas zal het wezen met eenige woorden 

melding te maken van den rampspoedigeri togt van 

Hendrik Hamel, waardoor de wereld kennis kreeg 

aan Korea, eenerzijds tusschen de Mandsjoerei en 

Sina als ingeklemd en dat anderdeels de Japansche 

eilanden ten voormuur heeft tegen de stormen, die 

den grooten oceaan zoo vaak beroeren. In 1653 

werd het jagt De Sperwer van Tajowan op weg 

naar Japan zijnde , uit de koers gedreven, en leed 

schipbreuk op het eiland Kwelpaert, tot Korea behoorende. 

Van de 64 opvarenden, bereikten naauwelijks 

de helft den wal. Eenmaal den grond van 

dat rijk betreden hebbende, was er aan geen terugkeer 

naar hun vaderland te denken. Na veel ellende te 

hebben uitgestaan, gelukte het aan acht man (slechts 16 

waren nog overig), na een verblijf van dertien jaren, 

in een visschers vaartuig Korea te ontvlugten en in 

(*) Zie mijn Japan in zijne staatkundige en burgerlijke betrekkingen, 

enz. bl. 225 en 226.

80 ZEVENTIENDE HOOFDSTUK. 

Japan aan te landen. Zij hadden er bij hunne komst 

een Noord-Hollander gevonden, die er zich sedert 

1626 bevond en alle hoop het te kunnen verlaten, 

had opgegeven (*). 

Uit hetgeen omtrent de onlusten in de Molukken 

is gezegd, heeft men zich bereids kunnen overtuigen 

dat de sultan van Makasser daarvan zocht partij te 

trekken om zijne magt niet enkel op naburige, maar 

ook op verder verwijderde eilanden uit te breiden. 

Door het ondersteunen van Kalamatta en Madjira 

en door het verleenen van eene schuilplaats aan die 

beide roervinken, was zijne vijandelijke gezindheid 

meer openlijk aan den dag getreden. Bovendien was 

de verraderlijke inborst van den Makassaar, door 

vroegere gebeurtenissen, maar al te zeer gebleken. 

In het jaar 1656 was door Van der Beek, op nieuw 

vrede met dien vorst gesloten, waarin te veel aan 

zijne eischen was toegegeven, doch welke door Maetsuycker 

was goedgekeurd, uithoofde van de krachtsinspanning 

welke de Molukken vereischten. Des 

sultans overmoed steeg daardoor hooger en eerlang 

verbeeldde hij zich bij magte te zijn, de Nederlanders 

den voet te ligten. Hij ging zoo verre van een verbond 

met den Soesoehoenan op Java te sluiten, 

waarvan bet doel was om gezamenlijk de Nederlanders 

(*) Er zijn twee zeldzame werkjes waarin die rampspoeden en 

verlossing beschreven zijn. Het eene Joumael van de ongelukkige 

voyagie van 't Jacht De Sperwer enz. , beschreven door den Boekhou- 

der HENDRIK HAMEL. Rotterdam 1608, in kl. 4°, waarachtor Beschrijvinge 

van 't koninghrijck Corée enz., anno MDCLXVIII. — Het 

andere 't Oprechte Joumael van de ongeluckige Bei/se. van 't Jacht 

De Sperwer enz. Amsterdam bij G. J. Saagmam in kl. 4°. — Beide 

mot prentvcrbeeldingon ; die van het laatste zijn verre de beste.

ZEVENTIENDE HOOFDSTUK. 81 


vinnig beschoten en de stad geraakte op verscheidene 

plaatsen in brand. Toen verloor de Sultan 

den moed en vroeg om eene wapenstilstand; deze 

door hem met moeite zijnde verkregen, volgde daarop 

eene vrede. Pannakoke moest in onze handen blijven. 

Met verbeten woede had de Sultan toegegeven. 

Hij, die gedroomd had de Nederlanders uit de 

Eilandzee te verdrijven. kon zoo spoedig dien droom 

niet vergeten. Met verbittering en hardnekkigheid 

hield hij aan dat denkbeeld vast, en hoopte nog te 

zullen slagen. 

Twee Nederlandsche schepen vergingen in 1665 

op de kust van Celebes , in het gebied van Makasser. 

De manschappen , aan land gekomen , werden 

vermoord, en het opperhoofd van Pannakoke, die 

zich daarover kwam beklagen, werd door een der 

Makassersche grooten in 's vorsten paleis grovelijk 

beschimpt. De Sultan vergenoegde zich hiermede 

niet, maar bragt eene aanzienlijke magt op de been, 

en ging daarmede een aanval doen op Boeton, waaide 

vorst den Nederlanders genegen was. Het eiland 

werd door de Makassaren overstroomd; het opgegeven 

aantal manschappen is bijna ongeloofelijk, wanneer 

inen in aanmerking neemt, dat Van Dam zoo 

kort geleden aan het Kijk van Makasser een' grooten 

slag had toegebragt. Geen wonder echter, dat de 

Radja van Boeton , zoo veel duizende vijanden geen 

weerstand bieden mögt, en genoodzaakt werd in 

het gebergte de wijk te nemen. 

Maar een man ziedende van wraakzucht, en die 

daaraan volharding en krijgsmoed paarde, kwam 

door zijnen invloed eene geheel andere wending aan

f 


de zaken geven. Het was Radja Palakka een Boniër 

(het Rijk Boni was sedert een twaalftal jaren aan 

Makasser gehecht) die de dood van zijnen vader te 

wreeken had. Den Nederlanders werd hij ten bondgenoot, 

en den Radja van Boeton tot raadgever, dien 

wijzende op de hulp, welke van Batavia te wachten 

was. 

Terwijl te. Batavia eene krijgstoerusting werd gereed 

gemaakt, zon de Gouverneur-Generaal op een 

bekwaam overste. Tot aanvoerder werd bestemd, 

Cornelis Speelman, van Rotterdam geboortig, gewezen 

Gouverneur ter kust van Koromandel, die niet 

enkel bij de pen opgebragt was, maar ook met de 

pen als buitengewoon vlug moest beschouwd worden. 

Zoo als bereids zoo velen in de dienst der 

Compagnie , zich als bekwame en verdienstelijke 

administrateurs hadden doen kennen, om, wanneer 

de nood het vereischte, als bevelhebber te land of 

ter zee op te treden en onverwelkelijke lauren te 

plukken, — zoo zou ook Speelman én als zeevoogd 

én als veldheer optreden, om nog na twee eeuwen 

in de streken, waar hij zijn naam heeft vereeuwigd, 

door den inlander als held te worden geroemd. — 

Tegen het einde van het jaar 1666 vertoonde hij 

zich voor Makasser met dertien zeilen, hebbende 

800 man krijgsvolk, waaronder 500 Europeanen aan 

boord. De Sultan was nog steeds overmoedig en 

bood voorwaarden tot vergelijk, welke onaannemelijk 

waren. Speelman wendde met der haast den steven 

naar Boeton tot redding van den benarden bondgenoot, 

en verscheen aldaar den 31 van Wintermaand 

1666. Zonder verwijl geland , werd eene schiterende 

6#


overwinning bevochten. Het verlies aan de Nederlandsche 

zijde was gering. Het getal gevangenen 

bedroeg ongeveer 6000, en ten einde dezen niet 

gevaarlijk zouden worden, bragt men meer dan 5000 

van hen op een onbewoond eiland (*). Ongeveer 

700 vaartuigen vielen den overwinnaar in handen , 

van welke 300 vernield, en gelijk getal, aan den 

Radja van Boeton ontnomen, dezen werden terug 

gegeven. Nog werden er aan hem en zijne grooten 

uitgedeeld en enkele fraaije oorlogsjonken behouden. 

De buit was aanzienlijk: groote menigte vaandels, 

standaarden, allerlei wapenen en wapentuig, ook eene 

waarde aan goud. 

In het Makassersche heer op Boeton bevonden 

zich wel 5000 Boniërs met een honderdtal vaartuigen 

, die van de gelegenheid gebruik maakten, en 

den overheerscher afvielen. Met toestemming van 

den admiraal erkenden zij Radja Palakka als hunnen 

vorst. Indiervoege werd de magt van Makasser 

voor goed gebroken en ontstond het rijk Boni op 

Celebes, om te blijven bestaan onder de afstammelingen 

van dezen vorst, die door de compagnie groot 

gemaakt, weldra, in het zuidelijk schier-eiland van 

Celebes, evenveel overwigt erlangden als de sultan 

van Makasser had bezeten. 

Met zijne zegevierende scheepsmagt stevende de 

vlootvoogd naar Amboina en verder oostwaarts, 

alwaar het niet moeijelijk viel, door de faam voorgegaan, 

de orde te herstellen. Op die wijze duurde 

(*) VALKNTIJN, D. IV, Stuk I, bl. 311 voegt er bij „om van 

honger te sterven." Deze oubewezcne beschuldiging is grievend 

voor do nagedachtenis van Speelman.


het evenwel zes maanden, alvorens hij op de zuidkust 

van Celebes zijne driekleur deed wapperen. 

Geholpen door Bonische gewapende benden, werd 

Bonthain vermeesterd, hoezeer 6000 man die plaats 

verdedigden. Men stevende naar Makasser, alwaar 

het kasteel Samboepo een hevig vuur opende, hetgeen 

eene hardnekkige verdediging deed vooruitzien. 

Uit Boni werden te scheep 1000 man aangebragt. 

Met 1300 Hollanders en 4000 Aziaten werd de. 

landing ondernomen bij Glisson. De vijanden verdedigden 

zich met onverschrokkenheid en wijl hun 

getal op 20,000 koppen geschat werd, was het verlies 

dezerzijds , hoezeer betrekkelijk gering, evenwel 

vrij aanzienlijk. Te goeder ure kwam Radja Palakka, 

die bij Toeratte een groot voordeel op den vijand 

had behaald, met 6000 man opzetten. Het kasteel 

van Glisson werd bemagtigd ; woedende aanvallen 

van de zijde der Makassaren, in -weerwil van zware 

verliezen, werden steeds herhaald ; men won nogtans 

grond en naderde de hoofdstad ; bij iedere voetstap , 

die men vorderde, werd de grond van het bloed 

der verdedigers doorweekt, en het omliggende land 

door den overwinnaar plat gebrand. "Weldra ginogeen 

dag voorbij, zonder dat eenige Makassersche 

grooten zich kwamen onderwerpen. Zelfs de Ternataansche 

prins Kalamatta — die zoolang weerspannig 

was geweest — kwam in onderwerping. De 

toestand van den vorst, nog kortelings zoo gevreesd, 

werd met den dag hagchelijker. Na drie maanden 

strijds, werd de vrede door Speelman voorgeschreven, 

door den sultan op den 18 van Slagtmaand 1667 

gcteekend. De bepalingen waren : Portugezen en


Engelsehen van alle verkeer met Makasser uitgesloten; 

zelfs geene inlandsche natie mögt worden ten 

handel toegelaten ; aan de Nederlandsche Oost-Indische 

maatschappij werd de uitsluitende handel toegekend 

, zonder betaling van eenige regten. Aan Makassersche 

ingezetenen was geen vaart oostwaards 

geoorloofd , en hun slechts toegestaan die op Balie, 

Java en de west van Indie ; deze nog onder beperkingen 

en slechts met Hollandsche passen. Als oorlogskosten 

werd den sultan opgelegd de betaling van 

Ex. 25.000 en de levering van duizend slaven. Alles 

wat hij Ternate of Boeton had afgenomen, moest 

worden teruggegeven, en de vorsten van de oostkust 

van het schiereiland , herkregen hunne onafhankelijkheid. 

De Radja van Bima en diens medcpligtigen 

aan den moord van eenige Hollanders, moesten 

den overwinnaar worden uitgeleverd. Ingovalle van 

toekomstige verschillen tusschen den sultan en zijne 

naburen, moest hij zich aan de scheidsregterlijke 

uitspraak van den landvoogd onderwerpen. — Dit 

verdrag, sedert bekend geworden onder den naam 

van het Bongaische (eigenlijk Bonaïsche) tractaat, is 

bij eenige verschillen, welke ook, steeds ingeroepen als 

het staats-verdrag, dat alle betrekkingen tusschen de 

vorsten van dit gedeelte van Celebes onderling on 

hunne verhouding tot de maatschappij, had gere- 

geld (*) 

(*) Het is in zijn geheel te vinden, zoowel als alle verdere 

stukken omtrent dien oorlog, in : Journaal of Kort Varhaal van 

't begin, Voortgangh en Eynda des oorloghs enz., in da jaren 166G, 

1G67 , 16G8 en 10G0 , ondar enz. COENELIS SPEELMAN, kl. 4°. Amst. 

voor Markus Doornick. — Even zeldzaam is : Bondigh verhaal 

van den ooiiogh enz. Tot Eoyden, bij Johannes van der Brugge 

cüz. a° 1669. — Dit behelst minder officiële stukken dan het vorige.


Door zoodanig verdrag onderteekende de vorst, 

nog zoo kortelings bij alle naburige volken, als een 

magtig vorst ontzien en gevreesd, zijne diepe vernedering, 

een' val te grooter als zij te meer plotseling 

plaats had. Van een onafhankelijk magtig vorst, 

was hij een afhankelijk leenman van de maatschappij 

geworden. Die schitterende zege van Speelman verbreidde 

zijn' roem vooral door de Molukken, en het 

ontzag voor de compagnie vervulde een ieder. — 

Maar die bepalingen waren te vernederend, dan dat 

de vorst niet zou hebben getracht zich daaraan te 

onttrekken. — Nog bevond zich Speelman in die 

streken, toen in Grasmaand van het jaar 1668 Hassan 

Oediens wrok zich lucht gaf door den moord 

van eenige Hollanders en Boeginezen. Wederom ontbrandde 

de oorlog en eindigde, na eene langdurige 

worsteling, in de geheele uitputting van dien vorst. 

Het duurde tot den 24 van Zomermaand 1669 wanneer, 

door de inname van het kasteel Samboepo, 

de sultan zich aan de genade van den overwinnaar 

moest overgeven. Al het geschut moest overgeleverd, 

alle sterkten geslecht worden. Gijzelaars, ter keuze 

van de compagnie, moesten voor de goede trouw van 

den overwonnen vorst instaan. 

Nu eerst was de oorlog voor goed geëindigd. 

Speelman vertrok naar Batavia, gevolgd door een' 

sleep van overwonnen vorsten of grooten, onder welke 

prins Kalamatta, met hunne vele volgelingen, ook door 

den thans aanzienlijken bondgenoot Radja Palakka, 

sultan van Boni, en de vertegenwoordigers van andere 

vorsten uit het zuidelijk Celebes. Men rekent 

het getal van al die menschen wel op 1500 koppen,

•• ' •' mm 


zoodat Speelman voor den Algemeenen Landvoogd 

verscheen als een der zegevierende werelddwingers 

van het oude Rome (*). Voortaan zou de vorst van 

Makasser of Goach slechts door de herinnering aan 

vroegeren luister schitteren, zonder bijna eenig gewigt 

op de lotgevallen van het schiereiland te kunnen uitoefenen 

; de vorsten van Boni daar en tegen zouden 

steeds hooger rijzen, om later hunne weldoeners meer 

dan eenmaal naar de kroon te steken. Het overwigt 

toen verkregen zou Nederland evenwel behouden. 

Eene belangrijke vereffening van oude en verouderde 

geschilpunten, had de verhouding tusschen Engelschen 

en Nederlanders beoosten de kaap de Goede 

Hoop meer vriendschappelijk gemaakt. De vete dagteekende 

nog van de tijden van Coen, toen die Landvoogd 

de Engelschen van de zandplaat (eene landtong 

kon het niet genoemd worden) Naijlakke, tot het 

eiland Rhun behoorende, had verdreven, wijl ze van 

daar uit de Bandanezen ondersteunden. Daar zij de 

Bandanezen zelfs met geschut en artilleristen tegen 

de Nederlanders hielpen, waren ze door Coen uit de 

Bandasche eilanden verwijderd. Van toen af hadden 

zij steeds aanspraak gemaakt op het eiland Rhun, 

dat geene reede had on zelfs geen leeftocht of drinkwater 

opleverde. Het kon derhalve nergens anders 

toe dienen, dan om de Nederlanders, in het bezit der 

Bandasche eilanden, te bemoeijelijken, of tot den 

(*) Hot was thans geheel iets anders dan zeven jaren vroeger. 

Toon had men Bewindhebberen tegen Speelman weten voor in te 

te nomen ; de achting welko hij te Batavia genoot was gering en 

liet scheelde weinig of hij was in 1G63 naar Europa opgeroepen 

I Of opgezonden.


smokkelhandel in muskaatnoot en foelie. Steeds ook 

strekte de aanspraak op het wederregtelijk teruggehouden 

eiland Rhun — volgens de Engelschen — ten 

voorwendsel tot oorlog, bij name in het jaar 1652 (*) 

Door de wederzijdsche arbiters werd bij de vrede 

in 1654 vastgesteld, dat de Engelschen Rhun zouden 

overnemen zoo als het was, hetgeen tot daartoe 

door hen was geweigerd, eischende dat het in den 

staat zou teruggebragt worden, waarin het in 1617 

(*) Hoo kort die oorlog duurde, toch had die tot maatregelen 

van voorzigtighoid geleid èn in de Molukken, èn ook bij de uiten 

tehuis varende vloot. Men ving namelijk aan met de retourvloot 

in dreigende omstandigheden achter om, zoo als men het 

noemde, dat wil zoggen bewesten Ierland en benoorden Hitland , 

huiswaarts te zenden, ten einde in de havens of wateren van 

Noorwegen, de Nedorlandsche oorlogscliepen tot convooi af 

te wachten. In 1653 liepen vijf schepen ,t tot de retourvloot 

bchoorende, de Sont binnen; zij werden door den koning van 

Denemarken met groot gevolg bezocht. De hooge bezoeker 

had vooraf wijn, bier en andere ververschingen aan boord gezonden. 

Zeldzaamheden en Japansch lakwerk, meest bchoorende aan 

den kommandeur en anderen , werden aan het hoogo gezelschap 

vereerd. — Het werd van toen af meer en meer gebruikelijk om 

zeldzaamheden en kostbare meubelstukken uit Japan, Sina, do 

Molukken enz. als geschonken aan regerende vorsten en ministers 

in Europa te doen dienen. — In 1664, toen elk oogenblik van 

Britschc zijde vijandelijkheden te verwachten waren, ging de schout 

hij nacht C. Tromp met 22 schepen de O. I. retourvloot opzoeken, 

ontmoette zo in Oogstmaand op do hoogte van Fairhil en bragt 

ze behouden binnen. — De retourvloot in Oogstmaand 1665 in de 

haven van Borgen binnongeloopen, werd aldaar door do Engelschen 

aangetast, doch hun vuur werd zoo wel beantwoord, dat ze, ook 

uit vreeze voor de naderende convooivloot, do ruimto kozen. — 

Voor het overige veroorzaakte dit achter om loopen dikwijls twist 

tusschen do matrozen on scheepshoofden, wijl do eersten dan op 

verhooging van maandgeld aandrongen.

« 


zich had bevonden. Zij kwamen om het eiland — 

sedert lang eene woestenij — in bezit te nemen ; 

doch gerekend hebbende op eene weigering, ontbrak 

het hun aan manschappen om er eene bezetting achter 

te laten. In Zomermaand 1665 kwamen zij terug; 

het eiland werd hun overgeleverd en zij namen er 

bezit van. Zoo ooit was thans die bezitname een' 

doorn in het vleesch voor de hooge regering in Indie, 

wijl, ten gevolge van het uitroeijen der specerijboomen, 

het ongenoegen onder den landzaat zoo gemakkelijk 

kon worden opgerakeld en tot laije vlammen aangeblazen. 

Men vernam dan ook naauwelijks te Batavia, 

nog voor het einde van het jaar 1665, dat de oorlog 

tusschen de beide natiën in Europa weder was uitgebarsten 

, of men haastte zich die twistappel, uit 

kracht van den oorlog, aan de Engelschen te ontweldigen. 

Reeds voor het uitbreken van dien oorlog waren 

de Engelschen zoo buitengewoon in hunne eischen, 

dat de Engelsche O. I. maatschappij voor de verliezen 

ter zake van Poeleron (zoo als men bij verbastering 

van Puloe Rhun doorgaans zeide) geleden, niet minder 

dan vier miljoen pondsterling vorderde. De andere 

vorderingen in 1664 beliepen ruim drie miljoen Nederl. 

Uit dien hoofde was de oorlog aan de kamer 

van 17 n niet onwelkom. 

In denzelfden tijd dat de Engelschen zoo hoog op- 

gaven van geleden verliezen , zochten ze zich verra- 

dcrlijkervvijze in een der kleine eilanden zuidoost van 

Banda te nestelen. Tijdelijk was in 1662 het fort 

Wilhelmus op Damme of Dammer ontruimd. Van die 

gelegenheid maakten zij gebruik, om door het mildclijk 

M m

ZEVENTIENDE HOOFDSTUK. ill 

uitdeelen van geschenken aan de Orangkaijas, zich in 

het bezit van het fort te stellen (*). Naauwelijks had 

de Gouverneur der Bandasche eilanden Van Dam 

daarvan berigt gekregen en ontwaard hoe verkeerd 

met het ontruimen van Dammer was gehandeld, of 

hij zond twee jagten met 80 Europesche soldaten, 

om de Engelschen te vernestelen. Dit ging gemakkelijker 

dan om de thans in opstand zijnde Dammerezen 

op nieuw te onderwerpen. De Engelsche aanvoerders 

, die voorgaven Dammer uit naam van de 

Britsche kroon te hebben in bezit genomen, kwamen 

op Banda, en namen tegen Van Dam een' hoogen 

toon aan. Aan voldoende lastgeving nogtans ontbrak 

het hun, zoodat de Gouverneur hen als gevangenen 

behandelde en dreigde als vrijbuiters hen te zullen 

teregt stellen. Nu werden ze gedwee en betuigden 

niet geweten te hebben dat het eiland Dammer aan 

de Nederlandsche O. I. maatschappij behoorde. Zoo 

was de kordaatheid van Van Dam genoegzaam, om 

het eigendom zijner beeren meesters te behouden. 

Hij handelde met kracht naar de omstandigheden, 

zonder alvorens van den Algemeenen Landvoogd orders 

te vragen hoedanig , in zoodanig buitengewoon 

geval, te handelen. Hij nam de verantwoording op 

zich en verdiende hoogen dank. — Intusschen kostte 

deze roofzuchtige aanranding aan vrij wat menschen 

het leven, en dwong tot uitgaven welke op ruim 

ƒ175.000 werden begroot. — De Bredasche vrede van 

(*) Het schijnt dat een Nederlander Vincent Vette, dio in 

dienst der Nederl. O. I. compagnie was gowcest, en in dienst dei- 

Engels. O. I. compagnie was overgegaan, daarin vooral de hand 

gehad heeft.

^ S B . 


den 31 van Hooimaand 1667 handhaafde de wederzijdsche 

partijen in het bezit van hetgeen men had, 

en vernietigde alle vorderingen welke van de eene 

of andere zijde nog hangende waren. 

Bereids bij het overlijden van den sultan van Atsjeen 

in 1641 was de glans van dat rijk aan het tanen. 

Onder de vrouwenregering zijner opvolgster zochten 

de Panglimas en andere grooten aan hare zwakke 

handen het gezag te ontwringen. Daarbij kwamen de 

oneenigheden met het binnenlandsche rijk Menangkabou 

, — welk rijk de Maleijers algemeen als hunne 

bakermat beschouwen, — waaraan de kustplaatsen, van 

Sinkol of Singkel af tot aan het rijk van Indrapoera 

toe, cijnsbaar waren. Van de willekeur en de geweldenarijen 

die de Atsjeensche Panglimas zich veroorloofden 

, de zeesteden te verlossen : daartoe werd De 

Bitter in 1664 naar de westkust van Sumatra gezonden. 

Om zich het bezit dier kustenstreek te beter 

te verzekeren, erkende de O. I. maatschappij de oppermagt 

van Menangkabou, welk rijk daarentegen het 

bestuur dier havenplaatsen aan de Nederlanders afstond. 

Het rijk Indrapoera onderwierp zich eerlang 

geheel. Padang, op de Atsjeners vermeesterd, werd 

nu het hoofdkantoor in plaats van het eilandje Sjinko, 

gelegen tegen over Sillida, in welke landstreek veel 

stofgoud uit het rivierzand gewassen werd. Maar de 

kans scheen te keeren en het aanzien van Nederland 

te tanen, toen Gruijs, Van Iperen, eenige andere 

bevelhebbers en ongeveer 130 soldaten ten gevolge 

hunner onvoorzigtigheid vermoord werden. Door dapperheid 

en stoutmoedigheid herstelde Poleman, onder 

de leiding van den commissaris Verspreet, de zaken. 

5.;ïi.;.«..«a


Onderscheidene forten werden gesticht, zoo als te 

Baros, vermaard wegens de kamfer en benjoin, te 

Aijer-Bangies, aan eene ruime baai, te Priaman enz., 

en men geraakte in het bezit van een' uitgestrekten 

handel in benjoin, kamfer, drakenbloed, kassia, stofgoud 

en ruimte van peper. Leeftocht, vooral het 

voornaamste voedsel rijst, was op de kust schaars 

te vinden. 

Dewijl de inlanders van Indrapoera tot Singkel gewoon 

waren stofgoud, door hen uit het rivierzand 

gewasschen, naar de havens ter markt te brengen, 

kwam men weldra op het denkbeeld om, van wege 

de maatschappij, goudmijnen te doen openen. Dit 

gebeurde in 1669 in het landschap Sillida ; doch dewijl 

men daarvan geen gunstige uitkomsten verkreeg, 

lieten Bewindhebbers in 1680 mijnwerkers onder den 

directeur Olitsch uit Duitschland komen. Eerlang werd 

de mijn Tambang door hen bewerkt. Men vond er 

goud en zilver in de verhouding van anderhalf mark 

zilver tegen een once goud. Men had slaven uit 

Madagaskar doen komen, doch hetzij de arbeid te 

zwaar, hetzij de lucht to ongezond was, de als gravers 

gebezigde slaven en de Europesche mijnwerkers stierven 

in zoo groot aantal, dat de erts niet rijk genoeg 

werd geacht om met dien arbeid voort te gaan. — 

Eene halve eeuw later werd het denkbeeld op nieuw 

geopperd en ten uitvoer gebragt, doch alwederom 

met hetzelfde gevolg, hoezeer de mijndirecteur Bollman 

zich in het eerst met een' gunstige uitkomst vleide. 

De mijn-ontginning werd spoedig opgegeven. 

Uit Europa kwam een dreigend onweder opzetten. 

Koning Lodewijk ~iK.IV van Frankrijk zocht in zijne

94 ZEVENTfENDE HOOFDSTUK. 

onverzadelijke heerschzucht de kleine republiek, die 

door hare buitengewone welvaart zoo veel gewigts in 

de schaal kon leggen, en in Europa zoo grooten 

invloed uitoefende , zoowel in Europa als in Azia onherstelbare 

rampen te berokkenen. Het was den 

Franschen minister Colbert gelukt François Caron, 

een man doorkneed in de zaken der O. I. compagnie, 

tot zijns meesters dienst door schitterende aanbiedingen 

over te halen, waarschijnlijk geholpen door 's mans 

ontevredenheid dat hij, nu weldra twintig jaren geleden, 

door Bewindhebbers was opontboden. In 1670 deed 

de koning eene vloot van 14 zeilen uitrusten, waarover 

het bevel werd toevertrouwd aan De La Haije 

Ventelaij, wien de verrader zijns vaderlands — schande 

ruste op zijn' naam — als raadsman zou verzeilen. 

Nog wisten zij van geen oorlog en waagden geen 

Nederlandsche schepen aan te tasten , toen zij in de 

wateren van Ceylon eene rijke koopvaardijvloot, den 

weg van Batavia naar Kolumbo gerust lieten vervolgen. 

Het doel was om , in afwachting van den oorlog, 

de vorsten om de west van Indie van Nederland 

afvallig te doen worden, en met hen handelsverdragen 

te sluiten. De La Haije kwam in Lentemaand 1672, 

toen eene overmagtige coalitie het gemeenebest meende 

te verdeelen, de baai van Trinkenomale op Ceylon 

binnen. Hij verloor geen tijd. Bij den keizer Radja 

Singa werden zijne gezanten met betuigingen van 

vreugde ontvangen, en in weerwil der verbonden met 

de Bataviasche regering gesloten, werd den Franschen 

vlootvoogd het bouwen van een fort aan de uiterst 

veilige en zeer ruime baai van Trinkenomale toegestaan. 

Hierop order hebbende gesteld en eene bezet-


ting voor dat fort achtergelaten hebbende, wendde de 

admiraal den steven naar de kust van Koromandel. 

Reeds sedert geruimen tijd waren de berigten uit 

Nederland over het behoud van de vrede ongunstig 

geweest, als hadde men van Frankrijk en Engeland 

het ergste te wachten. Ook hadden Bewindhebbers 

uit voorzorg in 1671 een dertigtal schepen tot bescherming 

der bezittingen van de compagnie, tegen 

schijn vrienden zoowel als tegen openbare vijanden, naar 

Indië gezonden, doch dezen waren nog niet aangekomen. 

Rijklof van Goens, de held van Malabar, was 

nog altijd Bewindvoerder op Ceylon. Hij verneemt 

de vijandelijke pogingen der Franschen op de oostkust 

van Ceylon, en zendt met der haast naar Europa 

over land om orders, naar Batavia met een snelzeilend 

vaartuig om hulp. Zal hij intusschen als slaafsche 

letterknecht met de handen in den schoot blijven 

nederzitten? Hij heeft immers nog geene tijding van 

den oorlog ontvangen ! En toch laadt hij die zwaarwigtige 

verantwoordelijkheid op zich door vijandschap 

met vijandschap te beantwoorden, door niet straffeloos 

het gebied hem toevertrouwd te laten aanranden. Hij 

bezit voldoende zelfstandigheid, kordaatheid en moed, 

om althans te trachten den aanrander zijne stoutheid 

betaald te zetten. Hij zal zelf hulpmiddelen vinden 

of scheppen om met Gods hulp den vijand te stuiten. 

Van Goens wapent de schepen, welke zich onder 

zijn bereik bevinden; die welke uit Bengale komen 

en naar Suratte bestemd te Punte Gale aanlanden, 

doet hij ontladen en ten oorlog toerusten, en dat 

alles met zoo veel voortvarendheid, dat hij zich bereids 

in zee bevindt, toen men zich zou verbeeld


hebben, dat hij te naauwcrnood met het uitrusten der 

schepen was begonnen. Hij zoekt De La Haije op, 

vermeestert eenige zijner voorraadschepen en bereikt 

den admiraal, die zelfs niet denkt aan de mogelijkheid 

van eenen aanval ; hij tast de vloot aan, vermeestert 

achtervolgelijk vier schepen en drijft de overigen op 

de vlugt. Hierop zet hij cours naar de baai van 

Trinkenomale, verovert de nog niet afgebouwde sterk- 

te, welke van 112 stukken geschut hadde moeten 

voorzien worden, en maakt de 400 man, waarvan 

meer dan de helft Europeesch krijgsvolk, gevangen. 

Ziedaar hoe een bewindvoerder handelt die het gewigt 

van den hem toevertrouwden last gevoelt, mits hij 

geestkracht bezit en waardig is eene gewigtige betrek- 

king te bekleedcn ! Van Goens fnuikte in dier voege 

eene krijgsmagt, welke voor de Nederlandsche heer- 

schappij in Indië zoo gevaarlijk hadde kunnen worden, 

en welke, in de eerste plaats voor haar gezag op 

Ceylon, zonder die overwinning noodlottig ware ge- 

weest. 

Naauwelijks te Kolumbo teruggekomen om die hoofd- 

plaats voor een' aanval van Franschen of Engelschen 

te vrijwaren, kwam Cornelis van Quaalberg aldaar ter 

reede, door den Algemeenen Landvoogd ter onder- 

steuning gezonden. Van Goens vaardigde hem ten 

eerste af om op de kust van Koromandel te kruisen. 

De kommandeur of vlootvoogd had 18 zeilen, bewa- 

pend met 644 stukken, onder zijn bevel. Hebbende 

verscheidene jaren ter kuste doorgebragl, laatstelijk 

als opperhoofd te Mazulipatnam, bezuiden de monden 

van de Godaverij gelegen, was hem dergelijke last 

te beter toevertrouwd. Sedert korte dagen had een


Engelsen smaldeel, verscli uit Europa gekomen, zich 

mede op de kust van Koromandel vertoond, overal 

schrik verspreidende. Deze vloot, tien kloeke schepen 

sterk, kwam des morgens van den 10 van Bloeimaand 

1673 (*) op Van Quaalberg af, die zich op de hoogte 

en in het gezigt van Mazulipatnam bevond. De strijd 

duurde ruim drie uren, wanneer de Engelsche schepen, 

beter bezeild dan de Nederlandsche, de ruimte 

kozen, naar Madras of fort Sint George hun hoofdkantoor 

ter kust zeilden, en eerlang, uit vreeze voor 

erger, naar Engeland terug keerden. Men betreurde 

dezerzijds het verlies van den Vice-kommandeur Jau 

Frederikzoon van Groningen, die over het schip Tul- 

. penburg het bevel voerde , en de gezaghebbers van 

schip Rhenen, Andries Pz. de Pelikaan en van schip 

Puloe Rhun, Cornelis Poort, allen uitstekende mannen. 

Over het geheel was het verlies van de Nederlanders 

veel minder dan dat van de Engelsclien, die 

daarenboven drie schepen, een van 50 en twee ieder 

van 40 stukken in handen hunner vijanden moesten 

achterlaten. Een dier schepen dat 80 stukken, tot 

bewapening van Bombaij op de kust van Malabar, 

aan boord had, was zoo doornageld dat het dien eigen 

dag te gronde ging. 

Intusschen was De La Haije mede op de kust van 

Koromandel verschenen, — hij, naar het schijnt niets 

van de komst der Engelsclien of deze van de zijne 

(*) Ik volg hier Dr. D. HA v ART , Op- en ondergang van Cormandel, 

D. I, bl. 165, die nis ooggetuige spreekt. Mr. J. C. DE JONGE, 

Geschiedenis van hel Nederl. Zeewezen, D. III, Eerste Stuk, bl. 375, 

brengt dien zeestrijd tot den 1 van Herfstmaand 1673. 

II. 7


wetende, — maakte zich meester van San-Thomé om 

zich daar als onder-koning van wege Lodewijk XIV te 

vestigen. Door den vorst van Golkonda voornamelijk te 

land en door Quaalberg van de zeezijde bestookt, 

ontbrak het echter aan genoegzaam belegeringsgeschut 

om dat beleg met kracht door te zetten. Toen de 

stormtijd naderde, moest de belegging aan de zeezijde 

worden opgeheven. In het volgende voorjaar hervat, 

werden de schepen op den 30 van Grasmaand 1674 

door een' zwaren orkaan beloopen, waarbij de Nederlandsche 

bodems, Kranestein van 50 en Rhenen van 

40 stukken te gronde gingen, en slechts weinig menschen 

gered werden. Het duurde tot den 6 van Slagtmaand 

1674 voor dat De La Haije het opgaf. Van 

zijne schepen bleef hun geeir-een, van zijne manschappen 

geen 900 koppen overig, welke, volgens verdrag 

met Quaalberg gesloten, naar Frankrijk zouden worden 

overgevoerd. 

Zoo gingen twee belangrijke uitrustingen, waarvan 

de koningen van Frankrijk en Engeland groote verwachtingen 

hadden gekoesterd , om den Nederlanders 

magtigen afbreuk te doen , geheel te niet. De uitkomst 

strekte om den roem der Nederlanders te verhoogen 

en hen algemeen op de kust van Koromandel 

als onverwinnelijk te doen beschouwen. 

Niet overal evenwel ging het der maatschappij in 

dien oorlog zoo voordeelig. Sint Helena, bewesten 

de kaap de Goede Hoop , werd als eene algemeene 

aanlegplaats beschouwd. Toen men evenwel bespeurde 

dat de ververschingsplaats door de Hollanders aan de 

kaap de Goede Hoop aangelegd, zoo uitstekend aan 

liet doel beantwoordde, maakten de Engelsclien zich


onverwacht van het eiland Sint Helena meester en 

begonnen er eene sterkte aan te leggen. Nog geene 

maand waren zij daarmede bezig, toen vijf Nederlandsche 

compagniesschepen, uit Patria komende, aldaar 

wilden aanloopen. Zij vonden er twee Engelsche 

schepen, beschoten die, landden en vermeesterden het 

nog niet voltooide fort, zoodat toen den 1 van Louwmaand 

1673 daagde, de Nederlandsche vlag van dat 

fort wapperde en het nieuwe jaar begroette. Eene kleine 

bezetting achtergelaten hebbende, zetteden die schepen 

hunne reis voort, liepen de Tafelbaai binnen, gaven 

den gouverneur Van Breugel kennis van het door hen 

verrigtte, met verzoek er eene genoegzame bezetting 

heen te zenden. Doch het gebeurde niet. — In Engeland 

werd het verlies van Sint Helena bijna zoo 

spoedig bekend als de bezitname. De herovering werd 

als eene nationale zaak beschouwd en met snelheid 

werden de benoodigde schepen gereed gemaakt. Zeven 

koningsschepen verzelden eene scheepsmagt van de 

Engelsche O. I. compagnie, welke alleen reeds ter 

herovering meer dan genoegzaam zou zijn geweest, 

met het doel om tevens do Engelsche retourvloot, onder 

de vlag van den bevelhebber R. Mondaij , huiswaarts 

te doen stevenen. Op den 14 van Bloeimaand 

1673 kwam deze vloot ter reede van Sint Helena. 

Men vond slechts een klein hoopje volks, ontmoedigd 

door het achterblijven van toevoer en ondersteuning, 

welke van de kaap de Goede Hoop werden tegemoet 

gezien. Bij eene flaauwe verdediging viel op den 18 

dier maand de vermeestering gemakkelijk. Daar Mondaij 

nog eenigen tijd de Nederlandsche vlag van het 

eiland liet waaijen, viel hem de Fluit Europa met 

7*


den bevelhebber en de bezetting voor Sint Helena 

bestemd in handen, alsmede twee schepen welke tot 

de retourvloot behoorden en de Kaap hadden aangedaan. 

In de kolonie, waartoe weldra de ververschingsplaats, 

aan de kaap de Goede Hoop aangelegd, werd 

uitgebreid, was, door de zorgen van Van Riebeek, 

veel goeds tot stand gebragt, zoodat ze ten volle aan 

de verwachting beantwoordde. Evenwel kon niet gezegd 

worden dat de vrijburgers zich in betamelijke 

welvaart mogten verheugen, ten gevolge van het onregtmatige 

winstbejag der ambtenaren. Dit had bereids 

in 1668 Bewindhebbers genoopt daartegen zoo 

veel doenlijk te waken, door te verbieden dat de ambtenaren, 

ten gevolge van landbezit of handel, de kolonisten 

zouden benadeelen. Tot het ongerijf der ingezetenen 

droeg waarschijnlijk bij het onophoudelijk 

veranderen der Bewindvoerders. Sedert de benoeming 

van Cornelis Van Quaalberg in 1666 tot aan Simon 

Van Der Stel, die in 1679 aankwam , had de kolonie 

zeven gouverneurs geteld. Hoe kon er op die wijze 

wat goeds tot stand komen ! 

De gebeurtenissen, welke' op Celebes tot de geheele 

vernietiging van de magt van den sultan van Goach 

(Makasser) hadden geleid, konden op Java niet zonder 

invloed blijven. Van toon geheel veranderd zond 

de keizer in 1668 gezanten aan den algemeenen landvoogd, 

met vleijende betuigingen van vriendschap en 

gehechtheid, doch tevens zoekende het daarheen te 

leiden dat de Hollanders hem als opperheer van het 

eiland zouden huldigen. In die aanmatiging slaagde 

hij geenszins en stierf in 1670, latende een rijk na,


waarvan de magt door 's vorsten willekeur en heerschzucht 

geknakt was. — De oorlog welke weinige jaren 

later aanving, waarin de maatschappij den keizer ondersteunde, 

en gene in magt won, wat deze verloor, 

zal in een volgend hoofdstuk behandeld worden. 

Het zou schijnen als of Amboina door de herhaalde 

opstanden en de bloedige wrake onder het bewind van 

Demmer en De Vlaming niet genoeg had geleden, 

althans het werd in de jaren 1671, 1673 en 1674, 

vooral in het laatste , als omgekeerd door aardbevingen. 

In Wijnmaand 1674 waren de verwoestingen 

vooral vreeselijk : bergen scheurden van een', waterbronnen 

hielden op te vloeijen , rivieren kregen een' 

anderen loop, boomen werden ontworteld en ter neder 

geploft, om woningen en menschen te verpletteren ; 

ja geheele dorpen verzonken met al hunne bewoners 

groot en klein en lieten grondelooze kolken na, ijzingwekkend 

om te aanschouwen, wijl er op twintig en 

meer vademen diepte slechts een' poel was overgebleven. 

Geen huis bijna dat niet was uiteen gerukt 

of onbewoonbaar geworden. Meer dan 2300 zielen 

waren onder de puinen hunner woningen bedolven, of 

geledebraakt of in de diepte verzwolgen of verdronken. 

Lang duurde het alvorens dat ongelukkige eiland die 

verschrikkelijke ramp te boven was gekomen. 

Op Tern ate was het niet beter gesteld. In 1673 

was eene uitbarsting van den vuurberg, liggende tegen 

over het eiland Ternate op Gilolo, allerbedroevendst. 

Do gloeijende asch, welke die vulkaan uitwierp, overdekte 

niet alleen de naburige landouwen, de omringende 

zee, maar ook de eilanden op vrij verren afstand 

verwijderd, De oceaan kookte, planten en boo-


men werden door de heete asch verschroeid en het 

drinkwater bedorven. Voor monsch of dier bleef geen 

drank of voedsel overig. — De gemeenschap onder 

de wateren tusschen de Gamma-knor (eigenlijk Goenong-kanore), 

den vulkaan van Ternate en die van 

andere eilanden, maakte de ramp tot een' algemeene. 

De schuddingen deden de bergen splijten, rotsblokken 

scheurden zich af en wentelden, alles op den 

weg vernielende, tot in de zee of werden in de lucht 

geslingerd om alverwoestend neer te ploffen. De zee 

trad buiten hare oevers, wierp hare gevinde en geschubde 

bewoners op den oever en dreigde schepen, 

menschen en huizen te verzwelgen. — Men make zich 

een denkbeeld van het lijden van hen die er het leven 

afbragten, en hoe vervolgens besmettelijke ziekten de 

reeds zoo ongelukkige bevolking nog verder teisterden 

en wegmaaiden. 

Gewis was het niets ongewoons dat gezanten van 

grootere of kleinere vorsten, van de zuid-oostelijke 

of zuidelijke staten van Azia of ook uit den Archipel, 

aan den Algemeenen Landvoogd werden gezonden, — 

evenwel was het een vreemd verschijnsel, toen in het 

jaar 1675 een gezant van den keizer of vorst van 

Abijssinië of Habesch op de .oostkust van Afrika te 

Batavia kwam. De vorst noemde zich ook Christen, 

uit de Israëlieten afkomstig, en gaf zich in de brieven 

, waarvan Chodja Morad was voorzien, zonderling 

hoogdravende titels; ook de gouverneur-generaal werd 

daarin op zeer vreemde wijze aangesproken. Het gezantschap 

voor het overige leidde tot niets. 

Na een bewind van welhaast vijfentwintig jaren 

stierf de generaal Joan Maetsuycker. Eene ziekte


van weinige weken nam hem weg op den 4 van Louwmaand 

1678 , hebbende den ouderdom van ruim 71 

jaren bereikt. De uitvaart was prachtig en de uitvoerders 

van zijn' laatsten wil deden groote gouden 

penningen uitdeelen, welke kosten van een en ander 

later door Bewindhebberen aan zijn' boedel vergoed 

werden. Geene kinderen of weduwe nalatende , erfde 

eene zuster en een' neef in Holland het grootse gedeelte 

van zijn aanzienlijk vermogen. 

Men noemt Maetsuycker als zeer werkzaam, en in 

dier voege was het dat hij tijd vond, tot bevordering 

der Hervormde leer, eigenhandige brieven 

aan de predikanten der buitenposten te schrijven, om 

hen op te wekken tot de ijverige vervulling hunner 

pligten. Hij eiscbte werkzaamheid en naauwkeurigheid 

in huiselijke zoowel als in andere betrekkingen, was 

daarbij niet vrij van kleingeestige vitterij en gaf toe 

aan verregaande grilligheid. — Aan omzigtigheid en 

doorzigt paarde hij sluwheid, en maakte zich meer 

dan eens schuldig aan onkieschheid wanneer het er 

op aankwam zijn doel te bereiken. 

Van zijne bekwaamheid als regtsgeleerde leverde 

Maetsuycker de bewijzen , door eene herziening der 

plakaten en verordeningen in 1642 door Van Diemen 

uitgegeven. Van die verzameling werd een uittreksel 

vervaardigd, later bij uitzondering Statuten van Batavia 

genoemd, dat uit een wetenschappelijk oogpunt be- 

langrijk is, en sedert onder de compagnie te allen 

tijde tot rigtsnoer heeft gestrekt bij alle regtspraak, 

welke in de verschillende bezittingen vaak door man- 

nen, met regtzaken geheel onbekend, werd uitge- 

sproken.


Onder dezen twaalfden (liet tweemaal optreden van 

Coen medegerekend) Algemeenen Landvoogd zijn belangrijke 

oorlogen gevoerd, is het landbezit der O. I. 

maatschappij grootelijks uitgebreid, en is Nederlands 

roem door de faam allerwege uitgebazuind. Maar ook 

de krijgsroem van mannen geenszins bij de wapenen 

groot gebragt, maar die achter de schrijftafel of in 

ander vreedzaam bedrijf hunne loopbaan hadden aangevangen 

, is waarlijk buitengewoon. — Rijklof van 

Goens, Cornelis Speelman, Van der Laan, Van Dam, 

Poleman en anderen behooren onder de grootste mannen 

, die de compagnie ooit hebben gediend. In gunstige 

omstandigheden geplaatst hebben zij zich schitterend 

ontwikkeld en den Nederlandschen naam tot eere 

gestrekt. Daarbij zal het geenszins te ontkennen wezen, 

dat het heldere oordeel van Maetsuijcker bij de 

keuze van zulke veldheeren op gunstige wijze heeft 

uitgeblonken. 

Maetsuycker is, zonder zulks te willen, oorzaak 

geweest dat later compagnies dienaren niet meer dan 

75% van de hun toegezegde bezoldingen hebben ontvangen. 

In zijnen tijd had de betaling der maandgelden 

plaats in spaansche matten of spaansche rijksdaalders. 

Deze deden opgeld of agio dat op 25 tot 30 

ten honderd berekend kon worden. Zoo lang de betaling 

in die geldspecie voortduurde was het geen 

verlies met 25% minder dan het eigenlijke beloop, 

betaald te worden. Toen later de maandgelden in 

eene andere geldspecie, doch op denzelfden voet voldaan 

werden, was die maatregel eene drukkende hardigheid 

jegens officieren , soldaten en diegenen , welke 

niet in do gelegenheid waren zich door zoogenoenide


stille winsten, particulieren- of morshandel te verrijken. 

Heeft men bij Maetsuycker helderheid van oordeel 

en groote werkzaamheid gevonden, aan den anderen 

kant schijnt hij van toegevendheid en slapheid, inzonderheid 

in de laatste jaren zijns levens, teregt te 

worden beschuldigd. Het vroegste en treffendste bewijs 

is de schandelijke onregtvaardiglieid van de hooge regering 

jegens Frederik Coyet, welke een' smet op het 

generalaat van dezen Landvoogd werpt. Die onregtvaardiglieid 

i§ met hardnekkigheid volgehouden, en 

bovendien is het verlies van Formosa, eene hooggewaardeerde 

bezitting, alleen aan het verzuim van het 

Bataviasch gouvernement te wijten. — De laakbare 

toegevendheid is evenzeer zigtbaar in de oogluiking, 

waarover de particuliere handel zich had te verheugen. 

Het zij dat dezelfde toegevendheid ook bij de raden 

van Indië werd gevonden, of dat de kamer van 17 

begreep dat de meesten zich daaraan schuldig maakten 

: zeker is het dat toen men met elke retourvloot 

de tijding van het overlijden van Maetsuycker verwachtende 

was, in het najaar van 1676 in overweging 

werd genomen: of er ook eenige verandering in liet 

personeel der raden van Indië zou worden gemaakt? 

Men vergenoegde zich toen met Rijklof van Goens, 

reeds bij voorraad, als opvolger van Maetsuycker aan te 

wijzen en eenige buitengewone raden van Indië, welke 

doorgaans gouverneurs van deze of gene buitenposten 

waren, te gelasten bij het collegie der hooge regering 

werkzaam te zijn. >— Het duurde evenwel niet lang of 

Bewindhebberen oordeelden dat de noodzakelijkheid 

dringend was geworden en in het personeel verandc-


ring moest komen. Nadat die verandering sedert 

eem'ge weken was ter sprake gebragt, werd op den 

13 van Wijnmaand 1677 door Bewindhebbers besloten 

, buiten bewind te stellen de raden van Indië Laurens 

Pit, Pieter Antonie Overtwater en Pieter van 

Hoorn, alsmede de buitengewone raden Antonie Paviljoen 

, die kort te voren door den gouverneur-generaal 

tot gewoon raad van Indië was bevorderd, en 

Sijbrand Abbema. — Wel werden allen op eervolle 

wijze ontslagen , doch overigens was de behandelinghun 

aangedaan geenszins dezelfde. Eeeds een jaar 

vroeger was aan L. Pit door Bewindhebbers geschreven 

, dat men hem gaarne bij het overlijden van 

Maetsuycker tot directeur-generaal zou hebben bestemd, 

doch zulks enkel gelaten had van wege zijne 

jaren , dewijl men van oordeel was dat een man van 

meer jeugdigen leeftijd en krachten tot die bediening 

behoorde te worden benoemd. Nu liet men het aan 

zijne eigene keuze en aan die van Overtwater al of 

niet in Indië te blijven. Van Hoorn en Abbema 

kregen in last om te huis te varen, en Paviljoen werd 

eenvoudig gesteld buiten dienst der compagnie. Het 

scheelde weinig of Maetsuycker ware met dezelfde 

brieven van zijne hoogo bediening ontheven geworden. 

— De grijsaard, die niet had kunnen besluiten een 

zoo gewigtig ambt vrijwillig neder te leggen, beleefde 

het niet, dat op die wijze de afkeuring van de verrigtingen 

der hooge regering, van de zijde van heeren 

meesters, te Batavia kenbaar werd. Voor dat die orders 

aankwamen was hij overleden. 

Rijklof van Goens, de held van Ceylon en Malabar, 

sedert 1675 directeur-generaal, volgde Maetsuycker


op, en de held van Makasser, eerst sedert 1671 ge- 

woon raad van Indië, kwam in plaats van Van Goens. 

De groote veranderingen in de hooge regering, welke 

de orders van den 17 van Wijnmaand 1677 aanbrag- 

ten, waren oorzaak van die bevordering van Speel- 

man. Ook trad te dier gelegenheid als buitengewoon 

raad van Indië op een man , destijds reeds voor de 

derdemaal opperhoofd op Dezima, die ook onder de 

bekwaamste mannen van dat tijdvak moet gerang- 

schikt worden, Johannes Camphuys namelijk, die 

van toen af zeer spoedig tot de hoogste waardigheid 

is opgeklommen.

ACHTTIENDE HOOFDSTUK. 

Oorlog legen Engeland in 1665 en ondersleuning in schepen door de 

O. I. maatschappij tegenover eene vernieuwing van het octrooi tot 

het einde van 1700. Anticipatie-penningen in 1668. 1672. De 

O. I. maatschappij ondersteunt Holland en Zeeland. Het maatschappelijk 

kapitaal. Vernieuwing van het octrooi tot 1740 voor 

3 milj. guld. in 1C9G. Toestand der O. I. maatschappij op het 

einde der 17 eeuw. Uitdeelingen in obligatien rentende 4%. Vergelijking 

der uitdeelingen. Schuldenlast van ongeveer 110 ton gouds. 

Oorzaken van verval in Indië : de vrede met Spanje, het monopolie 

in kruidnagelen, muskaatnoten, foelie en kaneel; veelvuldige gezantschappen; 

meer nog de geringe lezoldingen en daardoor veroorzaakte 

stille winsten, particuliere handel, ontrouw en knevelarij. 

Voorbeelden van ontrouw. 

De oorlog waarin de republiek in het jaar 1664 

met Engeland gewikkeld geraakte , bleef niet zonder 

invloed op de Oostindische maatschappij, minder in 

Indië dan wel in Europa. Nadat op de westkust van 

Afrika en in de koloniën der "Westindische maatschappij 

in Amerika, de Engelschen zonder oorlogsverklaring 

en dus als roovers gehandeld hadden, verklaarden 

de Algemeene Staten aan koning Karel II den 

oorlog op den 21 van Louwmaand 1665. Deze gebeurtenis 

, reeds sedert eenige weken voorzien zijnde, 

hadden II. H. M. het oog geslagen op de Oostindische 

maatschappij tot het bekomen van hulp. Aan het

ACHTTIENDE nOOFDSTUK. 109 

onderhandelen gegaan zijnde, verlangde de republiek 

van de compagnie ondersteuning in oorlogschepen, tot 

bestrijding van het als zeemogendheid steeds magtiger 

wordende Engeland. Men werd het met elkander 

eens dat de maatschappij twintig oorlogschepen en 

fregatten aan den lande zou leveren en die onderhouden 

, zoo lang de tegenwoordige oorlog duurde. 

Daarentegen verleenden H. H. M. eene verlenging van 

het octrooi tot aan het einde van het jaar 1700. 

Geene nieuwe bepalingen werden in het octrooi opgenomen 

en het werd verleend op den 17 van Sprokkelmaand 

1665. Thans, maar onder geheel andere 

omstandigheden dan de vorige reis, werd het octrooi 

vernieuwd, zeven jaren voor het was afgeloopen, en 

verleend voor eenen tijd van 29 jaren. Het bestaan 

der maatschappij was dus eensklaps voor een aantal 

jaren verzekerd. 

Aan het vaderland was door de maatschappij eene 

gewigtige dienst bewezen , eene dienst voor welke zij 

zich wezenlijke opofferingen had te getroosten. Het 

is met der daad sedert dien tijd dat door de kamers 

schulden gemaakt zijn en obligatien of schuldbrieven 

zijn uitgegeven, waarvan rente moest worden betaald 

(*). — Daarmede begeeft eene vennootschap, 

moge ze ook nog zoo vermogend zijn, zich op eene 

gladde baan , waarop men ligt gevaar loopt te struikelen. 

— Met het in dier voege ontstane geldgebrek 

bij de onderscheidene kamers staat waarschijnlijk in 

verband het ligten van zoogenoemde anticipatie-pen- 

(*) De kamer Amsterdam heeft schuldbrieven of rentebrieven 

nitgegeven in Sprokkelmaand, Bloeimaand en Hooimaand 1664. 

Waarschijnlijk met liet oog op do te verleenen hulp.

110 ACHTTIENDE HOOFDSTUK. 

ningen, bij »de kameren om geld benoodigd zijnde." 

Aan de kooplieden werd vergund voor zoodanige gelden 

in te schrijven, zoodra de schepen waren binnengekomen 

, ten einde die binnen den tijd van acht 

dagen, na den verkoop der goederen, tegen de kooppenningen 

te verrekenen en af te schrijven. Men 

vindt daarvan melding voor het eerst onder den 17 van 

Oogstmaand 1668, met bepaling dat zij, die anticipatie-penningen 

hebben gestort, bij de afschrijving zullen 

genieten 4 ten honderd rente, ingevalle zij geene 

specerijen enz. hebben gekocht, doch 6 ten honderd 

wanneer zij als koopers staan aangeteekend. Bij 

schaarste van geld ziet men die rente verhoogen, zoo 

als een besluit van de kamer van 17 van den 16 van 

Bloeimaand 1673 bewijst, waarbij de kamers gemagtigd 

werden de rente van 6 tot 8 ten honderd te 

verhoogen en die van 4 tot 6. 

Destijds was voorzeker het geld schaars en de 

rente hoog, want de maatschappij zocht gelden op te 

nemen niet enkel tot eene rente van acht maar zelfs 

van tien ten honderd. Maar ook, hoe hagchelijk stond 

het geschapen met het dierbare vaderland ! Of scheen 

het niet reddeloos verloren toen koning Lodewijk XIV 

te Utrecht zijn hoofdkwartier opsloeg! 

In Zomermaand 1672 stond het veeg met Nederland, 

dat nog zoo kort geleden, door de overwinninote 

Chatham, Engelands hoofdstad bedreigd had en 

door de Bredasche vrede aan dien glorierijken oorlog 

op den 31 van Hooimaand 1667 een einde had gemaakt. 

In Zomermaand 1672 werden onze kusten door 

eene Engelsch-Fransche vloot bedreigd ; en, hetgeen 

nog erger was, de Franschen zaten in het hart van

ACHTTIENDE HOOFDSTUK. Ill 

het land en waren meesters van Utrecht, Naarden en 

Woerden. Bijna was geheel Nederland in de magt 

zijner vijanden. Maar nu ook klonk het magtwoord 

van den Albestuurder : tot hiertoe en niet verder ! — 

Immers met Oranje aan het hoofd, waren er nog velen 

die niet versaagden, die niet wanhoopten aan de 

redding van het vaderland. 

De Staten van Holland en Zeeland openden op nieuw 

onderhandelingen met Bewindhebberen en verlangden 

om in dezen nood met eenige geldsommen te worden 

bijgesprongen. Dewijl toch alle kamers der maatschappij 

in die beide gewesten waren gezeteld, werden de 

zwarigheden, in de kamer van 17 geopperd, tot zwijgen 

gebragt èn door den hooggaanden nood èn dooide 

voorwaarde om voor het beloop der som obligation te 

geven, waarmede de Staten van Holland genoegen namen. 

In de vergadering van Holland kwam de zaak 

ter sprake in Herfstmaand 1672 en werd aldaar kennis 

gegeven »hoe de Oostindische compagnie in deze per- 

» plexe tijden den staat sal bijspringen met eene som 

»van twintig tonnen gouds;" zijnde een-derde van het 

geheele ingelegde kapitaal. Te dier vergadering werden 

bij die gelegenheid de vragen geopperd : » Zal 

» het zijn in comptanten of waarden ? Zal het zijn een 

» don-gratuit of eene leening, waarvan interest zal 

» moeten betaald worden ? " Men begreep echter dat 

die hulpe in comptanten niet geacht kon worden te 

zijn » ex modo obligationis," maar wel degelijk moest 

beschouwd worden te zijn » ex modo civilitatis et 

»necessitatis." Men eindigde derhalve met dankbaar 

die hulp aan te nemen , ofschoon enkele staatsieden 

er tegen stemden. — Toen die aangelegenheid door

112 ACHTTIENDE nOOFDSTUK. 

de belanghebbende gewesten ter generaliteit werd medegedeeld, 

beweerden de afgevaardigden van Vriesland 

en van Stad en Lande, dat die beide provinciën 

haar aandeel van de twee miljoen gulden moesten 

hebben, alzoo de generale O. I. compagnie niet was 

provinciaal, maar door de gezamenlijke bondgenooten 

opgerigt en door H. H. M. geoctroijeerd. Deze tegenstand 

had nogtans geene gevolo-en. 

Geld te bekomen was moeijelijk en slechts mogelijk 

tegen hooge rente. Evenwel duurde het niet lang of 

die schuld werd gekweten, althans van de schouderen 

der maatschappij afgetild. Te midden van den hoogst 

benaauwden tijd had zij in Hooïmaand 1672 eene uitdeeling 

van 15 ten honderd gedaan, en deed daarop 

in Zomermaand 1673 eene uitdeeling„van 33'/3 «/, 

doch in obligatien ten laste van de provincie Holland. 

Daarmede waren de twintig ton gouds afbetaald en 

de hulpe, hoe welkom ook, was slechts geweest een 

oogenblikkelijke bijstand in het barnen van het gevaar. 

Op het einde van het jaar 1692 werd door Bewindhebberen 

goedgevonden het kapitaal of de oorspronkelijke 

uitgave tot eene meer ronde som te brengen 

dan tot daartoe het geval geweest was. Hetzij dat, 

ingevolge Van Meteren en Valentijn ( # ), het bijeengebragte 

kapitaal circa ƒ 6.60O.OO0, hebbe bedragen 

, dan wel 64 ton gouds en nagenoeg vijftigduizend 

gulden, het werd thans gebragt op ƒ 6.440.200, 

en daarop is het in aandeden verdeelde kapitaal ten 

einde toe en tot op de vernietiging der compagnie 

gebleven. 

(*) Zie hiervorcn D. I, bl. 93.

ACHTTIENDE HOOFDSTUK. 113 

Sedert 1689 bevond zich het Gemeenebest op nieuw 

in eenen oorlog tegen Frankrijk gewikkeld, doch deze 

reis had het Engeland niet tegen zich over, maar 

wel nevens zich, daar de stadhouder Willem III nu 

al eenige maanden als koning de Engelsche troon 

had beklommen. Die oorlog, waaraan door de vrede 

van Rijswijk den 20 van Herfstmaand 1697 een einde 

werd gemaakt, was voor het Gemeenebest zeer kostbaar. 

Uit dien hoofde werd, aireede in het jaar 1693 

de vernieuwing van het octrooi der O. I. maatschappij 

bij de vergadering der staten-generaal op het tapijt 

gebragt, en de onderhandelingen met de kamer van 

17 aangevangen. Het liep echter aan tot den 5 van 

Lentemaand 1696 alvorens het octrooi tot stand kwam, 

dat evenmin als het vorige tot eenige bijzonderheden 

afdaalde en eene eenvoudige verlenging inhield »tot 

»het jaar 1740 incluis." — Er werden echter eenige 

onderhandsche bepalingen gemaakt, als dat op verzoek 

van den stadhouder in de kamer Zeeland en in 

die van het Noorderkwartier een lid uit de ridderschap 

dier gewesten als Bewindhebber werd toegelaten. 

— Van groot gewigt was de voorwaarde, dat de 

maatschappij voor dat octrooi van veertig jaren eene 

som van 30 ton gouds, in eenige termijnen, zou 

hebben te betalen. Hieraan werd voldaan, en de verschillende 

kamers namen te dien einde in 1696, 1697 

en 1698 gelden op, welke ze thans tot eene rente 

van 3'/2 ten honderd konden bekomen. Zoo groot 

was het verschil in het algemeene vertrouwen, en 

zoo groot was dien ten gevolge de ruimte van het 

geld ! 

II. 8

114 ACHTTIENDE nOOFDSTUIC. 

Wij achten het alhier de plaats om na te gaan 

welke de wezenlijke toestand was van de maatschappij 

op het einde der 17" eeuw. Daartoe de inkoopsprijzen 

der retouren na te gaan, en de prijzen welke zij bij 

verkoop hebben opgeleverd zou, om juiste uitkomsten 

op te leveren, tot zoo uitvoerige becijferingen leiden, 

dat, al waren wij daartoe in staat, wij den lezer 

daarmede zouden rekenen ondienst te doen. De slotsommen 

der vierjarige rekeningen op te geven achten 

wij evenmin geschikt om tot ons doel te geraken. 

Zoo als de inkomsten en uitgaven in Indië gevallen, 

zijn opgeteekend (*), komt men almede tot eene slotsom 

die geene voldoende uitkomsten schenkt, dewijl 

tot de tijd, waartoe wij thans genaderd zijn, een 

overschot van niet minder dan veertig mi]joe„ gUlde„ 

wordt opgegeven. Een' anderen weg zullen wij derhalve 

inslaan. 

Men heeft gezien dat de equipage of uitrusting on 

het onderhoud van een zeker getal oorlogschepen^ tot 

ondersteuning van den staat, in 1665 de eerste aanleiding 

schijnt te zijn geweest voor de maatschappij, 

om door de uitgifte van obligatien zich geld te verschaffen. 

Die weg eenmaal ingeslagen zijnde en zelfs 

in 1673 aan de aandeelhouders, in plaats van eene 

uitdeeling i„ geld of specerijen als gewoonlijk, obligatien 

ten laste van de thesaurie der provincie Holland 

hebbende toebedeeld, begreep men dien weg 

verder te kunnen bewandelen, toen de geldschaarste 

(*) Men vindt vele van die berekeningen in FR. 8 U M L D , 

Geschieht» des Holländischen Kblonialwescns in Ostindien, Her Th 

Ook onder den titel van : ru. BAWJ>, Allgemeine Kolonialge- 

»chichte des neueren Europas. Vierter Band.


de maatschappij had gedwongen de aandeelhouders 

gedurende vijf jaren zonder uitdeeling te laten. De 

toestand van Bewindhebberen was voorzeker verre van 

aangenaam, toen ze in het najaar van 1678 besloten, 

op den 1 van Louwmaand 1679, eene uitdeeling te 

doen in obligatien rente 4 ten honderd, onder verband 

dat de betaling daarvan niet opgevorderd kon 

worden. Gelijke uitdeeling volgde in de eerstkomende 

driejaren, zoodat toen op den 1 van Hooimaand 1682 

in obligatien rentende 4%, 33 ! /3 ten honderd op ieder 

aandeel werd uitgedeeld, de aandeelhouders sedert 

den 1 van Louwmaand 1679 niet minder dan 93 1 / % 

op ieder aandeel hadden ontvangen. Gewis eene zeer 

aanzienlijke uitdeeling, den participanten hoogst welkom. 

Oppervlakkig zou zulks moeten doen vermoeden, 

dat de toestand der maatschappij destijds zeer 

bloeijend was (*). Gaat men daarbij na dat de veilingen 

der maatschappij in 1664, 1665 en 1670 telkens 

meer clan tien miljoen gulden hadden bedragen, 

terwijl ze in 1671, 1672 en 1676 te zamen meer dan 

achtendertig miljoen beliepen, en ze over het geheel 

genomen tusschen 1664 en 1682 nimmer minder waren 

dan 63 ton gouds, het jaar 1673 alleen uitgezonderd, 

dan ongetwijfeld is men geneigd uit te roe. 

pen: de bloei der maatschappij is verbazend! 

Zullen echter de uitdeelingen als een' maatstaf van 

den meerderen of minderen bloei gelden, dan luidt 

het vreemd, dat het juist is in dezen tijd, in welken 

onderscheidene jaren zijn aan te wijzen dat er geene 

(*) VAN KAMPEN spreekt in dien geest D. II, bl. 199, en haalt 

daartoe aan de IJollandsche Mercurius van 1C63 eu 1664. 

8 K

116 ACnïTIENDE HOOFDSTUK. 

uitdeelingen hebben plaats gegrepen, alsmede dat die 

uitdeelingen zijn geschied in onopeischbare obligation 

ten laste der maatschappij, waardoor derhalve een 

voortdurende schuldenlast werd daargesteld. Geene 

uitdeeling geschiedde in 1664, 1666, 1667, 1674, 

1675, 1677, 1678, 1683 en 1684, terwijl de uitdeeling 

in obligatien plaats had in 1679, 1680, 1681, 

1682, 1697 en 1698, zoodat in de laatste 37 jaren 

der 17 e eeuw niet minder dan 15 jaren voorbijgingen, 

zonder dat wezenlijke waarde in geld of specerijen 

aan de participanten werd uitgedeeld. Somt men 

evenwel al de uitdeelingen op, welke gedurende dat 

tijdvak in geld zijn gedaan, dan verkrijgt men de 

aanzienlijke jaarHjksche rente van 15 ten honderd. 

Voegt men er bij het ontvangene in obligatien als 

geldswaarde, dan wordt het nagenoeg 20 ten honderd 

's jaars dooreen genomen, De uitdeelingen in dit tijdvak 

aan de algemeene participanten gedaan zijn derhalve 

zeer aanzienlijk. Jammer echter is het dat er 

geene vergelijking mogelijk is met de uitdeelingen 

gedaan gedurende de eerste helft der 17° eeuw. Immers 

zijn ze toen meermalen gedaan in nagelen. 

Veelal wordt de waarde geschat op tachtig stuivers 

het pond, doch ook (b. v. in Slagtmaand 1641) wordt 

wel eens vijftig stuivers opgegeven als de prijs waartoe 

ze den aandeelhouders worden toegerekend. 

Gaat men dit alles na, clan moet het besluit worden 

opgemaakt dat, in weerwil der jaren waarin geene 

uitdcelingen hebben plaats gehad, de 37 laatste jaren 

der 17° eeuw, niettegenstaande de hagchelijke tijden 

welke men had doorleefd, voordeelig voor de aandeelhouders 

waren geweest. Een maatstaf voor het


meerdere of mindere der uitdeelingen vindt men niet. 

Het schijnt zelfs dat ze geheel willekeurig is geweest, 

en dat wijl de BeAvindhebbers zelven als aandeelhouders 

er groot belang bij hadden, men er enkel op 

bedacht is geweest om aanzienlijke uitdeelingen te doen. 

Als onbetwistbaar is te beschouwen dat het hoofere 

of lagere cijfer der uitdeelingen geenszins kan aangenomen 

worden als een maatstaf van den voorspoed of 

onspoed der maatschappij. 

Het is voorzeker een treurig verschijnsel te ontwaren, 

dat in eenen tijd waarin de maatschappij schulden 

op schulden stapelt, men uitdeelingen doet als 

verkeerde ze in grooten staat van bloei. Moet men 

hieruit niet opmaken dat Bewindhebberen slechts dachten 

aan groote voordeden voor zich en hunne medeparticipanten, 

en om tevens buiten af den schijn aan 

te nemen, als genoot de Nederlandsche O. I. maatschappij 

een' benijdenswaardigen voorspoed. 

Waarschijnlijk was de maatschappij door het aanzienlijke 

beloop der retouren in 1696, 1697 en 1698 

gesteund geworden tot de betaling van de dertig ton 

gouds voor de vernieuwing van het octrooi vereischt, 

dewijl de veilingen in die drie jaren ongeveer 430 

ton gouds hadden opgeleverd. Althans toen in 1699 

de recepissen in obligatien werden omgewisseld, was 

er nog geen negentien ton gouds opgenomen. De 

kamer Rotterdam komt in dat cijfer slechts voor met 

de onbeduidende som van ƒ 1800, en de kamer Hoorn 

voor ƒ 51.600. Bij die kamers was derhalve de behoefte 

het geringste. 

Boven die som , in het geheel ƒ 1.874.907 bedra- 

gende, beliep de schuld door de raaatscliappij tot

118 ACHTTIENDE» HOOFDSTUK. 

daartoe aangegaan eene som van ƒ 4.603.254, en die 

der verschillende kamers (*) te zamen ƒ 4.488.340-13 

Bij elkander getrokken was de schuld der maatschappij 

en der kamers niet minder dan ƒ 9.091.590-13, of 

ongeveer anderhalfmaal het oorspronkelijk ingelegde 

kapitaal, waarvan jaarlijks ruim ƒ 363.000 aan rente 

moest worden afgedragen. — Met zoodanige schuldenlast 

ging de maatschappij de 18° eeuw in. 

Was het verstandig, was het koopmanswijsheid, 

om o-ebukt onder zoo zware schuld steeds ruime uitdeelingen 

te doen? Hoe gemakkelijk ware het geweest 

om, bij de hoogstaanzienlijke en steeds vermeerderende 

opbrengst der jaarlijksche veilingen , in plaats 

van 25 ten honderd, slechts de helft uit te deelen en 

de wederhelft te gebruiken tot delging van schuid ! 

Ware tot die aflossing , gedurende do eerste zestien 

jaren der 18 eeuw, niet meer gebruikt dan 10% 

's jaars, dan ware de gelieele schuld afgelost geweest 

en er bleef nog eene uitdeeling van 15 ten honderd 

mogelijk. In stede daarvan deelde men jaarlijks 

meestal 25% uit, in 1713 was de uitdeeling 30%, in 

het volgende jaar 33'/3, en daarop volgden zes jaren 

dat 40 ten honderd uitgedeeld werd. — Hoe schromelijk 

verwaarloosden Bewindhebberen de belangen 

hun toevertrouwd ! Door zorgeloos de aflossing van 

schulden tot meer gunstige tijden uit te stellen, ofschoon 

die aflossing niet zwaar behoefde te vallen, 

berokkenden zij aan latere tijden groote rampen. 

(*) De schulden dor kamers waren : Amsterdam ƒ 3.045.697-10; 

Zeeland j 29.374 ; Delft ƒ 257.900 ; Rotterdam ƒ 126.050 ; Hoorn 

ƒ 272.400 en Enlthuizen ƒ 156.918.


Ofschoon de boom in prachtigen bladerendos daar 

stond en heerlijke vruchten opleverde, waren er kiemen 

van verderf aanwezig, welke den trotschen woudbewoner, 

door een ieder met bewondering aangestaard, 

met ondergang, althans met langdurige kwijning dreigden. 

Was dat in Europa het geval, niet minder was 

dit in Indie eene waarheid. Reeds is door ons aangemerkt 

(alhier bl. 11) dat de vrede met Spanje in 

1648 nadeelig op de baten, in Indië te behalen, zou 

werken. Maar er was meer. Wel scheen het monopolie 

in kruidnagelen, muskaatnooten, foelie en kaneel 

op den duur onmetelijke rijkdommen te moeten afwerpen; 

— doch men vergeté niet hoe vele kosten het 

handhaven van dat monopolie vereischte. Welke opofferingen 

had het verkrijgen van dat monopolie gekost 

! De jaargelden aan de sultans van Ternate en 

Tidor alsmede aan hunne grooten; de uitroeijingstogten 

welke van tijd tot tijd moesten herhaald worden ; 

de menigte forten, redouten en blokhuizen tot handhaving 

van het monopolie opgerigt, zoodat men enkel 

op Amboina en de drie Uliaser-eilanden vijfentwintig 

telde, welke eene bezetting van vijfhonderd tot zeshonderd 

man vorderden. Groote uitgaven ono-etwijfeld 

, waarbij nog te voegen is dat het bezit van Makasser 

als onmisbaar tot handhaving van het monopoliestelsel 

werd beschouwd, zijnde, zoo als men zeide, 

de sleutel van de Molukken. — Het schijnt bovendien 

dat men noodig oordeelde door het zenden van kostbare 

gezantschappen , het aanzien der maatschappij to 

moeten handhaven, en pogingen te moeten doen om 

den reeds verkregen invloed uit te breiden of te bestendigen. 

Kostbare intogten hielden die ambassa-


deurs, en ovcrkostbare geschenken deelden zij met 

kwistige hand uit. Wat hebben niet de gezantschappen 

naar Sina, den Mogol en Perzië, in de laatste 

dertig tot veertig jaren der 17° eeuw, tonnen schats 

verslonden ! En welke blijvende voordeelen verwierf 

men ten prijze van al die weidsche vertooning? e 

zending naar het hof van Golkonda in 1671 kostte 

nagenoeg een ton schats, en hoe luttel waren de 

vruchten ! 

Al deze zaken sleepten hoogst aanzienlijke sommen 

weg, on toch maakten ze nog geenszins uit de eigenlijke 

kanker die aan de welvaart der maatschappij in 

Iridic knaagde, welke, werd ze niet uitgeroeid, onherroepelijk 

den ondergang der maatschappij moest 

veroorzaken. Wij bedoelen — men weet het bereids — 

de geringe wettige bezoldingen van hooge zoowel als 

van dagere ambtenaren , welke bovendien nog maar 

ten deelo in Indië werden uitbetaald ; waarbij kwam 

dat, na jaren lange getrouwe diensten, geen pensioen 

of eereloon den ambtenaar der maatschappij voor armoede 

vrijwaarde. Regtvaardigde die onbillijkheid de 

stille winsten ten koste der maatschappij of der ingezetenen 

verkregen , of de particuliere handelsondernemingen 

in geenen deele — tot verzachting bij de 

veroordeeling der schuldigen vermogten die omstandigheden 

gewis bij te dragen, 

»Gepermitteerde" winsten of voordeelen genoot iedereen 

; natuurlijk waren zij, die aan het hoofd stonden, 

het ruimste daarmede bedeeld. Immers zoude 

het, bij de betrekkelijk geringe bezolding van den Algemcenen 

Landvoogd, zonder buitengewone verdiensten, 

aan Van Diemen onmogelijk zijn geweest uit eigen


middelen eene kerk te bouwen. Hoe ware het doenlijk 

dat Camphuys door zijne tijdgenooten , even als 

Van Diemen wegens zijne eerlijkheid geroemd, een 

zoo aanzienlijk vermogen hadde kunnen nalaten ! Het 

ware intusschen beter geweest dat, in plaatse van 

alzoodanige gepermitteerde winsten en de verstrekkingen 

van leeftocht, wijnen , bieren en dergelijke uit 

's compagnies pakhuizen, de wettige bezoldingen aanmerkelijk 

waren verhoogd geworden, doch daarentegen 

alle buitengewone winsten niet alleen strengelijk 

verboden, maar ook daartegen op het scherpste ware 

gewaakt en de schuldigen voorbeeldig gestraft. Zoo 

als het nu ging duurden de geregtelijke onderzoekingen 

soms jaren lang, zoodat de veroordeeling 

dreigend als het zwaard van Damocles den schuldigen 

boven het hoofd bleef hangen, zonder hem te treffen. 

Het gebeurde dan ook dat de ontrouwe ambtenaren, 

eenmaal achterhaald wordende, door de vervolging 

te doen rekken, zich met straffeloosheid vleiden en 

niet zelden ten laatste zich over straffeloosheid te 

verheugen hadden. 

Winsten behaald door ontrouw jegens de maatschappij 

of door afpersing van den landzaat was de ware 

kanker. Ze werd vaak openlijk gedreven (*) en die 

(*) Men zie A, BOGAERTS , Historische Reizen, door hem zelven 

uitgegeven in 1711. Hij schroomt niet op bl. 125 te zeggen: 

„ Ons kwam de Waterfiskaal volgens een aloude gewoonte aan 

boord bezoeken , om 't belang der maatschappij tegen den verboden 

handel barer dienaren te behartigen, een zaak die thans maar om 

de sleur gedaan werd, overmits het goud die kracht schijnt in te 

hebben van 't gezigt mot eene wolk van duisteniisse t'overtrekken ; 

alzoo ik wol gezien heb, dat mon in zijn bijzijn monsterde , en 

ten dien stonde eene menigte van peper opontlijk inscheepte, om 

die in Bengale ten nadeelc der maatschappij te vermangelon, zonder 

dat zijne oogon, hoe doordringende ook, zulks zien konden."


ontrouw had eene verregaande hoogte bereikt. Ze 

bleek onder anderen bij de weelde , waaraan te huis 

gevaren compagniesdienaren zich in Nederland overgaven. 

In het schaamteloos ten toon spreiden van 

zoodanige weelde is eene der voorname redenen te 

zoeken van de uitzending van den commissaris-generaal 

Reede van Drakestein naar de west van Indië. — 

Eenige voorbeelden mogen tot opheldering strekken. 

Men verhaalt dat de fiskaal Van der Straaten in Bengale, 

die nog geen vier jaren dat ambt had waargenomen 

, toen hij in 1709 stierf, niet minder dan driemaal 

honderdduizend rijksdaalders naliet, grootendeels 

in de bediening van dat ambt bijeengeschraapt. — 

Bij de afscheping van lijnwaten schroomden de ambtenaren 

in Bengale niet, öf geheele stukken lijnwaat 

bij honderde stukken achter te houden, öf ten aanzien 

van de ellemaat grove ontrouw te plegen. Niet altijd 

werd zulks ontdekt, doch ingevalle van ontdekking 

moesten allen, die geacht konden worden in de ontrouwe 

handeling betrokken te zijn, bijdragen tot de 

vergoeding, berekend tegen den inkoopsprijs, en zulks 

in verhouding tot de betrekking door hen bekleed, 

onverschillig of zij al of niet tot de schuldigen behoorden. 

Zoo kwam in 1702 aan den dag dat ruim 3000 

stukken katoene lijnwaten, op de bezending uit Bengale 

in Nederland aangebragt, te kort kwamen. — 

Over even schandelijke praktijken bij de afscheping 

van specerijen is bereids vroeger gesproken. Omstreeks 

denzelfden tijd , althans niet later is het, dat de inkomsten 

van een gouverneur van Amboina op veertigduizend 

rijksdaalders in het jaar begroot worden. En 

in dienzelfden tijd konde zoodanig ambtenaar, van zijn


gouvernement te Batavia teruggekomen, te dier hoofdplaatse 

op eene gepaste wijze van ƒ 3000 'sjaars 

léven. — Bijna ongeloofelijk is het wat van Ceylons gouverneur 

Versluys wordt medegedeeld. Zijne inkomsten 

worden opgegeven ruim Rx. 200.000 'sjaars te hebben 

bedragen. Bovendien zou hij nog jaarlijks minstens 

Rx. 80.000 van de ambtenaren en ingezetenen van dat 

gouvernement, onder den naam van geschenken, hebben 

afgeperst. — Is zoodanige schraapzucht niet hemeltergend. 

Kan het verwondering baren wanneer ondergeschikte 

ambtenaren, op hunne beurt, langs even 

schandelijke wegen zich verrijken ! 

Hoe bloeijend overigens de welvaart van de compagnie 

mögt wezen; tegen zoodanige kanker was geen 

ligchaam hoe gezond, hoe krachtvol ook, bestand. — 

Indien men zich bij al die oorzaken van verval, bij 

al die kiemen van ontbinding, over iets te verwonderen 

hebbe — dan is het, dat in weerwil daarvan de 

algemeene Nederlandsche Oostindische maatschappij, 

in schijnbaar weligen bloei — als toegerust met mannelijke 

kracht en den blos der gezondheid op de kaken 

— aan dat verderf, dat zijne ingewanden doorknaagde, 

nog zoo lange weerstand hoeft kunnen bieden 

, dat nog een zoo lang leven aan dat brooze en 

vooze ligchaam is gegund geweest.

NEGENTIENDE HOOFDSTUK. 

Krain Glisson in Java's oosthoek. Poleman tegen hem uitgezonden. 

Taroena Djaja in opstand tegen den Keizer. Speelman Veldheer, 

ondersteund door Radja Palakka ; hij sluit een gunstig verdrag 

met den Keizer d. 28 v. Sprokkelm. 1677. Taroena Djaja uit 

Soerabaya verdreven; wijkt naar Kedirie, en valt in het Rijk. 

De Keizer vingt en sterft, opgevolgd door zijn zoon. Rij hel 

overlijden van Maetsuyeker loordt V. Goens Gouverneur-Generaal 

en Speelman Directeur-Generaal. Hardt vervolgt Taroena Djaja. 

Kedirie ingenomen. De keizerlijke kroon en andere kostbaarheden 

in 's overwinnaars handen. De Soesoehoenan door Surdt te Kedirie 

gekroond. Poleman Bevelhebber ; Coeper volgt hem op. Kakaper 

ingenomen. Moed van Palakka. Sloot vermeestert Karta 

Soera. Taroena Djaja door Jonker gevangen gemaakt den 25 van 

Winterm. 1679. Tangerang Poeger. Cheribon onderwerpt zich. 

Bantam. Sultan Agong en Sultan Hadji. De Gouv.-Gen. Tan 

Goens neemt zijn ontslag, Slagtm. 1681; opgevolgd door Speelman. 

Sultan Agong zoekt het bewind aan zijn' zoon te ontwringen. 

II. L. Kardeel en J. J. De Roy. Sultan Hadji bijgestaan 

door de Compagnie. De jonge Sultan blijft overwinnaar ; Sultan 

Agong gevangen, sterft te Batavia. — Moeijelijkheden met Engeland 

over het gebeurde te Bantam. Geruchten van oorlog met 

Engeland. De Engelsche O. I. Maatschappij maakt zich meester 

van Eenkoele en Batang-Kapas. Ondersteuning van Sultan Hadji 

op Borneo. Aardbevingen op Banda. Verraad van den Sultan 

van Ternate, tijdig ontdekt en verijdeld; hij wordt als gevangene 

naar Batavia gevoerd. De Gouv.-Gen. Speelman sterft den W van 

Louiom. 1684. 

De wreede vorst, die over het grootste gedeelte 

van Java heerschte, die evenzeer door ongebondenheid 

als door verregaanden argwaan zich had onderscheiden 

, was in 1670 overleden en opgevolgd door

NEGENTIENDE HOOFDSTUK. 125 

zijnen zoon Aria Mataram. Deze was te zeer doordrongen 

van den verzwakten staat van het gezag 

door hem aanvaard, om niet de vriendschap dei- 

Nederlanders te zoeken. Het duurde geenszins lang 

of hij had hunne hulp noodig. 

Een prins — Krain Glisson — tot het rijk van 

Makasser behoorende , die zich op vrijbuiten toegelegd 

had, was met een aantal slecht volk en woeigeesten 

in den oosthoek van Java geland, zocht 

zich daar te nestelen, en kwelde de ingezetenen 

door plunderen en branden. Hierdoor werd zijn 

aanhang dagelijks grooter en de Soesoehoenan gevoelde 

zich niet in staat, die rooverbenden het land 

te doen ruimen. De hulp van de hooge regering 

te Batavia werd door hem ingeroepen ; dien ten 

gevolge werd de dappere Poleman met eenige schepen 

naar den oosthoek gezonden. Zijne landing 

ondervond geene zwarigheid ; hij wierp eene verschansing 

op, en behaalde belangrijke voordeelen op 

de Makassaren. Hij had echter met een' wilden hoop 

te doen en het kostte hem vrij wat volks. 

Intusschen kreeg de keizer elders behoefte aan 

uieer afdoende hulp. Een Javaansch prins, van 

's keizers maagschap en diens leenman als prins van 

Madoera , had de vaan des oproers opgestoken, en 

van zijnen schoonvader een Mohammedaansch priester 

geholpen, maakte hij zoo groote vorderingen, 

dat hij al de havens der Noordkust van Java, welke 

tot het rijk van Mataram behoorden, in zijne magt 

kreeg. Zoo stonden do zaken in 1676, en de Gouverneur-Generaal 

vermögt zulks niet onvcrschillio- toe 

te zien. üaadzaam werd geoordeeld om den held

12G NEGENTIENDE HOOFDSTUK. 

van Makasser tot veldheer te benoemen , ten einde 

de rijzende magt van Taroena Djaja te stuiten en 

te bedwingen. Er was nog eene reden om Speelman 

aan het hoofd dier krijgsmagt te plaatsen. Batavia 

was op dat pas opgevuld met vreemd krijgsvolk, 

daarheen gekomen met de vorsten van het zuiden 

van Celebes , die in den onlangs geëindigden oorlog 

het grootste aandeel gehad hadden. Eadja Palakka 

was naar Batavia gekomen met een gevolg van 

ongeveer 4000 gewapenden ; de Sultan van Goach 

insgelijks en was op zijne beurt verzeld van onderscheiden 

honderden manschappen ; beide kwamen om 

door den Grooten Heer (Toewan Besaar) de verschillen 

, welke op nieuw tusschen hen gerezen waren 

, door zijne uitspraak te zien vereffenen. Dat 

groote getal vreemdelingen gaf aanleiding tot achterdocht, 

althans tot bezorgdheid. Dezen te Batavia 

te laten , terwijl men zich van eigen krijgsvolk ontblootte 

om dat naar het oorlogstooneel te zenden , 

zou hoogst onvoorzigtig geweest zijn, — en aan 

den anderen kant zou het zwakheid verraden, toonde 

men het geringste wantrouwen. Wanneer aan Speelman 

het beleid van den oorlog werd toevertrouwd, 

dan was het eene eere voor Makassaar zoo wel als 

voor Boeginees, deel aan den oorlog te nemen. Ook 

beschouwde het Eadja Palakka als eene roemrijke 

onderscheiding onder de vanen van den dapperen 

Speelman ten strijde te trekken. Daarmede geraakte 

Batavia ontslagen van eene strijdlustige menigte, 

wier onderhoud dagelijks aanzienlijke sommen kostte. 

In de laatste dagen van het jaar 1676 sloeg 

Speelman op weg, gevolgd door tal van uitgelezen


bondgenooten. Hij slaagde spoedig om liet grootste 

deel van de noordkust weder aan het regtmatig gezag 

van den keizer te onderwerpen. Die gunstige gelegenheid 

verwaarloosde hij in genen deele, om voor 

beeren meesters daarvan partij te trekken. De keizer 

van zijn kant was dankbaar, en op den 28 van 

Sprokkelmaand 1677, werd te Japara een verdrag 

gesloten, waarbij aan de Hollanders vele nieuwe" 

voorregten werden verleend. Ook door des Soesoehoenans 

zoon werd het verdrag bekrachtigd. Voor 

oorlogskosten verbond zich de vorst te betalen 

Ex. 250.000 , en mögt de oorlog langer duren dan 

de eerstvolgende vijf maanden, dan zou hij Ex. 20.000 

's maands te goed doen. Tot onderpand dier schuld 

moeten strekken de inkomsten der havens van de 

noordkust van Krawang af tot in Java's oosthoek. 

In elk der drie eerste jaren zal de keizer, 3000 

last rijst te Batavia leveren; voorts tegen marktprijs 

jaarlijks 4000 last rijst. De keizer verbond zich 

geen Makassaren of Maleijers in zijne staten te zullen 

toelaten, dan de zulken welke van Nederlandsche 

passen zouden zijn voorzien. De Hollanders verkregen 

vrijdom van inen uitgaande regten door het 

geheele rijk , en voorkeur in den handel boven andere 

natiën; het was hun gegund handelskantoren op te 

rigten, waar zij goedvonden en evenzeer hunne 

vijanden in al de havens van het rijk aan te tasten. 

Na het sluiten van een zoo voordeelig verbond, 

trok de Nederlandsche veldheer voorwaarts naar 

straat Madoera, waar omstreeks Taroena Djaja zijne 

hoofdmagt bijeen had getrokken. Soerabaya werd 

belegerd en vormeesterd, welke stad met meer clan

128 NEGENTIENDE HOOFDSTUK. 

honderd stukken bewapend was. De muiteling ontkwam 

met een gedeelte zijner magt naar de binnen 

's lands gelegene en door hem versterkte stad Kediric. 

De Hollanders voor het oogenblik hunne aandacht 

bepalende bij de kustplaatsen ten noorden en ten 

zuiden van Soerabaya, gelukte het Taroena Djaja , 

zijne sprookjes bij de bevolking van het binnenland 

ingang te doen vinden. Daardoor met zedelijke en 

stoffelijke magt gesterkt, drong hij met groote snelheid 

door tot in het hart van 's keizers land, overrompelde 

de hoofdstad, door den keizer lafhartioverlaten, 

en keerde beladen met rijken buit en met 

de keizerlijke rijkssieraden naar Kedirie terug. De 

Soesoehoenan stierf op zijne vlugt, op weg naar 

Tagal, niet zonder vermoeden van te zijn vergeven 

geworden, alhoewel de uitersten van lafhartigheid 

en wreedheid vaak bijeen gevonden worden, en het 

ligt mogelijk is, dat de schrik hem om het hart is 

geslagen en den lafhartige heeft gedood. De 

kroonprins, die zijn vader verzelde, door al die 

gebeurtenissen bijna moedeloos , had eene bijeenkomst 

met Speelman te Japara; hij werd door dezen als 

regtmatig opvolger erkend, en uitgeroepen als Soesoehoenan 

Hamangkoe Eat I Zonder de krachtige 

ondersteuning van de Compagnie zou zijne kans als 

opvolger tot den troon hopeloos hebben gestaan. 

Een rijk vol verwarring en verraad; aan de eene 

zijde, den door de laatste zege, opgeblazen Taroena 

Djaja, die nu aanspraak op den troon maakte, aan 

de andere zijde zijne broeders, die, ingevolge voorgegeven 

uiterste wil des vaders, eene verdeeling van 

het rijk eischten.

NEGENTIENDE HOOFDSTUK. 12'9 

Geen wonder dat de jonge vorst niet slechts de 

verdragen met zijnen vader gesloten, bevestigde, 

maar er bijvoegde eene uitbreiding der grenzen van 

Jakatra's of Batavia's gebied , met insluiting van het 

landschap Krawang tot aan de rivier Pamanoekan 

en van daar tot aan het zuider strand; nog kwam 

het gewest Samarang, als waarborg voor do oorlogskosten 

, bij voorraad onder het beheer der Compagnie, 

welke bovendien het regt verkreeg tot den 

handel in opium door het geheele rijk van Mataram. 

Naauwelijks was Hamangkoe Eat op den wankelenden 

troon gevestigd , of Speelman's tegenwoordigheid 

werd, in de eerste dagen van 1678, te Batavia 

gevorderd. Daar was , door het overlijden van 

Maetsuyckcr het generalaat in handen van Eijklof 

van Goens overgegaan, en Speelman zelf wachtte 

de betrekking van Directeur-Generaal, welke door 

Laurens Pit was geweigerd en die weldra bleek door 

Bewindhebbers voor Speelman te zijn bestemd geworden. 

Toen Taroena Djaja van een zoo heldhaftig tegenstander 

was bevrijd, won hij wederom grond en De 

Saint-Martin bleek niet tegen hem opgewassen te 

zijn. Antonie Hurdt, gewezen Gouverneur van Amboina, 

pas Raad van Indie geworden , werd aan het 

hoofd der troepen gesteld , en begon dadelijk meer 

veerkracht te ontwikkelen. Hij besloot de vijanden 

in de binnenlanden te vervolgen en Kedirie, waar 

des muiters hoofdmagt vereenigd was, en welke plaats 

onneembaar genoemd werd, aan te tasten. Die stad 

ligt aan de groote rivier, welke bij Soerabaija zich 

in zee ontlast. Na eene belegering van vijf dagen, 

II. ;> 

„


werd deze sterkte vermeesterd. Een Javaansch prins, 

die groote dapperheid had aan den dag gelegd, sneuvelde 

op het oogenblik dat de zegevierende magt de 

stad binnendrong. Men had zich van weerszijden 

kloek gedragen, doch naar verhaald wordt lieten de 

hollandsche troepen zich door geldzucht verleiden om 

Taroena Djaja te laten ontsnappen. Groote geldsommen 

bij zich hebbende, zou hij die hebben prijs gegeven 

en daaraan zijn behoud te paard hebben te 

danken gehad. — De schatten in de veroverde stad 

den soldaat in handen gevallen, gouden zilverstaven 

zoowel als gemunt geld, moeten de krijgslieden elkander 

bij hoeden vol hebben toegemeten, 's Keizers verlangen 

beperkte zich tot de rijkssieraden die door den 

Madurees uit 's vorsten verblijf geroofd waren. Die 

kostbaarheden werden den keizer uitgeleverd ; onder 

dezen bevond zich de kroon afkomstig van de vorsten 

van Madjapahit. (Een magtig rijk op Java , vóór de 

invoering van den Islam ; de magtige vorsten, veroveraars 

op Sumatra en Borneo, spreidden in hunne 

hoofdstad eene pracht van bouwkunst in tempelen en 

poorten ten toon die nog, waar de overblijfselen opgegraven 

worden, de bewondering gaande maken). 

Die kroon is fraai bewerkt van gedegen goud, met 

veel diamanten en paarlen versierd. Tot 's keizers 

spijt was de grootste steen , eene zeer kostbare diamant 

, verdwenen ; en de officier die door hem verdacht 

werd zich dezelve te hebben toegeëigend, ondervond 

later op verraderlijke wijze 's vorsten wraak (*). 

(*) Men vorhaalt dat die kroon van een' tamboer gevonden , 

door dezen zijnen Hopman ter hand werd gesteld. De vinder bekwam 

tor belooning zijn ontslag uit de krijgsdienst met een ge-


Weinige dagen na de vermeestering van Kedirio 

in Wintermaand 1678 werd aldaar, door den bevel- 

hebber van het leger, den Raad van India Hurdt, 

met veel plegtigheid de Soesoehoenan gekroond. Dit 

geschiedde in het rijksgebied waar de vorsten van 

Madjapahit hadden getroond, waar de Javaan gewoon 

is zijnen keizer als den grootsten vorst te beschouwen, 

als den gebieder van staat en kerk. Hoe was de 

magt van het rijk gezonken, dat een der blanke 

mannen uit het verre westen als overwinnaar te voor- 

schijn trad en zich aanmatigde den vorst te kroonen! 

Naauwelijks was het eene halve eeuw geleden, dat 

een der voorvaderen van Hamangkoe Eat het ligt 

had geoordeeld die blondharige en blaauwoogige vreem- 

delingen van Java te verdrijven : — en thans ! Hoe 

was de magt der Nederlanders den keizer [boven het 

hoofd gewassen ! Hoe rees het aanzien dier maat- 

schappij van kooplieden: die mannen, onderdanen van 

eene republiek, deden door hunne ambtenaren kroo- 

nen uitdeelen ! 

Door Hurdt werden de vijandelijkheden gestaakt. 

Men begreep hot anders te Batavia, en meende dat 

de behaalde voordeden moesten worden voortgezet en 

aan de opstandelingen geen tijd worden gelaten zich 

van de geleden verliezen te herstellen. Poleman werd 

in Louwmaand 1679 gezonden om het bevel op zich 

te nemen. De troepen werden te Soerabaija veree- 

nigd, en de nieuwe bevelhebber dacht het eerst aan 

schonk van ƒ 40.000. Het is hoogst twijfelachtig of do beschul- 

ging tegen kapitein Tak , als ware door dezen de diamant ont- 

vreemd, grond liebbc. 

9*


het hervatten van zijnen krijgstogt tegen de Makassaren, 

die nog altijd in den oosthoek genesteld waren. 

Het gelukte hem hunne sterkte in te nemen, doch 

Krain Glisson zelf ontkwam het met een deel zijner 

volgelingen. Bij die vermeestering wilde het ongeluk 

dat Poleman van zijn paard stortte, en een paar 

weken later aan de gevolgen van dien val te Soerabaija 

overleed. 

Coeper kreeg het opperbevel in handen. Van Samarang, 

waar hij zich bevond , zond hij Sloot met 

eene krijgsmagt naar Karta Soera, ten einde vereenigd 

met eene heermagt des keizers die plaats te 

belegeren. Hij zelf begaf zich naar Soerabaije om 

het werk door Poleman aangevangen voort te zetten. 

Twee maanden gingen vruchteloos voorbij in onderhandeling 

rnet Glisson, die zich te Kakaper had opgesloten. 

Aan de rivier gelegen had Radja Palakka, 

die met zijne Boeginezen de sterkte hielp benaauwen, 

gelegenheid zich bijzonder te onderscheiden. Ligt gewond 

zijnde geraakt, beloofde hij de plaats binnen 

drie dagen in handen der Nederlanders te leveren. 

Hij zwom in het gezigt der vijanden de rivier over, 

doch had zich het hoofd door eene plank tegen hunne 

schoten gevrijwaard. Zijne Boeginezen volgden hem. 

Aan beide zijden der rivier werd Kakapar bestormd. 

Hevig was de aanval, en als overwinnaars drongen 

Coeper en Palakka naar binnen. Velen der verdedigers 

kwamen om, en Krain Glisson zelf ontkwam zwaar 

gewond ter naauwernood de handen der bestormers, 

die 300 gevangenen maakten. De meeste hoofden, die 

hem verzeld hadden, gaven zich over en werden naar 

Makasser gevoerd. Voor de Boeginezen was de grootste


buit. Het verlies der Hollanders was niet noemens- 

waard. Den keizer werd het veroverde geschut ge- 

schonken. 

Van zijne zijde had de aanvoerder Sloot Karta Soera 

vermeesterd, waarbij hem de roervink Kadjoran met 

twee zijner zoons in handen viel. Nu rukte men van 

alle kanten op om Taroena Djaja omstreeks de Solorivier 

in de engte te drijven. Glisson , die bij hem 

was , stierf aan zijne wonden. Onderhandelingen werden 

aangevangen, doch liepen tot niet door de hooghartigheid 

van den Madureschen vorst. Het gebergte 

dat hem tot schuilplaats diende en alwaar hij zich 

ontoegankelijk beschouwde, werd aan alle kanten bezet, 

zoodat hem alle toevoer werd afgesneden, dat te eerder 

gelukte als bijna alle Javanen hem hadden verlaten 

en hij slechts nog Makassaren bij zich had. Voor en 

na gaven dezen zich over, vooral toen een paar versterkte 

punten den Hollanders in handen waren gevallen. 

Naamver en naamver ingesloten, van weinige 

volgelingen verzeld, door honger en vermoeijenissen 

uitgeput, bevond hij zich in het gebergte omstreeks 

Kedirie, toen kapitein Jonker, daarvan kennis gekregen 

hebbende, hem met 200 Ambonezen op de hielen 

zat en geheel insloot, zoodat hem geene uitvlugt overschoot. 

Dit geschiedde op magtiging van den keizer, 

bij wien kapitein Jonker met. die manschappen als 

lijfwacht geplaatst was. Daar Jonker »het vogeltje 

in het net had" weigerde hij te gehoorzamen aan de 

bevelen van zijnen generaal om naar Sonrabaija terug 

te keeren, zoo lang hij den hoofdmuiter niet in zijne 

mao-t had. Deze de toezegging van lijfsbehoud hebbende 

ontvangen, zond op den 25 van Wintermaand 1679


aan Jonker zijne wapenen, vrouwen en volgelingen, 

en kwam daarop zelf als boeteling zich voor Jonker 

vernederen. Taroena Djaja had naauwelijks 250 gewapenden 

overig, en de geheele sleep met vrouwen 

en kinderen bedroeg schaars 700 zielen. De keizer, 

die vano-st vernemende, was daarover uiterst verheugd 

, en deed van zijne dankbaarheid blijken d ooikapitein 

Jonker een aanzienlijk geschenk te vereeren. 

Coeper geweldig gebeten op Jonker dat het dezen 

gelukt was den opstandeling magtig te worden , die 

het ruim drie jaren lang had weten vol te houden, 

leverde den ongelukkige , in weerwil der beloften van 

Jonker, aan den verbitterden Soesoehoenan over. Nog 

was het jaar 1679 niet ten einde toen de keizer, 

gedachtig hoe hagchelijk het met zijn rijksgebied had 

gestaan, den dapperen Taroena Djaja, in tegenwoordigheid 

van onderscheidene Nederlandsche officieren, 

bij schijnbaar genadige ontvangst in het paleis, in 

koelen bloede een dolksteek toebragt en hem voorts 

door zijne hovelingen liet in stukken houwen. — 

Uit naijver was in dezen de generaal oorzaak dat het 

woord, door een zijner onderhoorige officieren gegeven, 

werd geschonden. De verwijdering hierdoor veroorzaakt 

tusschen Coeper en Jonker werd eerlang nog 

door bijkomende omstandigheden vergroot. 

Door Taroena's dood was. het leen van Madoera 

opengevallen, doch de Soemanappers weigerden den 

vorst, hun door den keizer gezonden, te erkennen. 

Pangerang Tjokro Diningrat kreeg dus slechts het 

westelijk gedeelte van Madoera onder zijn gebied. 

Hier onder had gestookt de Panumbahan van Girie, 

die onder 's hands Taroena Djaja had geholpen, en


vroeger door verraderlijke inblazingen bij 's keizers 

vader, de dood van den vorst van Soerabaija,'s kei- 

zers schoonvader en van diens drie zonen had ver- 

oorzaakt. Thans was de maat zijner ongeregtigheden 

vol, ofschoon door het volk als een heilige vereerd, 

als zijnde hij de bewaarder van de heilige kris, welke 

noo- te Girie als een kostbaar poesaka (erfstuk, aan- 

denken) met veel zorg bewaard wordt. Hij en de 

zijnen, als weerspannelingen gevangen genomen, wer- 

den allen om het leven gebragt. Dit gebeurde op 

het einde van Grasmaand 1680. 

's Keizer broeder Pangerang Poeger had zich, bij 

de voortdurende verwarring, van de hoofdstad meester 

gemaakt en weigerde in onderwerping te komen. Hij 

nam de vlugt, doch telkens uit zijnen schuilhoek 

verjaagd wordende, kwam hij den 17 van Slagtmaand 

1681 zich zonder eenige voorwaarden aan Coeper 

overleveren. Deze verschafte hem eene gunstige ont- 

vangst bij den keizer, die zich te Karta Soera be- 

vond. — Nog was één muiteling overig, een Makas- 

saar, vroeger slaaf te Batavia, die zich laatstelijk bij 

Kadjoran had aangesloten, en sedert dan hier dan 

daar de Javanen brandschatte. In eene ontmoeting met 

kapitein Sloot verloor hij het leven, korte dagen na 

dat prins Poeger in onderwerping was gekomen; de 

weinigen van zijne volgelingen die er het leven af- 

bragten verstrooiden zich, waarmede ook die opstand 

ten einde was. 

De regeerders van het vorstendom van Cheribon 

hadden na den inval van Taroena Djaja bij de com- 

pagnie bescherming gezocht, als kunnende bij den 

keizer o-eene bescherming vinden. Zijne vorsten wa-


ren drie, namelijk Sultan Sepoe of de oude, Sultan 

Anam of de jonge en Sultan Adipattie of de erfrorst. 

Zij sloten eene overeenkomst met de hooge regering, 

verleenden haar vele voorregten, vergunden haar te 

gelijker tijd een fort aan de stad te mogen bouwen 

en er een opperhoofd te plaatsen. Tot voor weinige 

jaren is het bestuur over dat vorstendom, in dier voege 

aan Nederland onderworpen , blijven bestaan. 

Op zoo verbazende wijze breidde zieh de magt der 

Nederlanders over geheel Java uit. Hun eigenlijk 

gebied ging tot aan Cheribon ; aan de zuidkust waren 

hun door den keizer de Preanger-regentschappen afgestaan 

; de Soesoehoenan was de vasal der compagnie; 

en het binnenste van zijn rijk, hoe bezwaarlijk 

het ook was bij gebrek aan goede wegen daarin door 

te dringen, had de magt van dien denkbeeldigen 

persoon Compania leeren kennen. Balembangan, in 

het uiterste oosten van het eiland, was nog onafhankelijk, 

doch ook liet oosten van Madoera of Soemanap 

had de oppermagt der Oostindische maatschappij 

tot bescherming ingeroepen. 

Het rijk van Bantam, in het westen aan het gebied 

van Jakatra grenzende, erkende wel nog niet de 

oppermagt van Nederland, doch de regeerder van dien 

staat zocht ook de vriendschap van het Bataviascli 

bewind. De oude Sultan , meest Sultan Agong genoemd, 

wilde na eene langdurige regering, oud ende 

des levens zat, het bewind aan zijnen zoon overlaten. 

Dit geschiedde in Grasmaand 1680, en de oude vorst 

die te Tirtajassi zijn verblijf nam, bedong een aanzienlijk 

jaargeld. De nieuwe Sultan , doorgaans Sultan 

lladji (de pelgrim) geheetcii, als hebbende een,' togt


naar de heilige plaatsen (Mekka en Medina) gedaan, 

zocht dadelijk te Batavia de hernieuwing der oude 

verdragen te verwerven. Van Gocns was daaromtrent 

niet gemakkelijk, wijl de Nederlanders menige grieve 

tegen dat rijk hadden ; doch hier werd de spons over- 

gestreken; een verdrag werd met Sultan lladji ge- 

sloten en deze als wettig vorst erkend. 

De gouverneur-generaal sedert eenigen tijd ziekelijk 

had van heeren meesters zijn ontslag gevraagd. Hij 

ontving dat op de meest eervolle wijze, en hem werd 

in zijne keuze gelaten te Batavia te blijven , rang 

hebbende volgende op den fungerenden Algemeenen 

Landvoogd. Hij vertrok bij voorkeur naar het vader- 

land, waarheen hij den 25 van Slagtmaand 1681, ver- 

zeld van zijne echtgenoote , scheep ging. Bij voort- 

during sukkelend kwam hij in Nederland aan, doch 

binnen het jaar na zijn vertrek van Batavia overleed 

de godvruchtige man, 61 jaren oud zijnde. Steeds 

had hij op God vertrouwd en steeds de vaderlijke 

zorg der Voorzienigheid ondervonden , sedert hij als 

een' jongen van 9 jaren ouderloos in Indië was ach- 

tergebleven. Later erkende hij te allen tijde dat alles 

wat God de Heere hem had verleend, hem in de 

dienst der compagnie was toegevloeid. Vleijend was 

voor hem liet denkbeeld, dat door hem persoonlijk 

zoo veel was bijgedragen om het gezag der Neder- 

landsche Oostindische maatschappij op Ceylon en op 

het naburige schiereiland, vooral op de kust van Ma- 

labaar, te vestigen of uit te breiden. Wat meer was: 

hij mögt zeggen dat onder zijn generalaat de maat- 

schappij heerscheresse was geworden op Java, waar 

zelfs de voormaals , ja nog zoo kortelings, magtige


keizer als afhankelijk van de maatschappij was gekroond 

geworden. 

Van Goens werd opgevolgd door Cornelis Speelman, 

geboren te E otterdam , die, ofschoon op zeventienjarigen 

leeftijd voor adsistent uitgevaren en sedert 

voortdurend in administratieve betrekkingen werkzaam, 

weinig gunst of aanbeveling bij Bewindhebberen schijnt 

.te hebben genoten, zelfs tijdens hij in 1663 directeur 

ter kust van Koromandel werd. In 1665 van daar 

afgeroepen, had hij in dien korten tijd door zijne 

bijzondere werkzaamheid en bekwaamheid vele misbruiken 

afgeschaft, zoodat er van hem gezegd is (*) : 

» hij heeft vele vlugge en gaauwe mindere suppoosten 

» gemaakt, want zoo de heer is zijn gemeenlijk de 

» knechts." Het was waarschijnlijk als belooning voor 

de diensten ter kuste bewezen, dat de kamer van 

zeventienen hem in 1567 tot buitengewoon Eaad van 

Indië benoemde. In 1671 werd hij ordinaris Eaad van 

Indië, en tien jaren later bekleedde hij bereids de 

hoogste waardigheid, een' ouderdom van 53 jaren 

bereikt hebbende. Slechts korten tijd duurde zijn 

bewind, want men wil dat, ofschoon zijne buitengewone 

geestvermogens van even groote ligchaamskrachten en 

onvermoeibaarheid verzeld gingen, hij noch de eene 

noch de andere spaarde, en zich wel eens in tafelweelde 

als anderzins te buiten ging, welk een en 

ander hem vroegtijdig ten grave sleepte. 

(*) D. IIAVAUT, Mod. Doet., Op- en ondergang van Cormandel, 

D. I, bl. 121. Dit werk is opgedragen aan Bewindhebberen, en 

de opdrngt geteekend 20 November 1C92. Speelman was dus reeds 

overleden , waardoor liet donkbeeld van vleijorij verdwijnt.


Naauwelijks was Speelman aan het bewind, of in 

de nabuurschap van Batavia braken binnenlandsche 

twisten uit, waarin de hooge regering weldra deelnam, 

en welke een' nasleep hadden welke men in geenen 

deele had kunnen voorzien. De oude Sultan van Bantam, 

die bijna eene halve eeuw geregeerd had, verdroot 

het spoedig het bewind niet langer in handen 

te hebben, daar hij zijne voornaamste raadsmannen 

zijnen zoon dringend had aanbevolen, en gehoopt had 

op die wijze voortdurend de spil der regering te 

wezen (*). Daar Sultan Hadji zijne eigene raadslieden 

had gekozen en naar eigene inzigten wilde regeren, 

hetgeen openlijk door den ouden Sultan werd afgekeurd 

, ontstonden er weldra twee partijen, en Agong 

verzamelde de misnoegden rondom zich te Tirtajassi. 

Hij wilde de teugels der regering op nieuw in handen 

nemen, alhoewel hij plegtig van de regering had afstand 

gedaan, en van die overdragt reeds dadelijk in 

Bloeimaand 1680 bij een gezantschap had kennis 

gegeven te Batavia, en in Slagtmaand 1681 aan den 

koning van Engeland, wijl er sedert een aantal jaren 

eene Engelsche factorij te Bantam werd gevonden. 

Alzoo het bedongen jaargeld hem behoorlijk werd 

uitbetaald, was er geen grond tot beschuldiging van 

den jongen Sultan. Men heeft regt het daarvoor te 

houden, dat de Engelschen den twist tusschen vader 

en zoon hebben aangestookt, in de hoop daaruit 

(*) De hooge regering te Batavia meende, dat hij slechts van 

do regering had afstand gedaan uit vreeze dat, toen het oosten 

van Java onderworpen was, de beurt aan hem zou komen om 

on 

voor al zijne trouweloosheden, ook op Sumatra, jegens do Neder 

landers gepleegd, te worden gestraft.


grootere handelsvoordeelen voor zich te zien voortspruiten 

; sommigen meenen dat de Franschen en Denen, 

die mede te Bantam handel dreven, er ook 

onder roeiden en den ouden Sultan hunne ondersteuning 

beloofd hadden. 

Sultan Hadji had onder zijne raadgevers twee Nederlanders, 

die beide in dienst der O. I. maatschappijwaren 

geweest. De een was Hendrik Lukasz. Kardeel, 

geboortig van Steenwijk, ook wel genoemd Hendrik 

Louisz. van Steenwijk, die sedert omstreeks 1670 te 

Bantam de Mohammedaanscho leer omhelsd had en 

Wiera Goena werd geheeten. Oorspronkelijk metselaar 

en bouwkundige zijnde, had hij den aanleg bestuurd 

van een versterkt paleis dat Hadji voor zich te Bantam 

had laten bouwen. Kardeel, een man van bekwaamheid 

, heeft zich langen tijd als eersten minister 

van den koning weten te handhaven (*). — De andere 

was Jacob Janssen De Boy, die te Batavia in krijgsdienst, 

van wege schulden, naar Bantam de wijk had 

genomen nog tijdens het bewind van Sultan Agong. 

Een onverschrokken en ondernemend krijgsman zijnde, 

geraakte hij spoedig bij Sultan Hadji in achting, 

en aan het hoofd van diens krijgsbenden in den oorlog 

tegen den ouden Sultan , wanneer hij zijnen meester 

met getrouwheid heeft gediend en vele diensten bewezen 

(f). — Ware de jonge Sultan al niet door deze 

(.*) Kardeel is later met de vergunning van den gouverneurgeneraal 

Van Outhoorn weder te Batavia gekomen on aldaar als 

Christen gestorven. 

(t) De Roy schijnt in 1691 de dienst van den Sultan te hebben 

verlaten , en als avonturier to hebben rondgezworven op Borneo 

on in het rijk van Atsjeen. In 1698 bevond hij zich weder te


beide mannen tot het bekomen van hulp naar Batavia 

gewezen, dan toch hadden de gebeurtenissen, welke 

in de laatste jaren in het rijk van Mataram hadden 

plaats gegrepen, hem moeten bewegen om in den 

nijpenden nood, heul en troost bij den Algemeenen 

Landvoogd te zoeken. Aanvankelijk scheen deze niet 

geneigd om tusschen beide te komen en slechts de 

rol van bemiddelaar te willen op zich nemen, wijl de 

meerderheid van den raad van Indië dat gevoelen 

voorstond. Toen echter werkelijk Sultan Agong in het 

gebergte eene groote magt, misschien wel van 50.000 

koppen had verzameld, daarmede zijnen zoon op het lijf 

was gevallen en in de stad Bantam was gedrongen, 

waar de regerende vorst zich in zijn paleis als in eene 

vesting moest opsluiten en te weer stellen — toen verkreeg 

te Batavia eene andere beschouwing het overwigt. 

Toen was het dat de man > van een' wakkeren 

»geest, die de groote ondernemingen beminde, en 

»die zich niet liet bestieren door gewoonlijke inzig- 

» ten " (*) , de geheele verantwoordelijkheid eener 

Batavia, oud en versloten, do gunst van den gouverneur-generaal 

inroepende. Men zie zijn wedervaren en avontuurlijke lotgevallen 

sodert den 21 van Wijumaand 1691 in: Yoyagic gedaan door JACOB 

JANSSEN DE BOY na Borneo en Atc/un, in 'tjaarißgl en vervolgens. 

In 4to gedrukt volgens de copij van Batavia (zonder jaartal). 

(*) Ik volg hier een tijdgenoot, namelijk do Jesuit GUY TA- 

CIIAUD, in zijne beschrijving van de Reis na Siam, gedaan door den 

ridder DE ciiAUMONT. Amst. 1687, bl. 101. Over het geheel en 

vooral ten opzigto van hot gedrag van Sultan Hadji jegens zijnen 

vader, geef ik do voorkeur aan dezen schrijver en aan Nie. DE 

GKAAFF, in zijne Reisen na de vier gedeelten des werelds. Beide 

bevonden zich, kort na do gebeurtenissen alhier vermeld, to 

Bantam on te Batavia, en geen hunner maakt gewag van do 

onmcnschelijke handelwijze den grijsaard aangedaan,'waarvan


krachtige ondersteuning van Sultan Hadji op zich laadde. 

Speelman oordeelde dat het pi igt was een' bondgenoot, 

die onregtvaardig aangevallen werd, den gevraagden 

bijstand te verleenen. Daarbij kwam dat het 

gezag van de maatschappij , door de ondersteuning 

van een rijk dat Straat Sunda als het ware beheerschte, 

slechts winnen konde. 

De oude vorst gesteund door Engelsch geschut, 

busschieters en krijgsbehoeften, weigerde de Nederlandsche 

bemiddeling, waarop de vijandelijkheden een' 

aanvang namen. De bevelhebber De Saint-Martin den 

voortvarenden Landvoogd te omzigtig in zijne bewegingen 

zijnde, werd hem Tak als raadsman met versehe 

manschap toegezonden. In den vroegen morden 

van den 7 van Grasmaand 1682 deed De Saint-Martin 

de troepen te Bantam landen, verloste Sultan Hadji 

VALENTIJN, volgons een' ooggetuige (D. IV, St. I, fol. 226) spreekt. - 

TACHARD, geenszins gunstig gestemd jegens den jongen Sultan, zegt 

op bl. 103: „Hij vernoegde zich derhalven met hom in eene zoor 

„ enge gevangenis op te sluiten , zonder aan zijno vrouwen toe te 

„laten hem to verzeilen. Deze laatste strengheid heeft hij evenwol 

„verzacht, sedert dat hij zich vreedzamen bezitter van 't koningrijk 

gezien heeft." — DE GBAAFP , schrijver van de zoo scherpe 

Oost-Indise spiegel, zou gewis die mishandeling niet verzwegen 

hebben , doch hij spreekt integendeel, als hebbende op het einde 

van 1685 (bl. 190) bijgewoond hoe, bij de plegtige huwelijksviering 

van Pangerang Eatoe, zoon van den rogerenden Sultan, „de oudo 

„koning van Bantam, Sultan Soeta-Nangon," als do eerste in 

rang gezeten was, daarna de regerende Sultan, voorts de bruidegom 

en bruid, alsmede de hofgrootcn en de Nederlandsche opperhoofden 

te Bantam aanwezig. — Ook BOGAERT, die in den aanvang 

der 18» eeuw te Batavia kwam en uitvoerig borigt van den 

Bantamsehen oorlog geeft (zie zijne Historische reizen, bl. 164), 

levert geene aanleiding tot het vermoeden, dat de beschuldiging 

door VALENTIJN opgenomen waarheid zoude behelzen.


uit zijnen benarden toestand , viel onverwijld en met 

drift den vijand op het lijf en verjoeg met eene handvol 

volks de tallooze benden, welke in en om Bantam 

gelegerd waren. liet ging nu hier en daar op een 

plunderen, of door de Nederlandsche troepen, óf door 

die van den regerenden vorst. De Denen en de Engelschen 

verlieten hunne factorijen en zochten lijfsbehoud 

of hulp bij de Nederlanders. De Engelschen 

toch wisten maar al te wel hoe de jonge koning gegronde 

redenen had hun een kwaad hart toe te dragen. 

Zij verkregen bescherming voor hunne personen en 

goederen; zelfs de factorijen der Europesche natiën 

bleven onverlet, doch Sultan Hadji gelastte hen op het 

spoedigst met hunnen omslag Bantam te ruimen. — 

Het is niet zeker of de Engelschen zelven hunne vlag 

hebben nedergehaald, dan wel of De Eoy zulks heeft 

bevolen of zelf uitgevoerd ; maar het is boven alle 

twijfeling zeker, dat de zorge gedragen door de Hollanders 

voor de Engelschen, die zelven op de compagniesschepen 

geschoten hadden, met den zwartsten 

ondank is beloond geworden (*). 

Karel Hartsinck was intusschen van Batavia te lande 

naar de grenzen gezonden. Het gelukte hem Tangerang 

te vermeesteren ; ook allerwege ging het voorwaarts 

met het verdrijven der vijanden , behalve te 

(*) Daar zij steeds den jongen Sultan hadden gedwarsboomd, 

toen zij zagen hoezeer hij met de Nederlanders was ingenomen, 

konden zij wel voorzien dat, ingevalle hij zogevierde, het met 

hunne haudolsvrijbeid gedaan zou wezen. Maar wettigde niot reeds 

hunne openlijke ondersteuning van den afgetreden Sultan hunne 

verwijdering ? — Partijdig on onregtvaardig jegens onze landgenootcn 

is ook TACHABD , zoo als op verschillende plaatsen van het 

aangehaalde werk blijken kan.


Tirtajassi, welke plaats door Sultan Agong was versterkt; 

het volgende voorjaar brak aan, alvorens François 

TâkSer in slaagde den vorst te noodzaken die 

sterkte te ontruimen, waarbij vele Bantammere het 

leven lieten. Tak echter geraakte in de hitte der 

vervolging in eene hinderlage, waar hij vrij wat volks 

liet zitten. Van den kant van Anjer werd tevens De 

Euiter afgezonden; aan Sultan Agong van alle kanten 

bezet, bleef geene uitkomst over ; hij en zijne grooten 

gaven zich over. Zij, op wie de regerende vorst het 

meest was verbitterd, werden op verschillende wijze 

ter dood gebragt. — Den ouden koning aanvankelijk 

in eene enge gevangenis opgesloten, werden langzamerhand 

meerdere vrijheden toegestaan, waarvan hij 

weldra zoodanig gebruik maakte dat de gouverneurgeneraal, 

voor nieuwe onlusten in het rijk beducht, 

vorst Agong opeischte en op het kasteel Batavia huisvesting 

verleende. Verzeld van zijne vrouwen en 

eenige slaven kwam hij aldaar in 1686 en overleed 

er in 1695. 

Sultan Hadji had zijne handhaving in het bezit van 

het rijk alleen aan de ondersteuning der Bataviasche 

regering te danken. Ook bleef zijne dankbaarheid 

niet achterwege. Met uitsluiting van andere westersche 

natiën — zoo als destijds iedere Europesche natie 

in Indië zocht te verkrijgen — werd den Nederlanders 

de handel, die vooral in peper uit de Lampongsche 

districten zeer groot was, toegestaan tot zoo 

lange de oorlogskosten, welke op Ex. 600.000 begroot 

werden, zouden wezen betaald. Het kasteel Speelwijk 

(ter eere van Speelman alzoo genoemd) werd door 

Eembout van Hoogstraten gebouwd tot verdediging


Van de monding der rivier, en in 1686 met buitenwerken 

voorzien. Meer dan eene eeuw lang bleef 

deze sterkte in handen der Nederlanders, tot dat het 

rijk Bantam magteloos bezweek. 

De Engelsche Oostindische maatschappij nam hare 

uitsluiting van Bantam zeer hoog op. Zij klaagde bij 

den koning hoe de onzen , naar uitsluitenden handel 

op Bantam trachtende , de oneenigheid tusschen den 

ouden en jongen Sultan hadden aangeblazen ; dat de 

Nederlanders oorzaak waren van hare uitdrijving, zoo 

als ze ook, na weinige maanden vertoefs te Batavia, 

van daar had moeten vertrekken ; dat zelfs koning 

Karel was beledigd geworden , dewijl een Hollander 

de Engelsche vlag van de factorij te Bantam had 

afgerukt, door het slijk gesleept en onder zijne soldaten 

verdeeld had. Wat ook dezerzijds werd aangevoerd 

: het mögt niet baten. Zelfs drong de koning 

er op aan, dat van weerskanten gemagtigden zouden 

worden benoemd om die geschillen te vereffenen. De 

door de staten-generaal benoemde commissarissen vertrokken 

in 1685, doch zij keerden ten gevolge der 

gebeurtenissen in Engeland, na een jaar verblijfs, 

onverrigter zake terug. 

In Indië was intusschen de vrees voor eenen oorlog 

met Engeland, ter zake dier verwikkelingen, levendig 

geworden, en zelfs kwam op den 3 van Lentemaand 

1684 een schip uit Patria te Batavia met zoo ontrustende 

tijdingen, dat men oordeelde zich ten oorloge 

te moeten toerusten. Zeventien schepen, voerende van 

64 tot 36 stukken, eenige adviesjagten en branders 

werden gereed gemaakt, zoodat het niet te betwijfelen 

II 10

146 NEGENTIENDE nOOFDSTUK. 

viel of er heerschte veerkracht bij de hooge regering. 

Na drie maanden verdween die vreeze in rook. 

Van de zijde der Engelsche O. I. maatschappij zat 

men intusschen niet stil. Aan Bantam behoorde de 

Sumatrasche kust langs Straat Sunda en verder de 

westkust tot aan Sillibar en Benkoele, van daar tot 

aan Sinkel aan de Nederlandsche compagnie en verder 

ten noorden onder het rijk Atsjeen. Uit zijn 

gebied op Sumatra trok de Sultan van Bantam de 

peper ; daarheen trokken de Engelschen en namen 

bezit van Sillibar en Benkoele , voorgevende dat de 

oude Sultan hun die districten had afgestaan, bewerende 

dat die vorst allezins het regt daartoe had, 

als hebbende in 1680 geenszins van de geheele regering 

afstand gedaan. — Van Sillibar werden zij door 

Sultan Hadji verdreven , alvorens zij er aan gedacht 

hadden zich aldaar behoorlijk te versterken, doch te 

Benkoele bouwden zij een sterk fort. Ook te Batangkapas 

vestigden zij zich, ofschoon dat district sedert 

1667 aan de Nederlandsche maatschappij was onderworpen. 

Hiermede nog niet tevrede maakten do Engelschen 

zich meester van Indrapoera, en in 1686 

kwam zelfs een koningsschip the Eoyal James voor 

Priaman, meenende dat ze ook daar ter plaatse zich 

bereids genesteld hadden , en welligt met het voornemen 

er in allen gevalle bezit van te nemen. Doch 

op de reis uit Europa had dat schip veel volks aan 

ziekte verloren, en men was te Priaman op zijne hoede. 

Indrapoera werd hun weldra weder afhandig gemaakt, 

doch zij bleven onregtmatige bezitters van Batangkapas, 

,dat aan de Nederlandsche maatschappij en van 

Benkoele, dat aan den koning van Bantam behoorde.

NEGENTIENDE IÏOOFDSTUK. 147 

In weerwil van zoodanige daden van willekeur en 

geweld, hielden de klagten van de zijde der Engelschen 

wegens veelvuldige verongelijkingen in Indië 

niet op. Een nieuw verdedigschrift van de zijde der 

Nederlandsche maatschappij aan H. H. M. van den 4 

van Wijnmaand 1687 volgde, en daarin werd onder 

anderen gezegd (*) : » Had men ze in den beginne 

» op Indrapoera tegengegaan en belet dat zij haar 

» daar niet hadden kunnen terneder zetten — waartoe 

» het regt ons niet konde worden gedisputeerd — zij 

»zouden van Batang-kapas wel van daan gebleven 

» gehad hebben ; en zulks zouden deze moeijelijkheden 

» daarover niet zijn voorgevallen ; — onze condescen- 

» dance en toegevendheid dezelve alleen veroorzaakt 

»hebbende." — Zoo had reeds te dier tijde gebrek 

aan geestkracht om geweld met geweld te keeren, zonder 

vooraf hetzij van Batavia, hetzij ait Patria, om 

orders en stellige lastgeving te vragen, het den Engelschen 

toegelaten zich op Sumatra te nestelen ! Zie 

daar de oorzaak dat de Engelschen in de 18° eeuw, 

even willekeurig en onregtmatig, bezit van andere 

plaatsen ter westkust van Sumatra hebben genomen 

en den Nederlandschen handel te dier kust geheel 

hebben bedorven. 

Ten opzigte der goedheid van de Nederlandsche 

zijde om in de beroerten, waaraan Bantam deels door 

(*) Hot Bericht van de Bewindhebberen enz,, overgelevert aan de 

B. M. Heeren Staten-generaal enz., den 4 October 1687, is in kl. 8° 

door de Oostind. maatschappij in 1687 uitgegeven. Men zie aldaar 

bl. 40 en 41. Er zyn ook vroegere Berichten of antwoorden 

togen de klagten van Chardin en togen die van Skelton. 

10*

148 NEGENTIENDE ITOOFDSTUK. 

de Engelschen was ter prooije geraakt, hen met schepen 

en handlanging te ondersteunen, ten einde hunne 

goederen te redden en naar Batavia te vervoeren, 

leest men in op gemeld vertoog van Bewindhebbers : 

» Te Batavia heeft men haar ingenomen zonder daar- 

» toe eenigzina gehouden te wezen, en zoo langen 

» tijd gehuisvest, hare schepen af- en aankomende, 

»alle ververschingen en benoodigdheden doen genie- 

»ten, onaangezien alle de sluikerijen en morserijen die 

» haar volk van tijd tot tijd heeft gepleegd ; zelfs de 

» schepen die zeer gebrekkelijk en desolaat van de 

» westkust [van Sumatra] zijn gekomen, — daar zij 

» ons, op de wijze als is verhaald, hebben gehan- 

» deld — heeft men dies onaangezien van alle behoef- 

« ten niet alleen doen voorzien, maar mede op onze 

» timmerwerf doen repareren en vertimmeren " (*). — 

Door den toestand waarin Engeland destijds geraakte 

(*) Eenige toelichting zal alhier niet overbodig wezen. Reeds 

op den 8 van Grasmaand had het Engelsche opperhoofd te Bantam 

, aan den gouv.-gen. geschreven en verzocht adsistentie met 

één schip tot vervoor der goederen en voorloopige opname der 

personen van de factorij te Batavia. Een en ander werd toegestaan 

doch voor dat de gecommitteerde te Bantam terug was, 

kwamen de Engelschen, met achterlating van alles, den 18 n te 

Batavia. Eenige hunner beambten werden door Speelman terug 

gezonden om toezigt te houden over de verscheping der goederen. 

Het aan boord brengen te Bantam moest door Nederlandsch volk 

en sloepen geschieden, dewijl de Engelschen geen inlanders daartoe 

konden bekomen. Voor on na werden hun vier schepen geleend 

tot vervoer hunner koopwaren, huisraad enz. naar Batavia. — 

Ofschoon er van hunne eigene schepen te Batavia kwamen, hebben 

zij maanden lang , die goederen in de hollandschc schepen 

gelaten, tot groot ongerief van het Bataviaasch Gouvernement, en 

hebben er geen huur voor betaald. Ook anderzins hooft men hen 

kosteloos geholpen en ondersteund.


en de omwenteling welke daarop volgde, werden die 

klagten vergeten. Van de Engelsche zijde kon dit te 

gemakkelijker geschieden, dewijl de Engelsche com- 

pagnie zich intusschen van twee peperhavens op Suma- 

tra's westkust had meester gemaakt en in dat bezit 

werd gelaten. 

Van de woelingen welke Bantam beroerden had het 

rijk Sukkadana op Borneo gebruik gemaakt, om zich 

van de schatpligtigheid aan dat rijk los te scheuren 

en zich in de armen van een naburig vorst te werpen. 

Men beweert dat de Engelschen ook daarin de hand 

hadden gehad. — De Hooge Eegering begreep evenzeer 

in dezen Sultan Hadji te moeten helpen, en bestemde 

daartoe vier schepen, welke met een aantal kleine 

Bantamsche vaartuigen derwaarts stevenden. Des Sultans 

gezag werd hersteld, en door hem de ontvangen 

dienst erkend door een geschenk van twee ladingen 

peper niet alleen, maar ook door een oostersch blijk 

van onderdanigheid, dewijl hij een' zilveren schotel met 

aarde den gouverneur-generaal met veel plegtigheid 

deed aanbieden. Zoo gewende men zich meer en meer 

om de maatschappij als oppermagtig te eerbiedigen. 

De natuurverschijnselen, aardbevingen, aardschuddingen 

, waterberoeringen en vuurbrakingen in den 

Indischen archipel niet zeldzaam, herinnerden den 

mensch vaak aan zijne beperktheid, en toonden dat 

geen aardsch schepsel oppermagtig genoemd kan worden. 

De Banda-eilanden leverden daarvan een treurig 

schouwspel in het jaar 1683. Sedert eenigen tijd was 

men reeds op Banda begonnen met bamboezen slaaphuisjes 

te bouwen, ten einde bij onverwachte aardbevingen 

minder lijfsgevaar te loopen ; — thans duurden


de aardbevingen van den 16 tot den 20 van Wijnmaand. 

Op al de eilanden welke den Goenong Apie 

omringen , inzonderheid op Neira, van den vuurberg 

slechts door een eng vaarwater gescheiden , waren de 

verwoestingen verschrikkelijk; de huizen waren spoedig 

of ingestort of minstens onbruikbaar. De beide kasteelen 

leden het minst. "Wel vier maanden lang herhaalden 

zich de aardbevingen van tijd tot tijd. Het 

jaar daaraan volgende was wederom voor de Bandasche 

eilanden zeer rampspoedig. Groote vernieling 

veroorzaakte eene aardbeving, welke van eene waterberoering 

verzeld ging. De gouverneur Van Zijl zag 

daardoor niet enkel huis en have verzwelgen, maar 

ook vrouw en kroost in de diepte gesleept. Eene 

aanstekende ziekte raapte- mede een aantal menschen 

weg. Welke zee van rampen ! 

Na het overlijden van den Sultan van Ternate, 

Mandersja, de vriend der maatschappij, kwam het 

bewind in handen van zijnen oudsten zoon, die zich 

evenzeer onderscheidde, doch door haat en trouwloosheid 

jegens de Nederlanders en in het algemeen door 

toomelooze lusten. Hij zond een looze kwant naar 

Amboina en Ceram, om de ingezetenen tegen de 

maatschappij op te zetten en tot opstand op te ruijen. 

Door een' orangkaja op Hitoe werd het verraad ontdekt 

en bij den zendeling brieven van Sultan Kaitsjilo 

Siborie gevonden, die geen twijfel overlieten. De 

gouverneur van Amboina geneigd de zaak te smoren, 

vergenoegde zich met enkel den zendeling Pati Lama 

ter dood te doen brengen. Verder gingen natuurlijk 

de ontwerpen van den verraderlijken Sultan, ook onder 

den nauin Amsterdam bekend. Met een' enkelen


„W wilde hij de magt van Nederland op Ternate vernietigen. 

Hij noodigde den Landvoogd Padbrugge, 

met al de aanzienlijke ambtenaren, hunne vrouwen en 

dochters, op het paleis ter maaltijd, ten einde allen te 

gelijk om het leven te brengen , met de hoop om in 

de verwarring het kasteel Oranje te overmannen, 

Eeeds op het feest aangezeten kreeg men argwaan, 

en geraakte door tegenwoordigheid van geest uit den 

val. Enkele soldaten waren intusschen reeds vermoord, 

en de koning, verzeld van vele grooten, vlugtte 

in het ontoegankelijk gebergte. Drie orangkajas kwamen 

's vorsten verraad ontdekken en boden zich zelven 

als gijzelaars aan. Zoo was het moorddadige opzet, 

hoe langzaam en rijpelijk ook gesmeed , nog in tijds 

aan het licht gekomen en verijdeld. 

Wat op Hitoe had gefaald, slaagde op Boero, 

welligt omdat daar de ingezetenen min algemeen bij 

vroegere opstanden geleden hadden dan op Amboina. 

De Nederlanders werden er vermoord, en slechts door 

een toeval kreeg de gouverneur te Ambon daarvan 

kennis. In 1681 kwam versterking van Batavia en 

nu was de wraak bloedig. Niet alleen schuldigen, 

maar ook onschuldigen werden ter dood gebragt of 

tot slavernij gedoemd. 

De Sultan van Ternate had de wijk naar Gilolo 

genomen, en het gelukte hem twee jaren lang bui 

ten handen van Padbrugge te blijven. Doch de 

grooten, die hem gevolgd waren, werden het zwer- 

ven en de ellende, waaraan zij ter prooi waren, 

moede. Zij besloten zich te onderwerpen, na den vorst 

te hebben omgebragt. Den gouverneur van hunne 

voornemens kennis gegeven hebbende, verbood die


Kaitsjilo Siborie het minste leed te doen, maar verlangde 

zijne gevangenneming, welke door den luitenan 

Cromhuysen werd bewerkstelligd. Door Padbrugge met 

onderscheiding behandeld, werd de Sultan door dezen 

naar Batavia vervoerd. De vroegere Maharadja, thans 

verwonneling en gevangene zijnde, werden de rijkjes 

op Celebes, in het noordoostelijke Schiereiland gelegen, 

van de gehoorzaamheid aan dien vorst, tot 

hiertoe hunnen leenheer, ontslagen en regtstreeks onder 

de compagnie, deels goedschiks, deels met geweld 

gebragt. De naburige kleine eilanden ondergingen hetzelfde 

lot. — Ofschoon men te Batavia den vorst alle 

aanspraak ontzeide op het jaargeld, zijnen voorzaat 

wegens de uitroeijing der specerijboom en , toegelegd 

werd hij en de koningin, die hem verzelde, met gepaste 

eerbewijzen behandeld en genoegzaam van geld 

yoorzien om zijnen staat op te houden. Speelman 

besloot den vernederden vorst, thans met der daad 

niets meer dan leenman der compagnie , weder naar 

Ternate te zenden, doch hij was nog niet vertrokken 

toen die Algemeene Landvoogd overleed. 

De gouverneur-generaal Speelman was niet lang in 

liet genot van de hoogste waardigheid. Nog geen twee 

jaren en twee maanden voerde hij de teugels over 

een gebied dat met iederen dag uitgebreider werd, 

dat van jaar tot jaar verder strekte over die wijde 

eilandzee, welke ten zuidoosten van Azia is gelegen, 

en als het ware tot schakel dient om de oude wereld 

aan een nieuw werelddeel - Nieuw-Holland - te verbinden. 

Het sterke ligchaamsgestel had een langer 

leven doen verwachten, toen hij op den 11 van Louwmaand 

1684, nog geen 56 jaren oud, overleed. Al-


lerprachtigst was zijne uitvaart, en ook de Maharadja 

van Ternate behoorde onder degenen die zijne lijkstoet 

uitmaakten. Tot aandenken werden zware gouden 

en zilveren penningen geslagen, in navolging van 

hetgeen bij Maetsuyckers overlijden had plaats gegrepen. 

Men rekende de kosten op Ex. 134.400 — 

voorzeker eene geweldige som ! 

Dat Speelman iemand was, » wiens grootmoedig 

»hart geen gevaar ontzag," zoo als Du Bois van hem 

getuigt, is, na hetgeen van hem is verhaald, eene 

allezins welverdiende hulde ; maar grooter loftuiting 

komt hem toe, namelijk dat hij een man was, »niet 

»minder dapper veldheer, dan vlug met de pen en 

» schrander in den handel." Daarenboven was hij voorkomend 

en beleefd, van persoon en gelaat indrukwekkend. 

Crawford, een Britsch-Indisch ambtenaar, 

tijdens het Britsch tusschenbestuur op Java geplaatst, 

toont allerwege in zijn werk over den Indischen Archipel, 

een vijand van de Hollanders te wezen; toch 

heeft hij over Speelman, als bij uitzondering, een 

gunstig oordeel geveld. »Hij moet," zegt Crawford, 

van dien Algemeenen Landvoogd sprekende, » voor 

» den uitmuntendsten van alle personen gehouden wor- 

»den, welke in dienst der Hollanders geweest zijn. 

» Hij bezat een zeer verlicht oordeel en eene krach- 

» tige ondernemingszucht, en is als een man te achten 

» die begaafd was met groote bekwaamheden, zoowel 

»in het bestuur als aan het hoofd der militaire 

» magt " f*). 

(*) j. CKAWFOBD, De Indische Archipel, D. III, bl. 298.

TWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

J. Camphuys wordt gouverneur-generaal ; zijne lotgevallen. Kämpfer 

reize naar Japan. Rumphius. Amboinsc/ie Rariteitkamer. Am' 

boinsche kruidboek. V. Reede Tot Brakestein. Hortus Africanus. 

Hortus Malabaricus. IV. Schouten's reisverhaal. N. Be Graaf. 

D. Havart. J. Nieuwhoff. Gezantschappen naar Sina. Baldaeus, 

beschrijving van Malabar enz. Seminarie te Natoer en Kolumbo. 

Ds. M. Leidekker, ook als taalgeleerde werkzaam. Taxatie-handel 

in Japan; smokkelhandel door de Nederlandsche beambten en 

hunne Japansche medepligligen ontdekt. Be Ghaumont te Batavia. 

Siam. Radja Singa, keizer van Kandi, sterft in 1687. Aureng- 

Zeb veroveraar van het rijk van den grooten Mogol. Suratle. 

Casimbazar. Jlougli. Masulipatnam. Gezantschap naar Golkonda. 

Masulipatnam belegerd. Vrede met Golkonda. Laurens 

Pit de Jonge, noodzaakt den. Vlootvoogd Bu Quesne de golf 

van Bengale te verlaten. Fransche handel te Pondicherij, en 

tijdelijk in Nederlandsche handen. Verschil met Perzië over den 

uitvoer van zijde. Be Casembrood bedrijft vijandelijkheden te 

Gamron en op het eiland Kismis, doch zonder veel vrucht. Gezantschap 

naar Ispahan in 1690. 

Van den opvolger van Speelman kan met der daad 

gezegd worden, dat hij niet enkel is geweest een man 

van groote bekwaamheden, maar dat inzonderheid de 

lotgevallen, welke hem tot de hoogste waardigheid 

hebben gebragt, voor een Nederlander van burgerafkomst 

bereikbaar, van buitengewonen aard zijn geweest. 

Hij toch te Amsterdam in 1634 geboren,

TWINTIGSTE HOOFDSTUK. 155 

werd als knaap eerst bij een' goudslager, daarna bij 

een' gouden zilversmid in de leer gedaan, en evenwel 

vinden wij hem naauwelijks achttien jaren oud, 

als adsistent of boekhouder in dienst der O. I. compagnie 

aan boord van de Fluit de Lastdrager op reis 

naar Batavia. Te regt zegt hij zelf (*), » dat alle 

„soorten van beroepen nog altijd na zich slepen een' 

»stoet van moeite, bekommering, ellende en tegen- 

» spoed," want hij ondervond dit te over, wijl, nadat 

een der bodems in welker gezelschap hij de ree van 

Tessel verlaten had, was vergaan, en zijn schip lek 

weder binnen geloopen was, het ten tweeden male den 

9 van Sprokkelmaand 1653 het vaderland verliet, om 

veertien dagen later in de Feroe-eilanden te vergaan. 

Nu kon vertrouwen op den hemelschen Vader alleen 

moed, standvastigheid en tegenwoordigheid van geest 

schenken, waaraan hij zoo groote behoefte had. Van 

ruim tweehonderd zielen met zesentwintig koppen 

overgebleven, stond het hagchelijk voor den jongeling 

om, met den konstapel Jan Eeiniersz., 's compagnies 

eigendom tegen eenige schelmen te verdedigen. In 

Grasmaand kwam hij in het vaderland terug, om in 

het najaar op nieuw te vertrekken, en na behouden 

reis te Batavia aan te landen. In 1677 secretaris 

van de hooge regering geworden zijnde, werd hij reeds 

op den 4 van Grasmaand 1678, ten gevolge van het 

ontslag van vijf raden van Indië, buitengewoon raad, 

om bij de aftreding van Van Goens als gewoon raad 

(*) In den aanhef der Ongelukkige Voyage, gedaan met het Fluyt- 

scftip De Lastdrager in de jaren 1652 en 1653 , uitgegeven door 

G. Van Enst Koning in 1834 en door Joannes Camphuys zelf 

beschreven.

156 TWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

in te vallen. Toen op den 11 van Louwmaand 1684, 

weinige uren na elkander, de Algemeene Landvoogd 

en de Directeur-generaal waren overleden, moesten 

de leden van de Hooge-Tafel tot het benoemen van 

eenen opvolger in de hoogste betrekking overgaan. 

Aan een der jongste raadslieden, aan den man weiniomeer 

dan twee jaren gewoon raad van Indië, dacht 

niemand ; doch de meesten zich zelven niet kunnende 

stemmen, meenden hunne stem weg te werpen door 

den naam van Camphuys op het briefje te plaatsen. 

Zoo verkreeg Camphuys de meerderheid tegen aller 

verwachting aan. Dewijl de andere raadsleden den 

man wiens eerlijke beginselen bekend waren, ook uit 

dien hoofde ongaarne als Landvoogd zagen optreden, 

duurde het eenige weken alvorens hij plegtig als 

Gouverneur-generaal werd erkend. 

Van een' onderzoeklievendc inborst zijnde, had hij 

de jaren, welke hij als klerk ter secretary der hooge 

regering doorbragt, besteed om de vroegere lotgevallen 

van de compagnie in de oorkonden na te sporen. 

Op die wijze kwam zijne geschiedenis der » Stichting 

»van Batavia" tot stand (*), een historische arbeid, 

welke Onno Zwier van Haren zegt te zijn (f) »een 

»verhaal, hetwelk Titus Livius zelf niet onwaardig 

»zou geacht hebben, om in zijne geschiedenissen in- 

» gelascht te worden, zoo het die tijden geraakt had." 

Steeds was hij een minnaar, beoefenaar en voorstander 

der letteren. Daarvan gaf hij de meest afdoende 

(*) Zie dezelve bij VALENTIJN, D. IV, Stuk I, fol. 421—491. 

(t) Zie o. z. VAN HAREN, De Gewen, uitgave van Bildcrdijk, 

D. II, bl. 77 en 78.

TWINTIGSTE IIOOFDSTUK. 157 

bewijzen niet alleen door zijne ingenomenheid met 

den ijverigen natuuronderzoeker E. Kämpfer , die uit 

zucht voor de wetenschap den aardbol in onderscheidene 

rigtingen had doorkruisd, aan wien hij de gelegenheid 

verschafte , Japan in 1690 te bezoeken ; maar 

vooral door aan dezen zijne belangrijke aanteekeningen 

over dat rijk toe te vertrouwen, de vrucht zijner opmerkingen 

tijdens hij in 1672 en later opperhoofd van 

den handel op Dezima was. Die aanteekeningen zijn 

door Kämpfer niet weinig uitgebreid en met eigene 

onderzoekingen en nasporingen vermeerderd. Hier en 

daar echter heeft hij wel eens wat ligtvaardig voor 

waarheid aangenomen, wat hem in Japan door de 

tolken is verhaald. Nadat Kämpfer in Europa was 

teruggekeerd, werd zijn arbeid over het zoo merkwaardige 

Nipponsche rijk voor de pers gereed gemaakt, 

doch zijn overlijden in 1716 verhinderde de 

uitgave. Eerst in 1727 kwam, door de zorge van 

H. Sloane, eene Engelsche vertaling, door Dr. J. J. 

Scheuchzer bewerkt, in het licht, en twee jaren later 

verscheen het werk van Kämpfer als » Geschiedenis 

»en beschrijving van Japan" in Nederland, en was 

het eerste uitvoerige geschrift dat in onze taal over 

dat rijk en zijne bevolking werd uitgegeven. Men 

meent dat bij die uitgave is verzwegen het aandeel 

dat Camphuys aan dat werk heeft gehad, dewijl 

Kämpfer niet lang genoeg leefde om het zelf aan 

het licht te bevorderen. 

Nog meer is de wetenschap aan dien Algemeenen 

Landvoogd verpligt. Zonder hem ware het Amboinsche 

Kruidboek van Rumphius der wereld onbekend gebleven. 

De schrijver Georg Everhard Rumph, of zoo

158 TWINTIGSTE nOOFDSTUIC. 

als hij meestal genoemd wordt Rumphius, in krijgsdienst 

naar Indië gekomen, ofschoon geen wetenschappelijk 

man, was begaafd met een' buitengewonen geest 

van opmerking en onderzoek, en heeft zich daardoor 

de dank van den naneef verworven. Dertig en meer 

jaren leefde hij op Amboina, in 1666 en later als 

commissaris-politiek in dienst der compagnie, om er 

rijke vruchten van zijne rustelooze nasporingen na te 

laten. Onder den zonderlingen titel van »Amboinsche 

rariteitkamer" heeft hij keurige afbeeldingen geleverd 

van de visschen, hoornen, schelpen en zeegewassen, 

waaraan de Amboinsche zee zoo rijk is. De 

uitgave van dat werk heeft ongetwijfeld niet weinig 

bijgedragen om de zucht voor het bezit van grootere 

of kleinere verzamelingen van hoorns en schelpen in 

Nederland levendig te houden. Die verzamelingen 

strekken om Gods oneindige grootheid in het geschapene 

te doen bewonderen. — Het »Herbarium Am- 

»boinense" of »Amboinsche kruidboek" was door 

Rumphius aan den gouverneur-generaal gezonden. Alvorens 

Camphuys dat voortreffelijke voortbrengsel van 

kennis en volharding aan Bewindhebbers ter uitgave 

overzond, deed hf hot overschrijven en de platen 

nateekenen. Zonder dat ware het verloren gegaan, 

alzoo het schip, waarmede dat handschrift in 1690 naar 

het moederland werd verzonden, met de Franschen 

slaags geraakte en zonk. De Amboinsche kruidhof 

werd door de zorg van Prof. Burmannus in het licht 

gegeven. Dit werk bevat de beschrijving van de meest 

bekende boomen, heesters en kruiden op Amboina en 

de omliggende eilanden voorhanden. De koraalgewassen 

zijn er door Rumphius bijgevoegd. Het »Am-

' ". - 

TWINTIGSTE nOOFDSTUK. 159 

»boinsche kruidboek" strekt tot een schitterend bewijs 

hoe de gave van opmerken, gepaard aan vlijt en 

naauwkeurigheid, van onschatbare waarde is om de 

voortbrengselen van het plantenrijk, ook in hare bloem- 

en vruchtwording, te doen kennen. Het is bijna on- 

geloofelijk hoe één man, in de heete luchtstreek, zoo 

veel heeft kunnen verrigten! Zelfs zegt de uitgever 

van het kruidboek (*) meer dan eens te hebben ge- 

hoord » dat deze groote man , zoo kundig en zoo be- 

» dreven was, dat, schoon uit de verst afgelegen 

» deelen van Indië hem , toen al van zijn gezigt en 

» van het dagelijksche licht beroofd zijnde, vreemde 

»planten, die aan alle andere menschen onbekend 

»waren, werden gebragt, ja zelfs slechts derzelver 

»bladen, vruchten of zaden, hij uit de reuk, smaak, 

» gedaante of andere hoedanigheden wist te ontdekken 

» en te oordeelen tot welk geslacht of soort zoodanige 

»gewassen behoorden." — Men verhaalt zelfs dat door 

den rusteloozen navorscher eene »Historie der dieren" 

en eene » Amboinsche historie " zouden zijn vervaar- 

digd en nagelaten. Eerst de 19e eeuw heeft hem 

een gedenkteeken gesticht. 

In den tijd van Rumphius was het, toen de zucht 

om keerkringsplanten en gewassen in Nederland aan 

te kweeken en daarvoor trek- en stookkassen en hooge 

zalen te bouwen, bij den aanzienlijken man een' edelen 

(*) Zie w. n. VAN HoëVEix, Geschiedkundig Overzigt van de 

beoefening van kunsten en wetenschappen in Nederlands Indië, 

bl. 28 en 29. — Professor Blume heeft, door de uitgave van het 

prachtwerk Rumphia, aan Eumphuis een waardig wetenschappelijk 

gedenkteeken gesticht. Do gouverneur-generaal baron Van Der 

Capellen heeft in 1824 op de begraafplaats te Arabon eene gcdcnknaald 

ter eorc van Rumphius doen oprigten.

I 


wedijver had in het leven geroepen. Boomen en kruiden 

uit de verschillende streken van den aardbol werden 

met groote zorg naar Nederland overgebragt, en 

door vermogende mannen ofwel in stedelijke kruidtuinen 

inzonderheid in Holland aangekweekt. — Zoo gebeurde 

het dat H. A. van Reede tot Drakestein in 1685 

door Bewindhebbers als commissaris-generaal voor de 

Kaap de Goede Hoop en de West van Indië uitgezonden 

, met warme zucht was vervuld om zijn vaderland 

met vollediger kennis van de planten dier gewesten 

te verrijken. Aan de kaapstad vond hij den zoogenoemden 

compagniestuin — een ware plantentuin — 

waar velerlei gewassen, kruiden, voederplanten, heesters 

en boomen uit de tropische luchtstreek zoowel 

als uit Zuid-Afrika en Europa waren bijeengebragt. 

Door den natuurkundige Claudius werden vele planten 

en gewassen afgeteekend, en de commissaris Van Reede 

scheen die verzameling als een' »Hortus Africanus" 

op eigen kosten te willen doen uitgeven. De teekeningen 

en beschrijvingen schijnen echter in het ongereede 

te zijn geraakt, en de wetenschap is van dien 

arbeid verstoken gebleven. 

Minder ongelukkig was Van Reede in de bevorde- 

ring der uitgave van den »Hortus Malabaricus." De 

twee eerste deelen, beschreven door Ds. J. Caesarius, 

predikant te Koetsjin (Cochin), verschenen in de Ne- 

derlandsche taal, uit het Latijn overgezet door Dr. 

Abr. van Poot in 1688, onder den titel van »Malabaar- 

»sche KruythofF." In het geheel verschenen 12 deelen 

in folio (*), nadat Van Reede reeds eenige jaren over- 

(*) Het complete werk is zeldzaam. Aanteekeningen zijn geleverd 

door A. SWEN, professor te Leiden, J. MUNNICKS, prof. te


leden was, doch in de taal, waarin ze oorspronkelijk 

door Ds. Caesarius waren opgesteld. Deze arbeid, 

zoowel als de geheele beoefening der plantkunde in 

Nederland in dien tijd, doet op eene' schitterende 

wijze uitkomen dat vele aanzienlijke mannen hunne 

rijkdommen wel besteed rekenden, wanneer ze tot 

bevordering der wetenschap konden strekken. 

Andere mannen, in dienst der O. I. maatschappij, 

hebben veel bijgedragen tot uitbreiding van de kennis 

aan de geschiedenis en aardrijkskunde van het vasteland 

en de eilanden van Azia. — Wouter Schouten, 

als scheepsdokter uitgevaren in 1658 en die in 1665 

uit Indië is teruggekeerd, heeft vele streken bezocht, 

vele oorlogsbedrijven bijgewoond, en verhaalt met 

waarheidsliefde in onderhoudenden trant, soms met verheffing 

van stijl, wat hij heeft bijgewoond. Men leest 

zijn reisverhaal met genoegen en het heeft, zelfs in 

de afgeloopene eeuw, herhaalde herdrukken beleefd. 

In dien tijd , toen Schouten zijne ontmoetingen der 

wereld mededeelde, was het niet ongewoon dat zoodanige 

reisverhalen in het hoogduitsch, fransch, engelsch 

en zelfs in het latijn werden overgezet (*). — 

Nicolaus De Graaff, een ander arts, heeft sedert 1639 

Utrecht, Dr. TH. JANSSEN AB AMELOVEEN en Dr. ABB. VAN POOT. 

De meeste aanteekeningen zijn echter van JOH. COMMELIN, Eaad 

der stad Amsterdam „welckers ervarenheid in de kruidknnde en 

„ ooffeninge der planten in weinige woorden noch te noemen, 

„noch te roemen is." 

(*) Toen b. v. Schoutcns Reizo in 1G76 in de Nedorlandsche 

taal in hot licht verscheen, kwam or te gelijkertijd eeno overzetting 

in hot lloogduitsch onder den titel : WALTER SCHÜLTZEN Reize 

in folio ; do fnmschc vertaling kwam later. 

II. 11


onderscheidene keeren Indië bezocht en is in 1687 voor 

de laatste maal van daar teruggekeerd. Veel merkwaardigs 

deelt hij mede ; in Bengale heeft zijne zucht 

om gebouwen enz. af te teekenen, hem meermalen 

van de zijde der inlanders ongelegenheden en zelfs 

gevangenschap op den hals gehaald. In het Malabaarsche 

schiereiland heeft hij tempels en paleizen 

afgeteekend, en zoo daar, als aan de kaap de Goede 

Hoop, zich met aardrijkskundige opmetingen verledigd. 

Jammer dat hij van die onderzoekingen weinig mededeelt, 

en er naauwelijks eene enkele plaat in zijn 

werk wordt gevonden. Zijn reisverhaal is overigens 

beknopt, en behelst weinig meer dan aanteekeningen 

tot ondersteuning van het geheugen. — Hetzelfde 

moet gezegd worden van den »Op- en ondergang 

» van Cormandcl " van den Med. Doet. Daniel Havart, 

die alles beiïgt wat, tot op zijn vertrek uit het Malabaarsche 

schiereiland in 1685, is gebeurd en te zijner 

kennis gekomen. Ook bij hem vindt men een schat 

van zaken, doch der sierlijkheid heeft hij zich niet 

bevlijtigd. 

Onder de reizigers uit de tweede helft der 17° eeuw 

mag Johan Nieuwhoff in geen en deele vergeten worden. 

Zijne »Oostindische reizen" gaan verzeld van eene 

beschrijving van Batavia, door een aantal fraaije platen 

verduidelijkt. Ook heeft men van hem eene uitvoerige 

beschrijving der reize van het eerste gezantschap 

afgevaardigd naar den keizer van Sina in 1655, 

welke togt door hem is bijgewoond. Te dier gelegenheid 

wordt door hem niet enkel eene belangrijke 

beschrijving gegeven van het land, de steden en de 

bewoners , maar ook van de voortbrengselen , gods-


dienstige gebruiken en de wetenschappen bij de Si- 

nezen beoefend. 

De zucht tot het verkrijgen van een' geregelden 

handel op Sina bewoog de hooge regering te Batavia 

om het niet te laten bij de poging van De Goijer en 

De Keizer; eene nieuwe poging had plaats in 1662, 

wanneer J. van Kampen en C. Nobel als Nederlandsche 

gezanten naar dat rijk vertrokken. Vier jaren 

later meende men betere kansen te hebben, en P. van 

Hoorn werd er heen gezonden. Door de uitkomst 

even weinig bemoedigd en evenzeer teleurgesteld in 

de verwachtingen door dezen of genen onderkoning 

opgewekt, ging een twintigtal jaren voorbij alvorens 

op nieuw een gezantschap naar Peking op reis ging. 

Paats en De Keyser gingen in 1685 met het doel 

om eene geregelde handelsgemeenschap met dat rijk 

geopend te krijgen. Zonderling kan het genoemd 

worden dat de Nederlanders van dien tijd de opening 

derzelfde havens hebben gevraagd, welke in het midden 

der 19 e eeuw voor den handel der westersche 

volkeren zijn opengesteld. De voornaamste winst dier 

gezantschappen is geweest dat men met land en volk, 

met zeden en voortbrengselen is bekend geworden, 

eene kennis welke door O. Dapper (*), uit de aanteekeningen 

dier reizigers , der wereld is medegedeeld 

Niet de eenigste winst evenwel was het, want de 

Sinezen werden meer aan de Nederlanders gewoon, 

(*) Hij heeft geleverd het Gedenkwaardig bedrijf enz. van het 

tweede en derde gezantschap naar Sina en daarachter gevoegd de 

Beschrijving des keizerrijks Taising of Sina, alles in folio uitgegeven 

in 1670. 

11*


en hunne schepen werd den handel nu en dan oogluikend 

vergund, of Sinesche kooplieden kwamen aan 

boord om te koopen en te verkoopen. Bovendien 

begon te Batavia de handel met Sinesche jonken en 

wankangs levendiger te worden. Wel ook mögt zulks , 

wezen wanneer men bedenkt dat eerst tegen het einde 

der 17 e eeuw, van wege eene andere Europesche 

natie, van wege Rusland, een gezantschap aan den 

keizer van het hemelsche rijk werd gezonden; wanneer 

men bedenkt dat die gezantschappen groote uitgaven 

veroorzaakten: de geschenken, bij voorbeeld, welke 

den keizer door het derde gezantschap werden aangeboden 

, bestonden uit vier Perzische paarden, vier 

Bengaalsche trekossen en eene karos of koets, zonder 

een aantal mindere geschenken te rekenen. 

Nog eens tot de wetenschappelijke mannen teruggekeerd, 

wijl Ph. Baldaeus der aandacht allezins waardig 

is. Als predikant naar Ceylon vertrokken, kwam 

hij er in 1656 en bragt tien jaren aldaar en eenigen 

tijd als veldprediker van Rijklof van Gocns op de kust 

van Malabaar door. Zijne »Beschrijving van Malabar, 

» Coromandel en Ceylon " is van vele geschiedkundige 

bijzonderheden doorvlochten; bovendien vindt men in 

het werk van dien onvcrmoeiden geleerde niet slechts 

eene Malabaarsche spraakkunst, maar ook uitvoerige 

berigten omtrent de Braminische godenleer, en wordt 

de Ramaijan en de Mahabharat door zijnen arbeid 

bekend gemaakt. Baldaeus is degene geweest die de 

deure tot die studie heeft geopend, al is het ook dat 

meer dan eene eeuw is voorbijgegaan, alvorens die 

studie tot verdere beoefening heeft uitgelokt, en al is 

het dat in deze eeuw die studie ijverige beoefenaren


heeft gevonden, welke onzen landgenoot uit de 17 c 

eeuw verre achter zich hebben gelaten , en hem geheel 

in de schaduw hebben terug gedrongen. 

Sedert de maatschappij over al de kustenstreken 

van Ceylon het gebied voerde en de leerzame aard 

van Malabaren en Singalezen was opgemerkt, wilde 

men op Ceylon aanvangen een' arbeid, welke vroeger 

op Formosa zoo wel geslaagd was. Niet slechts dat 

scholen voor den inlander werden geopend, maar men 

wenschte ook kweekscholen te stichten, ton einde 

» met der tijd niet alleen schoolmeesters en zieketroos- 

» ters , maar ook proponenten en predikanten mogten 

» aangekweekt worden, tot verder onderwijzing dezer 

»inlanders en anderen in hunne eigene taal." Dien 

ten gevolge kwam tot stand te Naloor, nabij Jaffnapatnam, 

een seminarie voor het Malabaarsch en te 

Kolumbo oen voor het Singalcesch. In het jaar 1690 

eindelijk geopend tot opname van inlandsche jongelingen 

, waren, om welke redenen dan ook, de vruchten 

niet bevredigend en in gcenen deele beantwoordend 

aan do verwachting. Toen later slechts de voorbereidende 

studiën op Ceylon plaats hadden, en de 

kweekelingen ter verdere opleiding naar de hooo-eschool 

te Utrecht of te Leiden vertrokken , werden 

van die landskinderen geordend en als predikanten geplaatst 

op Ceylon, op de kust van Malabaar of die van 

Koromandel, een enkele (Bastiaan Janzen) zelfs te 

Batavia. 

De geleerde en vlijtige Ds. M. Leidekkcr mag on- 

der de ijverige predikanten niet vergeten worden 

In 1675 te Batavia gekomen, was hij er niet enkel 

als herder maar ook als geleerde gedurende vijfen-


twintig jaren werkzaam. Hij verbeterde het Latijnsch- 

Maleisch woordenboek, waaraan Heurnius en anderen 

gearbeid hadden. Na zijn overlijden verscheen het 

jn 1707 en 1708 te Batavia, waar eerst sedert eeue 

halve eeuw een boekdrukker gevonden Werd. Dat 

woordenboek was voor Leidekker slechts voorbereidende 

werkzaamheid, want hij, die in het llebreeuwsch 

zeer ervaren was, vertaalde de meeste boeken van 

het oude Verbond in het Maleisch , en maakte later 

eene tweede vertaling , ten einde die met de vorige 

te vergelijken , en de eene door de andere te verbeteren. 

Zoo nuttig en onverdroten werkzaam overviel 

hem de dood in 1701. De voltooijing van dien arbeid 

verbleef' aan anderen. Groot evenwel is de lof 

door hem wegens die nuttige werkzaamheden verdiend. 

Eene treurige gebeurtenis in 1685 te Nagasaki voorgevallen, 

noodzaakt ons eenige jaren terug te treden. 

De zoogenoemde taxatiehandel werd door het Japansch 

t in 1672 ingevoerd, toen Camphuys 

afgaand opperhoofd was. Hij zegt er van: »het is 

»eerder geledene dwingelandij dan gedreven handel." 

Als ware dit niet genoeg, zoo werd van de zijde der 

Nagasakische gouverneurs meerdere » schenkagien" 

o-ovorderd en door de Ottona"s openlijke dieverijen van 

het Japansch werkvolk toegelaten en ook door hen 

zelven bedreven, hetgeen Camphuys in hetzelfde verslao- 

van Wintermaand 1672 doet uitroepen, dat »on- 

»der onredelijke schenkagien, onnoodige onkosten en 

»stoute dieverijen, 's compagnies winsten zullen moe- 

»ten versmoren "(*). Wat wonder dat de ambtenaren 

(*) Zie mijn werk : Japan in zijne staatkundige en burgerlijke 

inrigtingen enz., bl 226, 227 alsook bl. 233—235.


der O. I. maatschappij, die reeds elders in Indië in 

geenen deele vrij te pleiten waren van het bejagen 

van geheime of ongeoorloofde winsten, in den smokkelhandel 

vergoeding zochten eensdeels voor het onaangename 

verblijf op Dezima, anderdeels en wel voornamelijk 

wegens de kwellingen hun en der compagnie 

door de Japannezen aangedaan. Zoo kwam het dat 

een uitgebreide sluikhandel door de Nederlanders werd 

gedreven, en de schepen door dubbelde bodems als 

anderzins heimelijk een aantal goederen aanbragten, 

die later, natuurlijk met medeweten van Ottona's en 

andere Japansche beambten, werden ingesmokkeld. In 

1684 was bij het vertrek der schepen een keizerlijk 

bevelschrift te Nagasaki aangekomen, waaruit het 

scheen dat de taxatiehandel opgeheven stond te worden 

, om op nieuw voor den eigenlijken handel plaats 

te maken. De gouverneurs en andere voorname ambtenaren 

vreezende daardoor te verliezen de geweldige 

winsten door hen uit den taxatiehandel verkregen, 

werden te rade bij de aankomst der schepen in 1685 

naauwlettend toe te zien. Het gevolg was dat vele 

sluikgoederen werden gevonden, en het uitgekomen 

opperhoofd Joh. Bessehnan benevens twee onderkooplieden 

als schuldig beschouwd werden, en op levensstraffe 

voor altijd uit het Nipponsche rijk gebannen. 

Maar, er waren Japansche medepligtigen : te hunnen 

opzigte werd de zaak gestrengelijk onderzocht; sommigen 

ontkwamen de straf door vrijwillige buiksnijding, 

doch niettegenstaande dat, werden negen en dertig 

personen ter dood veroordeeld. — Deze zaak werd, 

op de meest bezwarende wijze voor de Nederlanders, 

naar Jedo overgebriefd ; — en met de verbetering in


den handel, waarop het jaar te voren zoo schoone 

vooruitzigten had geopend, was het ton eenenmale 

over. Zelfs werd de taxatiehandel, die tot hiertoe 

jaarlijks eene winstderving van vier, vijf of zes ton 

gouds had veroorzaakt, nog drukkender dan tot hiertoe. 

Gezanten van Aziatische vorsten te Batavia te zien 

was men gewoon , zelfs regerende vorsten verschenen 

en bewezen hunne hulde aan den Toewan-Besaar der 

Nederlanders. Van anderen aard was in 1685 het 

bezoek van een gezant van den Franschen koning 

Lodewijk XIV, uit gebrek aan leeftogt op zijne reize 

naar Siam, waarheen zijne bestemming was. De 

ridder De Chaumont uit nooddwang van Bantam naar 

Batavia verzeild, kwam slechts incognito aan wal, 

doch onderscheiden van zijne reisgenooten, werden 

door den gouverneur-generaal beleefdelijk ontvangen, 

en roemden zijne heuschheid (*) Dat de vaders Jesuiten, 

die in zijn gevolg waren, om als godsdienstige 

zendelingen in Siam do ingezetenen met het 

Christendom bekend te maken, ook te Batavia, voor 

hunne godsdienst in de weer waren (f) , behoeft te 

minder te verwonderen, wanneer men weet, dat zij, 

in Siam gekomen niets minder zochten, clan den 

Sultan tot hun geloof over te halen. Zij meenden 

aldaar vooral te zullen slagen, daar een Europeër, 

Constantijn Phaulcon, 's vorsten eerste staatsdienaar 

was , reeds vroeger door de Jesuiten tot het Catholicismus 

overgehaald. 

(*) Zie Gezantschap des ridders De Chaumont etc. bl. 8, en 

GUY TACiURD. Reis naar Siam, bl. 195, 111 , 113, 114 on 122. 

(t) Bl. 110 van het laatstgemelde werk en op de eerstvolgende 

bladzijden.


Deze Phaulcon, door de Franschen veelal monsieur 

Constant genoemd, begunstigde de Franschen waar 

hij vermögt. In 1688, de koning ziekelijk geworden 

zijnde, werd Phaulcon door een' mededinger naar 

het gezag om het leven gebragt, en de Franschen 

van Bankok verdreven. Korte dagen na Phaulcon's 

geweldige dood de koning zijnde ovei'leden , wist die 

geweldenaar zich in het rijksgebied te handhaven (*). 

Dewijl de Nederlanders zich met de binnenlandsche 

aangelegenheden des Rijks niet ingelaten hadden, 

bleven zij ongemoeid in hunnen handel te Bankok, 

maar hadden daar te boven gelegenheid de franschen 

gewigtige diensten te bewijzen. Nogtans was de handel 

op Siam evenmin voor de Nederlanders als voor 

andere europesche natiën van veel beteekenis (f). 

Op Ceylon was nog steeds Radja Singa keizer 

van Kandie en een rustig nabuur was hij niet. Bij 

den aanvang van het generalaat van Van Goens, was 

men beducht voor oorlog met dien vorst, doch daar 

(*) Men vindt belangrijke bijzonderheden omtrent het destijds 

in Siam gebeurde in : „ Het leven en daden van D'lieer Constantin 

Phaulcon , Eerste Gelieime Raad van het Koningrijk Siam," 

en in „ Aanmerkelijk en naauwkeurig verhaal der Staatsomkeringen 

nu laatst in 't jaar 1688 in Siam voorgevallen." — beide te Leiden 

1692 in 4" in hetlicht gekomen. 

(f) Het omtrent Siam medegedeelde bij Van Kampen D. II, 

bl. 298 en 299 is niet juist. De Siamscho handel was voor do 

Nedorlandsche maatschappij niet bijzonder voordcolig, en was zulks 

evenmin voor do Franschen of de Engolschen. De koning, wiens 

gunsteling Phaulcon was, zond jaarlijks een brief vol vriendschapsbetuigingen 

aan den gouverneur-generaal en ontving op zijne beurt 

gelijke beleefdheid van den Landvoogd. — De bekoeringszucht, 

zooals men die bij do Franschen in Siam en bij de Portugezen 

in Japan vond, was vreemd aan do Nederlanders.


de kusten in het bezit der Nederlanders waren, kon 

men hem te beter in het oog houden en zijne pogingen 

om van buiten af, hulp te erlangen tot het 

voeren van oorlog, te beter verijdelen. Inmiddels 

ging het den gezanten, welke de gouverneur van 

Kolumbo den ouden vorst zond — ten einde de kosten 

welke een oorlog zou veroorzaken en de vernielingen, 

welke daarmede gepaard gaan, te vermijden — in 

geenen deele naar behooren , of zoo als vriendschappelijke 

nabuurschap vorderde, tot in het jaar 1680, 

wanneer het gezantschap , zonder eenigen hinder te 

hebben geleden, te Kolumbo terugkwam. Van wege 

zijne hooge jaren zond men van toen af meer geregeld 

gezanten en geschenken aan den vost die, in 

1687 in 88jarigen ouderdom overleed. Hij had gedurende 

zijne veeljarige regering ondervonden, dat 

noch groote bekwaamheid, noch openbaar geweld of 

vijandschap, noch bedekte loosheid of verraderij, hem 

tegenover de Nederlanders tot zijn doel hadden kunnen 

leiden. Hnnne magt had zich, in weerwil zijner 

rustelooze pogingen om zulks te keeren , steeds uitgebreid 

, ten koste van de zijne. Uit dien hoofde 

schijnt hij zijnen opvolger Fimala Darmal Souria, te 

hebben aangeraden met de Compagnie in vrede en 

goede verstandhouding te leven. Ook heeft deze 

nimmer eenig verschil met Ceylons gouverneur gehad 

, en zich voornamelijk bepaald tot het betrachten 

der godsdienstige ceremoniën, hem door zijne heidensche 

priesters aanbevolen. 

Aureng Zeb, de veroveraar van het rijk van den 

Grooten Mogol of het uitgestrekte gebied van Bengale 

tusschen den Indus , het Ilimalaija-gebergte en


de Irawaddi, strekte zijne veroveringen steeds verder 

en verder uit. Het kon met het aanbidden van de 

opgaande zon worden gelijk gesteld, toen in 1662, 

Dirk van Adrichem, Directeur van den handel te 

Suratte , aan hem als gezant naar Delhi werd gezonden. 

Kostbaar waren de geschenken welke den vorst 

werden aangeboden. Daarvoor werd verkregen het 

behoud van den handel te Suratte met den karavaanhandel 

naar Agra. Des veroveraars magt strekte 

zich echter nog zoo verre niet uit, of was althans 

nog zoo goed niet gevestigd, dat niet een zijner bevelhebbers 

hem ongehoorzaam werd, en Suratte in 

1664 met plundering en brandstichting bezocht. De 

Nederlandsche en Engelsche factorij — destijds was 

daar het Engelsche hoofdkantoor — werden echter 

gespaard. Evenwel hij strekte zijne veroveringen steeds 

verder uit, en de Nederlandsche factorijen te Casimbazar 

en Hougli voerden van toen af met meer gerustheid 

een uitgebreiden uitvoerhandel in zijde, 

opium, salpeter, muskus en katoenen kleedjes. 

Intusschen M'as te Masulipatnam , in het rijk van 

Golkonda, alwaar de Hollanders, sedert den aanvang 

der eeuw handel dreven, ongenoegen met den koning 

gerezen, ofschoon men gewoonlijk met Sultan Hassan 

Kotsjah op een' zeer goeden voet had gestaan , en 

hij in 1676 de jaarlijksche recognitie , tot vergoedingvoor 

de inen uitgaande regten bedongen, der compagnie 

had kwijtgescholden. In den aanvang van 

1686 ging Laurens Pit De Jonge, in plegtig gezantschap 

naar Golkonda, maar slaagde na lang onderhandelens 

niet, in de vereffening der geschillen, als 

wordende door de Brammen, die het oor des konings


hadden , gedwarsboomd. Pit, te Masulipatnam terug 

gekomen, oordeelde den Sultan te moeten dwingen. 

Hij ontbood 400 man van Kolumbo, en op die wijze 

gesterkt, joeg hij des Sultans volk uit de stad; hij 

werd er belegerd doch verdedigde zich treffelijk, tot 

dat in slagtmaand eene overeenkomst werd gesloten, 

waarbij de vorst zich verbond, binnen vijf jaren tijds 

voor al de geledene schade honderd en twintig duizend 

dukaten aan de compagnie te zullen betalen. 

Nu namen de zaken wederom haren gewonen loop 

en de handel in kleedjes, sitsen en katoenen lijnwaten 

(*) ging te Masulipatnam, Paleakatte enz. als 

vroeger. — Het duurde echter slechts negen maanden, 

wanneer Aureng-Zeb, het rijk van Golkonda 

vermeesterde. Door verraad van de aanzienlijkste 

grooten geholpen, kreeg hij den vorst in handen, en 

bemagtigde diens »onnoemelijke schatten." De veroveraar 

deed den ongelukkigen vorst voor zich kruipen 

, en hoopte hem andere vernederingen op het 

hoofd. Daarna werd de ongelukkige Hassan-Kotsjah 

(in Wijnmaand 1687) naar eene sterkte gezonden, 

om aldaar, door de bladeren van de heulplant vergeven 

, zoo men het noemde, een' » koninklijken 

dood" te sterven. — De Nederlanders behielden onder 

een stadhouder of zoon van den Mogol, hunne factorijen 

op de kust, onder betaling van de vroeger 

/ vastgestelde jaarlijksche som. 

Dezelfde doortastende directeur van Masulipatnam 

vond ook andere gelegenheden om van zijne kordaat- 

(*) Men vindt bij D. HAVART, Op- en Ondergang van Cormandel, 

D. I, bl. 147, de verschillende benamingen der katoenen lijnwaten 

nldnat vallende.


heid en dapperheid bewijzen te leveren. — Ten gevolge 

van den in 1688 aangevangen oorlog met Frankrijk 

, verscheen in het jaar 1690 de Fransche admiraal 

Du Quesne in de wateren van Ceylon, en nam 

er enkele Nederlandsche bodems weg. Met zijne zes 

koningsschepen, zwierf hij langs de kust van Koromandel, 

en het stond allezins te vreezen dat hij met 

het wegnemen van compagniesschepen, den Nederlanders 

niet weinig nadeel zou veroorzaken. Laurens 

Pit kon dit niet dulden; hij verzamelde zes schepen 

en wapende ze zoo goed hij vermögt. Wel moest 

hij in zwaarte van schepen en geschut voor den franschen 

vlootvoogd onderdoen, doch hoopte in dat gebrek 

en in zijne tekortkoming in bekwaamheden tegen 

over Du Quesne, door moedbetoon althans eenigerinate 

te zullen opwegen. Hij zocht de fransche schepen 

op, en veroorzaakte ze zoo veel schade aan 

romp, tuigage en bemanning, dat de bevelhebber 

het geraden vond, de golf van Bengale te verlaten. 

De Nederlandsche schepen hadden heel wat geleden, 

doch het doel was bereikt, en Pit oogstte daarvoor 

veel lof in. 

Na het verlies door de Franschen onder De La 

Haye geleden, waren zij door koop eigenaars ge- 

worden van Pondichery , meer zuidelijk op de kust 

van Koromandel; daar hadden zij zich genesteld, daar 

versterkten zij zich, en vestigden een hoofdkantoor 

voor hunnen handel die echter vrij onbelangrijk was, 

als ontvangende soms maar een schip om de twee 

jaren. Van den toestand van oorlog, in Europa we- 

derzijds met zoo veel hardnekkigheid gevoerd, werd 

door de Ilooge Regering te Batavia gebruik gemaakt

S=S*E 


om Pondicherij in te nemen. Na een bezit van vijf 

jaren werd bij de Rijswijksche vrede in 1697 beslist, 

dat de plaats aan Frankrijk zou woi'den terug gegeven. 

De zich steeds herhalende moeijelijkheden met Perzië 

omtrent de uitvoering van het contract tot de 

levering van zijde, in 1683 hooger geloopen zijnde, 

meende men dat zonder eene krijgshaftige vertooning 

onzerzijds, daaraan geen einde was te voorzien. Tot 

den contractsprijs wilde men aan de Nederlanders 

geene zijde leveren , en leverde ze evenwel tot lageren 

prijs aan de Engeischen. R. de Casembrood 

werd met drie ten oorlog toegeruste schepen van 

Batavia naar de golf van Perzië gezonden (*). Hij 

vond te Gamron nog twee schepen en weldra had 

(*) Gamron ook Bender Abassi geheeten , is gelegen oven binnen 

straat Ormuz , en het vaarwater daarheen was tusschen het 

eilandje Ormuz O, het kleine Larek en het groote Kismis W. 

Kismis, destijds ook wel Kirmis genoemd, heet thans Kischon of 

Keischma. Thans is een en ander in handen van den Iman van 

Maskate. Kismis is verreweg het grootste der eilanden van do 

golf van Perzië. Door de straat van Kismis, zeilden de Nederlanders 

naar Bassora of Bashra aan de Arabische zijde van de 

Shat al Arab , waar de Nederlanders ook eene factorij of loge 

hadden. De eilandjes Kcun en Schitwar werden door de Nederlanders 

het Slangen-eiland en eiland Delftshaven genoemd; de 

meest westelijk gelegene eilanden in do Delta, noemden zij eiland 

Amsterdam en eiland Middelburg. 

Nog in de tweede helft der 17de eeuw , werd, even als zulks 

in de 16do eeuw plag te geschieden, do reis door de Nederlandsche 

diamant-handelaren en juweliers, voor den handel in paarlen 

en edele gesteenten, over land gedaan van Smyrna over Aleppo, 

Bassora en Gamron. Zoo kwam in Bloomaand 1677 David Bassouw 

of De Basjouw, geboortig van Reenen , in twintig dagen 

van Aleppo naar Bassora, op weg naar Golkonda. Deze was 

zijne derde reis; de tweede had plaats gehad in 1664.


hij acht bodems onder zijne vlag. Na eenigen tijd 

onderhandelens, besloot hij de inlandsche schepen, 

welke voor Gamron ten anker kwamen, in beslag te 

nemen. Men telde er eerlang dertien. Eene meer 

stellige oorlogsdaad werd bedreven, met eene landing 

van schaars 500 man , onder begunstiging van het, 

vuur van drie schepen, op het naburige eiland Kismis, 

op den 29 van Hooimaand 1684, welke de vermeestering 

van het kasteel en het geheele eiland, op den 

4n der volgende maand ten gevolge had. Hierop 

ging de directeur van den Perzischen handel naar 

Ispahan, doch hij vond het Perzische hof verre van 

handelbaar, zoo als hij zich gevleid had. De Shah 

wilde naar geene voorstellen luisteren, zoo lang het 

beslag der schepen niet zou opgeheven zijn en het 

eiland Kismis weder in handen zijner bevelhebbers 

was gesteld. Dit geschiedde op den 27 van Zomermaand 

1685. — Ten gevolge der drukkende hitte en 

ongezonde luchtstreek stierf De Casembrood ; ook Van 

den Heuvel stierf te Ispahan , en nu scheen het dat 

H. De Jager, die den directeur had verzeld en beter 

met de oostersche talen bekend was, eene meer voordeelige 

wending van zaken wist voor te bereiden. Een 

gezantschap werd in het najaar van 1689 van Batavia 

gezonden. J. van Leenen was aan het hoofd en hield 

een' prachtigen intogt te Ispahan den 13 van Hooimaand 

1690, waar destijds gezanten van velerlei natien 

tegenwoordig waren. Den Nederlandschen gezant 

wedervoer de meeste eer, maar ook de geschenken 

voor den Shah waren kostbaar. Na een verblijf van 

vijftien maanden verkreeg de gezant zijn afscheid, na

176 TWINTIGSTE nOOFDSTUK. 

een gunstig onthaal en gunstige uitkomst : de kwijtschelding 

der verschuldigde tollen en de toezegging 

van een voordeelig verdrag. Het liep echter aan tot 

in 1694 alvorens dat verdrag tot stand kwam, en 

de oude verdragen werden hernieuwd. Ofschoon deze 

zaak lang genoeg was gerekt geworden om te kunnen 

hopen dat de goede verstandhouding duurzaam zoude 

wezen, verliepen echter slechts weinige jaren voordat 

nieuwe moeijelijkheden zich in den Perzischen zijdehandel 

opdeden.

EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Commissarissen visiteurs. Commissaris generaal JI. van Reede lot 

Drakestein naar de Kaap De Goede IIoop en de West van Indië 

1684. J. Solmans 2° commissaris en J. Baccherus 3° commissaris. 

Mr. N. Schagen naar Batavia opgezonden, ooi R. van Goens 

de Jonge. Clement Opperhoofd te Tegnapatnam op schreeuwende 

wijze behandeld. Tan Reede sterft in 1691 en de commissie wordt 

ontbonden. Kort regt te doen aan de beschuldigden. Straffen. 

Woelingen van Jousouf en Prins Pourabaija. Soerapati. Moord 

aan Tak en Tan Tliel te Kartasocra gepleegd. Soerapati nestelt 

zich in den oosthoek en handhaaft er zich. Zeerampen; het schip 

Westerwijk door zeeroovers overrompeld ; Stavenisse strandt aan 

de Naialbaai; Waveren verbrandt in volle zee, lijden der schip- 

breukelingen. Partijdigheid der Europeërs tegen Inlanders, vooral 

in militaire betrekkingen. De Saint Martin en Jonker; de laatste 

beleedigd, in opstand en gestraft. Onaangenaamheden van Camp- 

hugs met de leden van den Raad in Indië. De directeur-generaal 

Hurdt wordt ontslagen. Camplmys regeert zonder den Raad van 

Indië; hij treedt af den 24 van Ilerfsmaand 1095; sterft den 18 

van Ilooimaand 1695; zijne inborst ingevolge tijdgenooten. Toestand 

der stad Batavia. 

Alvorens ter sprake te brengen wat er belangrijks 

op Java is voorgevallen tijdens het generalaat van 

Camphuys , zal het noodig wezen te gewagen van den 

buitengewonen Bewindsman, welke door Bewindhebberen 

naar de Kaap de Goede Hoop en de West van 

Indië werd gezonden. 

II. 12

178 EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Reeds zoo vroeg als het jaar 1626 ontmoeten wij 

de klagte van de kamer van 17 n over onachtzaamheid 

, verkwisting, ja zelfs ontrouw waartegen gewaakt 

behoorde te worden. Te dien einde werden 

gouverneur-generaal en raden aangeschreven twee 

commissarissen te kiezen » uit de wijste, bekwaamste 

» en süffisantste personen, ornme te wezen als visita- 

»teurs" van alle kantoren. Die commissarissen zullen 

jaarlijks de visite doen, ieder apart een gedeelte 

der kantoren, bij tourbeurt, zoodat ze alle kantoren 

leeren kennen , alles ingevolge eene instructie door 

Bewindhebbers daartoe vervaardigd. Sedert ontmoet 

men meermalen de herhaling van zoodanige bevelen, 

en als werd aan die lastgevingen niet behoorlijk voldaan 

, wordt wel eens door beeren meesters aan de 

hooge regering te Batavia aanbevolen het uitzenden 

van » vigilante commissarissen naar de kantoren van 

»Koromandel, Suratte en Perzie, wijl het anders be- 

»ter was om na te laten." Meermalen ontmoet men 

de aanbeveling tot zoodanige uitzending om de twee 

jaren. Ofschoon het meer bepaaldelijk is van de West 

van Indië, dat door Bewindhebberen wordt gesproken 

als een scherp toezigt noodig hebbende, zoo betrof 

dat onderzoek mede de » oostelijke provinciën," namelijk 

Atsjeen, Malakka, Johor, Jambij en de Molukken. 

In het jaar 1633 wordt bepaaldelijk als commissaris 

visiteur voor de oost-provincien genoemd de advokaat 

Van den Heuvel, en in 1648 voor de Molukken in 

het bijzonder de Raad van Indië Caan. Wij ontmoeten 

echter in het jaar 1645 een' commissaris-visiteur 

voor de kantoren in Bengale, in het Malabaarsche 

schiereiland, op Ceylon en te Malakka, maar tevens

EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 179 

met bestemming naar Formosa en Japan. Zoodanige 

zending duurde natuurlijk geruimen tijd. — Of het 

echter doelmatig was een gewezen ambtenaar te Masulipatnam 

tot visiteur der kantoren op het schiereiland 

en in Bengale af te vaardigen, zoo als werkelijk geschiedde, 

laten wij daarheen gesteld. Dat de commissarissen 

voor de Kaap de Goede Hoop dien titel meermalen 

slechts eershalve ontvingen, hebben wij reeds 

elders (*) doen opmerken ; dit valt te meer in het 

oog, als het in geenen deele waarschijnlijk was dat 

zoodanige commissaris in 1657 en in 1658 aan de pas 

gestichte vervcrschingsplaats in de Tafelbaai noodig 

was te achten, en toch vinden wij in 1657 daarmede 

belast Cuneus, en in het volgende jaar J. Cordijk. 

Hoe het daarmede ook zij, Bewindhebberen schreven 

onder dagteekening van den 11 van Wintermaand 

1684 aan de hooge regering, dat de ambtenaren die 

op het Malabaarsche Schiereiland en inzonderheid die 

in Bengale waren werkzaam geweest, bij hunne terugkomst 

in Patria zich zoodanig gedroegen — denkelijk 

bedoelende de weelde en pracht door hen ten toon 

gespreid — dat ze gewis meer bedacht waren geweest 

op het bevorderen hunner eigene belangen dan die 

van de compagnie. Bewindhebbers beklagen zich verder 

dat de klagten of bestraffingen niet in staat zijn 

geweest om » de fauten en mesuses, de malversation 

»en fraudatien, die daar werden gepleegd, tegen te 

» gaan en te weren." H*t was uit een en ander duidelijk, 

dat de commissarissen visiteurs hun pligt niet 

naar behooren betracht hadden. In weerwil van die 

(*) Zie mijne Geschiedenis van de Kaap De Goede Hoop, bl. 30. 

12*


visitatien , ging het van erger tot erger, zoodat het 

kwaad »bijna ongeneselijk is geworden." Redres was 

dringend noodig en uit dien hoofde waren Bewindhebberen 

er toe overgegaan om een buitengewoon 

middel bij der hand te nemen. 

Dat middel bestond in de benoeming tot commissaris-generaal 

voor de Kaap de Goede Hoop, de kust 

van Malabaar, Ceylon, de kust van Koromandel en 

Bengale, van den heer Hendrik Adriaan van Reede 

tot Drakestein, heer van Mijdrecht, lid van de gedeputeerde 

staten van Utrecht van wege de ridderschap 

(*). Hij had onder Rijklof van Goens als vaandrig 

zijn loopbaan aangevangen, had een twintigtal 

jaren in Indië doorgebragt en wel bepaaldelijk op het 

Malabaarsche schiereiland en op Ceylon, meest in 

krijgsdienst. In 1678 te huis gekomen, moest hij zoo 

veel te meer geacht worden met menschen en zaken 

in die streken bekend te wezen , als hij sedert zijne 

terugkomst verscheidene memorien aan Bewindhebberen 

had aangeboden, betrekkelijk den toestand dier 

gewesten en de mogelijke verbeteringen. Geen wonder 

dat Bewindhebbers op hem groote hope bouwden 

tot herstel van den zoo deerlijk verachterden toestand, 

en in hem meenden den man gevonden te hebben, 

die, bekend met de gebreken , in, staat was die uit 

te roeijen en door een eerlijk beheer te doen vervangen. 

Hij werd bekleed met uitgebreide magt, verte- 

(*) Aan Van Becdc van Mijdrecht werd onder dagteekening van 

don 26 van Wijnmnand 1684, toegelegd ƒ 1000 ter maand en vrije 

tafel; voor uitrusting ontving hij ƒ 8000 , doch bij wijze van voorschot; 

na afloop der Commissie bij zijne tehuiskomst / 3100 

'sjaars te genieten tot hij „een sortabcl emplooi" zal verkrijgen.

EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. «, 181 

genwoordigende de kamer van 17", en dus met magt 

om de schuldigen buiten dienst te stellen en als soldaten 

te gebruiken, of ze enkel buiten dienst te 

stellen, of ook die hij oordeelde dat zich aan zoodanige 

zaken hadden schuldig gemaakt, dat zij door 

den regter konden veroordeeld worden, te dien einde 

op te zenden naar Batavia; hen echter, wier misdaden 

niet door geloofwaardige Christenen bewijsbaar 

waren te achten, op te zenden naar Europa buiten 

qualiteit en gagie. De heer van Mijdrecht mögt ook 

ambtenaars verplaatsen en de openvallende ambten 

vervullen, doch slechts bij provisie, blijvende het aan 

de hooge regering overgelaten om die benoemingen 

goed te keuren, of andere personen daartoe te benoemen. 

— Daar al die bepalingen aanleiding konden 

geven tot het vermoeden als of door den commissaris 

met groote gestrengheid moest worden gehandeld, 

voegen Bewindhebbers er deze woorden bij : » onze 

» intentie in dezen voornamelijk te wezen niet zoo 

» zeer om gepasseerde zaken verder te straffen, dan 

» voor zoo veel tot waarschouwinge en tot een exem- 

» pel van het toekomende noodig en dienstig is." 

In de instructie van Van Reede werd hem magt 

van substitutie verleend, en werd hem voorts Isaak 

Solmans als tweeden commissaris en Johannes Baccherus 

als derden commissaris toegevoegd. De eerste 

bevond zich sedert kort op nieuw in Indië, en de 

andere in 1680 als koopman te huis gevaren, verzelde 

Van Reede met den rang van opperkoopman. 

Wijl do commissaris te zijner keuze de kaapkolonie 

kon opnemen gaande of koerende, zoo kwam hij aldaar 

in 1685 , en zond weldra aan Bewindhebbers

182 « EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

een voorstel om als volkplanting aan die ververschingsplaats 

uitbreiding te geven. Het doel was Nederlanders 

als landbouwers daarheen te lokken door kostelooze 

overtogt, door toezegging van zekere uitgestrektheid 

lands en een voorschot in bouwgereedschap, zaaizaad 

en vee. Ten einde voor te komen , dat de ongehuwde 

planters zich niet hottentotsche vrouwen vermengden 

, trachtte men een vijftigtal jonge dochters 

uit Nederland naar de kaapkolonie te doen verhuizen, 

bij voorkeur die bij het boerenbedrijf waren groot gebrast 

of daarin bedreven. Die maatregel werd uitgebreid 

tot de Réfugiés of Protestantsche vlugtelingen 

uit Frankrijk en Piémont. In dier voege kwamen 

daarheen de geslachten , wier namen hen nog doen 

kennen als van Fransche afkomst. 

Van de Kaap de Goede Hoop stevende Van Reede 

naar Bengale, waar, ingevolge de orders, zijne tegenwoordigheid 

het dringendst noodig scheen te zijn. 

Hier werden door hem in 1686 de opperhoofden verwisseld, 

eenigen afgezet, anderen naar Patria of naar 

Batavia opgezonden; eenige kantoren ingetrokken; ook 

mindere bedienden ontslagen en naar liet Hof van 

Justitie te Batavia verwezen of naar Nederland gescheept. 

De aangekomen directeur van Bengale Mr. 

Nicolaus Schagen werd afgezet, dewijl hij 400 kisten 

koper als eigen handel had medegebragt. Hij werd 

tevens veroordeeld in eene boete van Rx. 25000 en 

naar Batavia opgezonden, echter zonder afschrijving van 

gagie of verwijzing naar den regter(*). — Het schijnt 

(*) Daar verwijzing in boete niet als ontccrend beschouwd 

werd, beweerde Mr. N. Schagen bij zijne aankomst te Batavia , dat 

hij die Raad-extraordinair van Indië was, als zoodanig zitting aan

EENENTWINTIGSTE IIOOBDSTUK. 183 

eene hardigheid, wanneer enkelen ten voorbeelde worden 

gestraft, zoo als onder anderen gebeurde ten aanzien 

van Joan Pit, die ruim twintig jaren in Bengale 

was werkzaam geweest en van wien veel goeds werd 

gezegd. Ieder bediende toch , zeide men openlijk, 

kreeg zijn aandeel in de buit, en het was derhalve 

onbillijk dat sommigen voor allen betalen moesten. — 

Dat ook Van Reede soms mistastte, ten aanzien der 

personen welke door hem aangesteld werden, kan niet 

betwijfeld worden. Men beweerde dat Willebrords, 

A. Hendriksen en anderen, door hem benoemd, het 

nog slimmer maakten dan hunne voorgangers. 

Naar Bengale op weg, was Van Reede te Kolumbo 

aangeloopen. Het eenige wat hij destijds aldaar schijnt 

te hebben verrigt, is geweest het ligten van den gouverneur 

Rijklof van Goens de Jonge , die aldaar in 

1675 zijnen vader was opgevolgd. Deze daad van 

den commissaris-generaal wordt hoofdzakelijk, toegeschreven 

aan eene oude vete van Van Reede, tegen 

den heldliaftigen vader, tijdens die op Ceylon en op 

het Malabaarsche schiereiland in volle grootheid schitterde. 

Van Goens naar Batavia door den commissaris 

opgezonden , vond men aldaar niets van zoodanigen 

aard, dat hij deswege aan den regter kon worden 

overgeleverd. Buiten bediening vertrok hij met 

de retourvloot, die in Wintermaand 1686 de ree van 

de Hooge Tafel moest hebbeu. Dit werd hem door den Gouverneur-generaal 

geweigerd, en bij schrijvens van Bewindhebbers van 

don 16 van Slagtmaand 1687 werd dit niet alleen goedgekeurd 

maar tevens de Hoogo Regering gelast hom voorloopig te stellen 

„buiten dienst en gagie" en hem voor den Raad van justitie tor 

verantwoording te doen dagvaarden.

184 EENENTWINTIGSJK HOOFDSTUK. 

Batavia verliet. Veertien dagen na dat die vloot de 

tafelbaai had verlaten , overleed Van Goens op den 

4 van Bloeimaand 1687, en zijne echtgenoote volgde 

hem korte dagen daarna. Welk een verschil in het 

tehuisvaren van den vader en den zoon, niet meer 

dan vijfjaren na elkander! 

In 1687 bevond zich de Commissaris-Generaal ter 

kust van Koromandel, doch weinig geneigd alle kantoren 

te bezoeken, hield hij zich meestal te Negapatnam 

op, welke plaats hij in stede van Paleakatte tot 

hoofdkantoor dier kust bestemde. Hier deed hij een 

kasteel bouwen en vestingwerken aanleggen, waardoor 

die plaats, zoo als men destijds zeide, onneembaar 

werd, doch verbazende sommen gelcls kostte. Op het 

einde van het jaar 1689 was alles in zoo verre gereed, 

dat Laurens Pit de Jonge naar Paleakatte werd 

gezonden , om den omslag van het hoofdkantoor naar 

Negapatnam over te brengen. Niet weinigen evenwel 

oordeelden dat Paleakatte, als te midden der Nederlandsche 

kantoren, beter gelegen en het kasteel Gelria 

eene allezins voldoende sterkte was. 

Baccherus werd door Van Reede in zijne plaats 

gezonden, om eenige kantoren van Koromandel op te 

nemen. Te Tegnapatnam heeft hij, ten aanzien van 

het opperhoofd N. Clement, zich zeer willekeurig 

gedragen en alles wat naar billijklieid zweemt ver- 

kracht. Hem aan boord hebbende gelokt om naar 

het kantoor te Porto-novo, dat onder Clement be- 

hoorde, den Commissaris te verzeilen, ten einde met 

dat kantoor de visite aan te vangen, werd aan Cle- 

ment door Baccherus bekend gemaakt, dat hij als 

gevangene naar Negapatnam had te vertrekken. Het


anker was geligt en Clement moest vertrekken, zonder 

order op zijne zaken te kunnen stellen of van 

zijne vrouw afscheid te hebben genomen. Den 29 van 

Zomermaand 1687 voor Negapatnam gekomen, moest 

hij aan boord blijven en onderging allerlei onaangenaamheden. 

Hij vernam zes weken later dat zijne 

vrouw naar Paleakatte was gezonden, doch dat de 

geheele inboedel met alle kostbaarheden was achtergehouden. 

Eerst den 4 van Herfstmaand werd hem 

vergund aan wal in een particulier huis, doch met eene 

wacht, als gevangene verblijf te houden. Nu vernam 

Clement dat Baccherus zijne papieren doorzocht had 

en bezig was van de ingezetenen van Tegnapatnam 

getuigenissen tegen hem af te persen. Op den 2pJ dier 

maand werd hij van Negapatnam naar Paleakatte verzonden 

, zonder Van Reede te hebben gezien en zonder 

te zijn verhoord. Te dier plaatse gekomen werd 

hij in het kasteel opgesloten, zonder dat iemand deizijnen 

bij hem werd toegelaten. Op den 6 van Wijnmaand 

werd hem , van wege den Commissaris, aangezegd 

dat hij bij zijn gezin zijn verblijf kon nemen. 

Zoo bleef het ruim zes maanden, wanneer zijne vrouwsmoeder 

uit hare bezittingen gestoten en naar Batavia 

verzonden werd, waarschijnlijk ingevolge de algemeene 

order van den Commissaris -Generaal, houdende dat 

alle weduwen of andere vrouwen en gezinnen, die van 

de opperhoofden uitgezonderd, de kust moesten verlaten 

en naar Batavia vertrekken, zonder aan de inlanders 

hare eigendommen te mogen verkoopcn. In 

den aanvang van het jaar 1689 kreeg Clement den 

last naar Batavia te vertrekken. Twee jaren later was

186 EENENTWINTIGSTE IIOOEDSTUK. 

in den onzekeren toestand van dien ambtenaar nog 

niets veranderd (*) en de afloop dier zaak is onbekend. 

Het ging voorzeker niet allen in dier voege, maar 

men kan hieruit ontwaren dat Commissarissen, door 

Bewindhebbers naar de West van Indië gezonden, weinig 

hebben beantwoord aan de verwachting tot redres 

der ingeslopen misbruiken , welke men daarvan had 

verwacht. Het kan dienvolgens weinig bevreemding 

baren, dat de kamer van 17 T1 bij het vernemen van 

het overlijden van Van Reede, zoo weinig voldaan 

was over de uitkomst van eene zoo kostbare commissie, 

dat door haar den 9 van Wintermaand 1692 werd 

besloten, dat de commissie zou worden beschouwd 

als opgeheven, ofschoon de visite van Suratte en Ceylon 

nog niet was geschied. — Ook is het waarschijnlijk 

dat de ingekomene berigten omtrent de handelwijs 

van Commissarissen, Bewindhebbers van denkwijze 

hebben doen veranderen, en hebben bewogen terug 

(*) Ik heb dienstig geoordeeld den zakelijkcn inhoud van het 

vertoog van Nieolaas Clement aan de kamer van 17n, den 11 van 

Wijumaand 1690 aangeboden, alhier mede te doelen. Dat Baccherus 

in dezen niet de ecnigo schuldige is, blijkt uit de volgende 

order: „Den persoon van Nieolaas Clement, geweest zijnde 

„Gesaghebber over de Comptoircn Tegna-patnam en Porto-novo , 

„wordt bij desen geordonneerd zich gereed te houden om met 

„deszolfs familie en gearresteerde bagagie, buiten bediening en 

„gagic, near Batavia te vertrokken, om jsich aldaar voor de Hooge 

„Regeering mijn Heere den Generaal en Heeren Raden van Indie 

„to vorantwoorden , over zaken zijn geprestoerdon en verpligten 

„dienst, aan de Generale Compagnie betreffende." 

Paliacatta den 25 Februari) 1689. 

II. van Reede, 

Ter ordonnantie van welged. Zijn Hoog Ed. 

II. Swaardecroon, Secretaris. 

Zie het vertoog bij D. HAVART , D. I. bl. 58—79.


te komen op het besluit van den 13 van Slagtmaand 

1687, om een ef twee commissarissen naar Batavia 

af te zenden, ten einde, met toevoeging van eenige 

leden der Hooge Regering, uit naam der kamer van 

17 n te beraadslagen en maatregelen te beramen, opdat 

een generaal redres van zaken in Indië mogte 

worden daargesteld en aan alle verkeerde handelingen 

der ambtenaren een einde gemaakt. — Hoe weinig 

ook de gestrengheid van Van Reede en Baccherus in 

Bengale had geholpen, verneemt men van À. Bogaert, 

wijl in 1704 de fiskaal te Hougly slechts van 

één schip 4000 ropijen trok voor de vergunning aan 

de scheepshoofden, om de particuliere goederen te 

Tutikorijn geladen, te mogen landen. Nogtans wordt 

die fiskaal opgegeven als de eigenlijke koopman. Even 

zoo was hij degene die de opium leverde , ofsclioon 

de vrijheid om die droogerij te mogen laden, met 

Rx. 10 voor ieder kastje moest worden gekocht (*). 

De Commissaris Van Reede op het einde des jaars 

1691 naar Suratte scheep gegaan zijnde, overleed 

onder weg en werd in de eerste dagen van 1692 met 

groote pracht te Suratte begraven. De grafstede te 

zijner eere opgerigt is steeds met zorg onderhouden, 

zoolang Nederlands factorij aldaar bestond. — Men 

zegt van hem , dat hij was onvermoeid, vlijtig en vele 

bekwaamheden bezittende, daarbij in zijne levenswijze 

zeer matig , geen wijn of gestookte dranken gebruikende, 

doch prachtlievend. Zijne erfgenamen wendden 

zich later aan Bewindhebberen, met verzoek van teruggave 

der kosten van begrafenis en grafgesteente, 

(*) A. BOUAEltT , Historische reizen, bl. 422.


doch in plaatse daarvan ontvingen zij tot gedachtenis 

eene gouden kop of lampet ter waarde van ƒ 5000. 

In het schrijven van Bewindhebberen aan de Hooo-e 

Regering van den 14 van Wintermaand 1690, over 

de traagheid eencr regterhjke uitspraak in cle zaak 

van Clement, wordt aangedrongen op het erlangen 

van regtspraak door de beschuldigden, en het vertrouwen 

uitgedrukt dat daaromtrent voortaan zal gewaakt 

worden. — Men verbeelde zicli evenwel niet dat de 

regterhjke magt te Batavia geheel stil zat. Zelfs werd 

in 1685 Pieter van Rijswijk, na voorafgaande pijniging, 

openbaar gegeesekl en voor den tijd van 20 jaren 

naar het eiland Mauritius gebannen , dewijl hij, bij de 

weeskamer geplaatst, eene som van Rx. 15000 had 

verdonkerd. — Schipper Cornelis Koeman, die zich 

aan smokkelhandel in nagelen had schuldig gemaakt, 

werd na langdurige hechtenis van zijne bediening en 

te goed hebbende maandgelden verstoken (*). — Inzonderheid 

streng was men jegens mishandelingen, 

verwondingen enz., in dronkenschap bedreven, waaromtrent 

men zich te Batavia meermalen zeer te beklagen 

had. Ook de amokspuwers of amokmakers ondergingen 

strenge straffen, wanneer het gelukte ze 

met de gaffels levend te vangen. De schuldige werd 

met een gloeijend ijzer de regtcrhand afgenepen, de 

armen en beencn stukken geslagen, en voorts geëmpaleerd 

of op de pen gestoken , in welken erbarmelijken 

toestand hij vaak nog verscheidene uren leefde. 

Soms gebeurde het dat den schuldige de beide handen 

(*) Het duurde evenwel niet lang of hij werd in bediening 

hersteld.

. 


met gloeijende tangen werden afgenepen ; hij voorts 

op eene slee of horde naar buiten gesleept, en onder 

weg met gloeijende tangen het vleesch van armen en 

beenen afgeschroeid, en buiten op een rad gelegd nog 

ettelijke uren in leven bleef. — Nog langen tijd is het 

empaleren de straf geweest voor de amokspuwers, 

wijl die dolzinnigen gewoonlijk onderscheidene menschen 

onder den voet stooten , alvorens het gelukt ze 

te vangen of af te maken. 

Toen Camphuys de teugels van het bewind aanvaardde, 

waren er eenige roervinken in het westen 

van Java opgestaan, welke, werden zij niet beteugeld, 

vrij wat ongoinaks lieten vreezen. Een baliër 

Jousouf, of Josef, vroeger slaaf, had in de bantamsche 

onlusten de hand gehad en zwierf met een aantal 

volgelingen , even onrustig als hij, in het gebergte^ 

Sultan Hadji's broeder Pangerang Pourabaija, die 

's vaders zijde gehouden had en met Josef bekend 

was, voegde zich met ongeveer 3000 Bantammers bij 

hem, om gezamenlijk hun fortuin te beproeven. De 

jonge prins begon spoedig berouw te krijgen, dat hij 

zich met een gering fortuinzoeker had verbroederd, 

en bleef omstreeks Krawang achter, terwijl de ander, 

op die wijze merkelijk verzwakt, naar het zuidergebergte 

de wijk nam. De luitenant Van Happel zocht 

hem op, dreef zijne bende uiteen en ging daarop 

alleen en vermomd Scheich Josef opsporen. In de 

Banjoemaas omstreeks Segara Anak-an (de kinderzee) 

gevonden , gaf hij zich onder belofte van lijfsbehoud 

aan Van Happel over, en werd sedert door Camphuys 

naar de Kaap de Goede Hoop in ballingschap 

gezonden.


Van rampzalige omstandigheden ging de onderwerping 

van prins Pourabaija verzeld. Soerapati, een 

Balinees en officier in compagnies dienst, had als 

tusschenman of onderhandelaar gediend en verzelde 

den vaandrig Wm. Kuffeler, kommandant van Tandjongpoera, 

toen die gezonden werd om den Pangerang 

in onderwerping aan te nemen. Of Kuffeler, weinig 

bekend met de Javaansche zeden, den prins zijne kris 

liebbe afgeëischt, dan wel of er om eene andere reden 

twist tusschen hem en Soerapati zij uitgebarsten : 

de prins ofschoon bereid tot de onderwerping, stelde 

die tot den volgenden dag uit, en verdween des nachts. 

Kuffeler beschuldigde Soerapati als ware dit zijn werk 

geweest ; het geschil liep zoo hoog dat het eindigde 

in openbaren wederstand van den laatsten, waarbij onderscheidene 

manschappen om het leven geraakten. 

Toen het eenmaal zoo verre was gekomen, begreep 

Soerapati dat er niets voor hem overschoot dan de 

vaan des oproers op te steken. Dit gebeurde nu en 

met zoo veel inlandsche soldaten als hem wilden volgen 

, nam hij de wijk naar Mataram en werd door 

den Soesoehoenan met. open armen ontvangen. 

Pangerang Pourabaija had zijne onbezonnenheid dra 

ingezien, en haastte zich om een paar vertrouwelingen 

naar Batavia te zenden en den Landvoogd het gebeurde 

als een misverstand te doen voorkomen. Hij 

gaf een bewijs van zijn vertrouwen door hen te volgen, 

zonder antwoord af te wachten en werd met 

heuschheid ontvangen. Sedert bleef hij verscheidene 

jaren te Batavia en werd steeds met onderscheiding 

behandeld.


Soerapati intusschen speelde eene dubbelzinnige rol. 

Hij schreef naar Batavia om zich te verontschuldigen; 

doch of al dit geschrift in handen van den Opperlandvoogd 

is gekomen of niet, in allen gevalle werd 

zijne misdaad, als zelf in krijgsdienst van de compagnie 

zijnde, te zwaar geoordeeld om aan zijne verdediging 

het oor te leenen , ofschoon ook zijne krijgsbekwaamheden 

hem op verzachting aanspraak gaven. 

Naar den keizer zich begevende, had hij een deel 

zijner volgelingen in de Banjoemaas achtergelaten, die 

roovende en plunderende aldaar rondzwierven. Soerapati 

bood zich aan, die roovers te vernielen. Dit viel 

hem natuurlijk gemakkelijk, doch ten blijke hoe volledig 

hij den last had ten uitvoer gebragt, zond hij 

den vorst twee hoofden, als waren die van de aanvoerders 

der verstrooide roofbende. Hij steeg hierdoor 

grootelijks in gunst, zoodat de Soesoehoenan 

geenszins genegen was hem uit te leveren, en zulks 

onder allerlei voorwendselen ontdook, toen de opvordering 

daartoe van Batavia kwam. — Kapitein Tak, 

in de binnenlanden van Java zoowel bekend, werd 

met den opperkoopman Jer. Van Vliet naar Kartasoera 

gezonden, om plechtig en ernstig van wege den Algemeenen 

Landvoogd de uitlevering van den weerspanneling 

te vorderen. Bij het aan land komen te 

Samarang werd Tak behoorlijk door eenige grooten 

van wege den keizer verwelkomd, en naar de drie 

dagreizen ver verwijderde residentie des vorsten verzeld. 

Op den 8 van Louwmaand 1686 zond hij den 

keizer een' brief welke zijnen last ontvouwde. Hij 

ontving de toezegging van de meest volledige voldoening 

en werd uitgenoodigd te Kartasoera te komen.

192 EENENTWINTIGSTE nOOFDSTUK. 

Hij deed zijne intrede aan het hoofd van een tachtigtal 

manschappen, die zijn gevolg uitmaakten, wanneer 

hij plotseling overvallen werd. De Baliërs van Soerapati 

stoven eensklaps op uit. eene hinderlage, deden 

een' onverwachten aanval, onder het geschreeuw van 

amok, en vermoordden Tak, Van Vliet met nog vier 

officieren en 67 soldaten. Die slagting had plaats, 

zoo plotseling en onverwacht dat de bezetting van het 

Nederlandsche fort, naauwelijks op een buksschootswijdte, 

met de kapiteins Leemans en Meester aan 

het hoofd , uitgekomen om bij liet voorbijtrekken van 

het gezantschap te paraderen, als zonder besef werkeloos 

bleef toekijken. Men wil dat Van Vliet zou 

hebben gewaarschouwd, doch dat Tak op geen verraad 

verdacht, de waarschuwing in den wind zou 

hebben geslagen.' 

Dat schandelijke verraad werd door velen gehouden 

te zijn een werk meer van den Soesoehoenan dan van 

Soerapati, als veroorzaakt door den ouden wrok van 

den vorst tegen Tak, dien hij schuldig dacht aan den 

roof van den diamant, de kostelijkste steen uit zijne 

rijkskroon, welke bij de vermeestering van Kedirie 

daaraan ontbrak. Anderen meenen dat Soerapati met 

sluwheid van dien wrok des vorsten hebbe gebruik 

gemaakt, en des keizers haat hebbe aangeblazen, 

om daardoor de breuke tusschen den Mataram en de 

Hooge Regering onheelbaar te maken, ten einde voor 

zich zelven alle gevaar te verwijderen van te worden 

uitgeleverd. — Aanvankelijk veroorzaakte die moord 

eene groote verslagenheid te Batavia, en men was 

beducht voor het leven der Nederlandsche bezetting 

van Kartasoera, omtrent 250 man sterk. Eerlang


verdween die vrees en de hooge regering achtte best 

den schijn aan te nemen als werden de betuigingen 

van den keizer, wegens grievend leedwezen en onschuld 

aan de gepleegde wandaad, geloofd. 

Het was in allen gevalle een booswicht, welke zich 

aan dien gruwel had schuldig gemaakt. In den beginne 

verborg zich Soerapati ; doch het duurde niet 

lang of hij verscheen weder straffeloos ten hove. Eenigen 

tijd daarna nam hij, 's keizers genegenheid vreezende 

te verliezen, de gelegenheid waar om den vorst 

van een aantal paarden en kostbaarheden te berooven. 

Hij vlood naar den oosthoek en stichtte zich een gebied 

, waar hij zich wist te handhaven , en zulks in 

weerwil van den Soesoehoenan. Dit viel hem te gemakkelijker, 

dewijl hij grootendeels van roof en plundering 

levende, gereede ondersteuning uit Balie ontving, van 

landloopers en ander schuim van volk. Hier was hij 

den keizer eene doorn in het vleesch, en de verraderlijke 

vorst vond tijd in overvloed de moord aan 

Tak en zijne manschappen gepleegd te betreuren. 

Soerapati drong meermalen met groote snelheid en 

onverwacht tot diep in het rijk , ja zelfs tot in de 

nabuurschap van Kartasoera, wanneer zijne verschijning 

allerwege vernieling aanbragt. Hij roofde alsdan 

menschen, vee en granen weg, en verbrandde en 

verwoestte wat hij niet konde medevoeren. Het leger 

van den Mataram, tegen hem op de been gebragt, 

was ofschoon talrijk, van weinig dienst tegen den bekwamen 

Soerapati en zijne stoutmoedige volgelingen. 

Dat in zoodanigen strijd, tusschen de beide verraders, 

geene ondersteuning van de compagnie te wachten 

was , behoeft geen betoog. 

IL 13


Intusschen ontwikkelde Soerapati grooto bekwaamheden 

On wist zich in den oosthoek als vorst te doen 

eerbiedigen. De vijandelijkheden tegen den keizer 

hielden langzamerhand op, en hij werd door dezen 

als Radeen Adipatti Wiro Negoro en vorst over Pasoeroewan, 

Bangil en Malang erkend. De ondernemende 

en gelukkige fortuinzoeker overleefde den keizer, en 

zag hoe in 1704 tusschen des keizerszoon en vermoedelijken 

opvolger, en 's keizers broeder Pangerang 

Poegar een twist zich ontwikkelde, welke een' langen 

nasleep had. De sluwe Balinees oordeelde zulks eene 

gunstige gelegenheid tot eigen vergrooting, en koos 

natuurlijk do zijde van hem , die niet door de compagnie 

ondersteund werd. Bondgenoot van den wreeden 

Depati Anom geworden, kweet hij zich dapper 

tegen de benden van den veldheer Knol. In Bangil 

door De Beveren belegerd, werd hij in Wijnmaand 

1706 gevaarlijk gewond , ontsnapte en overleed kort 

daarna te Pasoeroewan. Dit verlies was een gevoelige 

slag voor de zaak die door hem omhelsd was. Ten 

gevolge der oorlogskansen liet hij eene onzekere heerschappij 

aan zijnen zoon. Hoe men ook uit een zedelijk 

oogpunt over hem moge oordeelen, hij was ontwijfelbaar 

een man van groote bekwaamheden, èn op 

het oorlogsveld en als staatsman beide met onmiskenbare 

talenten toegerust. 

In het eene jaar was het gunstiger gesteld ten aanzien 

van verlies van schepen dan in het andere , hetzij 

dat ze al geheel verongelukten of wel een gedeelte van 

het scheepsvolk en zelfs van de lading behouden werd, 

hetzij ingevalle van scliipbreuk of wel bij brand. Ook 

door vijandelijke vermeestering of overrompeling ver-


loor men somtijds schepen , want ofschoon het niet 

altijd oorlog was, waren er evenwel altijd vijanden, 

namelijk zeeroovers, schuim van Engelschen, Frauschen 

en andere Europeanen. Zoo gebeurde het in 

1685 dat het schip Westerwijk, naar de oostkust van 

Madagaskar gezeild om slaven in te koopen en naar 

Batavia te brengen , door roovers overrompeld werd. 

Terwijl tien manschappen aan land waren gegaan, 

om water te halen, kwam een zeerooversscheepje dat 

het overviel en de niets kwaads vermoedende bemanning 

meester werd. De roovers hadden de ankers 

gekapt, de zeilen geheschen en waren de baai uitgezeild 

voor dat de matrozen, die aan land waren, er 

iets van gemerkt hadden. Die mannen hadden op 

Madagaskar veel ellende uitgestaan, toen zij, ruim een 

jaar later, door het jagt Jambi gered werden. De 

aan boord gebleven manschappen waren door de roovers 

met eene boot op Ceylon aan land gezet. 

Eene schipbreuk had plaats op de zuidoostkust van 

Zuid-Afrika, in de nabijheid der Natalbaai op den 16 

van Sprokkelmaand 1686, van het schip Stavenisse, 

dat acht weken te voren van Bengale was vertrokken. 

Van de meer dan 70 koppen waren bij het landen 

13 omgekomen. Veel van de goederen geborgen en 

het schip zelf op strand geraakt zijnde, bouwde de 

gezaghebber Knijf een klein vaartuig , waarmede hij 

verzeld van weinigen op den 2 van Lentemaand 1687 

de kaapstad bereikte. Het was op zijn aanraden dat 

eene uitgestrektheid gronds aan de Natalbaai van de 

Kafferhoofden werd gekocht, en aldaar een fort werd 

gebouwd. Het bleek nogtans eerlang dat op den duur 

met 'die Kaffers aan geen ruilhandel te denken viel, 

13*


al ware het enkel geweest dewijl het hun aan ruilgoederen 

mangelde, omdat geen landbouw of nijverheid 

bij hen gevonden werd. 

Zeer noodlottig was het jaar 1690 voor de compagnie. 

Van de uiten te huis varende schepen 

geraakten vermist of gingen verloren, door schipbreuk 

of op andere wijze , niet minder dan elf schepen ! 

Welk een verbazend verlies aan menschenlevens en 

aan goederen ! — Het jaar te voren had drie schepen 

zien verloren gaan, en daaronder het schip Waveren 

(*). Op het einde des jaars van den Ganges in 

zee gekomen en naar Batavia bestemd , was het tot 

op de hoogte van de Andaman-eilanden genaderd, 

toen de bottelier des morgens zeer vroeg onraad bemerkte. 

Achter de groote mast kwam, naar het scheen, 

rook uit het ruim opstijgen. Hiervan kennis gegeven 

hebbende en de scheepshoofden gewekt zijnde, haastte 

men zich het groote luik te openen. Naauvvelijks was 

dit gedaan en eenige pakken gonje, waarmede alles 

was digt gestopt, weggeruimd zijnde, vloog de vlam 

opwaarts den manschappen in het gezigt. De ontsteltenis 

sloeg een ieder om het hart. Evenwel ontbrak 

het niet aan de noodige bezadigdheid en tegenwoordigheid 

van geest bij hen die des het meest behoefden. 

Met putsen als anderzins werd bij menigte water in 

het ruim gestort. Doch bij den verstikkenden rook 

kwamen steeds geweldiger vlammen opslaan. Ze waren 

niet te stuiten ; en de vreezc dat ze, door de 

buitenlucht gevoed, spoedig het salpeter zouden bereiken, 

dat tot de lading behoorde, deed den gezaghebber 

(*) Er zijn die deze gebeurtenis oen of twee jaren later brengen.


besluiten het luik weder te sluiten. Dit kostte veel 

moeite. De rook barstte aan alle kanten uit. Het 

bevel om schuit en boot over boord te zetten werd 

opgevolgd ; doch naauwelijks was dit geschied of er 

ontstond verwarring, de meesten dachten slechts aan 

lijfsbehoud, de angst maakte zich van een ieder meester 

en alleman was baas. Vijfenvijftig menschen wierpen 

zich hals over hoofd in de beide sloepen en lieten 

de touwen slippen. Intusschen verbeelde men zich 

de verslagenheid van hen die aan boord waren achtergebleven! 

Vijfendertig zielen waren zonder redding 

op het schip achtergelaten ! Hun toestand is niet te 

beschrijven ! Nog waren schuit en sloep niet verre 

achteruit gedreven, toen het schip in dikken rook gehuld 

werd, zich eene geweldige opflikkering der vlammen 

vertoonde en, door een afgrijselijken slag gevolgd, 

het schip uiteen barstte. Zoodra men in de schuiten 

van de aandoening en ontsteltenis een weinig bekomen 

was, haastten de geredden zich om te onderzoeken 

of er op liet wrak en daaromtrent op het drijvende 

tuio- of houtwerk nog levenden overig waren. Een 

twintigtal manschappen werd nog geborgen, daaronder 

ongelukkigen, die deerlijk door de vlammen gezengd 

waren. Men redde onderscheidene benoodigdheden, 

vooral in de toenmalige oogenblikken van onschatbare 

waarde , als een legger (vat) water, een vat spek, 

eene rol zeildoek, touwwerk, eene ra, een' bootsmast, 

tondeldoos en dergelijke. Zoo doende verkregen beide 

vaartuigen mast en zeil; en terwijl men in het bezit 

was van een kompas, zocht men oost aan te stevenen 

om de Nikobarische eilanden te bezeilen of wel Atsjeen 

te bereiken. Overladen met menschen, als die


vaartuigen waren, was het onmogelijk behoorlijk op 

te loeven ; daarbij hadden de schipbreukelingen den 

wind tegen, en bevonden zij zich , na zes etmalen 

zwervens, buiten de bedoelde cours. De treurige 

toestand was ontmoedigend : des nachts leden de ongelukkigen 

van de koude, des daags leden zij van de 

hitte en, ten gevolge van ongenoegzame voeding, 

leden zij dag en nacht van den honger. Plet rantsoen 

moest worden verminderd. Wederom verliepen 

elf lange en bange en treurige dagen. Men leed 

gebrek. De wanhoop maakte zich van eenigen meester. 

Dezen stelden voor een der slaven te slagten, om de 

anderen tot voedsel te dienen, alzoo het laatste spek 

bereids was uitgedeeld. Met diepgaande smart werd 

het voorstel aangehoord, doch men huiverde daarvan 

terug. Nog maar twee dagen kon do voorraad van 

water strekken : wat dan zou het lot dezer rampzaligen 

wezen ! Men sidderde er aan te denken. Tot 

nog toe waren de meesten bezield door vertrouwen 

op Gods vaderlijke goedheid, tot nog toe hoopten de 

meesten op uitkomst en hunne verzuchtingen klommen 

opwaarts voor den troon van den aimagtigen Vader 

der menschen. Dien nacht kwam een zuidwestewind 

hun uitkomst aanbrengen. Met het aanbreken van 

den dag zag men land vooruit. Blijdschap en dankbaarheid 

vervulde de harten der schipbreukelingen. 

De schuit, het best bezeild, ging vooruit en bereikte 

des avonds het land. Men bevond zich op de noordwestkust 

van Sumatra, doch men had niets ontdekt 

dan versch water. Enkelen achtten dien troost gering, 

doch de meesten dankten den hemelschen Vader 

vurig voor de aanvankelijke uitredding. Immers zij


waren thans der verdere redding gewis ! — Den volgenden 

morgen toen het daglicht hen naauwelijks bescheen 

ontwaarden zij een vaartuig dat uit het N. W. 

kwam opzetten. Daarheen de opperstuurman met de 

schuit zijnde gezeild, bevond het eene praauw van 

Atsjeen komende en met rijst geladen. Geen geld 

hebbende ruilde hij voor drie slaven, welke hij aan 

boord der schuit had , eene genoegzame hoeveelheid 

rijst en een pot zoutevisch. Hoe dankbaar waren de 

ongelukkige schipbreukelingen voor die geheele uitredding 

na een bitter, onvergetelijk lijden dat twintig 

dagen geduurd had. Het water was aan de lippen 

o-eweest, ja! maar toen had de Heer zich over hen 

ontfermd. — Men meende naar Baros den steven te 

wenden , doch de wind was ongunstig ; daarenboven 

de afstand van Atsjeen gering. Daarheen werd gewend 

, Atsjeen spoedig bereikt en aldaar werden de 

geredden minzaam ontvangen en verpleegd, als in 

een' deerlijken staat van uitputting zich bevindende. 

In Lentemaand 1690 kwamen zij over Malakka te 

Batavia aan. 

Sedert langen tijd maakten de Bewindslieden in In- 

dië gebruik van Aziatische manschappen in de krijgs- 

dienst , even als zulks bij de Portugezen op het Ma- 

labaarsche schiereiland en elders gebruikelijk was. 

Onder dezen waren er die zich onderscheidden en die 

daardoor aanspraak kregen op bevordering. Behalve 

dezen ontlook langzamerhand een gemengd geslacht 

uit Europesche vaders en inlandsche moeders,dat voor 

zoo verre het van Nederlanders afkomstig was, door 

bekwaamheid en werkzaamheid zich onderscheidde; 

het o-eslacht uit Portugezen gesproten scheen meer in


het uiterlijke niet alleen, maar ook in geestvermogens 

van de moedersaard te hebben geërfd. De laatsten 

verkregen weldra den naam van zwarte Portugezen, 

de eersten van inlandsche kinderen. Tusschen dezen 

en de eigenlijke Europeanen of van Europesche ouders 

in Indië geborenen, ontwikkelde zich niet zelden naijver, 

vooral in militaire betrekkingen, dewijl de hooggeplaatste 

ambtenaren zich niet zelden door partijdigheid 

ten voordeele van Nederlanders of andere Europeërs 

lieten leiden, Niet ten onregte, het valt geenszins 

te ontkennen, is die beschuldiging uitgesproken, 

en menige onbillijkheid is het gevolg geweest van die 

partijdigheid, zoodat de miskenning der verdiensten 

van een inlandsch kind of aziaat, tegen over eenen 

Europeër wel eens ton nadeele van de belangen der 

compagnie is uitgeloopen. Of in het geval van Kuffeler 

met Soerapati eene dergelijke onverdiende behandeling 

ten grondslag heeft gelegen en den Balinees 

met wraakzucht heeft vervuld , is niet uitgemaakt. 

Sommigen willen dat ook Camphuys wel eens in partijdigheid 

voor de Europeërs tot onbillijkheid oversloeg, 

en enkelen willen bepaaldelijk dat hij aan dat 

euvel hebbe mank gegaan , en daardoor den naijver 

tusschen De Saint Martin en Jonker hebbe voedsel 

gegeven. De laatste was een Amboinees van geboorte, 

die in onderscheidene gevallen gelegenheid had o-evonden 

zich te onderscheiden, en zich bovendien door 

zijne onverschrokkenheid bij den soldaat zeer bemind 

had weten te maken. Overigens waren beide dappere 

mannen, doch De Saint Martin was naijverig op den 

roem door Jonker verworven. Jonker onder De Saint 

Martin dienende, viel het den laatsten ligt als bevel-


hebber een inlandsch kapitein eene vernedering aan te 

doen. Het gebeurde ten huize van De Saint Martin, 

en betrof niet regtstreeks dienstzaken, uit dien hoofde 

vermögt Camphuys aan de klagte van Jonker geen 

gevolg geven. Deze echter zich in zijne eer gekrenkt 

gevoelende, zwoer het zijnen bevelhebber betaald 

te zetten. De ander was nogtans steeds op zijne 

hoede en verijdelde indiervoege de lagen hem door 

Jonker gelegd. De kapitein werd ten laatste verwoed, 

zoo als bij de inlanders geenszins zonder voorbeeld 

is, welke toestand men op Java gewoon is mata glap 

(verduistering der oogen) te noemen. Het viel hem 

niet moeijelijk eenigen zijner manschappen te bewegen 

zijne verongelijking tot de hunne te maken : door hen 

werd den omtrek van Batavia in rep en roer gebragt, 

in vuur en vlam gezet, vermoordende wie hun wederstand 

bood. Men was genoodzaakt een gedeelte der 

bezetting tegen Jonker te doen uitrukken. Het gelukte 

den luitenant Holscher, in eene ontmoeting, 

Jonker een sabelslag op het hoofd toe te brengen dat 

hij nederstortte; doch voor dat een der soldaten hem 

met een geweerschot afmaakte, kwetste hij Holscher 

noo- in den arm, door eene stoot met zijne lans. 

Toen hij gevallen was slaagde men spoedig om de 

manschappen, die enkel uit gehechtheid aan hunnen 

kapitein hem gevolgd waren, gevangen te nemen. 

Het was treurig dat men noodig oordeelde die dapperen 

als boosdoeners te moeten straffen; ruim honderd 

man trof dit lot. Een deel hunner onderging op den 

27 van Bloeimaand 1690 te Batavia, de anderen te 

Japara, de doodstraf. De O. I. compagnie verloor


aan Jonker een man van groote onversaagdheid, een 

lieveling der soldaten. 

Men heeft gezien (bl. 156) hoe, menschelijker wijze 

gesproken, Camphuys slechts bij toeval Algemeene 

Landvoogd was geworden. De meerderheid der leden 

van den raad, met den directeur-generaal Hurdt aan 

het hoofd, wrokte tegen den gouverneur en dwarsboomde 

hem in alles. Dewijl Camphuys een man was 

van groote eerlijkheid, die de particuliere handel en 

andere ingeslopene misbruiken ernstig zocht tegen te 

gaan, ontbrak de aanleiding tot bestendige botsing in 

genen deele. Van de zijde van Camphuys en van 

die van Hurdt gingen uitvoerige vertogen en wederzijdsche 

klagten naar Europa, welke aan Bewindhebberen 

werden opgezonden. In zoodanige botsingen 

tusschen de twee mannen die aan het hoofd der zaken 

stonden, moest noodwendig worden voorzien. Ten 

gevolge van het verslag eener commissie, in wier 

handen die vertogen en klaagschriften werden gesteld, 

vond de kamer van 17 n goed, op den 13 van Slagtmaand 

1687 den eersten raad en directeur-generaal 

»op de honorabelste wijze" uit zijne bediening te ontslaan 

, het aan zijne keuze latende, om of te huis te 

varen of in Indië te blijven, in welk geval »hij moest 

»genieten die eer en dat respect," welke aan anderen 

voor hem in gelijke omstandigheden waren bewezen. 

Bewindhebberen hadden begrepen zich in de geschillen 

niet te moeten mengen en voor geen van beide partij 

te moeten kiezen ; intusschen werd de gouverneurgeneraal, 

over wien zij zeer tevreden waren, gehandhaafd. 

Anthony Hurdt verkoos naar Patria terug 

te keeren. Hij overleed nog voor zijn vertrek.


Terwijl men in Nederland aan het beraadslagen was 

over hetgeen bij de spanning, tusschen de leden der 

hooge regering te Batavia bestaande, raadzaamst zou 

wezen, waren de zaken aldaar tot uitbarsting gekomen. 

De verkiezing van eenen Bailluw van Batavia 

leverde die aanleiding. Camphuys verlangde tot die 

bediening Despontijn te zien benoemd, de andere 

leden der Hooge Tafel gaven hunne stem aan De Bollan 

en wilden die keuze doordrijven, ofschoon de Algemeene 

Landvoogd des noods volgens eigene verkiezing 

konde beslissen. Dit gaf eene woordenwisseling 

waarin van de eene zijde onvoegzame uitdrukkingen 

o-ebezigd werden, en zelfs een der raden zich in arren 

moede liet ontvallen, dat zij »die hem gouverneur- 

» generaal gemaakt hadden, hem ook wel weder kon- 

»den afzetten." Dit ongepaste zeggen was voor 

den bedaarden , doch tevens standvastigen Camphuys 

te veel. Hij antwoordde op dien uitval met 

waardigheid : » zoo mijne beeren de raden magts ge- 

» noeg hebben mij af te zetten, dan heb ik hier niets 

»meer te doen en wensch hen goeden dag." Hierop 

verliet hij oogenblikkelijk de vergadering, en de anderzins 

zoo gematigde Camphuys toonde in dezen dat 

hij wel wist wat hij aan zijne betrekking verschuldigd 

was. De leden der vergadering kwamen op de bepaalde 

tijden bijeen, beraadslaagden en namen besluiten, 

alhoewel de Landvoogd niet tegenwoordig was; 

doch deze, zonder zich aan hunne besluiten te storen, 

handelde naar eigen goedvinden, en benoemde alléén 

tot alle ambten en bedieningen alsof er gecne vergadering 

van de hooge regering bestond. Of de raden 

van Indie zich beklaagden of niet, het baatte hun


niets: de Algemeens Landvoogd handelde als willekeurig 

magthebber, als vorst. Intusschen had Camphuys 

de kieschheid gehad het Bailluwschap niet te vergeven, 

maar door den drossaart Van Mook te laten 

waarnemen. Deze in 1689 zijnde overleden, benoemde 

de generaal tot bailluw Despontijn en tut drost De 

Bollan , dien de raden hem twee jaren vroeger hadden 

willen opdwingen. Zoo toonde hij dat hij werkelijk 

oppergejneder was, en tegelijk niet ongenegen het 

gebeurde te vergeten. De intusschen gevolgde aftreding 

van Hurdt bragt er het hare toe bij om de gemoederen 

te verzachten en tot toenadering te stemmen. 

Ziekelijk zijnde, verlangde Camphuys van de be- 

slommeringen van het generalaat ontheven te wezen, 

doch hij wenschte te Batavia te blijven, dewijl hij niet 

ver van de stad een' fraaijen tuin of buiten had, 

waarin hij velerlei gewassen aankweekte, doch vooral 

dewijl hij het eilandje Edam, in de baai van Batavia 

gelegen , geheel naar zijn' smaak had laten inrigten. 

Er was een huis in Japanschen stijl ; er bevonden zich 

allerlei keerkringsgewassen, ook velerlei zeldzame en 

fraaije dieren : van dat alles wenschte hij niet te schei- 

den. Bewindhebbers zeer over hem voldaan zijnde, 

meenden hem te vereeren door hem eene lijfwacht, 

bestaande uit een vaandrig, sergeant en 13 manschap- 

pen, toe te voegen. Op den 24 van Herfstmaand 1691 

droeg hij het opperbewind over aan zijn' opvolger 

Willem van Outhoorn, die aan Hurdt als directeur- 

generaal was opgevolgd. Tot die vergadering had 

Camphuys, om de plegtigheid te vergrooten en in- 

drukwekkender te maken, de leden van het hof van


Justitie, de schepenen der stad enz. uitgenoodigd; de 

zaal was overigens opgevuld met aanzienlijke personen 

, zoowel inlanders als vreemdelingen, welke zoo 

zeldzame gebeurtenis wenschten bij te wonen. 

Camphuys leefde nog omtrent vier jaren, en bragt 

zijn' tijd door óf op zijne schepping Edam of óp zijn 

landhuis aan den weg van Jakatra. Zijne laatste dagen 

werden nu en clan verbitterd door de verdrietelijkheden 

hem aangedaan, door hen die hem lieten 

gevoelen dat niet hij maar zij thans de magt in handen 

hadden. Hij stierf den 18 van Hooimaand 1695, 

zijnde juist 61 jaren oud; ongehuwd overlijdende, 

liet hij zijne meeste goederen aan eenige weinige 

vrienden na. — De begrafenis was overeenkomstig de 

hooge betrekking welke hij vervuld had. Aan de drapers 

en aan anderen werden gouden penningen, waarvan 

de minste ƒ 66 waarde hadden, ook aan gouden 

ketenen hangende, uitgedeeld (*), — Hij was, zoo als 

Du Bois zegt, » gedienstig en opregt, zedig en god- 

»vruchtig;" hij liet den zeldzamen roem na, van te 

zijn geweest eerlijk in al zijne handelingen ; een vijand 

(*) Die penningen hadden aan do eeno zijde dag en jaar van 

geboorte, van afstand van het generalaat en van overlijden. Aan 

de keerzijde een achtregelig vers, zinspelende op z\jn naam — huis 

des strijds, — als volgt, door hem of met zijne voorkennis vervaar- 

digd. 

Mijn aardschc Camp-huis was vergaan, 

Mijn tabernakel kon niet staan; 

Doch ik zag op een vast gebouw, 

Dat eeuwig zijn en duren zou ; 

Een plaats , door Jesus toegezeid 

En in zijns Vaders huis bereid. 

Welzalig is die man zijn lot 

Die heeft een timmering bij God !

20C> EENENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

van alle wellust en buitensporigheden. Een zijner 

tijdgenooten (*) zegt van hem : » Hij is van wat meer 

»als middelmatige gestalte, een eerlijk man, opregt, 

» omzigtig en weinig van woorden, niet sprekende als 

»met verstand en op zijn pas. Deze hoedanigheden, 

»gevoegd bij een minnelijk gelaat en gemeenzame 

» manieren, hebben hem de liefde van zijne natie en 

»de achting der vreemdelingen, zoo Europeërs als 

» Indianen verkregen.*' 

Diezelfde tijdgenoot, Tacbard namelijk (f), noemt 

Batavia de aangenaamste stad van geheel Indië, eene 

stad die, stond ze in Europa, zelfs voor zeer schoon 

zou gehouden worden. De huizen zijn fraai en gemakkelijk. 

Alles heeft een vrolijk voorkomen ; alles 

is zindelijk, het huisraad net en blinkend als een spiegel. 

Alhoewel in een heet klimaat, zijn de huizen er 

zoodanig gebouwd dat men er altijd koelte beeft. — 

De verschillende Aziatische natiën bewonen afzonderlijke 

wijken aan de overzijde van de rivier. Men 

merkt onder dezen inzonderheid op Maleijers en Sinezen 

, de laatsten wel ten getale van vijfduizend. 

Alle die natiën betalen hoofdgeld, en hunne godsdienstoefening 

wordt oogluikend toegelaten. De meeste 

handwerkslieden zijn Sinezen ; dezen hebben buiten de 

Stad één' tempel en twee begraafplaatsen. »Aan 

» fraaije lanen buiten de stad ontmoet men veel schoone 

»en sierlijke buitenverblijven, met vijvers waarin de 

(*) GUY TACHAED , Reis na Siam, godaan door don ridder DB 

CHAUMONT, bl. 115. 

(t) OUY TACHAKD, bl. 147. — Ook het Verhaal van DE CHAU- 

MONT, bl. 8, en van andere tijdgenooten is gevolgd.


»Hollanders zeldzame visschen onderhouden en daar- 

» onder gouden zilververwige." In de Bataviasche 

ommelanden zijn al de landerijen om niet uitgegeven, 

dus bestaat er bij geen bezitter cenig regt van eigendom. 

Sedert dertig tot veertig jaren wordt de suikerbouw 

in die ommelanden aangemoedigd, doch de 

meeste suikermolens zijn in handen der Sinezen, slechts 

enkelen in handen van Nederlanders. 

Onder de ambtenaren en andere inwoners was de 

weelde sterk toegenomen. Tafelgeregten, wijnen en 

zilverwerk duidden prachtliefde aan. Thee werd bij 

het opstaan , des morgens vroeg, gebruikt en met 

ƒ 20 tot ƒ 30 het pond betaald. Ook cawee of kofïïj 

werd gedronken, een en ailder ter bevordering der 

gezondheid ; zoo ook werd het onder de deftigsten 

zelfs gezondheidshalve ten gewoonte , kort voor het 

middagmaal of voor het te bed gaan , een of twee 

eetlepels franschen brandewijn of andere sterke dranken 

te gebruiken. Binnen 's huis schoot men den japanschen 

rok (japon) of kabaal aan , en het pijproken was 

gebruikelijk geworden. De eenvoudigheid, als ten 

tijde van Van Diemen, was lange vergeten. Het was 

niet zoo als destijds, dat er voor de gezamenlijke 

gezinnen van de hooge regering slechts ééne karos 

was ; thans had ieder lid der regering zijne karos, 

ook andere aanzienlijken hadden karossen, zoodat er 

wel vijftig te Batavia geteld werden. Onder de meubelen 

had men keur van japansche kabinetten, kisten, 

tafels en andere lakwerken ; ebbenhouten stoelen fraai 

gebeeldhouwd ; verder sinesche en japansche porceleinen 

en dergelijke kostbaarheden meer.


De dronkenschap , waaraan soldaat en matroos zich 

met arak, knijp en soortgelijke der gezondheid schadelijke 

dranken schuldig maakten, was onder Camphuys 

veel verminderd, wijl die wilde dat daartegen strengelijk 

gewaakt werd. Men zag daarvan niets bij de 

fatsoenlijke standen , want wat Franschen of Engelschen 

deswege mogten zeggen, zoo was dat meer 

tot eigen verschooning (*). Evenwel bij drinkgelagen 

toonde de Nederlander ook in de heete luchtstreek , 

hoe nadeelig die buitensporigheden voor de gezondheid 

mogten wezen, dat hij de oude Germanen tot 

voorvaders had. 

(*) D. HAVABT, Op- en ondergang van Vormandel, D. I, bl. 135.

TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Van Otdhoorn gouverneur-generaal. Gebeurtenissen op Celebes. Radja 

Lappatomo van Boni. Daeng Mabani vermoord door Aroëng 

Tekoe. Tahalile weduwe van Radja Palakka ; men zoekt hare 

vriendschap, wijl Lapatouw der Oostindische compagnie is boven 

het hoofd gewassen. Se Abyssinische gezant te Batavia. Bandasche 

perJceniers ; hun ongelukkig lot. Be Ambonsche nagelteett, door 

schandelijke middelen belemmerd, wanneer de oogst te ruim werd. 

Aardbeving te Batavia 4-5 van Louwmaand 1699 veroorzaakt 

groote schade en blijvend nadeel; Batavia wordt ongezond. Be 

koffijboom op Java; eerst bekend geworden in Nederland door 

F. van den Broecke, A. de Vos en II. Hagenaar. Getuigenis 

omtrent de invoering op Java door C. de Bruin, A. Bogaert en 

Van Hoorn. In 1706 en 1707 koffijplanlen naar Amboina. uitbreiding 

van die cultuur op Java, Amboina en Ceylon. Koffij- 

Jiandel te Motlia. Verval van de suikerteelt op Java. Handelen 

bedrijf meer en meer in handen der Aziaten. Weinig veiligheid 

in de Bataviasche Ommelanden. Nieuwe manier van verantwoording. 

Ontevredenheid mei het bewind van den gouverneur-gen. Van 

Outhoorn ; zijn ontslag ; hel duurt geruimen tijd alvorens zijn 

aftreden en zijne vervangen door Van Hoorn plaats grijpt. Ambtenaren 

en vrijlieden naar Pairia opontboden of tot boetstraf 

verwezen. 

Tot opvolger had Camphuys een man die geenszins 

onder zijne vrienden kon geteld worden, zoo als 

bereids bleek bij de plegtige overgifte der sleutels 

van het kasteel, wijl, op het zeggen van den aftredenden 

Landvoogd : » dat ze zeer zwaar waren," door 

Van Outhoorn werd geantwoord : » naar mate men 

» daaraan tilt." Ook later deed hij den afgetreden 

II. U

* 

210 TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

generaal meer dan eens gevoelen, wie thans het gezag 

in handen had. Willem van Outhoorn was reeds diep 

in de vijftig jaren oud toen hij zich tot de Algemeene 

Landvoogdij geroepen zag , doch was nog een krachtig 

man, alhoewel hij aan het fort van Larike op 

Amboina was geboren, waar zijn vader destijds opperhoofd 

was. Zijne opvoeding werd in Nederland voltooid 

en als Meester in de regten , met den naam 

van bekwaamheid in dat vak, kwam hij in 1660 met 

rang van onderkoopman (*) te Batavia. Na eenige 

jaren lid van den raad van Justitie, later ontvangero-eneraal 

te zijn geweest, werd hij in 1679 gewoon 

raad van Indie , en volgde Hurdt op als Directeuro-eneraal. 

— Groote oorlogen zijn gedurende zijn bewind 

niet gevoerd ; of hij in zoodanig geval den verworven 

roem van de Oostindische maatschappij zoude 

hebben weten te handhaven is minstens twijfelachtig. 

In het zuiden van Celebes bleven de zaken voortdurend 

in een' sta*t van onzekerheid, ten gevolge 

van den naijver tusschen de vorsten van Boni en Goach 

en hunne wederzijdsche vrienden. De vorstin van 

Dompo, even als Bima op het eiland Sumbawa gelegen 

, was vermoord geworden ; de vorst van Bima 

daarvan valschelijk beticht, was onder den last dier 

beschuldiging in ballingschap naar Batavia gezonden. 

Deswege toonde Radja Palakka zich gebelgd en bragt 

eenige troepen op de been. Nu werd in plaats van 

den gouverneur Prins, als zoodanig Hartsinck naar 

(*) Niot te verwarren mot zijnen broeder Hendrik van Outhoorn, 

die in 1661 tot het gezantschap behoorde dat naar Golkonda 

bestemd was, of met zijn broeder Cornells van Outhoorn, 

die opperhoofd op Dezima is geweest.

TWEEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 211 

Makasser gezonden , die aan de zaken geene betere 

wending wist te geven en bereids door Van Thije 

vervangen was, toon Palakka, dien men nu als vorst 

van Boni begon naar de oogen te zien, in 1696 kwam 

te overlijden. Zijn opvolger Radja Lapatouw was inschikkelijker 

en luisterde naar de raadgevingen van 

Van Thije, zoodat voor het oogenblik die zaken eene 

betere wending kregen. — Een jaar of drie later 

echter kwam Aroëng Tekoe, de naaste erfgenaam van 

de kroon van Boni, terug van het eiland Sumbawa, 

alwaar hij geruimen tijd in woeste vermaken en in 

rooverijen had doorgebragt. Zijne vrouw, die zich in 

zijn afwezen met een' groote van het rijk van Soping 

had gemeenzaam gemaakt, ontvlugtte het bijzijn van 

haren man, hetgeen ten gevolge had dat haar minnaar 

Dain of Daëng Mabani, zoo men meent op aanzetten 

van Lapatouw, door eenig gespuis daartoe door Tekoe 

afgezonden, werd vermoord. Nu geraakte de 

gouverneur Van Thije in het naauw, als het niet 

wagende den moorder, aan den koning van Boni zoo 

naauw verwant, ingevolge de wet en dus met de dood 

te straffen ; aan de andere zijde werd die dood geeischt 

en beschuldigde men Van Thije, voor eene 

aanzienlijke som gelds, den nioorder te hebben gespaard. 

Intusschen kwam die gouverneur in het jaar 

1700 te overlijden en werd opgevolgd door Beernink, 

die stellig in last kreeg zich in de twisten tusschen 

de vorsten van het zuiden van Celebes en de 

aan dezen onderworpene vorsten van Sumbawa zoodanig 

te gedragen, dat de hooge regering daardoor 

in geene moeijclijkheden mögt worden gewikkeld. 

14*


Beernink ging onders'hands aan het onderhandelen, 

aan het doen van geschenken , aan het beloven of 

teruggeven van landschappen of gewesten, door den 

koning van Goach of anderen vroeger verbeurd, en 

bij het Bongaische contract aan de compagnie afgestaan 

— zoodat indiervoege het aanzien door de O. I. 

maatschappij op Celebes verkregen, met voeten werd 

getreden en de schoone bezittingen, door den heldenmoed 

van Speelman verworven , uiteengerukt en verbrokkeld 

werden. — Intusschen bleef de moordenaar 

Tekoe ongestraft, hetgeen van de zijde der vrienden 

van het rijk Boni aan zwakheid in den gouverneur, 

en van de zijde der vrienden van Goach aan zamenspanning 

met den misdadiger werd toegeschreven. 

Tekoe werd overmoedig; hij waagde zich niet enkel, 

verzeld van eenige volgelingen te paard, in het vlek 

Vlaardingen, hetgeen hij, in weerwil van een streng 

verbod, reeds meermalen gedaan had, maar had ook 

de stoutmoedigheid zich naar het kasteel te begeven 

en den gouverneur te vragen, dat zijn regtsgeding 

mögt, worden opgemaakt, ten einde hem of vrijspraak 

of doodstraf mögt ten deele vallen. Beernink, die 

intusschen te weten was gekomen dat Radja Lapatouw 

zijnen bloedverwant Tekoe meer vreesde dan achtte, 

maakte van die gelegenheid gebruik om hem in hechtenis 

te houden en liet de vorsten , welke aan het 

Bongaische tractaat hadden deel genomen, uitnoodigen 

op het kasteel zich te vereenigen, om aldaar ingevolge 

de wetten over Aroëng Tekoe te beschikken. 

Hij werd schuldig verklaard, doch de bloedwraak in 

diervoege gewijzigd, dat hij werd gevonnisd om naar 

de kaap de Goede Hoop in ballingschap te worden 

verzonden.

TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 213 

De gouverneur-generaal steeds bevreesd voor nadeelige 

gevolgen, zou den schuldige gaarne genade 

hebben bewezen, indien eenige vorsten daartoe het 

verzoek hadden willen doen. Doch noch de koning 

van Boni, noch die van Goach was daartoe te bewegen, 

beide Tekoe voor een warhoofd en oproerling 

uitkrijtende. Dat niet enkel haat hun deze taal ingaf, 

bleek, dewijl er een brief van Aroëng Tekoe 

werd onderschept, waarin hij aan het opperhoofd van 

het Engelsche kantoor te Banjermasing te kennen gaf, 

dat zoodra hij wederom in vrijheid zou wezen gesteld, 

hij met een aantal manschappen de Engelschen zou 

komen ondersteunen, om zich in het zuidoosten van 

Borneo te kunnen handhaven en aldaar den Nederlanderen 

het hoofd te bieden. — Nu werd niet langer 

geaarzeld : hij werd ingescheept om naar Batavia te 

worden overgebragt, terwijl de kommandant van het 

gewapend geleide in last had om, wanneer ontsnapping 

mögt worden gevreesd, hem om het leven te brengen. 

Zijne goederen werden onder zijne nabestaanden verdeeld, 

doch hij, in 1702 te Batavia aangekomen, 

werd door Outhoorn in plaats van naar de kaap de 

Goede Hoop naar Ceylon verzonden. 

Hetgeen in de laatste jaren in het zuiden van Ce- 

lebes was gebeurd noopte tot behoedzaamheid en groote 

omzigtigheid. Er was sedert eenigen tijd toenadering 

waargenomen tusschon de koningen van Goach en 

Boni, tot daartoe zoo naijverig op elkander, ja zoo 

vijandig jegens elkander gezind. Daartegen moest 

gewaakt worden, zou niet het bestaan van de com- 

pagnie in dat gedeelte des eilands op het spel gezet 

worden. Om de verwijdering tusschen de vorsten dier

214 TWEEëNTWlNTICSTE HOOFDSTUK. 

beide rijken te doen stand houden begreep men Tahalile, 

de weduwe van Radja Palakka, die steeds in 

Boni en bij de bondgenooten veel invloed had, te 

moeten vleijen en zond haar fraaije geschenken, hetgeen 

van tijd tot tijd herhaald werd. Van hare gunstige 

gezindheid verzekerd, meende men er op te kunnen 

rekenen dat de goede verstandhouding met vorst 

Lapatouw te beter zou worden gehandhaafd. Met hem 

wilde men vooral niet breken, en vijandelijkheden tusschen 

hem en de compagnie moesten inzonderheid vermeden 

worden. Hij was, door de toegefelijkheid van de 

hooge regering, der maatschappij boven het hoofd gewassen 

, en zijn gedrag tegen over den gouverneur bleef 

naauwelijks binnen de palen van betamelijkheid; jegens 

zijne bondgenooten gedroeg de staatzuchtige man zich 

met trotschheid; hij hield ze onder zoodanig bedwang, 

dat hunne onafhankelijkheid daarbij te loor ging. De 

regering te Batavia veinsde die heerschzucht niet op 

te merken, omdat ze vreesde vruchtelooze vertogen 

te zullen doen, en voor krachtiger maatregelen terug 

beefde. 

Dezelfde Abijssinische gezant, die men tijdens het 

generalaat van Maetsuycker te Batavia had gezien, 

verscheen aldaar op nieuw op het einde van het be- 

wind van Camphuys, wederom hoogdravende brieven 

en breedsprakige doch holklinkende aanbiedingen me- 

debrengende. De opvolger van Camphuys bemoeide 

zich meer met dien gezant gedurende 's mans lang 

gerekt verblijf te Batavia. Het schijnt dat Van Out- 

hoorn er op bedacht was om met de oostkust van 

Afrika handelsbetrekkingen aan te knoopen; althans 

uitvoerige berigten omtrent den handel op die streken


werden van den Abijssinier ingewonnen, alsmede over 

den toestand van het inwendige bestuur, dien van de 

ingezetenen en den handel van Habesch. Hoe het 

zij, indien al ontwerpen zijn gekoesterd om eenigen 

handel te beproeven, dan is het waarschijnlijk dat de 

zwarigheden welke zich daarbij opdeden en de vele 

tusschenpersonen, welke daarbij moesten in aanmerking 

komen, die ontwerpen hebben doen opgeven (*). 

Steeds bleven de Molukken de levendige belangstelling 

van Bewindhebberen tot zich trekken van 

wege den alleenhandel in kruidnagelen, muskaatnoten 

en foelie. Ten aanzien der vruchten van den muskaatboom 

had men met Nederlanders of Nederlandsche 

afstammelingen te doen, die eenvoudig als pachters 

van de maatschappij konden worden beschouwd, 

ja zelfs enkel als knechts, want men voorzag tot 

zekere prijzen — die voor verhooging of verlaging vatbaar 

waren — in alle hunne behoeften, zoowel in die 

van rijst en van kleedingstoffen als van slaven voor de 

perken en voor huiselijke diensten ; zij leverden op 

hunne beurt de noten en foelie, mede tot bepaalde 

prijzen , zonder dat het hun geoorloofd was van anderen 

of elders te koopen of te verkoopen. De toestand 

dier menschen verergerde dan ook deerlijk onder 

het generalaat van Outhoorn, van wege de willekeur 

waaraan zij waren blootgesteld. — Op de Ambonsche 

eilanden had men te doen met inlanders die slechts 

met geweld onder het juk waren gebragt, waaronder 

zij zuchteden. Orders tot aanplanting en dan weder 

(*) VALENTIJN deelt daaromtrent zesr uitvoerige borigten mede, 

D. IV, Stuk I, fol. 324—333.

21(5 TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

tot uitroeijing der nagelboomen waren reeds meermalen 

gegeven , doch' als aanleiding tot zoodanige bevelen 

maakte men gebruik van omstandigheden, waardoor 

zich de ornkapping kleuren liet, en veelal ging men 

ft de uitvoering slappelijk te werk. Intusschen vermeerderde 

de productie van den nageloogst, zoodat 

terwijl vroeger de hoogste opbrengst ruim 500.000 « 

was geweest, doch dooreengenomen nog geen 400.000 « 

had bedragen, ze thans al hooger en hooger steec 

Er kwam last van de kamer van 17", om een g* 

deelte der nagelboomen te doen omkappen, doch de 

gouverneur Nicolaas Schaghen welke die last ontving 

adelde met de bevelen desaangaande, dewijl de ingezetenen 

zich zeer rustig gedroegen en er derhalve 

geene aanleiding bestond om, als bij wijze van straf, 

daartoe over te gaan. Ook den Algemeenen Landvoogd 

bleek de onraadzaamheid. Aan de bevelen uit 

Patna ontvangen moest echter naar krachten worden 

voldaan. Intusschen Schaghen in Hooimaand 1696 

overleden zijnde, werd nu Van Wijngaarden als gouverneur 

naar Amboina gezonden, en hem onder dagteekenmg 

van den 24 van Sprokkelmaand 1697 den 

last gegeven, last weinige maanden later (25 v Herfst 

maand 1697) hernieuwd en nader aangedrongen, om 

den nageloogst, die weldra tot 900.000 , en meer 

steeg, door alle mogelijke middelen te belemmeren 

Niet alleen dat hem tot pligt gemaakt werd, bij overvIoed,g 

gewas, het doen van nieuwe aanplantingen 

tegen te gaan en aan den invoer van slaven beletselen 

in den weg te leggen, maar gouverneur-generaal en 

raden schroomden zelfs niet den gouverneur aan te bevelen 

onder de ingezetenen der Ambonsche eilanden

TWEEÖNTWINÏIGSÏE HOOFDSTUK. 217 

het rooken van madat (tabak door amfioenwater gehaald) 

aan te moedigen, en mögt dat niet voldoende 

wezen, in den oogsttijd , het ter hoofdplaats komen van 

den Hongi te gelasten, waardoor natuurlijk de inzameling 

van den oogst moest worden verwaarloosd. — 

"Wie betreurt het niet innig dat Nederlanders, als 

Bewindhebbers der O. I. maatschappij, dat Nederlanders 

, uitmakende de hooge regering te Batavia, 

tot zulke schandelijke middelen de toevlugt namen, 

ten einde de opbrengst der specerijen te beperken ! — 

Wij weten het, hoe zoo afschuwelijke pogingen onvoldoende 

bleken te zijn en dat, wilde men de prijzen 

der specerijen niet beneden zeker minimum laten vallen 

, men tot het verbranden der specerijen in Nederland 

heeft moeten overgaan. 

Onnoodig is het te herinneren dat het eiland Java, 

van wege de vuurspuwende bergen welke van het 

westen naar het oosten over deszelfs oppervlakte zijn 

verspreid , aan aardbevingen onderhevig is. Niet allen 

waren bepaaldelijk voor Batavia nadeelig, doch onder 

die , wier schadelijke uitwerking in die stad gevoeld 

werden, noemt men die van 1664 en die van twintig 

jaren later. Noodlottig echter voor die stad was de 

aardbeving, welke in den nanacht tusschen den 4 en 5 

van Louwmaand 1699 een' aanvang nam. Ze werd 

aangekondigd door hevige bliksemflitsen , welke het 

luchtruim doorkliefden, verzeld van zware donderslagen. 

Door hevige schuddingen en hortende beweginovan 

den bodem werden de ingezetenen van Batavia 

Uit hunnen slaap gewekt en met geweldige angst vervuld; 

binnen weinige uren werden die schokken meermalen 

herhaald en deden zich, hoewel minder sterk,

218 TWEEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

nog onderscheidene dagen gevoelen. Toen op den 

5 van Louwmaand de dag aanbrak, was die schoone 

stad een tooneel van verwoesting en rouw: vele menschen 

, ellendig verzeerd of omgekomen , muren gescheurd 

, gebouwen geheel of gedeeltelijk ingestort, 

gevels en dekpannen op de straten neergeploft en vergruisd. 

Eenentwintig steenen woonhuizen en een 

aantal bijgebouwen lagen in puin; achtentwintig personen 

hadden onder de instortende woningen of anderzins 

het leven verloren, zonder te rekenen de groote 

menigte van hen die bitter gekneusd of jammerlijk 

verminkt waren geworden. Ten gevolge van de voortdurende 

schuddingen zochten tie verschrikte ingezetenen 

hunne toevlugt deels in tenten, deels in praauwen 

en andere vaartuigen. Het kasteel Batavia had 

weinig schade geleden, doch de aardbeving had zich 

uitgestrekt niet enkel tot aan Straat Sunda, maar zelfs 

tot in de Lampongsche districten. Doch dit alles waren 

voorbijgaande rampen: eene blijvende ramp bleek 

te zijn dat de Tji-liwong, meestal de groote rivier 

genoemd, welke de stad doorstroomt, was opgestopt 

en verstopt geworden, zoodat veel slib zich met hare 

wateren vermengde en voorts werd afgevoerd, waardoor 

de stadsgrachten en zelfs de monding der rivier 

voor de scheepvaart grootendeels onbruikbaar werden. 

Wel had men door het aanleggen van vele grachten 

in de stad, waardoor ze op eene der aanzienlijke 

Hollandsche steden geleek, en, door het afleiden van 

het water naar tuinen en badplaatsen, den stroom van 

de Tji-liwong veel verzwakt, doch door het aanleggen 

van de Mookervaart door den landdrost Vincent Van 

Mook, welke onder Van Goens in 1680 voltooid


werd, was daarin op belangrijke wijze tegemoet gekomen. 

Thans werden de Tji-liwong en de Tji-danie 

opgestopt, ze overstroomden hare oevers, vernielden 

de gewassen der aan die oevers bestaande fraaije buitenplaatsen 

, en bij het binnen hare oevers terugkeeren 

veranderden zij Batavia, tot daartoe te regt »de 

koninginne van het oosten" genoemd en van wege hare 

gezondheid geroemd, tot een ongezond verblijf. Het 

aangevoerde slib en puin veroorzaakte ondiepte en 

droogvallende grachten ; de verzwakte stroom van de 

groote rivier deed eene modderbank voor hare monding 

ontstaan , en het was dien ten gevolge dat die 

prachtige stad, in het midden der 18 e eeuw, bestempeld 

werd met den naam van het »graf der Hollanders." 

Eerst in deze eeuw is dat beter geworden door de 

krachtige maatregelen van Daendels en sedert hare 

meeste inwoners haar verlaten hebben. — Keeds Outhoorn 

deed, ten gevolge der opslibbing van de mond 

der rivier, het zeehoofd bouwen en tot op het diep 

naar buiten brengen. 

Ter gelegenheid der vermelding van de aardbeving 

uit de eerste dagen van het jaar 1699 is het dat 

men voor het eerst kennis verkrijgt aan het bestaan 

van koffijboomen in de nabuurschap van Batavia. De 

rivieren Tji-liwong en Tji-danie , gedurende de geweldige 

omkeering, door het vreeselijk natuurverschijnsel 

te wege gebragt, met ontwortelde boomen als 

anderzins opgestopt, overstroomden de naburige velden 

en voegden dus nog meerdere rampen bij die, 

welke de aardbevingen bereids den ingezetenen berokkend 

hadden. Daaronder behoorde ook, zoo als Cor-

Û TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

nelis De Bruin in zijne Reizen( # ) verhaalt, hoe »vele 

»ongemeene planten," onder dezen ook de koffijboompjes, 

meestal door de opgestuwde wateren vernield 

waren geworden. — Dewijl het nog bij velen 

voor waar wordt gehouden dat Zwaardekroon (f), gedurende 

zijn generalaat in 1719, op het landgoed 

Kadoewang de eerste koffijboom heeft geplant, en eerst 

in 1723 de eerste koffijtuin op Java is aano-eleo-d, 

zal het niet onbelangrijk wezen dat onderwerp te 

dezer plaatse van wat vroeger op te halen en uiteen 

te zetten. De lezer zal deze uitweiding alhier te 

eerder vergeven, als de koffijteelt sedert eene zoo 

groote bron van welvaart voor Java en voor Nederland 

is geworden, en als juist het aankweeken van 

den koffijboom op Java het middel is geweest om de 

cultuur van die vrucht over de westindische eilanden 

zoowel als over de oostelijke deelen van Zuid-Amerika 

te verbreiden. Aan de onbekrornpenheid van 

Nederlands staatsmannen heeft men de algemeene verspreiding 

van den koffijboom dank te wijten. 

Onder de Nederlanders die de hawa, leahauwa of 

kauba het eerst aan hunne landgenooten hebben doen 

kennen, als eene zwarte drank die heet gedronken 

wordt in Arabie, te Konstantinopel, in Egypte, behooren 

Pieter Van Den Broecke(l), die ze in 1616 

(*) c. DE BRUIN , Reizen over Moskovie, door Persie en Indie. 

Amsterdam 1714, fol. 373. Op plaat 206 geeft hij een' tak van 

een' koffijboom met bladeren en vruchten. 

(t) Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap. D. VI, 

bl. 67. 

(1) 1'. VAN DEN BROECKE, Korte Ilistoriael ende joiimaelsche Aenteyoheninrjhe 

etc. Haerlem 1634. Breed 4», bl. 67.


te Mocha zag; A. De Vos, die in 1623 (*) daarmede 

te Alexandrie kennis maakte, en Hendrik Hagenaar, 

die in 1633, tijdens zijn bezoek te Sokotora , door 

den Arabischen adel de kauwauwe zag drinken (j). 

Indiervoege was men nog niet verre in de 17 e eeuw 

gevorderd, toen Nederland kennis kreeg aan de zwarte 

drank van Arabie , en het handelskantoor of de loge 

door Van Den Broecke te Mocha gevestigd, kocht 

eerlang van de boontjes kawauwe, die naar Java en 

Europa uitgevoerd, weldra een handelsartikel vormden 

, waarvan thans duizende ladingen over den oceaan 

worden vervoerd. — In de tweede helft van de 17 e 

eeuw begon de uitvoer van koffïj uit Mocha aanzienlijk 

te worden, zoodat tegen het einde dier eeuw men 

er te Batavia op begon te denken om den koffijboom 

onder de zeldzame gewassen aan te kweeken niet alleen 

, maar zelfs voordeelshalve te planten. Het is 

niet onwaarschijnlijk dat hiermede reeds een aanvang 

is gemaakt onder het generalaat van Camphuys, die 

én op zijn buitenverblijf in de nabijheid van Batavia, 

én op het eiland Edam, van gewassen en planten van 

elders aangevoerd, zoo veel werk maakte en steeds 

de belangen der maatschappij als een ijverig dienaar 

op het oog had. Zoo veel althans is boven allen 

twijfel verheven, dat tijdens de verwoestingen door de 

(*) Journael ofte Beschrijvinge van de Jerusalemsz Reyse gedaen 

bij ADRIAEN DE vos, enz. Tot Delft anno 1655. Tweede Jerusa- 

lemsz Reyse. kl. 4», bl. 4. 

(_f) IIENDRICK HAOENAER, Reyze gedaen in de meeste deden van 

de Oost-Indien, bl. 56a. In het 2 Deel van do breed 4 uitgave 

van Begin ende Voortgangh der V. N. G. Oost-Indische compagnie. 

1646.


aardbeving in 1699 aangerigt, de koffijboom te Batavia 

bereids bij velen bekend was (*). 

(*) Ik bon tot dat oordeel geleid door de getuigenis van twee 

mannen, dio te gelijker tijd te Batavia waren, en van wie de een 

van den Landvoogd Van Hoorn beleefdheden genoot, terwijl do 

andere aan Outhoorn verpligting had en zulks gaarne erkende. 

DE BRUIN namelijk zegt ter aangehaalde plaatse (fol. 373 a.) „Hier 

„ verbeelde ik ook oenen tak van de kauwa of koffijboonen enz. 

„ Deze boonen zijn voor eenige jaren uit Arabie hier gebragt on 

„ voortgetecld. Doch in den aanvangh des jaers 1697 (zeker eene 

„drukfout in plaats van 1699) toen Batavio zoo deerlijk geschud 

„ wierd door aerdbeving, die eene onnoemelijke schade en ver- 

„ woestingc vcroorzaekte, zijn voele ongemcene planten, door 

„liefhebbers in hunne lusthoven aongekweekt, verloren of vergaen. 

„ Zoo dat de tegenwoordige Generael mij zeide niet te weten, dat 

„hij er eenige meer in zijnen hof had. Maer andere kenners kre- 

„gen eenige opkomende spruitsels in 't oogh, en bevonden dat het 

„ planten dezer boonen waren. Hier op viel men weder aen het 

„ bezorgen en aenkweckon der zelve, zoo dat er ook nu reedts eene 

„ grooto menigte is aengefokt, waer uit binnon weinige jaren 

„ groote ovorvloodt verwagt wordt." — BÓOAEET die op het einde 

van 1705 mot do retourvloot van Batavia huiswaarts keerdo, 

schrijft (Historische Reizen door d'oostersche deelen van Asia. Amst. 

1711, 4», bl. 462) : „De zorgo of liever de gewinzucht van eenige 

„ op Batavia, heeft het gelukkig Arabie die eere ontnomen, dat 

„ niet alleen als eertijds in zijne landstreeken dat boomgewas ge- 

„ vonden wordt, welkers zaat, boontje of graan van d'Arabieren 

„ban, en de drank, bereid uit hetzelve kaova, van de Perzianen 

„Kahwee, van de Turken kane, on van ons op hunnen voorgang 

„koffi genocmt word, doordien het thans in Javaansche aarde 

„ weelig tiert en eenen rijkdom van vruchten geeft." — Gaarne 

laat ik don lezer over, een en ander te vergelijken met het schrijven 

van den gouverneur-gen. Van Hoorn aan heeren Bewindhebbers 

van don 30 van Slagtm. 1707 , door den heer P. L. Do Munnick 

uit het Indisch archief bekend gemaakt en medegedeeld door den 

heer Jacob Swart : in do Verhandelingen en Berigten van Jh. a. A. 

TINDAL en JACOB BWART, jaargang 1849, bl. 765—768. Wat'men 

al of niet denkeu moge over de pogingen door Van Hoorn aangewend 

tot uitbreiding der koffijcultuur op Java, uit dat schrijven


Het duurde niet lang of de koffijteelt nam in de 

omstreken van Batavia op belangrijke wijze toe, zoodat 

ze zich weldra verspreidde uit de Bataviasche 

ommelanden eenerzijds naar Tangerang en anderzijds 

naar het Krawangsche en naar het rijk van Cheribon. 

Ook nam reeds in 1706 de gouverneur Simon Van 

Der Stel eenige boompjes mede naar Amboina, en de 

predikant Valentijn volgde dat voorbeeld in het jaar 

1707, zoodat men aan die beide mannen de koffijbouvv, 

welke in het midden der 18 e eeuw op Amboina 

bloeide en den ingezetenen te goede kwam, 

heeft te danken gehad. — Op Java werd de koffij 

den inlanders met goede prijzen betaald, zoodat reeds 

in 1715 eenige ponden koffijboonen, in het Pekalongangsche 

gewonnen, aan Bewindhebbers werden gezonden. 

De prijs van tien stuivers, die aanvankelijk 

betaald werd , was voorzeker voor den Javaanschen 

planter een groot lokaas. Naarmate de cultuur op 

Java werd uitgebreid en nadat er ook aanvoeren kwamen 

van Amboina en Ceylon, werd natuurlijk de prijs, 

aan den planter betaald, gaandeweg verminderd. 

Vreemd luidt het dat, naarmate in de eerste jaren 

der 18 e eeuw op Java de koffijteelt meer en meer de 

algemeene aandacht wekte en de uitvoeren van daar 

naar Nederland belangrijker werden , de koffijhandel 

te Mocha grootelijks bemoeijelijkt begon te worden. 

van 30 van Slagtmaand 1707 blijkt, dat door hem in Slagtmaand 

1706 plantjes van den koffijboom aan Nicolaas Witsen zijn toege- 

zonden, zoo als hij met de retourvloot, op het einde van 1707, 

met de schepen Bavneveld en Oostersteyn kasjes mot planten en 

zakjes koffijboonen in zijn tuin gegroeid voor Bowindhcbbercn over- 

zond.


In 1717 werd do prijs aldaar, destijds iets meer dan 

elf stuivers , met ruim twee stuivers verhoogd. Die 

prijs steeg na weinige jaren tot omtrent het dubbel ; 

toen ook was de tijd daar om het kantoor te ligten 

en jaarlijks maar één schip naar Mocha te zenden. 

Van die onverschilligheid was het gevolg dat in 1730 

de koffij aldaar voor tien stuivers kon worden ingekocht. 

Toen reeds werd de java-koffij, even als de 

mocha-koffij, in balen van 250 pond in de veilingen 

gebragt, en had men koffijlezers die vooraf de bruine 

en beschadigde boonen van de blanke boonen afzonderden 

(*). 

Het bewind van Outhoorn muntte overigens geenszins 

uit door de aanmoediging van cultuur op Java. 

Bereids sedert eene halve eeuw was de suikerteelt in 

de Bataviasche ommelanden aangemoedigd en Nederlanders 

hadden er zich op toegelegd. De suikerzieders 

of suikermolenaars ontvingen Ex. 4 per pikol 

suiker, en met die betaling waren de menschen te 

vrede. Toen echter de ambtenaren langs slinksche 

wegen de suiker tot mindere prijzen wilden geleverd 

hebben of langs andere wegen omtrent de leverinoder 

suiker de compagnie zochten te benadeelen, verloren 

de Nederlanders de lust tot het uitoefenen van 

dien nijverheidstak, dewijl zij eenerzijds de plagerijen 

niet dulden wilden en anderzijds tot de benadeeling 

(*) Deze uitweiding moge in de tegenwoordige belangrijkheid 

der koffijcultuur hare verschooning vinden. Bij den aanvang der 

18« eeuw bedroeg de aanvoer naauwelijks 300.000 ffi; in 1735 was 

de eisch uit Patria reeds tot 4 milj. ffi geklommen, en eene eeuw 

later gaf Nederl. Indie alleen 40 milj. ffi. In 1854 werden in Nederland 

als gouvernements producten uit Indie 817.308 pikols koffij 

(al23'/2ffi ieder) verkocht.


der compagnie niet wilden medewerken. Op die wijze 

werd de suikerproductie langzamerhand minder en 

vervielen de molens der Bataviasche ommelanden in 

handen van Sinezen, die zich gemakkelijk tot allerlei 

oneerlijke praktijken leenden. Zoo doende telde men 

op het einde van het generalaat van Van Outhoorn 

maar een enkel Nederlandsche suikerzieder in de ommelanden 

, namelijk Jan Lambertsz. De Ridder. 

De kustvaart geraakte even zoo in de handen van 

Sinezen, wier getal op Java toenemende was, en in 

de handen van Maleijers en andere inlandsche natiën. 

Het was te bejammeren dat die handel door de Nederlandsche 

vrijheden meer en meer verlaten werd, 

terwijl men ook in allerhande bedrijven en ambachten 

minder Europeérs en meer Aziaten ontmoette dan 

dertig of veertig jaren vroeger. Ofschoon zadelmakerij 

en andere ambachten, ofschoon steenen pannenbakkerij 

, of ook arakbranderij, het aankweeken 

van moezerij, vruchten en gevogelte, de zeevisscherij, 

het een zoowel als het andere een ruim bestaan voor 

den vrijman opleverde — toch zag men weinigen in 

die bedrijven, welke meestal door mardijkers, afstammelingen 

van hierheen gevoerde bandanezen of wel 

balinezen, alsmede door Sinezen werden uitgeoefend. 

Maar bovendien de rijstteelt, waartoe de Bataviasche 

ommelanden bijzonder geschikt waren , van wege de 

menigte rivieren en de hellende gronden, zoo uitmuntend 

voor het aanleggen van natte rijstvelden — ze 

werd verwaarloosd, en de oost van Java moest voorzien 

in de behoefte. Hier was echter niet enkel traagheid 

of onverschilligheid van den bouwman of kneve- 

II. 15

226 TWEEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

larij van compagnies-dienaren de oorzaak. Andere 

oorzaken werkten daartoe mede. 

Onder de slappe regering van Outhoorn was het 

met de veiligheid in de Bataviasche ommelanden niet 

bijzonder gunstig gesteld. Diefstallen waren menigvuldig 

geworden, inzonderheid was het buffelstelen 

merkelijk toegenomen. Klagten deswege hielpen weinig, 

want de kosten voor het opsporen, welke ten 

laste van den bestolene gebragt werden, waren zoo 

hoog, dat men zijn verlies liever stilzwijgend droeg, 

dan bij de justitie klagten in te dienen. — Werden er 

in de ommelanden moorden gepleegd en men kwam 

bij den Bailluw of den Landdrost klagen , dan was 

men zeker door allerlei uitvlugten zich het onderzoek 

naar den dader te zien bemoeijelijken, als ware het 

eene groote gunste welke men kwam vragen. Indiërvoege 

konden op eenigen afstand van de stad de moorden 

en diefstallen straffeloos gepleegd worden, zoodat 

men kan nagaan hoe het met de veiligheid in het 

algemeen gesteld was. 

Het was omtrent dien tijd, waarschijnlijk » omdat 

» de lasten de winsten begonnen te boven te gaan," 

dat men zijne toevlugt nam tot eene nieuwe wijze 

van verantwoording, waardoor verwarring in het geldelijk 

beheer niet konde uitblijven en zelfs dagelijks 

moest grooter worden. Men begon namelijk de territoriale 

baten en lasten geheel afgescheiden te behandelen. 

De handelwinsten werden steeds op zoodanige 

wijze berekend dat ze zeer aanzienlijk bleken te zijn ; 

de aftrekken voor kosten van beheer waren gering, 

zoodat naarmate van het overschot op de handelwinsten, 

de uitdeelingen zeer ruim konden wezen. De

TWEEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. ' 227 

territoriale baten of die uit het landbezit voortvloeiden 

, waren wel is waar verre beneden de territoriale 

uitgaven, doch hier werd eene gunstige balans voor 

het oog getooverd door de aanzienlijke waarde van 

gebouwde eigendommen, van schepen en geschut dat 

voorhanden was en dergelijke. Men verkreeg langs 

dien weg uitkomsten welke aan het oog voldeden, 

doch geenszins met de waarheid overeenkomstig 

waren. 

In geenen deele was het te verwonderen, dat Bewindhebberen 

weinig tevreden warera met den gang 

van zaken in Indie, sedert het opperste gezag in 

handen van Van Outhoorn was overgegaan. Tegen 

hem in persoon deed men het als eene reden tot 

misnoegen gelden, dat zijne dochter met den directeurgeneraal 

was getrouwd ; overigens werd hem niet ten 

onregte slapheid in het beheer verweten, waarvan de 

kamer van 17» de bewijzen in handen had gekregen 

door het aanhouden en openen van verdachte brieven 

(men herinnere zich dat Bewindhebberen zich de magt 

hadden voorbehouden de brieven te openen, welke 

met de compagniesschepen werden verzonden). Strenge 

bevelen gingen derhalve in het najaar van 1701 naar 

Batavia. Onder dagteekening van den 26 van Herfstmaand 

1701 werd Van Outhoorn eervol van het generalaat 

ontslagen, terwijl het aan zijne keuze werd 

gelaten om of naar Patria terug te keeren, of, even 

als met zijn' voorganger het geval was geweest, in 

Indie te blijven. Zijn schoonzoon Joan van Hoorn 

werd tot zijn opvolger benoemd. Met dezelfde brieven 

kwam tevens de last om een aantal ambtenaren en 

15*


vrijburgers, ingevolge de bijgevoegde afschriften van 

in patria onderschepte brieven en bescheiden, door 

den Fiskaal voor den Kaad van Justitie van het kasteel, 

naar luid van de plakaten en bezworen verordeningen, 

te vervolgen en overeenkomstig de wetten 

te regt te stellen. Het spreekt van zelf dat, voor zoo 

veel compagnies dienaren aanging, de in regten betrokkene 

personen buiten ambt en soldij werden gesteld. 

Bovendien moesten vijftien personen, acht Bataviasche 

vrijburgers en zeven ambtenaren met de eerst 

varende retourvloot naar Nederland worden opgezonden. 

Onder de laatsten bevond zich de equipagemeester 

O. van Thiel, de fiskaal van Bengale J. van Hengel 

en de opzigter van het graanpakhuis Ph. D. van 

Uchelen. De vervolging der vrijburgers door het fiskalaat 

maakte te grooter indruk, omdat zij daardoor 

van hunnen wettigen regter, bailluw en schepenen 

van Batavia werden afgetrokken, en bovendien wel 

expresselijk door de kamer van 17^ was bevolen, dat 

ingevalle de beschuldigden de exceptie mogten willen 

doen gelden, dat zij voor den Eaad van Justitie ongehouden 

waren te antwoorden , of wel dat zij niet 

konden vervolgd worden dan op exhibitie van de oorspronkelijke 

stukken, die personen als weerbarstigen 

beschouwd, en ook zij naar Patria opgezonden moesten 

worden. 

Gouverneur-generaal en Raden begrepen dat stiptelijk 

moest worden voldaan aan de ontvangene bevelen. 

De opzending had plaats met de retourvloot welke in 

Wintermaand 1702 onder Jacobus Broeg, die als kommandeur 

daarover het bevel voerde, van Batavia onder 

zeil ging. Of al sommige der opontboden vrij-


burgers baden om van die opzending te worden verschoond 

of ze te zien uitgesteld tot de volgende retourvloot, 

het mögt niet baten : beeren meesters hadden 

alzoo bevolen, en de hooge regering moest de 

bevelen ten uitvoer leggen. — Deze omstandigheden 

in aanmerking nemende , oordeelden ten laatste zij , 

die door den fiskaal in regten waren aangesproken, 

dat zij best zouden doen van alle exception af te zien 

en met den fiskaal de boete af te maken, wilden zij 

grooter verliezen voorkomen, en ten gevolge der reis 

naar Europa en van een gedwongen verblijf in Nederland 

uit hunne zaken worden gerukt. 

Hoe streng de les mogte wezen welke de particuliere 

verboden handel indiervoege ontving, en hoezeer 

de handelwijze naar willekeur zweemde, ze bragt in 

de ontrouw der ambtenaren weinig verbetering aan. 

De schrik was slechts tijdelijk en eerlang ging het 

met die gedragingen tegen eed en pligt wederom den 

ouden gang. 

Met de vervanging van den Algemeenen Landvoogd 

ging het zoo gemakkelijk niet. Wel verklaarde Van 

Outhoorn Ha ommekomst van den wettigen bedenktijd 

dat hij bereid was zijn ambt neder te leggen , doch 

Van Hoorn was weigerachtig een zoo zwaarwigtig 

ambt te aanvaarden, als zich zelven de noodige bekwaamheden 

niet toekennende ; overigens was ook hij 

bereid zijn ambt neder te leggen. Dit veroorzaakte 

een wederzijdschen strijd van hoffelijkheid tusschen de 

beide aangehuwden. De overige raadsleden waren met 

de zaak verlegen, doch dewijl Outhoorn en Van Hoorn 

beide beweerden dat het de bedoeling van beeren 

meesters was dat zij hunne hooge betrekking zouden


nederleggen, ging de raad van Indie over tot het 

benoemen van eenen nieuwen directeur-generaal. Het 

hd op Van Hoorn volgende weigerde van wege hooge 

jaren en zwakke gezondheid, waarop, onder afwachting 

der goedkeuring van de kamer van 17", het lid 

op' dezen volgende , namelijk Abraham van Riebeek, 

werd verkozen. Deze evenwel maakte zwangheid in 

de aanvaarding, zoo lang Bewindhebberen de benoeming 

niet zouden hebben goedgekeurd : derhalve bleef 

Van Outhoorn de algemeene landvoogdij en Van Hoorn 

de betrekking van directeur-generaal waarnemen. 

Deze zonderlinge en gewis zeldzame toestand duurde 

tot in Ilooimaand 1704, wanneer do nadere bevelen 

van de kamer van ifn aankwamen , waarbij op 

de aanvaarding van het generalaat door Van Hoorn 

werd aangedrongen en zijne vervanging door Van 

Riebeek werd goedgekeurd. Thans vermögt het spel 

tusschen schoonvader en schoonzoon niet langer duren 

, doch Van Hoorn nam den schijn aan als verpligtte 

hij de maatschappij door de aanvaarding der 

hoogste betrekking. Na eenige dagen tot beraad te 

hebben genomen , gaf hij bij geschrifte aan den raad 

van Indie te kennen, dat zijne aanvaarding slechts 

kon plaats hebben onder beding dat Zwaardekroon, 

De Haan en De Roo tot buitengewone raden van 

Indie werden benoemd, en Garsin tot eersten geheimschrijver 

van de Hooge Tafel. De raad was hem 

hierin te wille, doch Bewindhebbers intusschen zei ven 

Zwaardekroon verkozen hebbende, maakten tegen dezen 

geen bezwaar, doch het duurde tot 1709 alvorens 

De Haan en De Roo door de kamer van 17a als 

buitengewone raden erkend werden.


Van Outhoorn verkreeg dezelfde onderscheiding 

welke aan Camphuys in der tijd was toegelegd. Hij 

leefde nog tot in het jaar 1720, wanneer hij op den 

27 van Slagtmaand overleed, den hoogen ouderdom 

van meer dan 85 jaren hebbende bereikt. Dewijl 

zijn schoonzoon in 1709 repatrieerde, had hij tijds 

genoeg dezelfde verdrietelijkheden te ondervinden, 

welke door hem zijnen voorganger waren aange- 

daan.

DRIEENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Keker Ilamangkoe Rat I overleden. Zijn broeder Poeger in 1704 

als keizer Pakoe Bowoeno I erkend. Aanvang van den eersten 

Javaansehen oorlog tegen Depatti Anom, ook Soesoelioenan Maas 

genoemd. 1704 Demak ingenomen. 1705 Karin Soera vermees- 

ter d. Voeger als keker plcgtig uitgeroepen. Verdrag met den 

nieuwen keker door Be Wilde gesloten. 1706. Knol opperbevel- 

hebber. De Beveren overvallen, lijdt schade. Ileldendood van 

Niereboelak, vader en zoon. Bangil stormenderhand ingekregen. 

De Beveren en v. d. Morst gedragen zich dapper. Soerapati 

gekwetst, ontkomt en sterft ie Pasoeroewan, een grooten naam 

nalatende. 1707. De Wilde opperbevelhebber in Kedirie met 60000 

man. Soerapati's oudste zoon Maas Lembok volgt hem op als vorst 

van Pasoeroewan. Deze hoofdplaats valt De Wilde in handen. 

Depalli Anom verwerft van Knol lijfsbehoud en erkenning als 

prins van den bloede: den 6 van Herfstmaand 1708 voor den 

gouverneur-generaal gedraagt hij zich met waardigheid, doch wordt 

eerlang naar Ceylon gezonden. Kolonisatie; inlandsche scheep- 

vaart. Verval van den handel, ook door den smokkelhandel 

der Engelschen op Batavia. Woelingen in de kaap-kolonie. In 

1706 de voornaamste ambtenaren naar Patria opgeroepen. L. V. 

Assenborgh daarheen als gouverneur. Het eiland Mauritius wordt 

verlaten. De Fransche kroon neemt er bezit van. De gouverneur- 

generaal Van Hoorn ontslagen-, hij vertrekt in 1709; zijn karakter. 

A. Van Riebeek gouverneur-generaal, bekwaam maar wrevelig en 

onverdragelijk. Geschillen tusschen Boni en Ooach, tusschen Ter- 

nate en Tidor, ook op Sumatra en Malakka. Verschil met den 

Mogol en den Shach. V. Riebeek bezoekt de naburige vulkanen, 

het zuiders/rand, legt wegen aan, sterft in 1713. 

Bereids in 1703 was de Soesoelioenan Ilamangkoe 

Rat I overleden. Sedert de schandelijke moord gepleegd 

aan den dapperen Tak en de hem verzeilende

DRIEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 233 

officieren en manschappen, toen hij in den aanvang 

van het jaar 1686 op de uitlevering van Soerapati 

moest gaan aandringen, was de verhouding tusschen 

de hooge regering en den keizer nimmer op een' 

goeden voet geweest. Die moord bleef steeds ongewroken. 

Men greep derhalve gaarne de gelegenheid 

aan, welke dat overlijden aanbood. De schroomvalligheid 

van Outhoorn had bijna geleid tot de erkenning 

van den Pangerang Depatti Anom, des keizers 

oudsten zoon, door dezen tot zijnen opvolger benoemd 

en sedert veelal Soesoelioenan Maas genoemd. Zijn 

oom Pangerang Poeger oordeelde thans gunstiger 

kansen te hebben dan vroeger, om den keizerlijken 

troon te beklimmen, te meer dewijl zijn neef als een 

vijand van de Nederlanders bekend stond en door den 

landzaat wegens zijne verregaande wreedheid gehaat 

was. Daarbij kwam dat Poeger evenzeer als Depatti 

Anom gezanten naar Batavia zond en de brieven van 

den eersten in vleiende en onderdanige bewoordingen 

o-esteld waren, zoodat men van hem te Batavia het 

beste konde verwachten ; terwijl de ander op hooghartige 

wijze kennis gaf van zijns vaders overlijden en 

van zijne opvolging tot den troon. Depatti Anom 

sprak in zijne brieven evenmin van de schulden welke 

door zijnen vader nog aan de compagnie te betalen 

waren, als van de vernieuwing der vroegere verbonden, 

waardoor de oppermagt der maatschappij was 

erkend geworden. Dit besliste bij de raadplegingen 

van de Hooge Tafel. Men gaf nogtans aan geen van 

beide een stellig antwoord, ofschoon het omkleedsel 

of de omslag van den brief aan Depatti Anom voor 

dezen weinig gunstig was. Intusschcn werd op last

234 DRIEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

van den gouverneur-generaal te Samarang krijgsvolk 

bijeengebragt, hetgeen den jongen vorst, die in het 

oosten des rijks als keizer was uitgeroepen, tot nadenken 

bragt, te meer dewijl zijn oom ten westen 

van de rivier Progo vele aanhangers telde en in die 

streken was erkend. Hij begon het ergste te vreezen 

en zond eerlang gezanten aan den opperbevelhebber 

Knol naar Samarang. Deze had zich echter bereids 

in beweging gesteld, en de zendelingen slaagden niet 

m hunne belangrijke zending, alhoewel zij in last hadden 

niet enkel om de oude verdragen te vernieuwen, 

maar bovendien om met alle eischen, welke van 

compagnieswege mogten gedaan worden, genoegen te 

nemen. Ook waren zij voorzien van Rx. 70.000, 

welke aanzienlijke som zij tot geschenken konden doen 

dienen (*). 

Pangerang Poeger werd op den 18 van Lentemaand 

1704 door de hooge regering als keizer erkend, doch 

eerst met de gebruikelijke plegtigheid op den 19 van 

Zomermaand, zullende hem als leenpligtige van de 

O. I. maatschappij een rijks zegel worden geschonken. 

Het Bataviasche bewind gaf daarvan kennis aan de 

verbondene vorsten in het zuiden van Celebes zoowel 

als aan den Sultan van Bantam. De verdragen 

met den vorigen Soesoelioenan gesloten werden hernieuwd 

en den nieuwen keizer werden de vorderingen, 

(*) YALBNMJN, D. IV, St. I, fol. 148, geeft te verstaan dat 

hot geld in verkeerde handen geraakte, en voegt er bij dat „had 

„ dit wel besteed geworden, mogelijk vele zaken wel een' anderen 

„ keer zouden hebben genomen." Deze dubbelzinnige wijze van 

uitdrukking is waarschijnlijk daaraan te wijten, dat Valentijn vau 

xüne tijdgenooton spreekt. Hij bedoelde waarschijnlijk Knol.

DRIEËNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 235 

welke de maatschappij ten beloope van eenige tonnen 

o-ouds op de kroon had, kwijtgescholden. — Hij is 

sedert bekend onder den naam van Soesoelioenan Pakoe 

Bowoeno de eerste. 

Onder aanvoering van Knol en Bintang werd nog 

in het jaar 1704 het in der haast door Depatti Anom 

te zamengebragte leger verstrooid, alhoewel dat ono-eveer 

40.000 koppen telde, en zij niet meer dan 

1500 man daartegen konden stellen. Demak werd 

door Bintang vermeesterd. Hiermede achtte men dien 

veldtogt als geËindigd te kunnen beschouwen, waarmede, 

naar geboekt staat, de eerste groote Javaansche 

oorlog een aanvang nam. Volgens sommigen moet 

de wrok van Van Hoorn wegens den moord aan 

kapitein Tak, die zijn schoonbroeder was, gepleegd, 

veel tot de besluiten van de hooge regering in dezen en 

tot het ontstaan van den oorlog hebben bijgedragen. 

De tweede veldtogt werd met eene aanzienlijker 

krijgsmagt aangevangen. Ruim 7000 Europeanen waren 

met een nagenoeg gelijk getal Javanen vermeerderd 

, waarbij nog een tal van madoerezen en anderen 

zich voegden. II. De Wilde voerde thans het opperbevel 

, en ging tragelijk voorwaarts van Samarang in 

de rigting van Karta Soera, alzoo op den afval van 

het legerhoofd van Depatti Anom werd gerekend. 

Deze leverde Salatiga en eenige mindere plaatsen in 

handen van den Nederlandschen veldheer, die daarop 

stoutmoedig voorwaarts toog, hoezeer de vijand, die 

in eene gunstige stelling gelegerd was, nagenoeg 

30.000 man sterk was. Met overhaasting nam deze 

de vlugt, zoodat het niet moeijelijk viel om Karta 

Soera, de hoofdstad van het rijk, te vermeesteren.

236 DRIEENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Bijna zonder bloedvergieten was die overwinning verkregen 

, waardoor meer dan 400 stukken geschut, 

meestal lilas of kanonnen zonder affuiten, en vele 

krijgsbehoeften den overwinnaar in handen vielen. 

Men haastte zich vorst Poeger als keizer uit te 

roepen, die met de overwinnende benden de stad was 

binnengetrokken. Vele grooten kwamen zich alhier 

aan Pakoe Bowoeno onderwerpen en deden den eed 

van getrouwheid. De keizer bezoedelde deze zegepraal 

door wreedheid. Een zijner zonen, die de zijde 

van Anom hield en hem hier in handen viel, brao-t 

hij, zoo verhaald wordt, met eigen handen om het 

leven, en ook aan andere grooten koelde hij zijne 

wraakzucht. — Het paleis geraakte in brand, zoodat 

tevens een gedeelte der stad door de vlammen verteerd 

werd. 

Namens de compagnie werd door De Wilde op den 

5 van Wijnmaand 1705 te Karta Soera een verdrag 

met den nieuwen keizer gesloten, waarbij territoriale 

vergrooting van verschillenden aard werd bedongen, 

terwijl de landschappen van Soemanap en Pamakassan 

werden erkend onder het beschermheerschap der compagnie 

te staan, en de vorsten van Cheribon door 

den keizer werden verklaard onafhankelijk te zijn. — 

Hiermede werd de veldtogt als afgeloopen beschouwd, 

en oogste De Wilde den dank in van den Algemeenen 

Landvoogd, als hebbende in vier maanden tijds 

met gering verlies zeer wezenlijke voordeelen behaald. 

In het jaar 1706 was het opperbevel op nieuw aan 

Knol toevertrouwd. Eerst in Oogstmaand kwam hij 

te Samarang, alwaar 30.000 koppen waren vereenigd. 

Men trok op naar Panangoengan, in welk landschap

DRIEeNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 237 

Depatti-Anom, die bij Soerapati eene gereede opname 

en ondersteuning had gevonden , eene groote magt 

bijeen had. De vorst van Soerabaija was als bondgenoot 

bij Knol, doch heulde met den vijand. Bangil 

naderende werd De Beveren met de voorhoede gezonden, 

doch deze trok met onbezonnenheid te ver 

voorwaarts, wanneer hij door Soerapati werd overvallen 

en, met het verlies van 150 inlandsche manschappen 

en ongeveer 150 Europeërs, waaronder drie 

officieren, tot den terugtogt werd genoodzaakt. Soerapati 

deed de gesneuvelden de ooren afsnijden om 

als zegeteekenen te doen dienen. — Een aandoenlijk 

voorbeeld van de heldhaftigheid van twee inlanders — 

Valentijn zegt Bandanezen — vader en zoon, dat bij 

dien terugtogt plaats had, is der vermelding overwaardig. 

Een amboneesch luitenant Niereboelak genaamd, 

wilde zijn' ongekreukten naam door geene 

vlugt schandvlekken en gaf de voorkeur aan een roemrijk 

sneven. Zijn' zoon vaandrig, naast hem strijdende, 

maande hij aan zich door de vlugt voor betere 

tijden te sparen, daar de vader onmogelijk ontkomen 

konde en beider dood der compagnie weinig dienst 

zoude doen. »Verwijder u mijn zoon," zeide hij, »opdat 

» ik hier met te meer tevredenheid en roem sterve." De 

zoon, evenzeer held als zijn vader, weigert hem in dit 

uiterste te verlaten. Kalm wachten zij den vijand af 

en strijden met heldenmoed. Weldra door vijanden 

naauw ingesloten, stort de zoon zich te midden van 

hen en valt op een' stapel van door hem geslagte 

vijanden. Ook de vader is een leeuw gelijk; eindelijk 

nederstortende doet hij nog twee tegenstanders in het 

gras bijten. — Valentijn, door wien die veldtogt als..

238 DRIEeNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

veldprediker werd bijgewoond, kwam een paar dagen 

na dit heldenfeit op de plek en telde veertien lijken 

rondom dat van den vaandrig Niereboelak en tien 

uitgestrekt bij het lijk des vaders (*). Deze helden 

sneefden voor de zaak der compagnie als ware helden. 

Ware Knol een min bekwaam veldheer geweest en 

hadde Soerapati op dien stond meer stoutmoedigheid 

bezeten, dan hadde op dat pas de Nederlandsche 

heermagt eene geduchte nederlaag kunnen lijden. — 

Die van Madioen en Pronorogo kwamen in onderwerping, 

en Soerapati, die zich in Bangil wierp, werd 

aldaar belegerd. Eenige werken tot nadering dier 

plaats opgeworpen zijnde, werd ze op den 16 van 

Wijnmaand met storm ingenomen. De Beveren had 

hieraan een voornaam aandeel en was de eerste op 

de bres; ook kapitein Van der Horst gedroeg zich 

heldhaftig. De belegeraars verloren bij die inname 

tusschen 400 en 500 man. Door het springen van 

e granaat gewond, ontsnapte Soerapati evenwel, 

doch hij, de Kadeen Adipatti Wiro Negoro, stierf aan 

die wonde drie weken daarna te Pasoeroewan (f). — 

Te Bangil vond men grooten voorraad van leeftogt. 

Knol oordeelde met den krijgsraad in dezen veldtogt 

genoeg te hebben verrigt, en de troepen werden in 

(*) VALENTIJN, D. IV, St. I, fol. 180 en 181. Men kan al- 

daar bij Valentijn lezen , wat men bij zoodanigen veldtogt in de 

binnenlanden van het vruchtbare Java, bij gebrek aan goed drink- 

water on do noodwendigsto levensbenoodigdhoden , van hitte, 

stofwolken enz. te lijden had. 

(t) Soerapati overleed den 11 van Slagtmaand 1706 en werd 

nabij Pasoeroewan te Kebong-Agong begraven. Do muren van 

zijne kraton aldaar zijn nog zigtbaar, en ook op andere plaatsen 

in het Pasoerocwangsche looft zijne nagedachtenis.


veilige stellingen teruggetrokken. De vijand won hierdoor 

zoo veel zelfvertrouwen, als hadde hij gezegevierd. 

Zeer ontevreden was men te Batavia over dit gedrag 

van de legerhoofden, en De Wilde werd in 1707 

op nieuw naar Samarang gezonden om het opperbevel 

op zich te nemen. Men trok midden door *s keizers 

staten naar Madioen, en vereen igde zich in Oogstmaand 

met de troepen welke van Soerabaija te dien 

einde waren op marsch gegaan. Toen men den 20 

van Oogstmaand, na eene brug over de mier van 

Kedirie te hebben geslagen , de stad van dien naam 

binnentrok, was het leger 60.000 man sterk. 

De vervallen verklaarde Soesoehoenan Maas had 

vier dagen te voren die stad verlaten, hebbende aan 

Soerapati zijn' voornaamsten steun verloren. Deszelfs 

oudste zoon Maas Lembok, later Pangantin genoemd, 

was zijn' vader opgevolgd, en vereenigde zijne manschappen 

met die van den vlugtigen vorst. Zij hadden 

zich bij Kakaper verschanst en overvielen den vaandrio- 

Herri, die met een honderdtal koppen op verkenning 

was uitgezonden, met overmagt, zoodat hij en een 

deel der zijnen het leven liet, terwijl de overigen een' 

haastigen vlugt namen. De pas, door die verschansing 

verdedigd en met dapperheid den vijand betwist, 

werd door een stoutmoedigen aanval van Knol vermeesterd, 

daarbij getrouw door de Madoerezen bijgestaan. 

Zoo bevond men zich wederom op het gunstige 

terrein, eenige maanden te voren verkeerdelijk 

verlaten. Nu stootte men op 's vijands hoofdmagt, 

waarbij Depatti Anom en Soerapati's zonen zich bevonden. 

Kapitein Bintang aan den linker vleuo-el


bevel voerende, werd met onstuimige levendigheid 

aangevallen, en ofschoon kapitein De Roode tot zijn 

ontzet oprukte , stond het lot van het geheele leger 

een oogenblik hagchelijk. De vijand werd echter terug 

gedrongen tot in de nabuurschap van Pasoeroewan, 

wanneer hij een' wanhopigen aanval deed , doch na 

een' hardnekkigen strijd overhoop werd geworpen. 

Den 29 van Herfstmaand werd Pasoeroewan bezet en 

aldaar aan de rivier Gembong eene sterkte gebouwd, 

waaraan den naam Felix werd gegeven. 

Na de laatste nederlaag zagen de zoons van Soerapati 

zich genoodzaakt de gewesten te verlaten, door 

's vaders bekwaamheid verworven, gedurende het vierde 

eener eeuw bezeten en hun nagelaten. — De zoon 

van Plamangkoe Eat nogtans bleef in het gebergte van 

Malang en in de min bevolkte streken van het oosten 

van Java rondzwerven. Zoo lang hij op vrije voeten 

verkeerde, konde zijn oom niet zeggen gerust bezitter 

van het rijk van Mataram te wezen. Knol werd derhalve 

naar*Soerabaya gezonden om den vorst van 

daar te bestoken, en met volmagt om hem in onderwerping 

aan te nemen. Gejaagd en voortvlugtig en 

eerlang moedeloos van het leiden van een zoo ellendig 

leven, begon Depatti Anom met den commissaris Govert 

Knol te onderhandelen, en had op den 21 van 

Hooimaand 1708 eene persoonlijke ontmoeting met 

dien bevelhebber, van wien hij niet alleen lijfsbehoud 

voor zich en de zijnen verwierf, maar zelfs een genadebrief 

verkreeg, waarbij hij als prins van den bloede 

werd erkend, onder bijgevoegde toezegging, door het 

opperbewind der compagnie met een landschap te 

zullen worden begiftigd.


zeer geheimzinnig had behandeld en zijne volmagt 

verre te buiten was gegaan , is men niet vreemd van 

het denkbeeld dat hij daarvoor aanzienlijke geschenken 

heeft ontvangen. Ook schijnt het dat Soesoehoenan 

Maas bereid was zich onder toezegging van lijfsbehoud 

over te geven ; bovendien kon hij, na zijnen 

langdurigen tegenstand, niet verwachten als souverein 

prins te worden erkend. 

Drie dagen later ging Depatti Anom met zijne vrouwen 

, zijne drie zoons en verder gevolg te Soerabaija 

aan boord, en kwam den 5 van Herfstmaand ter reede 

van Batavia, waar hij evenwel niet met eereschoten 

verwelkomd werd, hetgeen ten aanzien van prinsen 

van keizerlijken bloede gebruikelijk was. Dit was 

geen gunstig voorspel. Den volgenden morgen van 

boord gehaald om in tegenwoordigheid van gouverneurgeneraal 

en raden te worden ingeleid, wilde hij zich 

niet anders dan met al het uiterlijke, aan de keizerlijke 

-waardigheid toekomende, voor de hooge regering 

vertoonen; ook weigerde hij zijne kris af te geven. 

Naauwelijks evenwel was hij ter vergaderzaal binnengeleid 

, of hij leide zijne kris aan de voeten van Van 

Hoorn neder', en handelde even zoo met zijne kroon 

en den rijksstaf. Dit geschiedde met waardigheid doch 

tevens met aandoening. Hij hield eene treffende aanspraak 

, waarin hij deed uitkomen hoe hij door zijnen 

vader, bondgenoot van de maatschappij, in tegenwoordigheid 

van de rijksgrooten tot opvolger was benoemd, 

en ook door het volk als wettig erfgenaam van de 

kroon en als souverein was erkend. Hij had, zeide 

hij, de hooge regering nimmer beleedigd, en evenwel 

had ze hem van zijne kroon beroofd, van zijn gebied 

16


ontzet, om daarover ten voordeele van een ander te 

beschikken. Evenwel het was zoo ! Nu vertrouwde 

hij, ingevolge den genadebrief te zullen worden behandeld 

en onafhankelijk van den tegenwoordigen 

keizer, als vrij vorst, slechts aan de maatschappij 

onderworpen, een zoodanig gebied te zullen erlangen, 

dat de inkomsten genoegzaam voor zijnen staat zouden 

wezen. De Algemeene Landvoogd ontkende last 

te hebben gegeven tot het toestaan van zoodanige 

uitvoerige genade, verklaarde echter dat zijn verzoek 

in overweging zou worden genomen, en hij de rijkssieraden 

intusschen in zijne bewaring kon houden. 

Hij bleef voorloopig als gevangene op het kasteel, 

en in weerwil der vertoogen van den koning van 

Bantam, die hem in maagschap bestond, werd hij, 

eenige weken later, naar Ceylon gezonden, om te 

Punte Gale zijn verblijf te vestigen. Het hem toegelegde 

maandgeld van Rx. 250 , met rijst en andere 

leeftocht, was voorzeker niet te ruim voor een vorstelijk 

persoon, wiens gevolg met zijne vrouwen en 

kinderen meer dan 70 koppen bedroeg. 

Zoo werd voor goed van Java verwijderd de man 

wiens wreedheid meermalen zelfs in zijnen tegenspoed 

gebleken was, en wiens heb- en heerschzucht ook de 

zonen van Soerapati hadden moeten misgelden. 

Of evenwel die oorlog, welke aan de maatschappij 

heel wat gelds kostte, had kunnen worden vermeden : 

is eene vraag welke toestemmend moet worden beantwoord. 

In allen gevalle was het gewis niet billijk Depatti 

Anom voor den moord, door zijnen vader met 

Soerapati vereenigd gepleegd, te doen boeten, en het 

is niet twijfelachtig of Soesoehoenan Maas zoude allo

DRIEëNTWINTIGSE HOOFDSTUK. 243 

voorwaarden hebben onderschreven, die men hem had 

voorgesteld. Zoo als de oorlog thans in 1708 eindigde 

, werd de O. I. Maatschappij in het oppergebied 

over Java bevestigd niet alleen, maar werd ook het 

onbetwiste bezit van Java's oosthoek (behalve het rijk 

van Balambowang) en van het eiland Madoera daarvan 

de vrucht. 

Na het verlies van Formosa was meermalen bij de 

hooge regering en bij de gezagvoerders over de buiten-etablissementen 

het denkbeeld van kolonisatie opgekomen 

, en op deze of gene wijze aan heeren meesters 

als aanbevelenswaardig voorgesteld. De een had 

daarbij het oog op de uitbreiding van de suikerteelt, 

de ander op die van de indigoplant, de derde weder 

op iets anders ; doch bij allen stond de uitbreiding der 

welvaart van de O. I. Maatschappij als aanbeveling op 

den voorgrond. Dewijl aan die uitbreiding de kolonisatie 

van Nederlanders in Indie ondergeschikt moest 

wezen, waren natuurlijk de redeneringen , welke tot 

aandrang werden gebezigd, niet altijd van gelijken 

aard en geenszins gelijkelijk geschikt om Bewindhebberen 

van de doelmatigheid der voorstellen te overtuigen. 

Weifeling of verandering van inzigten was 

evenzoo bij de voorstellers niet vreemd. Van Goens 

bij voorbeeld, tijdens hij nog gouverneur van Ceylon 

was, zou gaarne duizend en meer gezinnen uit Europa 

op dat eiland hebben gevestigd gezien om den landbouw 

uit te breiden, de bevolking te vermeerderen 

en de Singalezen ten voorbeelde te strekken. Hij was 

echter nog niet lang als Directeur-generaal te Batavia 

werkzaam, of hij veranderde geheel van mecning, en 

al zijne bekwaamheid en de veerkracht van zijnen 

16*


geest stelde hij te werk om de verhuizing uit Nederland 

naar Java, welke Maetsuycker en de meeste raden 

van Indie ijverig voorstonden, tegen te gaan. 

Rijklof van Goens had in alles wat hij dreef niets dan 

het belang van de compagnie voor oogen, en hem 

wordt wel eens verweten dat hij daarbij de belangen 

der bijzondere personen, hetzij dan Nederlandsche vrijheden 

, hetzij inlanders, te zeer uit het oog verloor. 

Hoe het zij, thans waren de Algemeene Landvoogd 

Van Hoorn en het bekwame raadslid Casteleyn, later 

Directeur-generaal, groote voorstanders van dekolonisatie. 

Zij wenschten eene vermeerdering van Nederlanders 

te Batavia en in de ommelanden, doch zochten 

dit voorstel in verband te brengen met de zucht 

tot herstel der welvaart van de compagnie in het algemeen 

, welke, volgens de brieven van de hooge regering, 

zich in een treurig verval bevond. Evenmin 

echter als vroeger de drangredenen van Ceylon's gouverneur 

R. Van Goens de oude, of die van Maetsuycker, 

Laurens Pit en anderen, Bewindhebberen van 

het nut eener europesche kolonisatie op eene groote 

schaal hadden kunnen overtuigen, evenmin was dat 

thans het geval. 

Het luidt vreemd [de gouverneur-generaal Van Hoorn 

reeds bij zijne eerste brieven, in die hooge betrekking 

aan Bewindhebberen geschreven, over den schromelijken 

achteruitgang van den handel en de welvaart deicompagnie 

te hooren klagen, en die verschijnselen als 

verontrustend te hooren verklaren, welke de compagnie 

met een geheel verval dreigen. Het is vreemd inzonderheid, 

wanneer dit geschiedt in eenen tijd dat behoefte 

aan vermeerderde scheepsruimte tot grootere


uitzending van bodems door de kamer van 17n leidt; 

en op het oogenblik dat compagnies veilingen in Nederland 

steeds meer opbrengen, steeds gunstiger uitkomsten 

opleveren. 

Veel schijn van waarheid had het, toen vijfentwintig 

jaren vroeger het verval van den handel te Batavia 

werd toegeschreven, eensdeels aan het weren van de 

inlandsche handelaars van de Bataviasche markt, en 

anderdeels aan den bloei van den handel te Bantam. 

Te Batavia geweerd, gingen de Maleijers en anderen 

die van de West van Indie kwamen naar Bantam. 

Van daar was de smokkelhandel op Batavia gemakkelijk 

, zoo door de vaartuigen in de kustvaart gebezigd 

als met de Europesche schepen die de haven 

van Bantam bezochten. Zoo kwamen destijds de kustkleedjes, 

buiten de maatschappij om, te Batavia en 

langs dien weg naar de Molukken, waardoor de ongepermitteerde 

handel bloeide, de handel van de compagnie 

kwijnde. 

Het a! of niet afgeven van passen of zeebrieven, 

en het al of niet in beslag nemen en verbeurd verklaren 

der inlandsche en andere vaartuigen, welke 

zonder zoodanige passen in bepaalde vaarwaters zouden 

worden aangetroffen, werd te Batavia en in Nederland 

in ernstige overweging genomen ; doch de 

kamer van 17" hield vast dat hot ongeoorloofd zou 

wezen schepen, zonder zeebrieven van wege de hooge 

regering varende, te bemoeijelijken of aan te halen. 

Dit bleef derhalve achter en men vergenoegde zich 

met zeebrieven uit te geven aan die er om vroegen, 

onverschillig of zij buitendien al of niet van Engelsche 

of Deensche zeebrieven waren voorzien. Op sommige

246 DRIEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

plaatsen verhoogde men de inkomende regten van 

europesche provisien als anderzins, door particuliere 

schepen aangebragt. 

Nadat echter de Engelsche en de Deensche factorij 

uit Bantam waren verdreven , hield die zeehaven op 

eene mededingster van Batavia te wezen, en de handel 

tot daartoe zoo bloeijend verviel langzamerhand. 

Het denkbeeld evenwel om alle Aziatische natiën te 

Batavia ten handel toe te laten , verdiende niet alleen 

rijpe overweging, maar zelfs eene milde toepassing, 

al werd dan ook de verwachting niet geheel verwezenlijkt 

dat langs dien weg te Batavia zouden worden 

van de hand gezet de specerijen, het japansche staafkoper 

en andere goederen, welke men tot daartoe 

gewoon was, met eigen schepen, en dus met aanzienlijke 

kosten, naar de kust van Koromandel en verdere 

streken ten verkoop te vervoeren. Er was te 

minder zwarigheid in het toelaten van den Maleischen 

on Guzuratschen handelaar te Batavia, alzoo men de 

treurige ondervinding had opgedaan dat, bij gebrek 

aan inlandsehe handelschepen, de ongepermitteerde 

handel met evenveel, zoo niet met grootere levendigheid 

werd gedreven, niet alleen door tusschenkomst 

van Engelsche, Deensche en andere Europesche schepen 

— die soms niet ineer Europeesch aan zich hadden 

dan de vlag en den aanboordzijnden gezaghebber 

— maar ook door middel van de compao-niesschepen. 

Zelfs was in de veelvuldige verschijnino- van 

schepen onder Engelsche vlag eene drangreden te 

vinden tot het toelaten der »Indiaansche natiën." 

Immers door tusschenkomst van hun kantoor te Banjermassing 

dreven de Engelschen handel op de oost-

DRIEèNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 247 

kust van Java, en zwierven omstreeks Palembang en 

Bantam, voor de smokkelarij in peper enz., maar 

bovendien kwamen zij in grooten getale ter reede van 

Batavia, onder het voorwendsel dat de behoefte aan 

versch water, brandhout of leeftogt hen daartoe noodzaakte. 

En welke middelen had men om die schepen 

, welke zoo het heette Batavia als noodhaven aandeden 

, te weren, ofschoon zij er kennelijk op uit waren 

om met Bataviaas ingezetenen en zelfs met compagnies 

dienaren verboden liandel te drijven, tot groot 

nadeel van de compagnie? De Algemeene Landvoogd 

meldde aan Bewindhebbers, dat indiervoege van Wijnmaand 

1703 tot aan Louwmaand 1705 niet minder 

dan acht en dertig Engelsche schepen te Batavia waren 

binnengevallen. Op alle die gronden wenschte Van 

Hoorn de belemmeringen te zien opgeheven, welke 

aan de vaart der Aziatische natiën op Batavia waren 

in den weg gelegd. De kamer van 17" vereenigde 

zich met die zienswijze, en dien overeenkomstig werd 

aan den handel der Indiaansche natiën meer vrijheid 

verleend. Het schijnt niet dat de O. I. Maatschappij 

zich over het opheffen dier handelsbelemmeringen 

liebbe te beklagen gehad. 

Onder het generalaat van Van Hoorn werd de kolonie 

, aan de Kaap de Goede Hoop gevestigd, het 

tooneel van woelingen waarbij de ontevredenheid der 

vrijburgers ten grondslag strekte , doch waarvan de 

eigenlijke oorzaak te zoeken was in de ongenoegzaainlieid 

der bezolding van de ambtenaren der compagnie. 

Even als elders zochten zij zich wegens de bekrompenheid 

hunner wettige inkomsten, langs andere wegen 

schadeloos te stellen, en in de kaapkolonie was daar-

248 DRIEèNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

toe de weg open in het drijven van landbouw, veeteelt 

en handel. Dit kon niet anders wezen dan ten 

nadeele der kolonisten , welke in die middelen hun 

bestaan vonden. Zoo doende werd vleesch, wijnen en 

granen in de compagnies pakhuizen geleverd door 

pachters, die eigenlijk niet anders waren dan de stroomannen 

of handlangers van den gouverneur en van 

zijne vrienden. Hij die in de klagten van de vrijheden 

tegen den gouverneur en de hoogste ambtenaren de 

geen was die de kat de bel aanbond, Henning Husing, 

was zelf vroeger als pachter de handlanger geweest 

van den gouverneur W. A. Van Der Stel. Door zijn 

toedoen was in 1705 een beklaagschrift, door drieenzestig 

kaapsche vrijburgers geteekend, aan den 

Algemeenen Landvoogd naar Batavia opgezonden. 

Toen Van Der Stel aan dat stuk kennis kreeg, werd 

hij zoo verbolgen, dat hij den steller daarvan, Adam 

Tas, deed kerkeren, en de vijf voornaamste teekenaren 

als muitemakers, onder dezen natuurlijk H. Husing, 

in Lentemaand 1706 naar Patria opzond. Van 

der Heyden, die mede tot de opgezondenen behoorde, 

beijverde zich met Husing, zoodra hij in Nederland 

was aangekomen, om de gedane klagten bij Bewindhebberen 

aan te dringen Ongetwijfeld had Van 

Der Stel niet bedoeld aan de opgezondenen de gelegenheid 

te verschaffen Bewindhebbers te naderen en 

met hunne bezwaren bekend te maken. Hunne tegenwoordigheid 

had nogtans ten gevolge dat op den 

30 van Wijnmaand 1706 door de kamer van 17n werd 

goedgevonden, dat van de Kaap de Goede Hoop 

» zullen worden gedemoveerd en herwaarts opgezon- 

» den " den gouverneur W'. A. Van Der Stel, den se-


eunde S. Elsevier, den predikant P. Kalden en den 

Landdrost J. Starrenburg. Zij en ook de ambtenaren 

die in functie gelaten werden, moesten hunne grondeigendommen 

verkoopen, en aan des gouverneurs 

broeder Frans Van Der Stel, die tot de zamenspanning 

had behoord maar geene bediening bekleedde, 

werd gelast de kolonie te verlaten. Het schijnt echter 

Bewindhebbers aan veerkracht te hebben ontbroken, 

dien maatregel met vastheid door te zetten, want dé 

vier opgeroepen personen werden zulks »met behoud 

»van qualiteit en gagie," en het duurde tot de aankomst 

van den nieuwen gouverneur Louis Van Assenborgh, 

in den aanvang van het jaar 1708, voordat 

de vervolging der gekwelde ingezetenen ophield, en 

voordat aan de uitgedrukte last van Bewindhebbers 

van den 30 van Wijnmaand 1706 werd gevolg gegeven. 

Nog geruimen tijd duurde het alvorens de 

kalmte in die kolonie terugkeerde. 

Het was ten gevolge van een voorstel van den 

kaapschen gouverneur dat Bewindhebberen in 1706 

in bedenking namen dat het eiland Mauritius slechts 

kosten veroorzaakte, zonder baten af te werpen, terwijl 

het nu en dan door zeeroovers werd bezocht. 

Men vond het uit dien hoofde raadzaam de bezetting 

te ligten en de kolonisten naar elders te doen vert 

voeren. Men bedacht niet hoe landbouw, moezerij 

en veeteelt aldaar .niet behoorlijk werden aangemoedigd, 

en hoe het eiland te midden eener orkaanzee, 

met twee schoone ruime havens, alsmede overvloed van 

timmerhout en drinkwater, voor de schepen veiligheid 

en gelegenheid tot herstel van zeeschade aanbood. 

Onder dagteckening van den 23 van Hooimaand 1706


werden naar Batavia en naar de Kaapstad bevelen 

gezonden tot ontruiming van Mauritius, mits het aan 

de keuze der vrijlieden op het eiland woonachtig la- 

tende, naar de Kaap de Goede Hoop of naar Java 

te worden overgebragt, dan wel om zonder bescher- 

ming op Mauritius achtergelaten te worden. — Zoo 

werd dan Mauritius uit laakbare onverschilligheid door 

Nederland ontruimd. De Fransche kroon bleef niet 

lang in gebreke haar voordeel te doen met de verwaar- 

lozing eener zoo kostbare bezitting van de zijde eener 

zeevarende natie, die haar wezenlijk belang zoo schro- 

melijk verwaarloosde. Frankrijk noemde liet Ile de 

France en bleef in het bezit daarvan, tot dat in de 

eerste jaren der tegenwoordige eeuw de Engelschen 

de ondervinding opdeden van de onschatbaarlieid der 

havens van Mauritius, en zich van dat eiland met 

o-eweld meester maakten. 

' Was het schoorvoetend en slechts op de dringende 

uitnoodiging van Bewindhebbers geweest, dat Van 

Hoorn na liet directoraat te hebben nedergelegd, als 

zijns ondanks het generalaat had aanvaard (*), het 

(*) ToT^rbotering dor misstellingen omtrent de aftreding van 

Van Outhoorn en de opvolging door Van Hoorn, voorkomende 

bij VAI.KKTI., D. IV, Eerste Stuk, fol. 333, en bij DU BOIS bl. 

299—300, geloof ik wel te doen het volgende in herinnering te 

bren-en. Door do kamer van 17n werd op den 26 van Herfstm. 1701 

Van" Outhoorn eervol ontslagen, Van Hoorn benoemd tot gouv.genoraal 

on Dirk do Haas, gewoon Raad van Indio sedert 1690, tot 

directeur-generaal. Deze was eehter reeds overleden toen die aanstellingen 

te Batavia kwamen. Door de weigering van Van Hoorn 

om het generalaat te aanvaarden, bleef V. Outhoorn in functie. 

De kamer van 17* bleef den 14 van Herfstmaand 1702 bij haar 

besluit wat Vau Hoorn aanging, en benoemde Van Riebeck tot 

directeur-generaal. Den 7 van Zomerm. 1703 nam Van R.ebeek


duurde niet lang of hij verlangde ontheven te wezen 

van die schitterende betrekking, welke naar het schijnt 

hem zwaar op de schouderen heeft gedrukt. Waarschijnlijk 

droeg daartoe bij dat in de eerste tijden de 

verhouding tusschen hem en den directeur-generaal 

Van Riebeek geenszins van vriendschappelijke!! aard 

was. De scherpte van taal met de bondigheid van 

redenering van den laatsten verdroot niet weinig Van 

Hoorn, wanneer de directeur-generaal in gevoelen 

van hem verschilde. De botsingen tusschen die beide 

hooge ambtenaren hielden echter weldra op, toen de 

Algemeene Landvoogd in 1706 zijne echtgenoote dooiden 

dood was komen te verliezen en hij, niet lang 

daarna, de oudste dochter van Van Riebeek, weduwe 

van Ceylons gouverneur De Heere tot zijne echtgenoote 

koos. Het voorgeven als zouden Bewindhebberen 

aan Van Hoorn dat huwelijk euvel hebben geduid, 

is waarschijnlijk van allen grond ontbloot geweest. 

Wel mag de kamer van 17" hare ontevredenheid hebben 

te kennen gegeven, over het plaatsen van Pangerang 

Poeger op den keizerlijken troon, en over de 

wijze hoe de oorlog tegen Soesoehoenan Maas is ge- 

do golukwenschen van zijne mederaadsleden aan , doeh het duurde 

tot den 31 van Louwmaand 1704 alvorens Van Hoorn het direct 

generaal aan hom overdroeg. De nadere brieven van do kamer 

van 17* kwamen den 20 van Herfstmaand 1704 in, waarbij volhard 

werd in de benoeming van Van Hoorn tot Algemeen Landvoogd, 

en den 28 dier maand, dus na acht dagen bedenktijd, verklaarde' 

hij hot generalaat te zullen aanvaarden, ondor beding dat Zwaar- 

dekroon, De Haan cnDeRoo, onder goedkeuring van do kamer 

van 17", tot buitengewone Radon van Indie zouden worden aange- 

steld. Van Hoorn was derhalve zes maanden buiten bediening 

geweest toen hij de Algemceno Landvoogdij aanvaardde.


voerd ; maar noch daarin, noch in Van Hoorn's par« 

tijdigheid ten voordeele der Sinezen, waardoor meermalen 

Nederlanders of landskinderen bij hen moesten 

achterstaan, heeft eenige aanleiding bestaan tot zijne 

terugroeping. Wel verre van daar ; het was enkel 

» op zijne ernstige en gere'itereerde instantien " dat hem 

op den 1 van Lentemaand 1708 zijn ontslag werd 

verleend, en werd er door de kamer van 17" bijgevoegd 

, dat zulks geschiedde » op de honorabelste en 

» reputatieuste wijze." Hoe het echter zij, het had 

veel schijn als ware het Van Hoorn geen ernst geweest 

, toen hij met zoo grooten aandrang om zijn 

ontslag, uit de door hem bekleedde hooge betrekking, 

in zijne brieven aan Bewindhebbers had aangehouden. 

Het was als kwam het ontslag hem in onderscheidene 

bijzondere ontwerpen storen, en hij liet niet enkel de 

retourvloot in het najaar 1708 zonder hem vertrekken 

, maar hij was er even verre af het generalaat 

aan den door de kamer van 17" benoemden opvolger 

Van Riebeek over te dragen. Dit verdroot Bewindhebberen, 

die daarop in Slagtmaand 1709 de hoogo 

regering te Batavia aanschreven, om ingevalle Van 

Hoorn bij de ontvangst van die brieven zijne hooge 

betrekking nog niet mögt hebben nedergelegd, hij 

zulks onmiddellijk zoude hebben te doen, en zich met 

de eerste gelegenheid naar Patria had in te schepen. 

Die bevelen vonden Van Hoorn niet meer te Batavia. 

Hij had op den 30 van Wijnmaand 1709 liet algemeene 

beheer over Nederlandsen Indie aan zijnen schoonvader 

Van Riebeek overgedragen, en kwam als gebieder 

over de retourvloot in 1710 in het vaderland 

terug. Met veel eerbewijs ontvangen werd hij op den


2 van Wijnmaand 1710 ter vergadering van Bewindhebberen 

binnengeleid en deed, tegenover den voorzitter 

plaats genomen hebbende , het gewone verslag 

van den toestand van Indie tijdens zijn vertrek en van 

het voorgevallene op de reize. Op plegtstatige en 

allezins eervolle wijze werd hem dank gezegd, en 

hem tot eene erkentenis voor liet behouden tehuis 

brengen der vloot eene gouden keten vereerd met aanhangende 

medaille, te zamen ter waarde van/1500. 

Van Hoorn was een man van aangenamen omgang 

en van bevallige manieren met zijns gelijken, en was 

jegens minderen voorkomend en beleefd. Uit dien 

hoofde had hij, die bereids in 1679 als geheimschrijver 

der hooge regering optrad, veel minder vijanden 

te Batavia dan wel anderzins het geval zou geweest 

zijn. Naar het gevoelen zijner tijdgenooten had geen 

gouverneur-generaal zoo veel rijkdommen bijeen gegaard; 

men begrootte zijne bezittingen op honderd 

tonnen schats , doch , zoo als een' zijner tijdgenooten 

getuigt, niemand benijdde hem zijne schatten. Hij 

leefde slechts korte maanden na .zijne terugkomst in 

het vaderland, overleed te Amsterdam op den 21 van 

Sprokkelmaand 1711 en werd met weinig staatsie begraven. 

Was Van Hoorn een man van aangename manieren 

en van inschikkelijkheid, zijn opvolger Abraham Van 

Riebeek was het tegenbeeld. In 1653 aan de Kaap 

de Goede Hoop geboren, waar zijn bekwame vader 

als de stichter van de ververschingsplaats en van de 

kolonie aan Afrika's zuidhoek genoemd wordt, ook 

hem gaat na dat hij een man van groote bekwaamheden 

was. Hij was echter wrevelig van inborst, mees-


terachtig van toon, gestreng van beginselen en maakte 

zich langs dien weg bij verre de meesten gehaat. 

Bekwaam met tong en pen was hij te vreezen voor 

wie hij niet genegen was, zoodat hoewel eerlijk, 

zedig en onomkoopbaar , hij bij de meesten als 

onverdragelijk geschuwd werd. In de vergaderingen 

van de hooge regering waren er maar enkelen 

die het waagden hem tegen te spreken , en was inzonderheid 

de directeur-generaal Douglas de man, die 

ten voorwerp strekte van de scherpte zijner uitvallen. 

Onder Van Riebeeks generalaat verneemt men van 

zekere verliezen in den handel en het verkeer op het 

vasteland van Azia geleden, en van krakeelen tusschen 

eenige vorsten op Celebes en in de Molukken, 

die meer onaangenaam dan belangrijk waren. Zoo 

kwam er wederom geschil tusschen de vorsten van 

Boni en Goach, dewijl de tweede zoon van den eersten 

Aroe Parang, zich aan onbehoorlijke gedragingen 

hebbende schuldig gemaakt, bij den koninc van Goach 

zijn grootvader eene schuilplaats had gezocht. Dit 

had een' oorlog ten gevolge, waarin de bondgenooten 

met de compagnie de zijde van Boni kozen. Na wederzijdschen 

voor- en tegenspoed eindigde de zaak daarmede 

, dat Aroe Parang met zijne aanhangers, ten 

getale van 1600 personen, zich binnen het kasteel aan 

het goedvinden van den gouverneur Van Toll kwam 

onderwerpen en om ampon (vergiffenis) te smeken. — 

Behalve andere geringe geschillen in het rijk van Goach 

tusschen de rijksgrooten en den vorst, alsmede 

op het eiland Sumbawa, alwaar de moordenaar van de 

koningin van Dompo (van welken moord in der tijd 

de Radja van Bima was verdacht), de aanlegger was,


kwam er ook oneenigheid tusschen de Sultans van 

Ternate en Tidor, ten gevolge van overgeërfden haat, 

welke daarmede eindigde dat de strook lands in geschil 

op het eiland Gilolo, door den gouverneur Petersen 

, ten behoeve der O. I. Compagnie, werd in beslag 

genomen en aan deze verbleef. ~ Nog ontstond er 

onrust op de westkust van Sumatra en in het gouvernement 

van Malakka, alwaar twee ambtenaren Six 

en Van Suchtelen zich zoodanig gedroeo-en dat, ino-evolge 

vonnis van den raad van Justitie te Batavia, zij 

van hunne bedieningen ontzet en in boeten verwezen 

werden. Gunst evenwel herstelde hen later in eer 

en bediening. Zij hadden die uitkomst waarschijnlijk 

aan de genegenheid — om niet te zeggen laakbare 

partijdigheid — van Van Riebeek te danken, van wien 

men zeide dat het begunstigen zijner vrienden zijne 

zwakke zijde was. 

De handel op Agra en op Perzie veroorzaakten 

aan de O. I. Maatschappij verliezen, welke niet verre 

van twintig ton gouds beliepen. Bij den zoon van 

Aureng-Zeb kwam de directeur van den handel te 

Suratte Ketelaar als gezant, die den keizer naar Labore, 

waar zijn leger vereenigd was, nareisde. Het 

onthaal den Nederlander, vertegenwoordiger van de 

O. I. Compagnie aangedaan, was luisterrijk ; ook de 

geschenken welke Ketelaar had aan te bieden waren 

zeer kostbaar. Maar Alam-Bhadur werd vermoordna 

een' hevigen strijd van onderscheidene dagen behield 

zijn oudste zoon Mosoddien de overhand; ook 

deze verloor na eenige maanden te gelijk de kroon 

en het leven, zoodat een nieuwe keizer den schepter 

greep in een allezins geschokt gebied. Nieuwe en

256 DRIEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

nieuwe geschenken moesten worden gegeven, en Ketelaar 

had gedurende al dien tijd aanzienlijke uitgaven 

te doen. Van den eenen vorst zoowel als van den 

anderen erlangde de maatschappij de gunstigste toezeggingen 

voor den handel ; maar dewijl het geheele 

kantoor van Suratte destijds naauwelijks vier ton gouds 

jaarlijks aan baten afwierp, waren de voordeden van 

dien handel niet van dien aard om zoo zware kosten 

te kunnen goedmaken. Ketelaar en zijn gevolg hadden 

meermalen in levensgevaar verkeerd. — In Perzie 

had de directeur Pieter Macaré door onvoorzigtio-heid 

een verlies van vijf ton gouds aan do compagnie berokkend. 

Toen hij deswege in 1713 ter verantwoording 

naar Batavia werd opgeroepen, zocht hij de bescherming 

van den koning van Perzie, te wiens behoeve 

die gelden eigenlijk gestrekt hadden. Het duurde 

tot het jaar 1716 alvorens Ketelaar, in gezantschap 

naar Perzie gezonden, zijne uitlevering verkreeg. Als 

gevangene naar Batavia overgebragt, werd door de 

kamer van 17n een streng onderzoek gelast, doch 

de afloop van dit regtsgeding is evenmin bekend 

als dat van den ongelukkigen Clement eenige jaren 

vroeger. 

Van Eiebeek had een landgoed aangelegd eenige 

mijlen ten zuiden van Batavia. Daarheen ging hij 

veelal te paard, en men meent dat die bezitting 

hem op het denkbeeld bragt om de naburige vulka- 

nen — meestal begrepen onder den algemeenen naam : 

de toppen van den Gedee — te bezoeken, waardoor 

hem de veelvuldige zwavel-aanzetting in de kolken 

of kommen dier vuurbergen bekend werd. Hij be- 

zocht ook het zuiderstrand aan de Wijnkoopersbaai,

DRIEëNTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 257 

en liet een' weg aanleggen naar Java's Hoofd, ten 

einde spoedig tijding te kunnen ontvangen van de 

schepen , welke beoosten het Prinsen-eiland, Straat 

Sunda zouden binnen komen. — Op een dier togten 

geraakte hij verdwaald, en had veel van de hitte der 

zon bij den dag en van de nijpende koude des nachts 

in het gebergte te lijden. Hij overleed niet lang 

daarna op het kasteel den 17 van Slagtmaand 1713, 

en werd weinige dagen later met de gewone plegtigheid 

begraven. 

II. 17

VIERENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Fan Swol gouverneur-generaal ingehuldigd den 18 van Bloeim. 1715. 

Smokkelhandel in opium door Van Swol tegengegaan. Gebeurtenissen 

op de kust van Malalaar. Des Samorin's magt gefnuiU. 

Sinesche handel te Batavia; beperking der theeprijzen door V. Swol; 

verloop van den Sinesohen handel. De reiziger en schilder Corn' 

de Bruin bezoekt Java. Fr. Valentijn; diens Oud- en Nieuw- 

Oostindie nog altijd een matige wegwijzer. Valentijn', andere 

werkzaamheden; ook die van Ds. leijdekker. De vertaling van den 

Ujbel in het hoog Maleisch weder opgevat door Van der Vorm en 

Wemdleij. De Heilige Schrift in het Maleisch in 1733 te Amsterdam 

uitgegeven door de zorg van Bewindhebberen. Ds. Canter 

Visscher, Malabaarsche brieven. Godsdienstoefening en godsdienstleeraars 

in de O. I. bezittingen. Werkzaamheden der predikanten. 

Van Swol sterft 1718 , zijn karakter. Zwaardehroon wordt gouv. 

generaal; zijne inborst en prachtliefde. 

Bij het overlijden van den Algemeenen Landvoogd 

Van Riebeek kwam als zijn opvolger althans weinig 

in aanmerking de Directeur-generaal Douglas. Wel 

was hij, hoewel jonger gewoon raad van Indie dan 

Van Swol(*), aan dezen in 1709 voorgetrokken en 

in de gewigtige betrekking aan het hoofd van den 

handel geplaatst; doch bij de vergaderingen van de 

(*) Abraham Douglas werd buitengewoon raad van Indio in 

1703 en gewoon raad van Indie in 1705; hij was 

jonger lid van de hooge regering. 

dus allezins

VIERENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 259 

Hooge Tafel en anderzins had hij als Directeur-generaal 

geenszins aan de verwachting beantwoord; het 

mangelde hem aan genoegzame zelfstandigheid en veerkracht. 

Zoodanig man aan het hoofd van het bewind 

te plaatsen, waar veelzijdige bekwaamheid zoo onmisbaar 

vercischt wordt: hieraan dacht men niet, maar 

wel om een van de twee mannen, die steeds den 

moed hadden gehad den gouverneur-generaal met 

waardigheid het hoofd te bieden, wanneer het er op 

aan kwam Van Riebeek teregt te wijzen of het ongepaste 

zijner scherpe taal te doen gevoelen. Een der 

jongere raden van Indie Cornelia Casteleyn (of Chasteleyn) 

was de een en Christoffel Van Swol was de 

ander dier beide mannen, en de laatste werd gekozen. 

Van Swol, geboren te Amsterdam, was op twintig 

jarigen leeftijd als adsistent te Batavia aangeland, hij 

werd in het jaar 1700 buitengewoon en in 1702 

gewoon raad van Indie, na, allezins ten genoegen 

der hooge regering, vijf jaren als geheimschrijver van 

de Hooge Tafel de pen te hebben gevoerd. Het duurde 

tot den 18 van Bloeimaand 1715 alvorens hij, ten 

gevolge van de goedkeuring van Bewindhebberen, onder 

dagteekening van den 8 van Wijnmaand 1714, 

in die hooge waardigheid kon worden ingehuldigd. 

Men noemt hem niet alleen naarstig en werkzaam, 

maar ook van eenvoudige heuschheid in den omgang; 

men getuigt van hem dat hij de belangen van de 

heeren meesters ijverig behartigde. Bovendien wordt 

hij geroemd als iemand die verre van eigenbelangzuchtig 

te wezen, een afkeer had van alle oneerlijke 

wegen tot verrijking leidende. Ook behoort hij niet 

onder degenen die rijkdommen vergaderden, maar 

17*

260 VIERENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

zijne opregtheid en heuschheid verzachtten wat in zijne 

beginselen de meesten mishaagde. 

De handel in opium of amfioen welke, een voortbrengsel 

van onderscheidene districten van Bengale, 

van daar werd aangevoerd, was een monopolie van 

de maatschappij, en de smokkelhandel in die droogerij 

was met zware straffen bedreigd. Dewijl echter die 

handel zeer winstgevend was, tartte men alligt de 

straf en vond veelal den bailluw van Batavia geneigd 

die smokkelarij oogluikend toe te laten. De amfioen 

in kleine kisten door Nederlandsche of Engelsche 

schepen aangevoerd, geraakte in weerwil van ware 

of schijnbare waakzaamheid in handen van kooplieden 

te Batavia, die zich met dezen gevaarlijken handel 

verrijkten. Bij Van Swol waren die menschen niet 

onbekend, en hij verzuimde derhalve geenszins de 

eerste gelegenheid, welke zich na zijne bevordering 

tot het generalaat aanbood, om een hunner te doen 

gevoelen dat hun schandelijke handel hem bekend 

was, en dat hij niet in gebreke zou blijven hen, 

wanneer ze betrapt mogten worden, overeenkomstig 

de geheele gestrengheid der wet te doen straffen. 

Die waarschuwing was niet te vergeefs ; de smokkelhandel 

in het verderfelijke heulsap werd van toen af 

met meer omzigtigheid gedreven , en menig gezaghebber 

van compagniesschepen, vreczende den Algemeenen 

Landvoogd te mishagen, waagde zich daaraan niet 

verder. Geheel belet werd die smokkelhandel echter 

niet ; de winsten waren te grof om niet steeds daartoe 

uit te lokken, zelfs toen de doodstraf op het ontdekken 

van dien handel gesteld werd. Wel maakten de 

Nederlandsche scheepsbevelhobbers zich daaraan niet


meer schuldig,-maar geen Engelsch schip van Bengale 

komende wierp ter Bataviasche reede het anker, 

dat niet eenige kistjes opium in had. 

In het algemeen was men gewoon ten opzigte der 

Engelschen met voorzigtigheid te handelen. Zulks was 

vooral raadzaam ter kust van Malabaar, waar de Engelschen 

nog steeds hunne hoofdmagt hadden, en 

waar men dienvolgens op zijne hoede moest wezen, 

om de inlandsche vorsten geene aanleiding te geven 

de ondersteuning der Engelschen tegen de magt der 

Oostindische Compagnie in te roepen. De Nederlandsche 

gouverneur te dier kuste hield zijn verblijf te 

Koetsjin, en had van Batavia den last ontvangen tot 

het bouwen van een fort te Sittua, twaalf mijlen van 

Koetsjin verwijderd. Dat fort zou staan op de grenzen 

van het gebied van den Samorin van Kalikoet, 

wien men niet vertrouwde, ten einde indiervoege 

tegen vijandelijke gezindheid van zijn' kant gedekt te 

wezen. Steunende op de hulp welke hij van de Engelschen 

verwachtte, beweerde die vorst dat zulks 

tegen het bestaande verdrag aandruiste, en drong er 

op aan niet enkel dat de voortzetting van den arbeid 

zou worden gestaakt, maar dat het nog onvoltooide 

fort geheel zou worden geslecht. Hiernaar wilde de 

gezaghebber Ketel niet luisteren , doch geen kwaads 

vermoedende, verzuimde hij het genoegzaam van krijgsvolk 

te voorzien. De Samorin maakte hiervan gebruik 

en zond heimelijk manschappen om het te overrompelen. 

Dit geschiedde op den 12 van Louwmaand 

1715, zoodat de manschappen onverhoeds aangevallen 

in overijling en verwarring naar de naburige loge de 

vluct namen en vrij belangrijk verlies leden. De oor-


log nam een aanvang en weldra behaalde Ketel, in 

het open veld, voordeden op de troepen van Kalikoet 

Die voordeelen niet met veerkracht doorzettende, bleef 

Sittua in 's vijands handen, en werd Ketel weinige 

dagen later met verlies tot wijken gedrongen. Nu 

bouwde de vorst tusschen Sittua en Kranganoor het 

fort Paponette, dat hij van Engdsche artilleristen 

voorzag, welke naar men meende hem door den Engelschen 

gouverneur Adams te Kalikoet geleverd waren. 

Tegen het einde van dat jaar ontving de gezagvoerder 

Ketel versterking van Batavia. Hij besloot Paponette 

aan te tasten. Ten gevolge van een noodlottig 

misverstand namen de aanvallers de vlugt, hetgeen bij 

de Nederlanders en hunne vrienden groote verslao-enheid 

veroorzaakte on in het algemeen een' diepen indruk 

maakte. Door hunne vijanden werd verspreid 

dat het met de Nederlanders en hunnen invloed op 

de kust van Malabaar uit was. Spoedig zou het blijken 

dat men te haastig geoordeeld had. 

Hertenberg werd in 1716 gezonden om Ketel te 

vervangen. Hij was verzeld van Bakker als legerhoofd 

en Berkman als tweeden bevelhebber. Ook de man- 

schappen werden versterkt en ondersteund door de 

hulpbenden des vorsten van Koetsjin, volgens sommi- 

gen een getal van 15.000 koppen uitmakende. In den 

aanvang van 1717 werd de vcldtogt geopend en Pa- 

ponette vermeesterd, waarbij van weerskanten vrij wat 

menschen vielen. Ten gevolge van die nederlaag werd 

Sittua door den vijand verlaten, en van de Nederland- 

sche zijde de werken dier veste voltooid en uitgebreid. 

Zoo doende werden de achting en het ontzag door de 

overwinningen van Rijklof van Goens, in die streken


verworven, op eervolle wijze hersteld. Die oorlog 

kostte den Samorin duizende manschappen, terwijl de 

Nederlanders weinig meer dan 200 man verloren. Aan 

de O. I. Compagnie kostte echter die oorlog tusschen 

twaalf en vijftien ton schats. Na vrij wat verliezen 

te hebben geleden zag de Samorin zich genoodzaakt 

op het einde van het jaar 1717 eene voor hem vernederende 

vrede te onderschrijven (*). 

Van Swol was een man van onafhankelijkheid van 

karakter en van groot doorzigt, doch evenmin als zijn 

voorganger in den handel doorkneed zijnde, gaf dit 

wel eens aanleiding tot misgrepen, waar het de belangen 

van den handel betrof. Zoo was het eene 

groote dwaling toen hij begreep in den prijs der Sinesche 

theeën te moeten tusschen beide komen. — 

Sedert het verlies van Formosa en den weinig voordeeligen, 

ook veelal door de Sinesche gouverneurs 

belemmerden, regtstreekschen handel van compagnies 

wege op eenige havens van Sina, had zich van lieverlede 

de handel der Sinezen meer en meer naar Batavia 

gewend. Dat handelsverkeer was door de hooge 

regering in het welbegrepen belang van de O. I. Maatschappij 

en van de ingezetenen van Batavia aangemoedigd. 

Bij den aanvang der 18 e eeuw was die 

handel zoo bloeijend, dat niet alleen door de Sinezen 

werden aangebragt aanzienlijke hoeveelheden thee, zijden 

stoffen, confituren, fijn en grof aardewerk, koperen 

pannen, toetenago (zink) en andere goederen 

meer; maar zelfs dat men slechts behoefde op te geven 

(*) Men zie Ds. JACOBUS GANTER VISSCHEK , Malabaarsche Brie- 

ven, uitgegeven door Ds. c. r. VISSCUER, BI. 55—65, en verge- 

lijke daarbij bl. 39.


welke goederen of welke sorteringen men uit Sina 

verlangde, om die bij de volgende gunstige moesson 

te zien aanvoeren. Ook de prijzen waren van dien 

aard dat men geenszins aan eigen vaart op Sina behoefde 

te denken. Deze handel was niet enkel voordeelig 

voor de compagnie, mede door het vertier 

dat tot verlevendiging van den handel der ingezetenen 

of vrijburgers bijdroeg, maar bovendien door de terugvracht 

der jonken en wankangs , die steeds bestond 

uit de kostbare en zoo zeer in Sina gezochte vogelnestjes 

, uit peper, specerijen en eenige Europesche 

goederen en dranken in hun vaderland gewild. — 

Wanneer in zoodanigen handel stoornis werd aangebragt, 

moest zulks algemeen gevoeld worden. Zonder 

het gewigt en de gevolgen door te zien of te berekenen, 

greep Van Swol met verstoorende hand in 

dit raderwerk, verkeerdelijk meenende daarmede compagnies 

belangen te bevorderen. Bij de aankomst der 

Sinesche handelsvaartuigen te Batavia in 1717 was de 

Algemeene Landvoogd van oordeel, dat de prijs van 

Rx. 60, welke zij voor het pikol (123% oude


Toonde Van Swol hoe het hem ontbrak aan juiste 

denkbeelden van den handel, ook in andere opzigten 

was hij niet vrij van aan heerschende vooroordeelen 

toe te geven. Men had het in Van Riebeek afgekeurd, 

dat die zich moeite gaf om de binnenlanden 

te onderzoeken, en om wegen aan te leggen tot het 

gemakkelijk maken der gemeenschap met de zuidkust. 

Ook Van Swol huldigde die denkbeelden ; uit dien 

hoofde is het niet te verwonderen dat hij de wegen, 

door zijns voorgangers zorgen aangelegd, weder liet 

vervallen. 

Bij gelegenheid dat over het invoeren van den koffijboom 

op Java is gesproken, hebben wij twee mannen 

vermeld die wel verdienen nader te worden bekend 

gemaakt. Cornelis de Bruyn, in het midden der 

17e eeuw te 's Gravenhage geboren, heeft zich een' 

onvergetelijken naam gemaakt, én door zijne bekwaamheden 

als schilder, én door zijne zucht om vreemde 

landen te bezoeken en het belangrijkste aldaar in 

oogenschouw te nemen. Na lange jaren in verscheidene 

landen van Europa te hebben doorgebragt, Klein 

Azië te hebben bezocht, alsmede eenige eilanden van 

den Archipel en verder Egypte, Syrie en Palestina, 

gaf hij in 1698 zijne reisbeschrijving in het licht, verrijkt 

met meer dan tweehonderd platen, voorstellende 

afbeeldingen van de voornaamste landschappen, steden, 

oudheden en gedenkteekenen van de gewesten door 

hem bezocht, — een arbeid voorzeker meer dan genoegzaam 

om den schrijver en teekenaar eene eervolle 

plaats onder zijne verdienstelijke landgenooten 

te schenken. Niet lang daarna verliet hij ten tweeden 

male zijn vaderland tot het doen eener veel omvat-


tende reis. Na eenigen tijd in Eusland zich te hebben 

opgehouden en door Peter I, wiens beeldtenis 

hij vervaardigde, met veel welwillendheid te zijn behandeld 

en met weldaden overladen, vertrok hij naar 

Perzie. Daar beijverde hij zich niet enkel door de 

afbeelding van de kleederdragten en het aanschouwelijk 

maken der gewoonten zijne landgenooten te verpligten 

en hunne kennis uit te breiden, maar ook door het 

afteekenen van vruchten en van overblijfselen van 

oudheden vooral, een arbeid te leveren van blijvende 

waarde. Zoo ontvangt de Nederlander niet slechts 

van De Bruyn's hand een beeld van hetgeen van 

Persepolis bij den aanvang der vorige eeuw nog overig 

was gebleven, maar zelfs gedenkteekenen in pijlschrift 

en in halfverheven beeldwerk, welke door de 

sedert weinige jaren opgegravene Assyrische oudheden 

in waarde voor de wetenschap hebben gewonnen. — 

Op zijn' togt naar Java wordt de kust van Malabaar 

; en het eiland Ceylon door De Bruyn bezocht. Hij 

komt in den aanvang van het jaar 1706 te Batavia 

aan en wordt, ingevolge aanbevelingsschrijven van 

Nikolaas Witsen, door den Algemeencn Landvoogd 

Van Hoorn op het kasteel gehuisvest en niet alleen 

door dezen met veel houschheid behandeld, maar 

geniet veel beleefdheid ook van andere mannen van 

smaak en minnaren van wetenschap. Eenige maanden 

te Batavia doorbrengende, schilderde hij de beeldtenis 

van onderscheidene der aanzienlijkste mannen. 

De Bruyns weetgierigheid vindt veelvuldige gelegenheid 

zich met de gewassen, planten en vruchten van 

het oosten bekend te maken en onderscheidene diersoorten 

, ook op Java zeldzaam , te leeren kennen.


Zoo is het dat men bij hem (op plaat No. 213 van 

zijne Reisbeschrijving) leert kennen eene afbeelding 

van den kangoeroe of springhaas, bij hem fdander 

(elders pilandok) genoemd, en van de meer oostelijke 

eilanden afkomstig. Zijne terugreis nam hij weder 

over Perzie, ging naar Astrakan en Archangel, van 

waar hij over zee naar Nederland terugkeerde. In 

het najaar van 1708 kwam hij in het vaderland terug, 

en sleet sedert zijn' meesten tijd te Amsterdam, waar 

hij in 1714 zijne »Reizen over Moskovie door Persie 

»en Indie" in het licht gaf. Hij overleed in de provincie 

Utrecht in 1719. 

Belangrijker is ongetwijfeld voor de geschiedenis 

van Indie Francois Valentijn die, in 1666 te Dordrecht 

geboren, bereids op zijn negentiende jaar als 

predikant naar Indie vertrok. De Landvoogd Camphuys 

zond hem naar Amboina, waar hij in den gouverneur 

Padbrugge een bekwaam en ijverig begunstiger 

aantrof en in den onderzoeklievenden Rumpbuis iemand 

van wien hij, jeugdig als hij was, veel leeren 

kon en ook veel geleerd heeft. In 1694 verliet hij 

Amboina mot een schat van aanteekeningen over de 

geschiedenis, de oudheden, de landen volkenkunde 

dier gewesten. Hij was ongetwijfeld een man van 

groote vlijt, dewijl hij daarenboven gedurende zijn verblijf 

in Indie zich met veel vrucht op het Maleisch 

toegelegd had, en zijn leeraarswerk te Ambon en op 

de Uliaser-eilanden enz. geenszins had verwaarloosd. 

Teruggekeerd in het vaderland in 1695, was hij werkzaam 

aan het in orde brengen en uitwerken zijner 

aanteekeningen, om tien jaren later op nieuw de reize 

naar Indie te ondernemen. Nu was hij eenigen tijd


te Batavia en bij den veldtogt van 1706 als veldprediker 

werkzaam en vertrok op nieuw naar Amboina 

m 1707. Ten gevolge van een verschil met Ds. 

Leydekker, te Batavia vast predikant, waarin Van 

Riebeek voor zijnen zwager partij trok, had Valentijn 

met niet weinig onaangenaamheden te kampen. Valentijn 

namelijk had den bijbel vertaald in het Laagmaleisch, 

tongval meest in de Mol ukken bekend; 

Ds. Leydekker daarentegen in het Hoog-maleisch, 

meer gemeenzaam te Batavia en te Malakka niet slechts, 

maar tevens meer geschikt voor wetenschappelijke beoefening. 

Ieder hunner had, van zijn standpunt uit, 

eene wijze keuze gedaan, doch het kan weinig bevreemding 

wekken dat Van Riebeek de zijde van 

Leydekker koos en diens vertaling de voorkeur ter 

uitgave toekende. De kamer van 17n hechtte hare 

goedkeuring aan die keuze. Aan Valentijn echter 

veroorzaakte dit alles veel verdriet. Evenwel had 

destijds het in druk verschijnen der vertaling van 

Leydekker evenmin gevolg als die van Valentijn, ofschoon 

men als voorarbeid daartoe kon beschouwen de 

Malaïca Collectanea, door Leydekker in 1707 en 1708 

aan het licht bevorderd, zoo als ook het Dictionarium 

Malaico-Latinum et Latino-Malaicum, opera et studio 

Davidis Hex van 1707, on het ten zelfden jare uitgegeven 

Dictionarium ofte Woord- ende Spraek-hoek 

in de Duytsche en de Maleysche tale. 

Valentijn keerde in 1713 naar het vaderland terug 

en hield zich van toen af rusteloos bezig met de 

bearbeiding en uitgave van zijn uitgebreid werk, dat 

nog altijd de vraagbaak is van allen die het om grondige 

kennis van Indie te doen is. Zijn Oud en Nieuw

VIERENTWINTIGSTE nOOFDSTUK. 

Oost-Indie van 1724 tot 1726, in 5 deelen of 8 banden 

in folio in het licht gekomen, is van honderde 

afbeeldingen van bet dieren- en plantenrijk, van platen 

en van kaarten voorzien. Hij beschrijft al de 

bezittingen van de Oostindische Maatschappij in Indie, 

zoo die op de eilanden als die op den vasten wal, 

Mauritius en de Kaapkolonie daaronder begrepen. 

Over Amboina en over de Molukken, alsmede over 

Java, is hij het uitvoerigst en behoort nog steeds 

geraadpleegd te worden, alzoo al zijne berigten 

deswege op eigen onderzoek steunen, ofschoon het 

niet te ontkennen is, dat hij hier en daar al te 

wijdloopig is en wel eens van de geregelde orde in 

de behandeling van zijn onderwerp afwijkt. Over Sumatra, 

Malakka en de "West van Indie, welke deelen 

hem persoonlijk onbekend zijn gebleven, verdient hij 

niet altijd evenveel vertrouwen, of is hij wel eens 

oppervlakkig bij gebrek aan bekwame leidslieden. Dit 

is inzonderheid het geval ten aanzien van Sumatra, 

waaromtrent tijdens de uitgave van Valentijns arbeid 

niets goeds bestond. — Een hedendaagsch schrijver (*) 

zegt van Valentijn ter zake van zijn Oud en Nieuw 

Oost-Indie : » wanneer men bedenkt aan welke be- 

»zwaren en tegenwerkingen de uitgave van zijnen 

» arbeid onderhevig was : dan zal men hem den naam 

»van groot niet willen weigeren." 

Behalve de reeds genoemde werken heeft Valentijn, 

ten behoeve van zijnen werkkring op Amboina, in 

het Laag-maleisch vertaald : de Heidelbergsche Cate- 

(*) Ds. w. K. VAN HoëvBLi,, Geschiedkundig overzigt van de be- 

oefening van kunsten en wetenschappen in Nederlands Indie. Batavia 

1839, bl. 31.


chismus, de verschillende kerkelijke formulieren, de 

Psalmen zoodanig dat ze bij de godsdienstoefeningen 

konden gezongen worden , een bijbelsch spreukboek, 

op Oostersche wijze ingekleed en andere meer. 

De vertaling van den bijbel in het Hoog-maleisch 

door het overlijden van Leydekker zijnde gestaakt, 

werd die arbeid door Ds. Van Der Vorm weder opgevat. 

In 1722 werd aan hem en aan de predikanten 

A. Brants, E. C. Ninaber en Gr. H. Werndley opgedragen 

die vertaling na te zien en te voltooijen. Die 

taak werd eigenlijk ter harte genomen door Van Der 

Vorm en Werndley. Nadat die beide verdienstelijke 

mannen zich veel moeite en arbeids getroost hadden, 

werd die vertaling in 1728 beschouwd als geschikt ter 

uitgave. Tot de bezorging dier uitgave vertrokken de 

predikanten Werndley en Serruis naar Nederland, en 

in 1733 kwam door hunne bezorging, te Amsterdam 

bij de firma Wetstein, de Heilige Schrift in het Maleisch 

in het licht. Bewindhebberen der O. I. Maatschappij 

hadden welwillend de kosten gedragen en 

daardoor de beschaafde wereld en de Christenheid aan 

zich verpligt. — Ten einde de lotgevallen van Leydekkers 

bijbelvertaling ten einde toe na te gaan, zijn 

wij te dezen de tijdorde een weinig vooruitgeloopen. 

Nog verdient alhier genoemd te worden Ds. Jac. 

Canter Visscher, die na vijf jaren het Evangelie te 

hebben gepredikt te Koetsjin, in 1724 predikant in 

de Portugesche taal werd te Batavia. Zijne Malabaarsehe 

Brieven, na zijn overlijden door zijnen broeder 

in het licht gezonden , behelzen veel belangrijks en 

wetenswaardigs omtrent de kust van Malabaar, de 

vorsten en volkeren aldaar, hunne zeden en gebruiken,


ook over de lotgevallen en den handel van de Nederlanders 

te dier kuste en tevens van de Portugezen 

en Engelschen. Men heeft te meer reden van hem 

te wachten dat het hem te doen geweest is »de waar- 

» heid der zaken op 't papier te stellen," als hij in 

zijne voorrede wijst op de dwalingen van de meeste 

reizigers en van oordeel is dat zij »met eene bijzon- 

» dere drift en genegenheid behooren aangedaan te 

»zijn, om do vreemdigheden van andere gewesten na 

»te vorsehen." Ook over de Braminische leer, zoowel 

als over de leerstellingen der St. Thomas Christenen 

en anderen verdienen zijne Brieven, oorspronkelijk'aan 

zijne bloedverwanten geschreven, te worden 

gelezen. 

Nog altijd was het gebruikelijk ook daar, waar geen 

predikanten maar slechts krankbezoekers werden gevonden, 

dat des zondags eenig gedeelte der Heilige 

Schrift werd uitgelegd of eene predikatie voorgelezen, 

maar dat ook dagelijks des morgens en des avonds, 

óf ten huize van den aanzienlijksten ambtenaar óf wel 

in de kerk, het gebed werd gedaan en een of ander 

vers der berijmde Psalmen werd gezongen. — Niet 

overal was de ijver der ambtenaren voor de openbare 

godsdienst of voor de verbreiding van het Christendom 

onder de inlanders even groot. 

In de Kaapkolonie telt men drie predikanten, een 

in de Kaapstad, een te Stellenbosch en een aan de 

Paarl, doch niet alle drie gemeenten hebben kerkgebouwen 

(de kerk te Stellenbosch was geruimen tijd 

verbrand), en de hottentotten achtte men te stompzinnig 

om voor het onderwijs der goddelijke leer van 

Christus vatbaar te wezen. — In Indie kan het getal

272 VIERENTWINTIGSTE nOOFDSTUK. 

predikanten doorgaans aanwezig op dertig worden 

gerekend. Van dezen telt men er twee op het Malabaarsche 

schiereiland, alwaar steeds veel R. K. geestelijken 

worden gevonden , en ook in de bezittingen 

der Nederlandsche O. I. Compagnie de R. K. kerk als 

wettig is erkend. Op Ceylon vindt men een tiental 

predikanten, deels ter zake van de beide godsdienstige 

kweekscholen, als omdat er meer dan 200.000 inlandsche 

Christenen geteld worden, welke onder de gemeente 

van Kolumbo, die van Jaffnapatnam of die van 

Gale behooren. Batavia heeft minstens vijf predikanten, 

mede om het woord Gods in de Portugesche of Maleische 

taal te prediken, en om van tijd tot tijd bezoekreizen 

te doen naar Cheribon, Samarang en andere 

oostwaarts gelegene plaatsen. De overige predikanten 

zijn door de Mol ukken verspreid: op Amboina, 

Banda en Ternate. Vrij aanzienlijk, inzonderheid in 

de Molukken, te Batavia en in Bengale is het getal 

krankbezoekers, bevoegd tot het godsdienstig onderwijs 

en het houden van leerredenen. 

Onder het gezag van de Oostindische Maatschappij 

wordt, behalve op het schiereiland van Malabaar, geene 

andere christelijke geloofsbelijdenis geduld dan die van 

de Hervormde kerk. Op Ceylon echter zijn Portugesche 

afstammelingen, die tot de R. K. kerk behooren, 

en die nu en dan heimelijk door Roomsche 

priesters worden bezocht. Ook te Batavia komen wel 

eens met Fransche, Portugesche of Spaansche schepen 

R. K. geestelijken. Op Ceylon zoowel als op Java 

worden ze, ingevalle ze ontdekt worden, evenzeer te 

Batavia als te Kolumbo, op het kasteel in verzekerde 

bewaring gehouden tot op het vertrek der schepen,


waarmede ze gekomen zijn, als wanneer ze aan boord 

worden gebragt met aanbeveling daarmede terug te 

keeren van waar ze gekomen zijn. Alle proselietemakerij 

van dien kant tracht men te voorkomen. 

De werkkring van de meeste predikanten is zeer 

uitgebreid. Dit is inzonderheid het geval met de 

predikanten van Amboina, Banda en Ternate. Immers 

bij het bezoeken van gemeenten welke zonder herder 

zijn, moet gezorgd worden niet alleen voor de bediening 

van het Heilige nachtmaal, en derhalve ook voorbereiding 

en nabetrachting worden gehouden , maar 

daar te boven hebben de predikanten, in de gemeenten 

welke zij bezoeken, onder hunne pastorale plio-ten de 

bediening van doop, de inzegening des huwelijks en 

het afnemen van geloofsbelijdenis. Er zijn eilanden, 

waar men naauwelijks om de drie jaren een predikant 

ziet, ja op de Sangiersche en Salibaboe eilanden in 

het verre noorden, of op die welke O. N. O. van Timor 

gelegen zijn, duurt het niet zelden langer, zonder 

dat daarom de predikanten van nalatigheid kunnen 

worden beschuldigd ; alhoewel in de Molukken, wanneer 

er geen ontbreken, er elf predikanten geteld worden. 

Het volle getal is echter zelden aanwezig. Boven hun 

gewoon dienstwerk hebben zij zich te bevlijtigen op 

het aanleeren der inlandsche talen. In de groote Oost 

bepaalt zich zulks tot de Maleische taal, maar bewesten 

Straat-Malakka moeten zij minstens het Malabaarsch 

of het Singaleesch, beide moeijelijke talen, 

aanleeren. De verplaatsing van de predikanten hanct 

te eenen male af van de hooge regering. Daarvan is 

wel eens het gevolg dat hij, die zich te Batavia op 

het Portugeesch ofte Malakka op het Hoog-maleisch 

II. 18


heeft toegelegd, naar Ternate wordt gezonden, alwaar 

slechts het Laag-maleisch hem van dienst is. In zelfder 

voege kan het gaan met den Godsdienstleeraar, die 

eenige jaren te Kolumbo , Jafnapatnam of Koetsjin 

heeft doorgebragt, en zich met ijver heeft toegelegd 

op de talen die aldaar te pas komen. 

Heeft men ergens op zijne hoede te wezen en met 

groote omzigtigheid te werk te gaan bij de verbreiding 

van het Christendom onder de inlanders : het is voornamelijk 

het geval met betrekking tot de Javanen. 

De Mohammedaansche priesters op dat eiland oefenen 

een' grooten invloed uit op de bevolking. Ongetwijfeld 

is dit toe te schrijven aan het verkeer dat deze 

priesterschaar met Arabie gewoon is te onderhouden. 

Vroeger kwamen er regtstreeks schepen van Mekka, 

te Grissee en elders op Java, die Arabische priesters 

overbragten of waarmede Javaansche priesters vertrokken 

om de heilige steden te bezoeken. Nu die 

scheepvaart te niet is gegaan, begeven de Javaansche 

priesters zich naar Atsjeen, alwaar zij zich naar 

Mekka inschepen , om bij hunne terugkomst op Java 

als Hadji, nagenoeg als heiligen, te worden vereerd. 

Gemakkelijk in het voeren van de pen was Van 

Swol steeds zeer werkzaam, en men is van oordeel 

dat onder zijne groote werkzaamheid zijne gezondheid 

is bezweken. Hij stierf na eene ziekte van drie maanden 

op den 12 van Slagtmaand 1718, nog geen 60 

jaren bereikt hebbende. Van levenswijze was hij eenvoudig 

en zeer geregeld geweest, en liet slechts een 

middelmatig fortuin aan zijne weduwe en kinderen 

achter. Is het waarheid dat hij vijandig gezind was 

jegens het raadslid Zwaardekroon, dan heeft deze


zulks aan zijne nablijvenden wel doen gevoelen, toen 

hij geheel onverwacht tot gouverneur-generaal als 

opvolger van Van Swol werd gekozen. 

Die gebeurtenis droeg zich in dezer voege toe. 

Op den 13 van Slagtmaand de Hooge Tafel vergaderd 

zijnde, werd de directeur-generaal Frans Casteleyn 

tot Algemeen Landvoogd gekozen. Deze verdienstelijke 

ambtenaar wilde bij den naderenden ouderdom zoodanige 

last en verantwoordelijkheid niet op zich laden; 

hij bedankte derhalve voor de hem bewezene eer niet 

alleen, maar maakte ook van die gelegenheid gebruik 

om zijn ontslag als directeur-generaal (zijnde hij in 

1715 aan Douglas opgevolgd) , aan te bieden (*). 

Daarop werd staande de vergadering voorloopig tot 

opvolger van Van Swol gekozen het raadslid Hendrik 

Zwaardekroon, geboren te Rotterdam, in den aanvang 

van het jaar 1667. Die keuze werd door Bewindhebbers 

goedgekeurd den 25 van Herfstmaand 1719. 

Zwaardekroon was nog jongeling als geheimschrijver 

van den commissaris-generaal Van Reede in Indie gekomen 

, werd reeds in 1689 tot den rang van opperkoopman 

verheven, en wordt genoemd als iemand begaafd 

met groote geestvermogens, toegerust met veel 

bekwaamheden en voortvarend in zijne verrio-tino-en, 

wanneer hij eenmaal een besluit had genomen. Hij 

was een man die veel menschenkennis bezat, van be- 

(*) Bij den brief van do kamer van 17a van den 25 van Herfstmaand 

1719 werd Casteleyn in „vriendelijke en obligeante termen 

„ verzocht om in zijne dienst als directeur-generaal te willen continueren 

tot welzijn van de compagnie." Hij overleed als directeurgeneraal 

in Lentemaand 1722. Hij was buitengewoon raad van 

Indie in 1709 en gewoon raad in 1711 geworden. 

18*


schaafden toon in den omgang* welbespraakt en fraai 

van ligchaamsgestalte. Tot de schaduwzijde van zijn 

karakter behoort dat hij, bij zijne wellevende en innemende 

manieren, een groot minnaar was van pracht 

en van de genoegens van de tafel. Op zijn lusthuis 

te Kadoewang had hij eene hofhouding zoo als geen 

zijner voorgangers, en het kon niet missen of de zucht 

tot weelde, welke zoo gereedelijk tot ontwikkeling 

komt, vooral bij mannen die in het genot zijn van 

ruime inkomsten, breidde zich door zijn voorbeeld 

maar al te zeer uit en kweekte zedeverbastering (*). 

(*) De predikant Js. Canter Visscher, die den 20 van Lentemaand 

1724 bij zijne terugkomst van Koetsjin te Batavia aanlandde, 

zegt deswege {Malahaarsche Brieven, bl. 449): „Ik vond 

„ deze stad in een tusschentijd van ruim zes jaren zoo merkelijk 

„ veranderd, dat ze mij op vele plaatsen onkenbaar geworden 

„ was, want daar waren zeer veel nieuwe en schoone huizen aan- 

„ getimmerd ; ook was de pracht en zwier zoo merkelijk toege- 

„nomen, dat men bijna onder een nieuw volk scheen te ko- 

„ men. "

VIJFENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Geldelijke toestand der O. I. Maatschappij. In 1715 toil men 20% 

der oude schulden afdoen. Treurige toestand van liet gemeene 

land ten gevolge van oorlqg en andere rampen. In 1716 lesloten 

tot de aflossing in 9 jaren van de olligatien van 1099. De O. I. 

Comp, liedt ondersleuning aan de Staten van Holland. De toestand 

der O. I. Maatschappij is sedert den aanvang der 18

278 VIJFENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

staan van eene Staats-commissie, uit den boezem der 

Algemeene Staten gekozen, vermogten daartegen niets, 

want zonder de uitgaven der kasrekening zelven te 

beoordeelen , werden ze slechts wat het beloop aanging 

tegen de ontvangsten vergeleken, waarna de 

restanten van de vorige vierjarige rekening met de 

aangebragte goederen werden nagegaan en daar afgetrokken 

de toegestane » spillage " of te kort — van 

peper en andere specerijen meestal 15 ten honderd 

beloopende — en de ingevolge verkoop afgeleverde 

goederen , waardoor men tot de slotsom kwam van 

de voorhanden restanten en de in kassa zijnde penningen 

op de nieuwe rekening over te brengen. — Het 

beloop der gedane of te doene uitdeelingen en de 

hoegrootheid daarvan kwam bij die vierjarige rekeningen 

in het geheel niet ter sprake, en voor 's lands 

kas was het niet te eenenmale onverschillig, of de 

uitdeeling 10 dan wel 30 ten honderd van de hoofdsom 

bedroeg, dewijl het »gemeeneland" daarvan vier 

ten honderd trok. 

In het jaar 1715 besloot de kamer van 17 n , op 

den 26 van Herfstmaand, 20 ten honderd van de oude 

schulden of die van vroegere dagteekening waren dan 

van 1696 af te lossen, zijnde een bedrag van ruim 

achttien ton gouds. De houders dier obligatien waren 

echter niet bijzonder gretig zich voor die aflossing aan 

te melden , althans bij onderzoek bleek op den 20 van 

Sprokkelm. 1717 dat nog eene som van ƒ 366.354-6 

onafgelost was. Uit dien hoofde werd onder die dagteekening 

door Bewindhebberen verstaan, dat de houders, 

welke zich voor den 1 van Zomermaand 1717 

tot de aflossing niet zouden hebben aangemeld, zouden

VIJFENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 279 

beschouwd worden als die aflossing niet te verlangen, 

zoodat na den 1 van Zomermaand geen aflossing meer 

zoude plaats hebben. 

Het algemeen vertrouwen waarin de maatschappij 

destijds stond bleek op het overtuigendst door de achterlijkheid 

van de schuldeischers om hunne obligatien 

met ys te doen verminderen. Voorzeker verdiende ze 

dat vertrouwen, wanneer men nagaat hoe de bron der 

veilingen steeds ruimer vloeide. Het gemeeneland 

daarentegen of de geldmiddelen van de verschillende 

gewesten en van de generaliteit hadden zich geenszins 

over een staat van bloei te verheugen. Men zuchtte 

onder de schulden door den afgeloopen oorlog veroorzaakt. 

Bovendien was de handel in het algemeen gedrukt 

door de oorlogen, waarin Frankrijk, Spanje en 

de keizer zich gewikkeld zagen, en door den oorlog die 

elders dreigde. De landbouw leed niet minder, want 

in het voorjaar 1715 had een noordwester storm de 

aan zee palende gewesten der Unie zwaar doen lijden, 

en op het einde van 1717 kwam een dergelijke ramp 

duizende gezinnen in rouw dompelen : meer dan tweeduizend 

menschen, ruim vijfendertigduizend stuks vee, 

groot en klein, kwamen in de laatste dagen van 1717 

om het leven, zonder te rekenen dat tusschen veertien 

en vijftienduizend huizen omverre waren gespoeld. En 

als ware dit voor den zoo treurig bezochten landman 

niet genoeg : eene veeziekte verarmde vele tot daartoe 

welgestelde huislieden en bragt ze nabij den bedelstaf. 

In den aanvang van 1717 was grootendeels deswege 

een bededag uitgeschreven. — Was het om in dien 

benaauwden tijd, in dien algemeenen nood leeniging 

aan te brengen, dat op den 17 van Lentemaand 1716


door Bewindhebberen der O. I. Maatschappij werd besloten 

tot de aflossing over te gaan van de obligatien, 

gesproten uit de schulden aangegaan in de jaren 1696, 

1697 en 1698? Men is geneigd het te gelooven, 

althans het is waarschijnlijk dat die bedenking daartoe 

heeft bijgedragen. 

Het kapitaal ten gevolge dier geldleening in 1699 

in obligatien omgewisseld, had, zoo als wij weten 

(bl. 117),/ 1.874.907 bedragen. Met het jaar 1717 

zoude die aflossing aanvangen, om in het jaar 1725 

afgeloopen te wezen , zoodat over negen jaren die 

aflossing ruim twee ton gouds in het jaar zou bedragen. 

Deze zijdelingsche ondersteuning, hoe gewenscht 

ook, inzonderheid tot verbetering van den toestand 

der O. I. Compagnie, bleek eerlang niet voldoende te 

wezen. Meer regtstreeksche ondersteuning had het 

gemeeneland noodig. — Bereids had de provincie Holland, 

van grooten nood gedrongen, door eene negotiatie 

op het ambtgeld zicli penningen zoeken te verschaffen 

, en door het verlioogen van belastingen in de 

geldschaarste trachten te gemoet te komen, toen den 

28 van Slagtmaand 1716 eene buitengewone vergadering 

van afgevaardigden der verschillende gewesten 

te 's Hage zag openen, om te beraadslagen over het 

herstel der geldmiddelen van de generaliteit, door den 

oorlog zoo geweldig verachterd. Te dier gelegenheid 

werd het denkbeeld geopperd om de actiën van de 

O. I. Compagnie te bezwaren met een belasting van 

5 ten honderd, in plaatse van 4 ten honderd, zoo als 

tot nog toe daarvan geheven werd. Zoodanig meerder 

bezwaar, eenmaal geheven wordende, konde alligt op 

de actiën gevestigd blijven, en mögt soms aanleiding 

^ ^—


geven dat de obligatien, ten laste der maatschappij, 

door gelijk bezwaar werden getroffen. De kamer van 

17n oordeelde geen tijd te moeten verliezen dat onheil 

zoo mogelijk af te wenden. Daartoe was een middel 

voor de hand, namelijk in het aanbod dat door Bewindhebberen 

aan de Staten van Holland werd gedaan, 

om de maatschappij tijdelijk te belasten met de 

betaling der renten van een kapitaal van ongeveer 

tweeëntwintig ton gouds, zijnde het beloop eener geldleening 

door Holland ten laste van het ambtgeld uitgeschreven. 

Dit aanbod werd door de Staten van 

Holland aangenomen, hoe weinig het"ook tot ontlasting 

van dat gewest mögt bijdragen (*). Het getuigde 

tevens van de geneigdheid der maatschappij om het 

gewest, waarin de meeste kamers gezeteld waren, in 

den nood bij te springen, vooral daar de opoffering 

veel grooter was dan de verhooging van één ten honderd 

op de actiën zou hebben bedragen. Uit het oogpunt 

der maatschappij beschouwd, bleef die rentebetaling 

der negotiatie ten laste van het ambtgeld steeds 

eene buitengewone en onverpligte hulp. 

Wat overigens de wezenlijke toestand der maat- 

(*) Van toen af zuchtte de provincie Holland — die steeds in 

do gcneralitoitslasten en quota's zoo hoog was aangeslagen en zich 

ten behpeve der generalitcit zoo aanzienlijke uitgaven getroostte — 

onder buitengewone uitgaven. Men vindt onder anderen aangeteekond 

(VAN WIJN, Bijvoegsels op WAGENAAB, D. XVIII, bl. 85), 

dat in 1723 do jaarlijksclie lasten der provincie Holland bedroegen: 

ƒ 19.776.284—02—14 tegen een jaarlijksch inkomen van 

f 12.912.043—15—13%. Over het jaar 1727 leverde eon „staat 

„van het beloop van een jaar interessen en renten" van Holland 

do verbazende som van f 13.475.029—10—00. Dit was in eenen 

tijd dien men tegenwoordig, op zoo grooten afstand, als hoogst 

gunstig tracht te doen voorkomen !


schappij aangaat, deze was sedert den aanvang der 

18o eeuw in geenen deele verbeterd. Was al, zoo 

als hier en daar in de generale boeken uit Indie en 

elders (*) opgegeven is, de toestand in Indie van dien 

aard, dat in het jaar 1693 aldaar een overschot van 

ruim vierhonderd tonnen gouds aanwezig was , — in 

dezelfde schriften vinden wij dat een tijdvak van dertiojaren 

voldoende was om dat aanzienlijk kapitaal te 

zien wegsmelten, zoodat in het jaar 1724 in de Indische 

boeken bereids eenig tekort werd opgemerkt, 

hetgeen sedert van jaar tot jaar, bijna zonder uitzondering, 

op schromelijke wijze toenam. Wij hebben reeds 

vroeger (bl. 114 en volg.) gezegd dat wij om den achteruitgang 

der maatschappij aan te wijzen een' anderen 

weg zouden volgen. Er is (bl. 226) door ons op 

gewezen, hoe men in Indie met den aanvang der 

18 e eeuw door de afscheiding der handelwinsten van 

de territoriale winsten, en door het overbrengen van 

alle uitgaven der verschillende etablissementen op de 

laatste rekening, de handelwinsten in Indie behaald 

schijnbaar hoog wist op te voeren. Ook thans zullen 

wij een' anderen weg volgen, dewijl onzes inziens de 

Oostindische Compagnie de 18 e eeuw, met schulden 

beladen, was ingetreden. 

Bekend is het dat de gelden welke men naar Nederland 

wenschte over te maken , op het kantoorgeneraal 

te Batavia moesten worden aangeteld, waarvoor 

aan de belanghebbenden wissels op de verschillende 

kamers werden afgegeven. De in dier voeo-e 

gestorte gelden waren sedert den aanvang der 18 e 

(*) VAN KAMPEN, D. III, Eerste Stuk, bl. 3—5.


eeuw van jaar tot jaar toegenomen, en bedroegen 

omstreeks 1720 tien ton gouds jaarlijks. Bekent men 

daarbij de zoogenoemde gepermitteerde kisten of de 

geoorloofde handelsartikelen, als lijnwaten, rottingen, 

zeldzaamheden enz., en de maandgelden die van de 

ambtenaren in Indie werden ingehouden om in Nederland 

te worden uitbetaald, dan verkrijgt men welligt 

nog vijf of zes ton gouds 'sjaars. Men voege hierbij 

de ongepermitteerde handel door de te huis varende 

schepen gedreven en de langs oneerlijke wegen verkregen 

kapitalen, welke in kostbare gesteenten of door 

tusschenkomst van Engelsche kooplieden in Bengale 

of te Suratte enz. naar Europa werden overgemaakt. 

Op die wijze verkrijgt men ongetwijfeld eene som van 

vijfentwintig ton gouds, welke jaarlijks door compagnies-dienaren 

in handen van ingezetenen der republiek 

kwam, en ja eensdeels de algemeene rijkdommen 

vermeerderde, maar ook anderdeels minstens voor % 

of vijf ton gouds ten koste en nadeele der O. I. Maatsohappij 

was verkregen. Deze omstandigheden in aanmerking 

nemende, wordt de achteruitgang der Compagnie 

niet onwaarschijnlijk. 

Wat meer is : de aanzienlijke uitdeelingen jaarlijks 

op de aandeelen bewerkstelligd, waren oorzaak dat 

de welvaart der maatschappij werd geacht boven alle 

bedenking te zijn verheven. Waren de schuldeischers 

der algemeene O. I. Maatschappij weinig genegen gevolg 

te geven aan de oproeping van het jaar 1715, 

en daarom niet allen opgekomen voor de aflossing, 

nog minder gretig waren de houders der obligatien 

om zich daartoe aan te melden, toen in Lentemaand 

1716 de kamer van 17 n tot de aflossing besloot der


gelden in 1696, 1697 en 1698 opgenomen. De meesten 

bleven achter en de gelden onafgelost. Evenwel 

was de rente langzamerhand verminderd, doch het 

kapitaal nog overig van de schulden vóór het jaar 

1700 aangegaan bleef vrij aanzienlijk. Het beliep 

ƒ 7.546.099, deels in kas-, deels in bankgeld. 

Ofschoon de veilingen gedurende het tienjarig tijdvak 

van 1725-1734 nimmer minder dan twaalf miljoen 

gulden hadden bedragen, eenmaal zelfs bijna 

twintig miljoen bereikt hadden, en dooreen genomen 

op de aanzienlijke som van eenhonderd en vijftig ton 

gouds waren te schatten, bevonden zich de kamers 

van wege de zware uitreedingen en andere hooglopende 

kosten niet zelden in geldschaarste. Dit leidde 

tot het voortdurend'gebruik maken van de anticipatiepenningen, 

die eigenlijk bij den afloop der veilingen 

moesten worden verrekend of terugbetaald, doch thans 

wel eens bleven in handen der kamer die ze ontvangen 

had. Bij den overvloed van geld die in het vaderland 

heerschte, was men niet ongenegen zijne penningen 

in handen te laten van een ligchaam, dat zoo 

zeer het algemeene vertrouwen genoot als de O. I. 

Compagnie. De respective kamers lieten zich verlokken 

om van eene gelegenheid, welke zich als van 

zelve aanbood, gebruik te maken. Men begon bij de 

kamers voor de anticipatie penningen uit te geven, 

»anticipatie billetten" of »recepissen," rentende 2'/2 %, 

die om de zes maanden opzegbaar waren van de zijde 

van den houder of van den geldnemer, mits zes weken 

vooraf opgezegd wordende. Het duurde niet lang of 

daarvan was zoodanig gebruik gemaakt, dat bij de 

verschillende kamers uit dien hoofde in den aanvang


van het jaar 1736 niet minder dan ƒ 4.556.300 in 

recepissen, rentende 2'/2 ten honderd, was geconverteerd. 

Hierin vond de kamer van 17 n aanleiding om 

op den 20 van Lentemaand 1736 aan de kameren in 

bedenking te geven, de rente dier kapitalen zoo mogelijk 

te verminderen en te brengen op twee ten 

honderd. Het schijnt dat de kamers daarin gedeeltelijk 

zijn geslaagd. Later evenwel heeft men bij minder 

lagen rentestandaard, ten einde het opvragen der 

penningen voor te komen, de rente op de recepissen 

verhoogd. Die recepissen, als niet op naam staande, 

gingen weldra van hand tot hand en kregen cours in 

den handel, even als tegenwoordig de billetten van 

de Nederlandsche bank gangbaar zijn. 

De Maatschappij naderde indiervoege het tijdstip dat 

het octrooi, haar in 1696 »tot het jaar 1740 incluis" 

verleend, zou afloopen. Wanneer men dat lange 

tijdvak van achteren overziet, dan had die groote 

ruimte van tijd in geenen deele gestrekt om haren 

toestand te verbeteren. De schulden, welke de Maatschappij 

in Europa te haren laste had, bedroegen 

nagenoeg tweemaal het ingelegde kapitaal. Was die 

schuldenlast bereids grooter dan de schuld waarmede 

zij de 18 e eeuw was ingegaan: thans kwam er nog 

bij dat de overwinst of het overschot dat in Indie op 

het einde der 17 3 eeuw, hetzij dan in waarheid, hetzij 

in schijn aanwezig was geweest en op vierhonderd ton 

schats was berekend, te eenenmale was verslonden 

en voor een te kort had plaats gemaakt; terwijl bovendien 

de Hooge Kegering over verachtering (*) 

(*) De verachtering in Indie op het einde van 1734, ingevolge 

de generale balans, bedroeg ongeveer dertig ton gouds. Do gf-


en de Bataviasche burgerij over vermindering van verdiensten 

klaagde. — De ontrouw van compagnies 

dienaren in Indie was in geenen deele verminderd, 

maar kwam op meer zigtbare wijze te voorschijn, als 

zijnde doorgedrongen tot in de hoogste rangen, in 

weerwil van openlijke teregtstellingen en terugroepingen 

» buiten qualiteit en gagie." Wat was er te verwachten 

van eene vennootschap welke in zoodanigen 

toestand verkeerde, en evenwel voortging met uitdeelingen 

te doen meestal ten bedrage van 25 ten honderd 

van het door de oorspronkelijke oprigters ingelegde 

kapitaal 1 

Doch het is tijd te gewagen van een onweder dat 

verscheidene jaren achtereen der O. I. Maatschappij 

dreigend boven het hoofd zweefde, en dat om eene 

uitdrukking van den tegenwoordigen tijd te bezigen, 

eerlang eene Europesche questie werd. De voornaamste 

mogendheden van Europa namen, voor of 

tegen, deel aan de onderhandelingen. In den oorlog 

welke in de Middellandsche zee werd gevoerd, had 

de duitsche keizer ondervonden hoe eene vloot hem 

van de uiterste dienst had kunnen wezen. Hiertoe 

meende Oostenrijk konde het rijk gemakkelijk geraken 

, wanneer de zuidelijke Nederlanden , die thans 

niet meer aan Spanje maar, ten gevolge der vrede van 

Utrecht, aan Oostenrijk behoorden, in het verlano-en 

tot het drijven van zeehandel werden tegemoet gekomen. 

Bereids in 1698 had het voornemen bestaan die 

fccten in Indie worden berekend op ongeveer 52% ton gouds; 

die in Patria uit onverkochte goederen bestaande op ruim 77 ton 

gonds. Alles te zamen levert een somber tafereel, want het kapitaal 

was ingevolge die berekeningen geheel verdwenen.

^— 


gewesten, even als voor de Munstersche vrede, weder 

deel aan den zeehandel te verschaffen. De omstandigheden 

hadden zulks destijds niet toegelaten; maar in 

1716 oordeelde keizer Karel VI dat het tijd was geworden 

tot de verwezenlijking van dat ontwerp over 

te gaan. In Herfstmaand 1716 werden de grondslagen 

gelegd tot eenen handel uit de Oostenrijksche Nederlanden 

op Oost- en Westindie en het jaar daaraan 

volgende zag twee schepen van Oostende uitzeilen, 

die, van eene voordeelige vaart teruggekomen, tot 

nieuwe uitrustingen opwekten. Voorloopig kwam in 

1719 een octrooi tot stand, dat gedwarsboomd door 

personen met wier belangen het in geenen deele was 

overeen te brengen, door een ander octrooi werd 

vervangen, op den 19 van Wintermaand 1722 te Weenen 

uitgevaardigd. Ook hierin kwamen wijzigingen in 

Oogstmaand van het volgende jaar. De maatschappij 

bij dat octrooi daargesteld erlangde het regt om te 

varen onder keizerlijke vlagge, aan deze en gene 

zijde van de Kaap de Goede Hoop ; haar hoofdsom 

werd bepaald op zes miljoen guldens, in aandeelen 

van ƒ 1000; de algemeene vergaderingen zouden drie 

jaren achter een te Antwerpen, te Brugge en te Gent 

bij afwisseling gehouden worden, en de aangebragte 

goederen zouden worden verkocht te Oostende of te 

Brugge, alwaar nog van vroegere tijden zoo schoone 

inrigtingen voor den zeehandel gevonden werden. 

Prins Eugenius van Savoije, landvoogd over de 

Oostenrijksche Nederlanden , had den keizer het verleenen 

van dit octrooi ontraden, ten einde zich Groot- 

Brittanje en het Gemeenebest, aan wier bemiddeling 

Oostenrijk de zuidelijke Nederlanden te danken had,


niet te onvriende te maken; de belangen der kooplieden 

hadden bij het Weener Hof zwaarder gewogen 

dan die bedenkingen. Ook kregen die beide staten 

ter naauwernood kennis van het bestaan van dat octrooi 

, of zij verboden hunne onderzaten daarin deel te 

nemen. Hun voorbeeld werd door den koning van 

Frankrijk gevolgd. Evenwel ontbrak het niet aan ingezetenen 

van Frankrijk en Engeland, voornamelijk 

van de Vereenigde Gewesten, die deel aan de Oostendesche 

maatschappij namen, zoodat weinig dagen 

na de openstelling der deelname het kapitaal volteekend 

was. 

Reeds voor dat het met dit octrooi zoo verre was 

gekomen, had men zich in de zuidelijke gewesten 

beijverd schepen voor dien winstgevenden handel uit 

te rusten, en daartoe waren uit het Gemeenebest niet 

enkel kapitalen verstrekt : mannen, welke in de dienst 

van de O. I. Maatschappij hadden gestaan en met den 

handel in Bengale en elders in Indie bekend waren 

hadden niet geschroomd tot het ondersteunen dier 

pogingen, welke de welvaart der Nederlandsche O. I. 

Compagnie moesten ondermijnen, hunne bekwaamheden 

en ondervinding aan te bieden. Zoo waren dan 

ook in 1719, 1720 en 1721 in de Oostenrijksche Nederlanden 

bereids onderscheidene schepen voor de vaart 

naar Oostindie uitgerust ; maar zoowel de Nederlandsche 

Westindische Maatschappij als de Oostindische 

achtte zich geregtigd die schepen, wa^r ze binnen de 

grenzen van haar octrooi werden aangetroffen, als 

vijandelijke schepen te behandelen. Zoo maakte zich 

de Westindische Maatschappij in 1719 van één dier 

schepen meester, niet lang daarna de Engelsche O. I.

VIJFENTWINTIGSE HOOFDSTUK. 289 

Compagnie mede van één , doch in 1721 vermeesterde 

de Nederlandsche O. I. Compagnie drie dier 

schepen. Een en ander gaf van velerlei kanten aanleiding 

tot ontevredenheid en wrok, terwijl men zich 

van de eene zijde over rooverij beklaagde, en aan de 

andere zijde zijne stemme verhief over schennis der 

bestaande verdragen. 

Ingevolge het tegenwoordige volkenregt of de denkbeelden 

deswege thans algemeen aangenomen, zal het 

niet weinig bevreemding wekken , dat de handelsschepen 

van eene bevriende mogendheid niet enkel zonder 

oorlogsverklaring, maar ook zonder v tot oorlog 

aanleiding te geven werden prijs gemaakt. Wel verre 

van ons in dat vraagstuk te verdiepen of te wijzen op 

gebeurtenissen uit onzen tijd, welke nog meer tegen 

het volkenregt aandruischen, en toch gepleegd zijn 

zonder oenen oorlog ten gevolge te hebben, zij het 

alhier genoeg aan te stippen, dat de diplomatie zich 

eerst in 1723 krachtdadig met die zaak begon bezig 

te houden. 

De Algemeene Staten van het Gemeenebest waren 

van oordeel, dat het Weener hof, door het oprigten 

dier handelmaatschappij in de Oostenrijksche Neder- 

landen , tegen de bestaande tractaten had gehandeld. 

Zij verklaarden dat de O. I. Maatschappij dezer landen 

hun reeds van het jaar 1720 af in verscheidene ver- 

toogen had herinnerd , » dat bij het vijfde en zesde 

punt der Munstersche vrede tusschen Filips den IV, 

koning van Spanje, en de Staten gesloten, beraamd 

was dat de vaart en handel op de Oost- en Westin- 

dien zou gehandhaafd worden volgens de octrooijen, 

daarop bereids gegeven of nog te geven, zullende de 

II. 19

290 VIJFENTWINTIGSTE HOOïDSTUK. 

mmtmmmtma^mm 

Spanjaards blijven bij hunne vaarten in Oostindie, zonder 

zich verder te mogen uitbreiden, en de ingezetenen 

der vereenigde Gewesten zich onthouden van de 

Kastiliaansche plaatsen in Oostindie ; — dat de onderdanen 

van Spanje, geene Kastilianen zijnde, in dien 

tijd uitgesloten waren van de vaart op Oostindie, en 

onder anderen ook de ingezetenen der Spaansche Nederlanden 

, die tot op den dood van koning Karel II 

geene vaart gehad hadden op deze afgelegene gewesten 

; — dat het hun, bij den afstand der Nederlanden 

aan de Infante Izabelle, zelfs uitdrukkelijk ontzeid 

geweest was; — dat de tegenwoordige keizer de Oostenrijksche 

Nederlanden bezat op gelijke wijze en met 

gelijk regt, als dezelven laatstelijk door Karel II bezeten 

geweest waren, en derhalve, met opzigt op 

dezelven, verbonden was aan dezelfde verdragen, waaraan 

Karel II was verbonden geweest; — dat zulks 

blijken kon uit de inleiding en uit het achtste lid van 

het groot-verbond des jaars 1701 en uit het eerste 

lid van het verdrag van barrière des jaars 1715; . 

dat zelfs in het zevenentwintigste lid van 't laatstgemelde 

verdrag uitdrukkelijk was vastgesteld, dat de 

handel der wederzijdsche onderzaten blijven zou op 

denzelfden voet als dezelve bij het Munstersche verdrag 

was bepaald " (*). 

Engeland sloeg op nadrukkelijke wijze denzelfden 

toon aan, en Frankrijk ondersteunde de beide belang- 

hebbende Staten. Aanvankelijk stemde ook Spanje 

daarmede in en erkende de waarheid der voorgestelde 

gronden, om even als de andere westelijke magten 

(*) J. WAOENAAR, Vaderl, Historie, J). XVIII, bl. 270, 271.

VIJFENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

tot de slotsom te komen , dat de Oostendesche Maatschappij 

met schennis der bestaande tractaten was 

opgerigt. Men bleef natuurlijk van de zijde van den 

keLr niet in gebreke het goed regt van het Weener 

hof te bepleiten, en hij die daaromtrent het uitvoerigste 

en grondigste vertoog leverde, was de Fiskaal 

der keizerlijke domeinen in de Oostenrijksche Nederlanden 

, P. M. Neny( # ). Het zal als overbodig te 

beschouwen wezen de gronden , welke van de zijde 

van het Weenerhof werden aangevoerd, uiteen te 

zetten of ook te beantwoorden, en met de bewijsvoering 

van Westerveen, van wege Bewindhebberen, op te 

treden. De zaak van de O. I. Maatschappij werd 

met der daad eene Europesche aangelegenheid, waarin 

Spanje zich aan de zijde van Oostenrijk schaarde. 

(*) Dit vertoog, getiteld: Wederlegging van de argumenten opnestelt 

van wegen de heeren Bewindhebberen enz., is uitgegeven te 

's Gravonbage bij P. on J. Schelt«. Anno 1723. Na de copia te 

Brussel bij Eugene Hcndric Fricx on Co. 1723, in gr. 4to. In dien 

band zijn ook te vinden de vertoogen, welke NENY zich beijverde 

te wederleggen, namelijk do Memorie van den heer PESTERS, resident 

aan het Hof van Brussel, van wege H. H. M. de Staten- 

Generaal, van den 5 van Grasmaand 1723, met do uitvoerige Remonstrantie 

van Bewindhebberen van de O. I. Compagnie en de beknopte 

Remonstrantie van de W. I. Comp, beide van Lentemaand 1723. 

Tegon hot Traetaat van NENY trad op en gaf in het Latijn en in 

hot Nederlandsen in hot licht, do eerste Advokaat van de O. I. C. 

Mr. ABRAH. WESTERVEEN, een Tweede Vertoog van het regt hetwelk 

de Vereen. Nederl. O. I. Maats, heeft tot de vaart en den koophandel 

in Oostindien. Amst. 1724, in gr. 4to. Vroeger dan dat Traetaat 

verschoen : Brief van een burger van Amsterdam etc. 's Grauenhage 

1724, vertaald uit de Lettres Historiques van December 1723. Nog 

verdient hierbij te worden nagezien : Grondig bewijs dat Sijne 

Roomsch Keis. Majesteit enz., door ERED. LODEWIJK, Ed. heerevan 

Beroer, uit het Hoogduitsch. 's Gravenhage 1724, gr. 4to. 

19*


Het voorstel van Engeland om den zetel dier handelmaatschappij 

naar Triest of Fiume te verleggen, 

werd door Oostenrijk verworpen, en de aandrang van 

het Gemeenebest om de Maatschappij te vernietigen 

vond evenmin ingang. Een voorstel tot opschorting 

der Oostendesche Maatschappij voor tien of zeven jaren 

behaagde ten laatste aan alle partijen, en eene acte 

tot schorsing der Maatschappij kwam in Bloeimaand 

van het jaar 1727 tot stand. Door het Wecnerhof 

werd echter bedongen dat de vertrokken schepen, na 

volbragten togt, veilig zouden mogen terug keeren. 

Met de overgifte van de lijst dier schepen was men 

vrij achterlijk. Eerst op den 30 van Oogstm. 1724 

werd ze aan de Algemeene Staten overgeleverd. Nu 

bleek waarom Oostenrijk zoo schoorvoetend tot die 

acte was toegetreden, wijl nog twee schepen eerst in 

Zomermaand van Oostende in zee waren gestoken. 

In Louwmaand te voren waren drie schepen van daar 

naar Indie vertrokken. In het geheel was het getal 

schepen dat de Oostendesche Maatschappij in zee had 

twaalf; zij had bovendien reeds vijf schepen behouden 

te huis gekregen. 

Voor de Oostindische Maatschappij was de tijding 

van de schorsing harer medodingster een verblijdend 

nieuws. Bewindhebberen mogten nu de gegronde hoop 

voeden, dat do schorsing door eene geheele vernietiging 

zou worden gevolgd. — Wel zonnen de ontwerpers 

en drijvers van de Oostendesche Maatschappij op 

eene vestiging elders, zoo als dan ook op den 19 van 

Bloeimaand 1728 de Altonasche Oostindische Comp, 

tot stand kwam. Noch daar evenwel, noch te Hamburg 

konden de ontwerpers vasten voet krijgen. Het Ne- 

K


derlandscho Gemeenebest had nog te grooten invloed 

op de algemeene aangelegenheden van Europa, en de 

vasthoudendheid van de Algemeene Staten had te zeer 

doen blijken , dat het weinig scheelde of de hernieu- 

wing van den oorlog ware van Oostenrijks weigering 

het gevolg geweest. 

Nog altijd vorderde de Republiek » de geheele vernietiging 

der Oostendesche Maatschappij en de sta- 

»king voor altoos van allen handel op de Indien, zoo 

» uit de Oostenrijksche Nederlanden als uit alle andere 

» gewesten, welke onder koning Karel den II tot de 

» Spaansclie heerschappij behoord hebbende, nu door 

»Zijne keizerlijke en koninklijke Majesteit bezeten 

»worden" Met deze vordering kwam zij in 1728 op 

het congres te Soissons ter tafel, en, toen dat te niet 

liep, op het congres te Seville wanneer Spanje, hetwelk 

in dezen zoo lange de zijde van Oostenrijk gehouden 

had, zijne medewerking aan de Algemeene 

Staten toezeide. In Slagtmaand van het jaar 1729 

werd het verdrag van Seville gesloten, waarbij Frankrijk, 

Groot-Brittanje en ook Spanje aannamen »de ver- 

»nietiging der Oostendesche Maatschappij te helpen 

»uitwerken." Het liep intusschen aan tot den 16 van 

Lentemaand 1731 alvorens de geheele vernietiging van 

die maatschappij werd verkregen. Bij verdrag onder 

die dagteekening te Weenen gesloten, verbond zich 

de keizer » alle vaart op de Indien uit de Oostenrijk- 

» sehe Nederlanden en uit alle anderen, die ten tijde 

» van Karel den II tot de Spaansclie heerschappij be- 

»hoord hadden, van nu af aan voor altoos te doen 

»ophouden, de Oostendesche Maatschappij voor altoos


» vernietigende " (*). Slechts werd bedongen dat die 

maatschappij nog voor ééne enkele reis twee schepen 

naar Oostindie zou mogen zenden. 

Hiermede was deze zaak, welke zoo vele jaren de 

toenmalige groote Mogendheden van Europa had bezig 

gehouden, nog niet afgeloopen. De twee schepen, 

door de Oostendesche Maatschappij uit te zenden , 

zouden, het geval van schipbreuk uitgezonderd, uiterlijk 

moeten zijn teruggekeerd voor den laatsten van 

Sprokkelmaand 1735, en voorzien moeten wezen van 

vrijgeleide van de Algemeene Staten. Deze voorwaarde 

tot uitzending van nog twee schepen, en de ruimte 

van tijd gesteld voor de terugkomst, strekte niet weinig 

om bij de deelhebbers de hoop levendig te houden 

van met die vaart , a/l ware het dan ook ter sluiks , 

voort te gaan. Zoo was het dat die maatschappij nog 

onderscheidene schepen uitrustte , van welke een in 

den mond van den Ganges, onder Poolsche vlag varende, 

door de Engelschen genomen werd; een ander 

schip, onder Pruisische vlag, kwam in Ilerfstm. 1731 

behouden de Elbe binnen en, in weerwil van den 

Nederlandschen en den Engelschen resident te Hamburg, 

werden die goederen aldaar aan den man o-ebragt. 

De behendigheid en sluwheid, bij die en dergelijke 

pogingen aan den dag gelegd, waren groot, 

en het is niet twijfelachtig of verscheiden andere schepen 

ontsnapten aan de waakzaamheid der Nederlanders 

en der Engelschen. De keizer hield zich echter te 

goeder trouw aan het gesloten verdrag, en ook het 

(*) J. WAGENAAU, Vadert Historie, D. XIX, bl. 48, 49. De 

toetreding van do Republiek vindt men op bl. 72.


Bestuur der rijksstad Hamburg vaardigde in Louwmaand 

1734 een verbod uit tegen het invoeren en 

vertieren van goederen door de gewezene Maatschappij 

van Oostende uit Indie naar Europa overgebragt. 

Ook in andere opzigten had de Oostendesche Maatschappij 

en de belangstelling, welke die zaak had 

gaande gemaakt, gevolgen welke voor den handel van 

de Nederlandsche Oostindische Maatschappij niet anders 

dan nadeelig konden wezen. De algemeene aandacht 

werd op den Oostindischen handel gevestigd, 

en men begon te overwegen , in hoe verre het raadzaam 

kon geacht worden in andere Staten maatschappijen 

voor dien handel op te ragten. Van de pogingen 

te Altona en te Hamburg is bereids gewag gemaakt. 

Dat Nederlanders, welke in dienst van de Compagnie 

waren geweest en indiervoege meerdere of mindere 

ondervinding van den Indischen handel hadden opgedaan 

, daaronder roeiden, behoeft te minder eenig betoog, 

wijl bereids sedert de eerste vaart op Indie er 

Nederlanders waren te vinden geweest, die hunne 

ondervinding in dienst van de Nederlandsche Oostindische 

Maatschappij verkregen, uit lage zelfzucht ten 

behoeve van andere Staten hadden aangewend. Aan 

de andere zijde kwam vaak naijver in het spel van 

hen die uitgesloten waren van de aanzienlijke uitdeelingen, 

door de Maatschappij gedaan aan de aandeelhouders 

in de algemeene Nederlandsche O. I. Comp. 

Op deze of gene wijze aangespoord , octroijeerde in 

Zomermaand 1731 de koning van Zweden te Gothemburg 

eene maatschappij voor den Indischen handel, 

en gaf daarvan kennis aan den koning van Engeland 

en aan de statcn-generaal van de Vereenigde Gewes- 

i

2%" VIJFENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

ten, met verzoek die maatschappij in haren handel 

niet hinderlijk te wezen. In gunste kon die mcdedeeling 

in Nederland geenszins worden opgenomen; evenwel 

kon het regt tot het openen en drijven van zoodanigen 

handel in geenen deele aan Zweden betwist 

worden. Bij de Algemeene Staten en bij Bewindhebberen 

van do O. I. Comp, werd het dan ook indiervoege 

begrepen, zoo als bleek toen twee jaren 

daarna een schip van do Zweedsche O. I. Compagnie, 

op do terugreize uit Sina, in Straat Sunda van wege 

de hooge regering van India was prijs gemaakt en te 

Batavia opgebragt. Dat schip werd op last van de kamer 

van 17" wederom vrij gegeven, en de Gothemburgsche 

Compagnie bleef geruimen tijd in stand. — Minder 

lang van duur was de Filippijnsche Maatschappij, 

die in 1733 in Spanje werd opgerigt, en welke evenmin 

gezegd kon worden met de tractaten in strijd te 

wezen. 

De Westindische Maatschappij, welke met vele tegenspoeden 

had te worstelen, zocht een middel om 

haren verderen achteruitgang te stuiten. Te dien einde 

had zij zich in het jaar 1714 zoowel tot de Staten 

van Holland als tot de Algemeene Staten gewend, 

met verzoek om de Westindische mot de Oostindische 

Maatschappij^ vereenigen, beweerende dat zulks evenzeer 

ten voordeele van het gemeene land als van de 

ingezetenen van den staat zou strekken. Bewindhebbers 

dier Maatschappij boden aan, al hare bezittingen, 

sterkten, schepen en andere eigendommen met alle 

hare regten, voorregten en vorderingen te zullen overgeven 

, mits alle hare baten en lasten tevens door de 

Oostindische Maatschappij werden overgenomen. Een


voorstel van zoo groot gewigt werd zoowel bij Holland 

als bij de Generaliteit geoordeeld in handen van 

Bewindhebberen der Oostindische Maatschappij te moeten 

gesteld worden. Evenmin als een dergelijk voorstel 

vroeger naar den smaak van de Kamer van 17" 

was geweest, evenmin was het zulks in de tegenwoordige 

omstandigheden , zoodat in de eerste maanden 

van het jaar 1715 door deze het voorstel als onaannemelijk 

en verderfelijk voor de deelhebbers der O. I. 

Compagnie werd afgewezen. Die zaak bleef voorts 

sluimeren tot in het jaar 1720, wanneer ze weder 

levendig werd en bij do Staten van Holland werd begrepen, 

dat het nuttig zou wezen eene besogne aan 

te leggen, waarin afgevaardigden van de Algemeene 

Staten en van de Staten van Holland , met eenige 

Bewindhebbers uit beide maatschappijen, het voor en 

teo-en zouden wikken en van het aldaar beslotene aan 

beide staatsligchamen rapport uitbrengen. Het schijnt 

dat dit voorstel niet tot verwezenlijking is gekomen, 

en is afgestuit op den onwil van Bewindhebberen der 

Oostindische Maatschappij, welke meenden in zoodanige 

zamensmelting nimmer te kunnen toestemmen, 

wijl, hoe ook de wending mögt wezen welke men aan 

die vereeniging zoude willen geven, ze altoos ten 

nadeele van de participanten der O. I. Compagnie 

moest uitloopen. 

Groot was bij wijle de stoutmoedigheid der barba- 

rijsche zeeroovers, en het is bijna onbegrijpelijk hoe 

de Europesche staten de onbeschaamdheid dier roo- 

vers zoolange geduld hebben. In het najaar van 1726 

Avas tusschen den Vice-admiraal Van Sommels- 

dijk vrede met den Dey van Algiers gesloten, en


daarbij bepaald dat de staatsche schepen van Algiersche 

paspoorten moesten wezen voorzien , welke om 

de drie jaren vernieuwd en bij ontmoeting in zee aan 

de Algiersche kapers moesten worden vertoond. Ofschoon 

deze bepaling geene andere Nederlandsche 

schepen kon gelden dan die welke naar de Middellandsche 

zee of naar de Levant bestemd waren, 

waagden het in Zomermaand 1729 vier Algiersche 

kapers twee uitvarende Oostindische schepen aan te 

houden en te Algiers op te brengen. De zeekapitein 

Schrijver, met drie oorlogschepen van den Staat juist 

ter reede van Algiers liggende, eischte de vrijgeving 

dier beide bodems. Daarentegen beweerde de Divan 

dat ze van Algiersche paspoorten hadden moeten voorzien 

zijn, en weigerde uit dien hoofde de teruggave. 

Het kostte vrij wat moeite die beide schepen ontslagen 

te krijgen. Men slaagde slechts met opoffering van de 

helft van het gemunte geld dat ze aan boord hadden, 

ten beloope van ƒ 137.000.

ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Opstand in het oosten van Java, ten gevolge van het overlijden van 

keiier Fakoe Bowoeno I— opgevolgd door Jlamangkoe Rat II—in 

1723 gedempt. Zamenzwering van F. Erberfeld tot uitroeiing der 

Nederlanders; de vloekverwanten ter dood gebragt 1722. Mr. J. 

Roggeveen met twee schepen te Batavia den 3 van Wijnm. 1722; 

schenen en lading verbeurd; de O. I. Comp, betaalt schadeloosstelling. 

Het vergaan van schepen in 1711 en 1722, ook gaan 

6 uitvarende schepen in de Tafelbaai door een orkaan te gronde, 

benevens vier vreemde schepen. Andere zeerampen ook te Koetsjin. 

Theehandel op Sina en van Sinezen op Batavia. Suikerbouw, indigo, 

katoene garens, koffij op Java. Ontrouwe bedienden en hunne 

helers streng gestraft. Fort in de De-La- Goa baai. De G. G. 

Zwaardekroon treedt af 8 van Ilooimaand 1725 , opgevolgd door 

M. De liaan. Vil vrees voor overproductie vermindert hij de prijs 

der koffij tot Rx. 6 de pi/col. Hij sloft den 1 van Zomerm. 1729, 

opgevolgd door Mr. D. Durven, gewoon raad van Indie. Groole 

redenen tot ontevredenheid; de Gouv. Gen. wordt met den Directeur-Gen. 

en andere ambtenaren opgeroepen naar Patriae 28 van 

Bloeimaand 1732. Van Cloon gouv. gen. Vugst gouv. van Ceylon 

wegens wreedheid en uitzuiging der ingezetenen ter dood veroordeeld. 

Zijn opvolger Versluijs gedraagt zich weinig beter en verzet zich 

tegen Doemburg die hem komt vervangen. Zijn proces. Nieuwe 

kerk te Batavia 1733—1736. Vernieuwde goudgraving op Sumatra. 

Zijdecultuur op Java beproefd. Wisseltrehkerij eensklaps toegenomen 

ten nadeele der 0. I. Comp. Muntsoorten en verinunting. 

Prijzen der producten. Van Cloon steift 10 van Lentemaand 1735. 

Patras wordt gouv. gen. Wat bij die verkiezing is voorgevallen. 

Sedert eenige jaren hadden zich in het oosten van 

Java brandstoffen opgehoopt, welke na geruimen tijd 

smeulens in laaije vlam opsloegen. De zoons van Soe-

300 ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

rapati hadden bij den vorst van Balambowang eene 

schuilplaats gevonden. In dat Kijk spanden zij zamen 

met de Balinezen, die omstreeks Panaroekan gevestigd, 

een'regtmatigen wrok hadden tegen de Nederlanders, 

als zijnde in 1710 door kapitein Boreel's manschappen, 

nadat zij zich hadden overgegeven, meerendeels 

om het leven gebragt. Andere onvergenoegden 

hadden zich bij hen gevoegd. Slechts Pasoerôëwan 

bleef in handen der Nederlanders, maar was van alle 

kanten door vijanden of kwalijkgezinden omringd. Een 

Madureesch prins had zich aan die onvergenoegden 

aangesloten. Meer en meer werden de oostelijke grenzen 

van den Mataram door deze ontevredene menigte 

bedreigd. Niet vroeger dan in 1718 voldeed de hooge 

regering aan des keizers verzoek en zond hem ondersteuning 

onder de bevelen van J. S. Gobius , wien 

het gelukte de opstandelingen uit een te drijven en 

te verstrooijen. 

Naauwelijks echter was Zwaardekroon aan het op- 

perbewind of de dood van keizer Pakoe Bowoeno I 

gaf nieuw voedsel en uitbreiding aan den opstand. 

Hij was een man van hooge jaren en had reeds in 

1712, toen op zestigjarigen leeftijd, door gezantschap- 

pen naar Batavia getracht de opvolging van zijnen 

oudsten zoon tot zekerheid te brengen. Bij den dood 

zijns vaders in Sprokkelmaand 1719 had deze bereids 

den ouderdom van 40 jaren bereikt, en nam den 

naam aan van Hamangkoe Rat II, doch is ook in de 

geschiedenis bekend onder den naam van Soesoehoenan 

Praboe. Aan de zijde der opstandelingen schaarden 

zich eenige prinsen van den bloede en onder dezen 

twee broeders van den keizer, namelijk de Pangerangs

ZESENTWINTIGSTE nOOFDSTUK. 301 

Poeroboijo en Blitar. Door hen won de opstand aan 

krachten. De Compagnie zond Brinkman naar Karta 

Soera, die door des keizers troepen versterkt tegen 

Blitar optrok. Eenige hoofden der oproerigen in handen 

des keizers gevallen zijnde, liet hij in zijne tegenwoordigheid 

om het leven brengen. Sommigen beweren 

dat ze vrijwillig in onderwerping waren gekomen 

en dat de keizer ze , bij eene plegtige gelegenheid, 

»met de gewone wreedheid van zijn geslacht "(*), 

door zijne rijksgrooten liet, krissen. Overigens ging 

het met dien oorlog slepende voort. — Blitar had de 

wijk genomen naar het landschap Madioen, alwaar hij 

zich tot in 1722 staande hield, toen hij er overleed. 

De opstand verloor veel in dezen prins, die met zijne 

veerkracht, zoo als eerlang bleek, daarvan de ziel was 

geweest. Door de Nederlandsche krijgsmagt meer en 

meer in den oosthoek te zamen gedrongen, gaven zich 

de opstandelingen den 26 van Bloeimaand 1723, voornamelijk 

ten gevolge van kommer en gebrek, over ; 

behalve de vorst van Balembangan met zijnen schoonzoon 

, den zoon van Soerapati, wien het gelukte zich 

in zijn gebied te handhaven. Onder de prinsen die 

in onderwerping kwamen, onder beding van lijfsbehoud, 

behoorde Poeroboijo, zoon van den overleden 

keizer, en Maleijoe Kesoemo, zoon van Soerapati. 

Zij werden allen met vrouwen en kinderen naar Batavia 

vervoerd, waar zij den 19 van Hooimaand 1723 

aankwamen, nadat eenige dagen te voren de bevrediging 

van Java door een plegtigen dankdag was gevierd, 

De meesten hunner werden naar Ceylon of de 

(*) Mon zie VAN KAMPEN, D. II, bl. 357.


kaap De Goede Hoop verbannen. Volgens sommigen 

zoude eerst thans de eerste groote oorlog van Java 

geëindigd zijn geworden. Die beschouwing is onjuist, 

wanneer men daarmede wil te verstaan geven dat de 

zaden van opstand door Soerapati gezaaid, met de 

tegenwoordige onderwerping waren als uitgeroeid te 

beschouwen. Dan ware het beter dat tijdstip te verschuiven 

tot na den tweeden grooten oorlog en tot 

aan de geheele onderwerping van Java's oosthoek, 

welk oogenblik nog verre verwijderd was. 

Terwijl die oorlog nog duurde ontsnapte Batavia te 

naauwernood aan een gevaar, dat haar nog meer dan 

de aardbeving van 1699 met algeheelen ondergang 

dreigde. Dit gevaar werd veroorzaakt door eene zamenzwering, 

aan welker hoofd zich Pieter Erberfeld 

of Elberfeld bevond, een man uit eene Javaansche 

moeder en Europeschen vader gesproten, dus behoorende 

tot die afstammelingen welke liplappen, doch 

ook wel inlandsche kinderen genoemd worden. Zijn 

vader was een Westfaling , die in den laatsten tijd 

zijns levens lid van den raad der stad Batavia en 

kapitein van eene compagnie schutterij te paard geweest 

was. Hij zelfwas een vermogend man, en reeds 

bijna zestig jaren oud toen door hem een veruitziend 

verraad gesmeed werd, waartoe zijn vroeger leven , 

zooverre dit bekend is geworden , geenerhande vermoedens 

had kunnen opwekken. Het ontwerp toch 

was niets minder dan om alle Europeanen en inlandsche 

christenen te vermoorden. Sommigen gelooven 

dan ook dat een zoo vermetel ontwerp niet bij Erberfeld 

is uitgebroeid, maar wel bij eenen javaan Karta 

Drya, van Karta Soera herkomstig. Hoe het zij :

ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 303 

Erberfeld zou aan het hoofd van de regering zijn gekomen 

met den titel van Toewan Goesti, en zijn 

voornaamste medehelper zou hem onder dien van Radeen 

ter zijde staan, de eerste meer bijzonder de stad 

en het kasteel, de ander de ommelanden onder zijne 

bevelen hebben. Erberfeld had de leer van den Islam 

omhelsd, ook behoorden onderscheidene Mohammedaansche 

priesters tot het eedgenootschap, en velen 

die tot de zamenzwering gewonnen waren , hadden 

zich door talismans zoo zij meenden onkwetsbaar gemaakt. 

De magt der vloek verwanten werd op 17000 

personen berekend, en er wordt verzekerd dat gedurende 

twee jaren het heische ontwerp was tot rijpheid 

gebragt, in den tuin van Erberfeld even buiten Batavia. 

Dit in aanmerking nemende was de geheimhouding 

bijzonder wel bewaard gebleven. Op nieuwjaarsdag 

van het jaar 1722 zou, bij het openen der poorten, 

de moorderij een' aanvang nemen ; nog maar weinige 

uren moesten verloopen, toen de aanslag den gouverneur-generaal 

bekend werd en de noodige maatregelen, 

ofschoon in der haast, zoodanig genomen werden, 

dat toen het jaar 1722 een aanvang nam de voornaamste 

zamenzweerders gevat waren (*). Het vonnis 

van Erberfeld en Karta Drya hield in : » dat hun, 

» elk op een kruis uitgestrekt, de regterhand zoude 

» afgekapt worden ; voorts zouden zij met gloeijende 

» tangen in de armen, de beenen en de borst gekne- 

»pen worden, zoodat de heete nijpers telkens stukken 

» vleesch van de gezegde plaatsen zouden moeten af- 

(*) Deze en andere bijzonderheden kan men lezen in j. B, J. 

VAN DOREN , Reis naar Nederlands Oost-Indie, of Land- en Zeetogten 

enz. D. II, bl. 1G1.


»rukken; vervolgens zoude hun de buik van onderen 

» op geopend, het hart uit het ligchaam getarnd en in 

» het gezigt geslagen worden ; het hoofd afgehouwen 

)) en op een staak gesteld, de romp gevierendeeld en 

» die stukken buiten de stad ten toon gesteld worden, 

» om aan de vogelen tot aas te verstrekken." — Verder 

werd het huis van Erberfeld afgebroken en vervangen, 

aan de openbare straat, door eene piramidale 

zuil, waarop het hoofd, met eene ijzeren pen door de 

harsenpan, te pronk werd geplaatst met het volgende 

opschrift, in vijf verschillende talen : » Ter verfoeije- 

»lijke gedachtenis van den gestraften landverrader 

»Pieter Erberfeld zal niemand vermogen ter dezer 

» plaatse te bouwen , timmeren, metselen of planten 

»nu often eenigen dage. Batavia den 22 April 1722." 

Dit gedenkteeken bestaat nog ten huidigen dage. 

Den 22 van Grasmaand was de dag der teregtstelling 

van de twee hoofdverraders en van zeventien 

hunner medepligtigen. Later werden nog 30 personen 

deswege ter dood gebragt. Men bleef niet in gebreke 

den eersten zondag na de teregtstelling (den 24 van 

Grasmaand), bij openlijke dankzegging Gode voor de 

tijdige ontdekking van zoo gruwelijk een vloekgespan 

lof en eere toe te brengen. 

In datzelfde jaar 1722 had de Algemeene Landvoogd 

de gelegenheid het stelsel van uitsluiting van 

alle mogelijke mededinging in toepassing te brengen 

jegens een man, die te voren raad van Justitie te 

Batavia, geacht kon worden van de vroeger te dier 

hoofdplaats opgedane ondervinding, te willen partij 

trekken ten nadeele van de O. I. Compagnie. Mr. Jakob 

Roggeveen was namelijk met twee schepen, wier


bemanning zich in den treurigsten toestand bevond, 

op den 9 van Slagtmaand 1722 te Japàra binnengeloopen 

, en na zich aldaar eenigen tijd te hebben ververscht 

had hij cours gezet naar Batavia, ter reede 

van welke stad hij den 3 van Wijnmaand het anker 

liet vallen. Te Japara had men zich gehaast van de 

aankomst dier beide schepen aan Zwaardekroon kennis 

te geven , ten gevolge waarvan bij de hooge regering 

bereids op den 22 van Herfstmaand was besloten de 

beide schepen in beslag te nemen. Hoe veel schijns 

het ook hebben mögt dat Roggeveen met die scheepsuitrusting 

, ingevolge door hem te Batavia opgedane 

ondervinding , het nadeel der O. I. Maatschappij beoogde 

, blijkt echter dat het voornemen tot het ondernemen 

van dien togt van veel vroegere dagteekening 

was. 

Het denkbeeld komt toe aan Arent Roggeveen, 

die door de uitgave van » Hei brandende veen" in 1675 

getoond heeft een bekwaam aardrijkskundige te zijn, 

en bezield met warme zucht voor het welzijn des vaderlands. 

Om nieuwe handelswegen voor de Zefcuwsche 

kooplieden te openen, wenschte hij een octrooi 

te erlangen tot het bevaren van de zuidzee tusschen 

de Straat van Magellaan en Nieuw Guinea. Dat octrooi 

verkreeg hij van Hun Hoog Mog. den 22 van 

Herfstmaand 1676, doch gebrek aan genoegzame deelneming, 

en zijn opgevolgd overlijden drie jaren daarna, 

waren de oorzaken dat aan het ontwerp destijds geen 

gevolg werd gegeven. Later werd het denkbeeld 

weder opgevat door zijnen zoon Mr. Jacob Roggeveen, 

geholpen door diens broeder Jan, koopman te Middelburg 

, waar ook Arent had geleefd : het ontwerp 

II. 20

306 ZESENTWINTIGSTE HOOEÖSTUK. 

werd verwezenlijkt ten gevolge eener overeenkomst 

met de toenmalige Westindische Maatschappij. Mr. 

Jacob Roggeveen zeilde als aanvoerder van drie schepen 

onder het verkregen octrooi op den 1 van Oogstm. 1721 

uit Texel. Het doel van den togt werd niet bereikt, 

en toen hij, na een zijner schepen te hebben verloren, 

een jaar na het vertrek uit Nederland reeds twintig 

koppen door scheurbuik als anderzins moest missen, 

zette hij cours naar Java. Op den 4 van Wijnm. 1722 

werd aan Roggeveen, wegens schending van het octrooi 

der algemeene Nederlandsche O. I. Maatschappij, 

door den geheimschrijver van de Hooge Regering 

J. W. Dubbeldekop het arrest aangezegd ; hem schoot 

niets anders over dan zich te onderwerpen, onder 

protest tegen het geweld hem aangedaan. De schepen 

werden verbeurd verklaard en voor de O. I. Compagnie 

aangelegd, de lading verkocht en Roggeveen werd 

met de geheele bemanning op het einde van het jaar 

1722, even als ruim eene eeuw vroeger Le Maire en 

Schouten was gebeurd, met de retourvloot naar Patria 

opgezonden. 

In de eerste dagen van Hooimaand 1723 Roggeveen 

in het vaderland zijnde teruggekomen, van schepen 

en lading beroofd, nam de Westindische Maatschappij 

het gebeurde hoog op en vorderde schadeloosstelling. 

Weldra ontwaarde de Kamer van 17", 

dat men te Batavia met de aanhouding en verbeurd 

verklaring te verre gegaan was en ten einde niet, 

even als ten opzigte van de Australische Compagnie (*), 

tot de betaling der schadeloosstelling te worden ver- 

(*) Zie hiervoren D. I, bl. 162 en 163.


oordeeld, vond ze beter de zaak in der minne af te 

doen. Dienvolgens kwam men overeen dat door de 

Oostindische aan de Westindische Compagnie »zoude 

»worden betaald honderd en twintigduizend guldens, 

»eensgevens geld, en dat aan het varend volk, 't welk 

» voonnaals op de schepen den Arend en Tienhoven 

» bescheiden was geweest, en naderhand op de repa- 

» trierende schepen van de O. I. Compagnie was over- 

» gezet en scheepsdienst op dezelve gedaan had, ins- 

» gelijks zoude worden voldaan de gagie en maand- 

» crelden sedert derzelver vertrek van Batavia tot in de 

» havens dezer landen, naar rato van de twee maan- 

» den gagie die aan de zoodanigen, op Batavia tot 

»haar uitrusting voor de reis naar het vaderland, 

»verstrekt zijn geworden (*). 

Hiermede liep die zaak af; evenwel kon die uitkomst 

evenmin als die van de verbeurdverklaring in 1616 door 

Coen, óf de Westindische Maatschappij, óf wel ondernemende 

mannen aanmoedigen om, ofschoon gesterkt 

door een octrooi van de Algemeene Staten, nieuwe 

ondernemingen tot uitbreiding van den Nederlandschen 

zeehandel te wagen. Het octrooi en inzonderheid de 

magt van de generale Oostindische Compagnie stond 

daartoe een ieder in den weg en verlamde alle ondernemingsgeest. 

(*) In de Nieuwe werken van het Zeeuwsch Genootschap voor wetenschappen, 

Deel I, vindt men de voornaamste bijzonderheden, 

zoo in het voorborigt als in hot Levensberigt van den Nederlandschen 

zeereiziger Mr. Jacob Roggeveen, door Mr. s. DE WIND, terwijl 

ook het Dagverhaal der ontdekkingsreis van Mr. Jacob Roggeveen, 

in hetzelfde deel ô lozen is. 

20*

308 ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK 

Leed de O. I. Compagnie nu en dan schade door 

het verlies van uit- of tehuis varende schepen, zoo 

begreep men nogtans dat zulks eene kwaal was waaraan 

slechts geringe hulp was toe te brengen. Niet 

zelden toch was de hebzucht der scheepsoverheden, 

bij het overladen der schepen door voorwerpen van 

particulieren en morshandel, daarvan de oorzaak. Ook 

moest het verlorengaan van compagniesbodems niet 

zelden gezocht worden in het ontoereikende der bemanning 

van de retourschepen, alzoo bij aankomst in 

Indie aanbevolene of bekwame mannen van de dienst 

binnen scheepsboord tot de dienst in het pakhuis, of 

ter penne overgingen, of wel tot aanvulling in Indie 

voor andere diensten gebruikt werden. Dit was, om 

slechts een voorbeeld te noemen, geschied met A. Bógaert, 

van wien vroeger is gesproken, die van scheepsdokter 

overging tot het kantoor van de generale visite 

te Batavia. Ten gevolge van deze en andere omstandigheden 

gingen in het jaar 1711 niet minder dan 

acht schepen in volle zee te gronde , en in het jaar 

1722 trof dat zelfde treurige lot acht rijk geladene 

compagnies retourschepen, Bij den laatsten ramp was 

het hoogstwaarschijnlijk niet uit gebrek aan genoegzame 

bemanning, want sedert het jaar L718 monsterden 

de uitvarende bodems ongeveer 8000 koppen , 

of duizend koppen meer dan de uit Patria vertrekkende 

schepen gewoonlijk telden. Dat zelfde jaar 1722 

was der compagnie ook in andere opzigten noodlottig, 

wijl op den 16 van Zomermaand in de Tafelbaai, 

niet minder dan zes uitvarende compagnieschepen door 

een' vreeselijken orkaan in de diepte verzwolgen werden. 

Twee dier schepen gingen met man en muis


verloren; van twee schepen kwamen 121 koppen om 

het leven ; van de andere twee schepen werden alle 

opvarenden gered en een gedeelte der lading. Tijdens 

het woeden van den noodlottigen orkaan lagen almede 

ter reede van de Kaapstad drie Engelsche compagniesschepen 

en een schip onder Fransche vlag: ook die 

werden eene prooi der golven en werden in de grondelooze 

kolken bedolven. De Engelschen gaven lateihun 

verlies op als hadde het meer dan vierentwintig 

tonnen schats bedragen. Voor de Nederlanders was het 

verlies aan schepen in den loop van dat jaar bovenal 

smartelijk: de O. I. Compagnie verloor in alles niet 

minder dan zestien schepen. Welk verlies van schatten 

en menschenlevens! — Wat de zeerampen in de 

Tafelbaai aangaat, scheen het dat men de lessen deiondervinding 

niet wilde in acht nemen. Immers men 

had reeds meermalen de treurige ondervinding opgedaan, 

dat gedurende het regensaisoen (Bloei-, Zomeren 

Hooimaand) noordwesterstormen in de Tafelbaai 

vaak op de noodlottigste wijze hadden gewoed. En 

was de Tafelbaai als dan onveilig, de Simonsbaai, 

aan de andere zijde van het Kaapsche voorgebergte, 

bood in datzelfde saisoen eene veilige en ruime haven 

aan de schepen ; en hoe gering was de afstand van 

de Kaapstad over de landtono-! 

Zeerampen van verschillenden aard moesten, over 

een zoo uitgestrekt zeegebied als de schepen der O. I. 

Compagnie te beploegen hadden, meermalen plaats 

hebben. Zoo hadden de schepen Vrieswijk en Steenhoven 

in den zomer van het jaar 1723, van Mocha 

naar Patria bestemd, met voortdurende stilten te kampen, 

ten gevolge waarvan de ongezonde heete lucht-


streek aan vele manschappen het leven kostte, en de 

overgeblevenen meest allen door ziekte en ongemak 

gefolterd de kooi niet konden verlaten. Daarbij kwam 

schaarste van leeftogt. De scheepshoofden zagen zich 

gedrongen eene noodhaven op te zoeken en bereikten 

met moeite Koetsjin. Treurig was het gezigt der zieke 

zeelieden toen ze aan wal gebragt werden. Door verlamming 

, waterzucht en andere kwalen getroffen, bevonden 

niet weinigen zich in zoodanigen toestand dat 

ze eerlang bezweken. — Terwijl die beide schepen 

te Koetsjin ter reede lagen, wachtende of het herstel 

der manschappen ze zoude in staat stellen de reize 

naar Patria voort te zetten, kwam eene waterberoering, 

in die zeestreken zeldzaam, min zeldzaam in de 

Molukken, aldaar groote schade aanrigten. De waterberoering 

wordt naar het schijnt veroorzaakt door onderzeesche 

ontploffingen van vulkanischen aard, en 

doet de wateren der zee met bliksemsnelheid één of 

meer vadem in de hoogte stijgen, om evensnel in 

hare bedding terug te keeren. Zoo gebeurde het ook 

hier. Zelfs groote schepen slingerden als gingen ze 

ondersteboven en werden als in de lucht geworpen ; 

hoeveel te meer dan kleinere vaartuigen. Stengen en 

masten der schepen kraakten of gingen over boord, 

en het was ter naauwernood dat ze aan het gevaar 

van op het strand geworpen te worden ontkwamen. 

Een groot getal vaartuigen werd op den oever neder 

gesmakt en aan spaanders geslagen, en de manschappen 

onder hunne kielen begraven of verminkt over 

het strand in allerlei rigtingen geworpen; andere vaartuigen, 

welke in redelijken toestand op het strand 

waren nedergeploft, werden bij hot terug stroomen


der wateren medegesleept en met de opvarenden in de 

diepte bedolven. Het duurde wel drie dagen alvorens 

de beroerde wateren tot de gewone kalmte terugkeerden. 

Het schip Vrieswijk was buiten staat geraakt 

de reize naar Europa aan te nemen. 

De belemmeringen door Van Swol aan den handel 

der Sinezen in den weg gelegd, bragten aan het licht 

hoe thee en andere Sinesche voortbrengselen te Batavia 

niet enkel, maar ook in Nederland tot behoefte 

waren geworden. In dier voege ontwikkelde zich 

eene vaart van Nederlandsche schepen op Sinesche 

havens, inzonderheid op de haven van Kanton (Kwantong), 

welk voorbeeld aldra door de Engelschen en 

andere Europesche natiën werd gevolgd, zoodat ook 

op die wijze de thee den weg naar Europa vond en 

meer in gebruik geraakte. In Sina ontwaarde men dat 

de handel door de westersche volkeren op dat rijk gedreven 

, verre af was van onvoordeelig voor den landzaat 

te zijn ; die handel had dien ten gevolge niet 

langer met groote beletselen te worstelen. Verbetering 

sproot derhalve ook hier, zoo als meermalen, uit het 

kwaad. 

Zwaardekroons voorzigtige handelwijze was aan den 

anderen kant allezins geschikt om de Sinezen te doen 

besluiten met hunne wankangs of jonken op nieuw 

den steven naar Batavia te wenden. Niet lang na 

zijne aftreding zag men daarvan bereids de vruchten, 

dewijl onder het generalaat van De Haan de regtstreeksche 

vaart op Sina voor onnoodig werd verklaard. 

De kamer van 17 n nogtans begreep het anders 

bij haar schrijven van den 29 van Wijnmaand 1727. 

Toen echter Van Cloon Algemeen Landvoogd was


geworden, meende de hooge regering te kunnen 

overgaan tot het voorstel aan Bewindhebbers om de 

regtstreeksche vaart op Sina weder te staken. De 

kamer van 17" oordeelde zich met dat voorstel niet 

te moeten vereenigen, maar zond bij schrijven van den 

11 van Lentemaand 1734 den last om jaarlijks van 

Batavia twee schepen voor den thcehandel naar Sina 

te zenden, waarvan het eene van Kanton regtstreeks 

den steven naar Patria zou moeten wenden en het 

andere naar Batavia cours stellen. Dit verschil van 

gevoelen omtrent de raadzaamheid van den regtstreekschen 

theehandel, gaf aanleiding tot een onderzoek 

hetgeen de slotsom opleverde, dat de thee- door de 

hooge regering te Batavia van de Sinesche kooplieden 

gekocht, grootere voordeelen opleverde dan die, welke 

regtstreeks uit Sina was gehaald. Bij vergelijking 

althans bleek dat de thee, welke in de jaren 1733, 

1734 en 1735 door de Sinezen te Batavia was aangebragt, 

merkelijk minder kostte dan die welke 

door Compagniesschepen te Kanton was ingekocht. 

De thee, in die drie jaren te Batavia ingekocht, bedroeg 

eene hoeveelheid van 854.672


twijfeld bij de drie volgende jaren vergeleken, ofschoon 

op zich zelf genomen een belangrijke winst te noemen. 

In weerwil van die becijfering werd de last van Bewindhebberen 

omtrent den regtstreekschen handel op 

Sina voor het oogenblik gehandhaafd. Het duurde 

echter niet lang of de kamer van 17" gaf toe aan den 

aandrang van de hooge regering, die met leede oogen 

zag dat een gedeelte van den Sineschen handel aan 

haar toezigt werd onttrokken. Nu bleek echter spoedig 

dat Bevvindhebberen verstandig hadden gehandeld, 

toen zij den regtstreekschen handel op Sina begeerden 

te handhaven. De thee door de Sinezen te Batavia 

aangebragt en naar Europa verscheept, was oude en 

krachtelooze of verweerde thee, zoodat de thee door 

Denen en Engelsclien uit Sina in Europa aangevoerd 

van betere kwaliteit bleek te wezen , en ook in Nederland 

tot hoogere prijzen werd verkocht. Indiërvoege 

werd de regtstreeksche theehandel weder ingevoerd 

en verkreeg de voorkeur. 

De rekkelijkheid der Sinezen telkens wanneer er 

eenige kans is geld te verdienen , was oorzaak dat, 

nu zij weder meer geregeld met hunne handelsvaartuigen 

te Batavia kwamen, zij op nieuw bij de gezagvoerders 

in gunst geraakten, zoodat de suikerziederij, 

welke in de laatste jaren gekwijnd had, door de vernieuwde 

uitgifte van vergunning tot het oprigten van 

suikermolens aan Sinezen , door deze aanmoediging 

op nieuw tot uitbreiding kwam. 

Gepaste begunstiging van den aanbouw van de indigoplant 

strekte om de bereiding dier verfstof op 

Java tot meerdere ontwikkeling te brengen. De katoen 

of kapasteelt, en bepaaldelijk het spinnen van

ff 


katoene garens, werd aangemoedigd en die garens 

dienden op hunne beurt tot verlevendiging der fabrijken 

in Nederland. — Met snelheid nam de koffijbouw 

toe, én wijl de koffijboom onder de beschutting van 

grootere boomen welig tierde, én wijl, de aanplanting 

en het droogen der vrucht minder moeite vorderende 

dan vele andere werkzaamheden, de Javaan zeer 

genegen was zich met die cultuur bezig te houden. 

In het Cheribonsche toonde men bijzondere zucht voor 

dien aanbouw, zoodat aldaar reeds in 1724 eene hoeveelheid 

van ruim 1000 pikols koffij werd verzameld, 

en dat district den roem verwierf en tot in de tegenwoordige 

eeuw behield, koffij te leveren welke met 

de Mocha-koffij kon wedijveren. De Landvoogd Zwaardekroon 

maakte van de gretigheid, waarmede de Javaan 

zich daaraan overgaf, met voorzigtigheid gebruik 

om contracten te sluiten tot het leveren van de geheele 

pluk tot den prijs van Rx. 15 de pikol. 

Zwaardekroon gevoelde de noodzakelijkheid om de 

ontrouw van Compagnies bedienden op krachtdadige 

wijze tegen te gaan, door van tijd tot tijd eenige bedienden 

als ten voorbeelde te straffen tot afschrik van 

zoo velen die zich aan oneerlijke handelingen ten nadeele 

der Compagnie schuldig maakten. Het schijnt 

echter dat hij zich daarbij bepaalde tot personen van 

minderen rang. Zoodanigen betrof inzonderheid de 

strenge strafoefening in het jaar 1723. Negen kwartiermeesters 

bij de specerij-pakhuizen werkzaam werden 

overtuigd, hoeveelheden specerijen te hebben ontvreemd 

en aan inlandsche Christenen te hebben verkocht. 

Deze helers waren ten getale van vijftien, 

en zij werden evenzeer als de kwartiermeesters ter 

^ ^ — — . —


dood veroordeeld en tot de strop verwezen. Allen 

ondergingen die straf welke voor het oogenblik, doch 

ook slechts voor het oogenblik, diepen indruk maakte. 

Onder het generalaat van Zwaardekroon meenden 

Bewindhebberen dat een nieuwe handelsweg op de 

zuidoostkust van Afrika, en wel in de allezins ruime 

en veilio-e doch niet zeer gezonde De-La-Goabaai, 

konde worden geopend. Men was van oordeel dat 

aldaar eene gunstige gelegenheid zou te vinden wezen 

tot het inruilen van stofgoud, olifantstanden en grijze 

amber. De Kaapsche gouverneur De Chavonnes juichte 

dit denkbeeld toe , dewijl de gezaghebber Van Der 

Schelling aldaar in 1719 schipbreuk geleden hebbende, 

van de waarschijnlijkheid tot het behalen van aanzienlijke 

handelsvoordeelen getuigde. Uit Nederland kwam 

Van Taak er den 3 van Grasmaand 1721 als opperhoofd 

en met last om er een fortje aan te leggen. 

De ongezonde lucht en het slechte drinkwater raapte 

er binnen weinige weken het grootste gedeelte deiambtenaren 

en manschappen weg. In het jaar 1722 

kwamen er twee roofschepen die het scheepje dat voor 

het fort lag en ook het fort overrompelden, en na 

eenig verblijf het beste wat hun aanstond en een gedeelte 

der bezetting medenamen. De voortdurende 

sterfte noodzaakte tot het steeds aanvoeren van nieuwe 

manschappen ; de handelsvoordeelen konden daartegen 

niet opwegen en in 1735 werd de bezetting geligt. 

De Algemeene Landvoogd haakte eerlang naar 

rust, en gaf op den 8 van Hooimaand 1725 de teugels 

van het bewind over in handen van Mattheus 

De Haan, die hem in het generalaat opvolgde. — 

Zwaardekroon was geboren te Rotterdam, waar zijn


grootvader, volgens sommigen ook zijn vader, rector 

was geweest der Erasmiaansche school. Hij had in 

de dienst der O. I. Maatschappij een aanzienlijk vermogen 

vergaderd. Weinige jaren bleven hem no


zou toenemen (*), zoodat hij met eene ruwe hand die 

cultuur ging belemmeren. Onverstandig althans mag 

de verordening worden genoemd, waarmede die Landvoogd 

de koffijteelt fnuikte, terwijl hij haar zelfs de 

doodsteek hadde kunnen geven, door de prijs van 

Ex. 15 per pikol tot Ex. 6 te verminderen. Wel veroorzaakte 

dit een algemeen misnoegen onder de Europeërs 

en de Javanen, die zich met den koffijbouw 

bemoeiden, en had eene oogenblikkelijke verwaarlozing 

van de kofnjpluk ten gevolge , doch de aanbouw 

had bereids te zeer wortel geschoten om door zoodanigen 

schok te worden vernietio-d. 

De gouverneur-generaal De Haan stierf >n den ouderdom 

van 66 jaren op den 1 van Zomermaand 1729, 

door velen gehouden voor een man niet enkel traag 

in het besluiten, maar ook traag in het volvoeren, 

en wien het in vele opzigten aan doorzigt ontbrak. 

Valentijn, die zijn stadgenoot was, roemt hem en 

weidt uit omtrent zijne edelmoedigheid en andere 

daarmede verwante goede hoedanigheden. — Door den 

directeur-generaal Anthony Huysman (in die betrekking 

sedert 1725) de hooge regering daarop bijeengeroepen 

zijnde, was niet enkel hij geenszins de persoon 

op wien de keuze viel van de meerderMlid deiraadsleden 

; ook Hasselaar en anderen, sedert 1720 

als gewoon lid zitting hebbende, werden voorbijgegaan. 

(*) Er zijn die meenen dat de vermindering van prijs, in verband 

met de vrees voor te groote productie bij De Haan, strekken 

moest om de maatregelen door Zwaardckroon verordend tot 

uitbreiding der koffijcultuur, bij Bewindhebbers in een ongunstig 

licht te doen voorkomen. De gronden voor dat vermoeden komen 

mij voor geen steek te houden. Zie DU Bors, bl. 340 (XX Deel 

van de Historische beschrijving der Reizen, in 4to).

318 

ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. 

Mr. Diederik Durven, raad van Indie, een regtsge- 

leerde, van Delft geboortig, die in 1706 als lid van 

den raad van Justitie was uitgekomen, eerst sedert 

1725 ordinaris raad van Indie, werd tot Algemeen 

Landvoogd gekozen. 

Durven aanvaardde het bewind voorloopig, doch 

gaf weldra verschillende redenen tot ontevredenheid. 

Het duurde niet lang of hij wist zich in vele zaken 

grooten invloed te verschaffen en zijne gunstelingen 

in voordeelige betrekkingen te plaatsen. Dewijl hij te 

gelijker tijd ,niet schroomde velen voor het hoofd te 

stooten, werden veelvuldige klagten naar Patria overgebriefd... 

Knevelarij en wreede behandeling jegens de 

Sinezen werden hem te laste gelegd ; willekeur doorhem 

zelven en zijne onwaardige vrienden op schaamteloze 

wijze gepleegd, hem aangewreven; bovendien 

klaagde men over zijne zedeloosheid en losbandigheid, 

die wel in het oog vallend moesten wezen, alzoo m 

het algemeen op de ingetogenheid der hoogere en 

mindere ambtenaren van de Compagnie te Batavia, 

geenszins als voorbeeld van christelijker, wandel konde 

worden geroemd. Het was te voorzien dat hij , die 

nog meer dan zijnen onmiddellijken voorganger, de 

zakenman de buitenposten haren loop liet gaan zoo 

goed en kwalijk ze wilden, en die overeenkomstig de 

aanbevelingen van de kamer van 17", zoo veel hij 

vermögt, de vrede zocht te handhaven, zelfs ten 

koste van de ware belangen van de O. I. Maatschappij, 

van wege de verregaande oneerlijkheid welke door 

velen straffeloos gepleegd werd, niet lang het opperbewind 

in handen zoude hebben. 

Bewindhebberen, na van vele kanten berigten om-


trent het bederf dat te Batavia heerschte te hebben 

ingewonnen, gingen er op den 9 van Wijnmaand 1731 

toe over om onderscheidene ambtenaren »buiten qua- 

» liteit of gagie" op te roepen, ten einde met de eerste 

retourschepen of anders zoo spoedig doenlijk te worden 

opgezonden. Deze oneere wedervoer zelfs den 

gouverneur-generaal en den directeur-generaal. Het 

was geheel zonder voorbeeld dat de twee hoogst ge- 

.* plaatste mannen zoodanige vernedering trof. Nog geen 

drie jaren had Mr. Diderik Durven de staf van de 

Algemeene Landvoogdij in zijne handen geklemd toen 

hem dezelve in Bloeim. 1732 werd ontrukt. Cornelis 

Hasselaar, sedert 1717 buitengewoon raad van Indie, 

in 1720gewoon raad geworden en onlangs als directeurgeneraal 

aan A. Huysman opgevolgd, was lotgenoot van 

Durven. Diezelfde ongenade trof de buitengewone raden 

van IndieJjHendrik van Baai-Ie en Wouter Hendriks ; 

alsmede Jacob De la Fontaine en Joachim Guillebaut, 

de twee opperkooplieden van het kasteel, ook David 

Andreas Stier, gecommitteerde tot de zaken van den 

inlander, mannen wier bedieningen als zeer gewigtig 

en invloedrijk beschouwd werden. Nog andere, maar 

mindere ambtenaren en bedienden moesten ingevolge 

de bevelen van beeren meesters »buiten qualiteit 

»en gagie" worden opgezonden. 

Het kon niet missen of een zoo buitengewone maatregel 

moest én in de Nederlandsche bezittingen in 

Azië, én in Nederland niet enkel bevreemding maar 

verbazing wekken. Voor den nadenkenden vriend des 

vaderlands was het een feit van bedroevenden aard. Immers 

men moest veronderstellen dat de kamer van 17 n 

tot een zoo geruchtmakend opontbod, slechts na rij-

320 ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK 

pen rade en schoorvoetend was overgegaan. Was niet 

daarin het bewijs te vinden dat het kwaad algemeen 

was, dat het geheele ligchaam was aangetast, wanneer 

men , na de strenge maatregelen in de laatste jaren 

herhaardelijk genomen, thans zoodanig in het levende 

vleesch sneed. Den hoogsten bewindsman van zijnen 

zetel te rukken en met hem een' sleep van ambtenaren 

, kon met eene daad van wanhoop worden gelijk 

gesteld. — Maar waarom zou het verderf niet algemeen 

in Indie heersenen, waar sedert zoo lange jaren 

velen slechts heengingen om, onverschillig hoe, rijkdommen 

te verzamelen — wanneer bij de geheele natie 

zucht tot gemak en weelde met iederen dag meer 

alo-emeen werden, wanneer in Nederland zelfzucht een 

ieder beheerschte en de geldgod door allen aangebeden 

werd ! 

Bij Bewindhebberen zelven was men tot den belangrijken 

maatregel van den 9 van Wijnmaand 1731 

na rijp beraad overgegaan. De meeste leden van de 

kamer van 17 n hadden niet gehandeld zonder ruggespraak 

met de kamers, waardoor zij waren afgevaardigd 

; slechts die van Zeeland oordeelden zonder magtiging, 

van wege het gewigt van het oogenblik, de 

voorzeker niet geringe verantwoordelijkheid te mogen 

op zich laden (*). Ook duurde het niet lang of de Alge- 

(*) Ik ben in het bezit van eene aanteekening van dien tijd, 

n de namen wordon opgegeven van de „Heeren die gezeten 

„hebben in de vergadering van l7n, toen het opontbod geschied 

„is." Daaruit blijkt dat slechts door één Bewindhebber, Van Der 

Dussen die voor Delft zitting had, tegen de beslissing is geprotesteerd. 

Men zal zich herinneren dat Mr. D. Durven van Delft 

geboortig was. De beide advokaten of regtsgcleerde adviseurs 

van de O. I. C. waren destijds Mr. Westerveen, lsto advokaat en 

Mr. Alcwijn, 2de advokaat.


tneene Staten begrepen zich met die zaak te moeten 

bemoeijen, en vroegen aan Bewindhebbers der O. I. 

Compagnie om de redenen van eene zoo eclatante 

handelwijze te mogen weten. De kamer van 17 n had 

in haar opontbod slechts algemeene uitdrukkingen 

gebezigd, en kon derhalve in haar verslag van den 

17 van Slagtmaand 1734 aan H. H. M. verzekeren 

dat het niet was geschied » uit eenige partialiteit tegen 

» dezen of genen ; " dat het geenszins de strekking had 

om » de opontbodene personen te ledéren in eere of 

» fatsoen ; " maar dat het opontbod » enkel was ge- 

» schied uit goede inzigten, en uit zucht voor de dienst 

» van de Compagnie." — Hoe beleefd dat antwoord 

kon genoemd worden , zoo was het nogtans uit den 

inhoud niet twijfelachtig, dat de Bewindhebbers der 

O. Ii Maatschappij in geenen deele gezind waren de 

beweegredenen van hunne handelingen aan de Algemeene 

Staten bloot te leggen. Zij oordeelden in dezen 

hunne onafhankelijkheid te moeten handhaven. 

Tegelijk met het opontbod werd in het schrijven 

der kamer van 17 n Derk Van Cloon tot Algemeen 

Landvoogd benoemd. Durven aarzelde niet om aan 

de bevelen van heeren meesters te gehoorzamen, en 

op den 23 van Bloeimaand 1732 werd door hem het 

oppergebied over Neerlandsch Indie nedergelegd. — 

Van Cloon, die het generalaat dien dag aanvaardde, 

was even als Van Outhoorn in Indie geboren en ter 

voltooijing zijner opvoeding naar Europa gezonden. 

Eerst sedert twaalf jaren, in 1720, was hij met rang 

van onderkoopman naar Batavia zijne geboorteplaats 

teruggekeerd. Hij werd spoedig bevorderd en naaide 

kust van Koromandel gezonden ; hem wedervoer 

II. 21


de zeer bijzondere gunst in 1723 tot buitengewoon raad 

van Indie te worden benoemd. Niet zoo spoedig als 

vele anderen evenwel werd hij van buitengewoon tot 

gewoon raad van Indie verheven. Dit geschiedde in 

1730; doch nu ook ging het met zijne bevordering 

zoo buitengewoon snel, dat bij een' man van zoo 

jeugdigen leeftijd vooral, aan zeer groote bekwaamheden 

of zeer groote gunst bij heeren meesters moet 

gedacht worden. Wel wordt hij wegens zijne goede 

inborst geprezen, doch hij is weinig in de gelegenheid 

geweest om van zijne bekwaamheden als Bewindvoerder 

over een zoo uitgebreid gebied te doen 

blijken. 

Onder het bestuur van Durven en van zijnen op- 

volger Van Cloon gaf het schandelijke gedrag der 

Ceylonsche gouverneurs aanleiding tot het werpen van 

een' diepen blik in de verdorvenheid der hoogere amb- 

tenaren en van het opperbewind niet enkel te Batavia, 

maar ook in het vaderland. Immers do eene gouver- 

neur moet zijne wandaden met het leven boeten, en 

de andere meer sluw en meer ervaren in de kunst 

om rijke geschenken te gelegener ure uit te deelen, 

behoudt niet alleen het leven, maar geraakt zelfs 

wederom op vrije voeten. 

Op last van de kamer van 17" was op den 24 van 

Sprokkelmaand 1730, als aan halsmisdaad schuldig, 

naar Batavia overgebragt de buitengewone raad van 

Indie, gouverneur van Ceylon Pieter Vuyst, wiens 

wreedheden jegens de ingezetenen van Ceylon gepleegd 

ten hemel schreiden. Wij willen hier die bijzonderheden 

welke in het vonnis van den raad van 

Justitie des kasteeis, de hoogste regtbank van Neer-


landsch Indie vermeld zijn , mededeelen, als waaruit 

gezien kan worden tot welke wanbedrijven de hebzucht 

iemand kan verleiden die in de hoogheid van magt is 

gesteld. Het vonnis neemt als bewezen aan : 

I. De regten der Compagnie geschonden te hebben 

door het oprigten van een' krijgsraad, onder het 

valsch voorgeven van onvermijdelijke noodzakelijkheid, 

waardoor hij het oppergezag der hooge overheid heeft 

gekwetst en hij zich schuldig heeft gemaakt aan het 

Crimen laese Majestatis. 

II. Valschelijk te hebben voorgegeven dat er verraad 

in het land schuilde, en zoo doende te hebben 

beleedigd souvereine vrienden en bondgenooten van 

het gemeenebest der vereenigde gewesten, met name 

de koningen van Groot-Brittanje en Portugal, zoo 

mede den keizer van Kandy. 

III. Met gezegden raad, onder schijn van regt, 

negentien onschuldige personen te hebben doen vatten 

, met wreedheid gepijnigd en zonder bekentenis 

met verschrikkelijke strafoefening ter dood te hebben 

gebragt; nog een grooter aantal personen van gezondheid 

en goederen beroofd, en door zijne dwingelandij, 

onder het aanroepen van Gods naam gepleegd, de 

ingezetenen van het eiland tot wanhoop te hebben 

gebragt, uit hunne bezittingen gestooten en den staat 

van nuttige onderdanen te hebben beroofd. 

De straf waartoe Vuyst werd veroordeeld en welke 

veertien dagen later plaats had, was dat hem op de 

gewone strafplaats » met een mes de strot zou worden 

» afgesneden, het ligchaam gevierendeeld en de stuk- 

21*


» ken onder het schavot verbrand , met verbeurdver- 

» klaring van al zijne goederen en verschenen gagie." 

Eene zoodanige strafoefening, welke in onzeôogen 

niet van barbaarschheid zou wezen vrij te pleiten, 

werd niet als zoodanig beschouwd in eenen tijd toen 

de misdadigers ook gespiesd en levend verbrand werden, 

hetgeen vooral gebeurde met roovers , straatmoordenaars 

en amokspuwers, van welke laatstgenoemden, 

in geval van langzame verbranding, destijds door 

het volk werd gezegd dat ze veroordeeld waren »tot 

»kaarsen gemaakt te worden." 

Het was als maakte de weelde en gouddorst den 

mensch ongevoelig voor alles, want Stephanas Versluys, 

opvolger van Vuyst in het gouvernement van 

Ceylon, was voor het minst even hebzuchtig. Hij 

was nogtans minder wreed dan zijn voorganger, indien 

men daarvoor niet wil laten gelden, dat hij' 

naauwelijks in het bewind was toen hij de prijzen 

der rijst tot zoodanige hoogte opvoerde, dat vele 

ingezetenen , buiten staat die prijzen te betalen, van 

hongersnood om het leven kwamen. Hoe hij de Compagnies 

dienaren en de Ceylonsche grooten wist 

uit te zuigen , heeft men uit het vroeger verhaalde 

(bl. 123) bereids kunnen opmaken. Wat hij op Vuyst 

voor had was, dat hij zich niet aan openlijke daden 

van geweld en wreedheid schuldig maakte. Overigens 

was het lijden van Compagnies onderdanen op Ceylon 

onder Versluys niet minder dan onder den man die 

te Batavia een' smadelijke doch welverdiende doodstraf 

onderging. Hadden te voren de klagten der 

verdrukten den weg naar Patria gevonden, ook thans 

werden Bewindhebberen bekend gemaakt met de regt-


matige klagten over den onmensch. Door de kamer 

van 17 n werd een nieuwe gouverneur Doemburg uitgezonden, 

en aan dezen wel nadrukkelijk bevolen de 

ingezetenen met menschelijkheid en zelfs met zachtheid 

te behandelen. Versluys weigerde het gouvernement 

over te geven, en was zelfs dolzinnig genoeg om 

openlijk in verzet te komen, met vuur te doen geven 

op het schip dat Doemburg had overgebragt. Evenwel 

de nieuwe gouverneur landde, werd door alle ambtenaren 

erkend en de schuldige werd als gevangene 

naar Batavia opgezonden. Gedurende zijne gevangenis 

wist Versluys met allerlei uitvlugten de zaak te 

rekken en met veel slimheid zoodanige glimp te o-even, 

dat hij na langdurige hechtenis eindelijk onder eene 

zware borgtogt werd ontslagen, zoo het heette ten 

einde in staat te wezen de middelen tot zijne verdediging 

zich te verschaffen. Zoo bleef de vervolging 

van den wreedaard slepende, geraakte in het vergeetboek 

en werd gesmoord ! 

De Algemcene Landvoogd deed in de nabijheid van 

de Jattenbrug te Batavia uit Compagnies penningen 

eene prachtige kerk bouwen , welke van een schoon 

en welluidend orgel werd voorzien,-en waarvan de 

bevloering, uit fraaije blaauwe zerksteenen bestaande, 

uit Nederland werd ontboden. De kosten kwamen op 

niet minder dan vijf ton gouds te staan. Op den 8 van 

Slagtmaand 1733 werd de eerste steen gelegd, doch 

Van Cloon mögt de volbouwing niet beleven. De nieuwe 

kerk werd ingewijd op den 8 van Bloeimaand 1736. 

Eene eeuw te voren hadden de ambtenaren zelven de 

penningen tot den opbouw eener kerk bijeengebrao-t, 

of de gouverneur-generaal betaalde die kosten !


Tijdens het generalaat van Van Cloon werden Bewindhebbers 

te rade op Sumatra's westkust nieuwe 

pogingen te doen tot het openen van goudmijnen. 

In weerwil der herhaalde vruchtelooze proeven in de 

tweede helft der vorige eeuw genomen, waren op 

nieuw in het jaar 1720 de mijn-ingenieurs 'of bergmeesters 

N. Mettenius en C. Kieling naar Indie ge- 

/ zonden. De eerste beloofde aldra eene jaarlijksche 

winst van vijf ton gouds, doch het berigt waarin hij 

de benoodigde werktuigen, mijngravers en ander werkvolk 

opgaf, was van nog buitensporiger aard. Kieling 

volgde in zijne opgaven het voorbeeld hem door Mettenius 

gegeven ; doch na menige voorbereidende kosten, 

na vrij wat aarzelens van beeren meesters, drukten 

zij op nieuw in 1729 en in 1731 den wensch uit, 

dat de pogingen tot het bearbeiden der goudmijnen 

van Sillida (Salida) nogmaals zouden worden aangevangen. 

W. M. Bruynink werd in 1732 met onderscheidene 

beambten, soldaten en inlandsch werkvolk 

daarheen gezonden, zijnde regtstreeks afhankelijk van 

het Bataviaasch bewind, zonder tusschenkomst van den 

gezagvoerder te Padang. Ook werden slaven van 

Madagaskar gehaald om als mijnwerkers te worden 

gebruikt. Maar hadden bij alle vorige proeven de 

kosten de opbrengst van het gevonden goud meer dan 

opgewogen, ook deze laatste reis kostte het bewerken 

der mijnen, gedurende vijfjaren, vrij wat verlies aan 

geld, ook aan arbeiders en opzigters, zoodat, ingevolge 

het advies van de hooge regering van Indie, 

de kamer van 17» bij haar schrijven van den 22 van 

Oogstmaand 1737 last gaf om dien arbeid te doen 

staken. Nog gedurende eonige jaren werden die mij-


nen verpacht voor Rx. 160 's jaars , doch ook die 

geringe bron van inkomsten hield weldra op; er waren 

geen pachters meer te vinden en de Sillidasche mijnwerken 

werden voor goed verlaten. 

Even als door velen de invoering van den koffijbouw 

op Java wordt toegeschreven aan Zwaardekroon, 

zoo meent men dat ook hij de grondlegger is van de 

zijde-cultuur op dat eiland. De uitkomsten waren 

aanvankelijk niet opgunstig, indiervoege dat door den 

Algemeenen Landvoogd De Haan twee zijdewevers of 

personen met het afvvinden of afhaspelen der poppen 

(cocons) bekend, uit Nederland werden ontboden. 

Ook onder het bewind van Van Cloon bleven de uitkomsten 

vrij gunstig, zoodat werkelijk in het jaar 1735 

300 pond op Java gewonnen zijde naar Nederland 

werd verscheept. Men oordeelde echter eerlang dat 

» de moeite en kosten van deze cultuur nooit door 

» de voordeden zouden kunnen opgewogen worden." 

Dien ten gevolge werd door de hooge regering, onder 

dngteekening van den 31 van Hooiinaand 1738, 

van de verdere aankweeking van zijdewormen en moerbezieboomen 

afgezien. Men weet dat honderd jaren 

later eene nieuwe proeve is genomen, welke evenzeer 

vruchteloos is afgeloopen. Het kwalijk slagen in de 

18° eeuw, zoo op Java als aan de Kaap de Goede 

Hoop, levert echter onzes inziens geen voldoenden 

grond op, om eene nieuwe proeve in de 19° eeuw 

onvoorwaardelijk af te keuren (*). 

Het was gebruikelijk dat van wege de hooge regering 

wisselbrieven op Patria werden afgegeven , zoo 

(*) Die afkeuring vindt men in liet Tijdschrift voor Neerhmdscli 

Indie. Jaargang 1849 , hl. i>45.


bij geldschaarschte in Indie als ook naarmate ter voldoening 

aan art. 54 van den Artikelbrief van 1672, door 

Compagnies dienaren of vrijheden geldsommen in het 

kantoor-generaal te Batavia werden aangeteld, om in 

Nederland in gelijke specie weder te worden uitbetaald. 

Sedert de laatste dertig à veertig jaren was 

indiervoege hoogstens dooreen genomen acht ton gouds 

's j aars aan wissels op de verschillende kamers afgegeven 

; zelfs was in de onmiddellijk voorafgaande jaren 

dat beloop nimmer tot zeven ton gouds geklommen, 

toen het jaar 1732 eensklaps een bedrag van ƒ 1.773.138 

aan getrokken Indische wissels opleverde. Het volgende 

jaar gaf een beloop van ruim 13% ton gouds, 

doch het jaar 1734 leverde eene som van ƒ 4.148.827. 

Het werd derhalve hoog tijd om een einde te maken 

aan het wisseltrekken, dat aan de Compagnie niet 

enkel op aanzienlijke winstderving, maar ook op groote 

schade kwam te staan, als bedragende over die drie 

jaren niet minder dan ƒ 1.802 239% of ongeveer 25 

ten honderd, als hebbende liet beloop aan getrokken 

wissels eene som van ƒ 7,267.094 2 /5 uitgemaakt. 

Men berekende b. v. dat de wissels in het jaar 1734 

met 4% assurantie aan de Compagnie kwamen te staan 

op ƒ 4.314.780'/j, terwijl, wanneer men die gelden 

in zilveren dukatons, hoogstens à 65 stuiver het stuk 

hadde gekocht, die met 2% interest en 5% assurantie 

zouden zijn te staan gekomen op ƒ 3.699.370°/10 ; 

welke dukatons te Batavia à 78 stuivers of 13 schellingen 

het stuk, zouden hebben opgebragt de bovenvermelde 

som van ƒ 4.148.827 3 /20. Door die wisseltrekking 

werd dus in de eerste plaats eene winstderving 

geboren van ƒ 449.45614, en in de" tweede


plaats een verlies geleden van f 615.409%0, makende 

te zamen ƒ 1.064.865%, alles over één jaar. 

Het verschil moest gezocht worden in de omstandigheid 

, dat de dukaton in Nederland betaald met 

65 stuivers, te Batavia ten prijze van 78 stuivers 

werd uitgegeven ; doch dat vervolgens de dukaton bij 

het kantoor-generaal van ontvangst tot dezelfde prijs 

van 78 stuivers werd ontvangen, en daarvoor wissels 

dien overeenkomstig werden afgegeven. Indiervoege 

werd de hoogere prijs door de Compagnie voor de 

dukaton te Batavia ontvangen, door haar te Amsterdam 

terug betaald, ten gevolge waarvan het verlies 

eigenlijk door de Compagnie zelve werd geleden. 

Met de vergunning van de Staten van Holland en 

Zeeland werden door muntmeesters, ten behoeve der 

O. I. Maatschappij, dukatons geslagen, voorzien van 

het stempel of teeken van de Compagnie, mits de 

gewone dukatons in Indie gangbaar bleven. Deze 

konden echter ook op het kantoor-generaal te Batavia 

van gelijken stempel worden voorzien, wanneer ze 

mede 78 stuivers golden , doch zonder zoodanio- stempel 

niet meer dan 66 stuivers. Bewindhebberen waren 

van oordeel dat, bij eiken eisch van dukatons voor 

Indië, gezegde winst der Maatschappij ten goede 

moeste komen , al ware het dan ook dat men zich 

tegen over de Staten van Holland en Zeeland hadde 

moeten verbinden, de dukatons voorzien van het 

randschrift: »In usum Societatis Indiae orientalis," 

in kassa aan te nemen voor 13 schellingen het stuk. 

Men veronderstelde natuurlijk dat eene groote hoeveelheid 

van de uitgezondene dukatons uit handen van 

den Aziaat niet zouden terugkeeren, terwijl bovendien 

:


jaarlijks een aantal dukatons naar Bengale werd uitgevoerd 

en aldaar versmolten. Toen nu eensklaps 

voor zoo groote sommen wissels uit Indie werden 

getrokken voor gestempelde en ten kantoor-generaal 

aangetelde dukatons, vermoedden Bewindhebberen dat 

hier achter eene kunstgreep schuilde, welke tot verrijking 

der uitvinders, doch tot aanzienlijke schade 

der Maatschappij moest strekken. Dit vermoeden vond 

te eerder ingang, dewijl de kamer van 17 n bereids 

op den 17 van Herfstmaaad 1677 tegen een dergelijk 

misbruik was opgekomen, en even zoo op den 24 van 

Sla^tmaand 1690. Door Bewindhebbers was onder 

dagteekening van den 15 van Lentemaand 1728, . 

in overeenstemming met de Staten van Holland en 

Zeeland , vastgesteld dat de nieuwe gestempelde dukatons 

in Indie ten prijze van 13 schellingen zouden 

gangbaar zijn, doch dat de oude dukatons of zilveren 

rijders, voor Compagnies rekening, niet hooger dan 

11 scb. zouden worden aangenomen. Toen nu het afgeven 

van wissels, tot een zoo aanzienlijk beloop, 

het vermoeden had gewekt, dat oude ongestempelde 

even als nieuwe en gestempelde dukatons op het 

kantoor-generaal te Batavia waren ontvangen, of dat 

van den stempel, van II. II. Mog. met veel moeite 

verkregen, ten behoeve van particuliere belangen was 

misbruik gemaakt, werd deswege van gouverneurgeneraal 

en raden inlichtingen gevraagd. De ophelderingen 

in de missive van de hooge regering van 

31 van Lentemaand 1735 gegeven, aan Bewindhebberen 

niet voldoende zijnde voorgekomen, werd dooide 

kamer van 17» besloten de uitzending van zilveren 

specie naar Indie te vermeerderen, en de hooge re-


gering aan te schrijven om het trekken van wissels te 

beperken tot de sommen vroeger gebruikelijk. 

De verscheidenheid van muntsoorten, de behoefte 

daaraan en de pogingen tot eigen munting in Indie, 

veroorzaakten niet zelden vrij wat moeijelijkheid en 

berokkenden belangrijke schade. Reeds lang geleden 

had de Compagnie het privilegie gekregen tot het slaan 

van zilveren ropijen te Paleakatte. Sedert weinige 

jaren was daarvan op nieuw gebruik gemaakt, en in 

1723 was men begonnen gouden pagoden en fanums 

te slaan , welke muntsoorten op de kust van Koromandel 

gangbaar waren. Daartoe gebruikte men dan 

eens gouden dukaten, dan weder deed men het goud 

uit Sina komen, naarmate men meende het voordeeligste 

uit te komen. Voor de ropijen was staafzilver 

als meest winstgevend goaclit. Tot de daboesen en 

nevels, (koperen munt mede in die streken gangbaar) 

werd Japansch staafkoper gebruikt. Ook te Jaffnapatnam 

werd kopergeld voor den ovenval aangemunt, 

en zelfs te Biinilipatnam en elders op de kust van 

Koromandel. — Dat Compagnies dienaren somwijlen 

uit vuig winstbejag geldschaarschte veroorzaakten, kan 

daaruit worden afgeleid, dat de kommandeur De Jong 

te Jaff'napatnam eens voor Kop. 23.000 aan duiten in 

Compagnies kas aldaar deed aantellen. Men ga na 

welke schaarschte aan die pasmunt had bestaan, in die 

kwartieren tijdens De Jong ze inwisselde. Er werden 

gewoonlijk duiten aangemunt te Batavia, allen met 

het merk der O. I. Compagnie aan de keerzijde, maar 

even zoo in de provinciën Holland, Zeeland, Utrecht 

of Gelderland, welke allen het merk der O. I Compagnie 

aan de keerzijde voerden , doch aan de voor-

I 


zijde, naarmate van de plaats der munting, het wapen 

van Batavia, de Hollandsche of Zeeuwsche leeuw, het 

wapen van de stad Utrecht of van de provincie Gelderland 

hadden. Even zoo ging het met dubbeltjes 

en ander zilveren pasmunt. 

Sedert den tijd dat Zwaardekroon als Algemeen 

Landvoogd de teugels van het bewind in handen had 

gehad, waren de retouren door verschillende omstandigheden, 

als de vermeerderde suikerteelt, de invoering 

van de koffijcultuur op Java, de belangrijk wordende 

thee-uitvoer enz., steeds grooter geworden, zonder 

dat zulks in het algemeen genomen aan den ijver van 

den gouverneurs-generaal kon worden toegeschreven, 

wijl het vermeerderde verbruik de vraag deed toenemen. 

Het getal schepen dat zoo in Indie als tusschen 

Nederland en Indie in de vaart was, beliep ongeveer 

150 bodems, metende 45.000 last. Op de specerijen 

waren de winsten buitengewoon hoog. Men berekende 

de kaneel op 6 stuiv., bij verkoop ƒ 6 per ft ; nagelen 

6'/8 stuiv., bij verkoop ƒ 3% ; muskaatnoten 1% 

stuiv., bij verkoop ƒ 3y4. De inkoopprijzen der indigo 

waren van 7 tot 17 stuiv. per ft, naarmate der herkomst 

: Suratsche , Javasche , Koromandelscho of Ambonsche; 

de zwarte peper kostte 3 stuiv. het ffi; de 

Javasche köffij 3 stuiv. ; de thee van 8 0 /1(i tot 13% 

stuiv. (de minste was de boei, de duurste de heysan). 

De winsten waren met der daad aanzienlijk. Men had 

somwijlen twee voorjaars- of twee najaarsveilingen, 

en onder het generalaat van Van Cloon was er te 

Amsterdam eene aparte Sinesche of theeveiling. De 

opbrengst der veilingen bedroeg dooreen genomen 

's jaars niet minder dan éénhonderd en veertig ton

ZESENTWINTIGSTE HOOFDSTUK. " 333 

gouds; enkele jaren, zoo als in het jaar 1735, klommen 

de veilingen boven éénhonderd en vijftic ton 

gouds. 

Van Cloon overleed op zijn buitenverblijf Molenvliet 

den 10 van Lentemaand 1735, en werd opgevolgd 

door een' vreemdeling die vijfenveertig jaren 

te voren als soldaat te Batavia was aangeland. Die 

opvolger was Abraham Patras, geboren te Grenoble, 

die het musket met de pen hebbende verwisseld, in 

1696 adsistent werd. In 1709 werd hij opperkoopman, 

geraakte meer en meer in aanzien en werd tot 

buitengewoon raad van Indie bevorderd in 1732. Hij 

had zich steeds zoodanig weten te gedragen, dat hij 

bij velen in achting stond en dat men hem een achtbaar 

man noemde, die het geluk had niet weinigen 

onder zijne vrienden te tellen. Bij het overlijden van 

Van Cloon was Adriaan Valckenier directeur-generaal, 

door de Hooge Tafel benoemd ter vervanging van 

Michiel Westpalm, kort te voren overleden. Hij, van 

een deftig Amsterdamseh geslacht en in de kracht 

des levens, was in 1730 buitengewoon en in 1733 

gewoon raad van Indie geworden. Hij was dus oudere 

Raden van Indie boven het hoofd gesprongen, 

als Wijbrand Blom en Joan Paul Schagen, de eerste 

sedert 1720, de andere sedert 1723 als buitengewone 

raden van Indie opgetreden. Bij de stemming over 

den nieuwen generaal verkreeg Patras evenveel stemmen 

als Valckenier. Tegen allen voorgang aan werd 

bij de Hooge Tafel goedgevonden het buitengewone 

raadslid, even gegronde aanspraak toe te kennen als 

het gewone raadslid, en ze liet de dobbelsteenen beslissen. 

Patras had één punt meer dan Valckenier,

334 ZESENTWINTIGSTE nOOFDSTUK. 

en zoo werd de vreemdeling, sedert [nóg geen drie 

jaren buitengewoon raad van Indie, onder de goedkeuring 

van beeren meesters, als Algemeen Landvoogd 

erkend. De kamer van 17" bevestigde op den 

5 van Slagtmaand 1735 die keuze, zoo als ook, onder 

diezelfde dagteekening Valckenier, als directeur-generaal 

werd bevestigd. Patras wordt door meerderen 

geacht als zijnde te oud en afgeleefd voor zoo hooge 

betrekking. Hoe dat zij, hij had niet lang genot van 

het Hooge Bewind over Nederlandsch Indië, want 

hij overleed bereids den 3 van Bloeimaand 1737, een 

aanzienlijk vermogen achterlatende.

j - i 

N

Untitled - Acehbooks.org

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?