ABC-MuziekenWaanzin-OlgadeKort-Kunstzone-2011, nr.1

26 januari 2011
Klein ABC van Muziek en Waanzin
Olga de Kort
Muziek en waanzin - een koppel dat al eeuwenlang niet van elkaars zijde afwijkt,
broederlijk naast elkaar door de geschiedenis heen loopt en zelfs elkaar voedt en
inspireert. Je hebt waanzin in alle soorten en maten: waanzin in muziek, muzikale
waanzin, waanzin van musici, en zelfs waanzinnige muziek.
Aristotelis (384 v. Chr.-322 v. Chr.)
Grieks filosoof die de muziek in staat achtte de
menselijke geest te genezen of krankzinnig te
maken. In zijn Politeia hield Aristoteles de
Mixolydische toonladder verantwoordelijk voor
verdriet en krankzinnigheid; dat in tegenstelling
tot de Frygische die zelfs ischias kon genezen.
Inscriptie op de grafsteen van Vincenzo Bellini met het
begin van de aria van La Sonnambula
Bellini, Vincenzo (1801-1835)
Italiaanse operacomponist die zijn personages het
liefst in de meest hartverscheurende situaties
(situazioni laceranti) plaatste. De dramatische
handelingen in Bellini’s tien opera’s stellen grote
eisen aan zangers. Maar het zijn vooral de zangeressen
die naast de belcanto-techniek een groot
inlevingsvermogen en geen gering acteurstalent
nodig hebben om de blinde woede in Norma, de
slaapwandeling in La Somnabula en de zinsverbijstering
in I Puritani geloofwaardig neer te kunnen
zetten. De aria Qui la voce van Elvira uit I Puritani
wordt beschouwd als één van de meest aangrijpende
waanzinaria’s in de geschiedenis van de
Italiaanse opera.
Boëthius (480-524/525)
Romeins filosoof, vertaler van de werken van
Plato en Aristotelis, muziektheoreticus en schrijver/samensteller
van vijfdelige muziektheoretische
verhandeling de Institutione Musica. In navolging
van Plato schreef Boëthius over de invloed
van de muziek op de geestelijke toestand en de rol
van de muziek voor het in stand houden van harmonie
tussen lichaam en geest (musica humana).
Componisten
De muziekgeschiedenis kent veel meer componisten
die door toedoen van critici en collega’s als
gekke musici met waanzinnige ideeën door het leven
moesten gaan (denk aan Berlioz of Beethoven) dan
componisten met een werkelijk gestelde medische
diagnose krankzinnigheid. De eerste groep musici
werd meestal via recensies, artikelen en roddels
op de hoogte gesteld van hun symptomen. Bij een
echte geestelijke ziekte werden de formuleringen
met veel meer zorg gekozen. In veel biografieën
wordt de krankzinnigheid van componisten niet
eens ter sprake gebracht. De ziekte werd gezien
als het gevolg van syfilis (zie Donizetti, Wolf)
waardoor de details van het ziektebeeld niet
bespreekbaar waren.
David, koning
De bijbelse koning die de waanzin (of gewoon
neerslachtigheid) van koning Saul met zijn
harpspel genas.
Donizetti, Gaetano (1797-1848)
De componist van de meest beroemde waanzinscène
ooit. Deze waanzinaria uit Donizetti’s Lucia
di Lammermoor (1835) is inmiddels een synoniem
van een waanzinaria geworden (zie Van Dale). In
de 19e eeuw liet men soms de uitvoeringen van
Lucia met deze aria eindigden om het dramatische
effect met de andere scènes niet te ondermijnen.
Tijdens het schrijven van Lucia di Lammer moor
klaagde de componist zelf geregeld over hoofdpijn.
Dertien jaar later stierf hij dement en verlamd.
Men nam aan dat dit alles het gevolg van
syfilis was.
Glasharmonica
Glasharmonica
Ook bekend als armonica, glasarmonica, hydrokristalofoon.
De klanken van dit muziekinstrument
dreven, volgens de 18e-eeuwse critici, niet
allen zijn bespelers maar ook de luisteraars tot
waanzin. De slachtoffers werden melancholiek,
depressief en stortten volledig in. De mechanische
glasharmonica werd in 1762 uitgevonden door
Benjamin Franklin. De moderne modellen bestaan
uit een rij van glazen schalen. Het instrument
wordt bespeeld met de vingertoppen. Het repertoire
voor dit ‘waanzin’-instrument omvat meer
dan honderd originele composities van onder
anderen Wolfgang Amadeus Mozart, Carl Philipp
Emanuel Bach, Ludwig van Beethoven, Gaetano
Donizetti en Richard Strauss.
Ethosleer
De Griekse ethosleer, gebaseerd op ideeën van
Plato en Aristoteles, schreef de muziek bijzondere
krachten toe. In minder gunstige gevallen kon de
muziek zelfs ‘een verstoring van het geestelijke
evenwicht’ en ‘een volslagen opheffen van de wil’
veroorzaken. De genezing van zielsziekten was
mogelijk via katharsis-ervaring waarbij een innerlijke
spanning tot ontlading werd gebracht.
Extase
Verouderde betekenis van waanzin (Van Dale).
Extatische dansen
Energieke, snelle en uitputtende massadansen die
in de Middeleeuwen vooral in de tijden van de
epidemieën werden beoefend. De vroegste dansen
dateren uit de 11e en 12e eeuw, toen men tijdens

de massale dansbijeenkomsten op de kerkhoven
fanatiek de Danse macabre en Dans van St. Vitus
danste. In de 14e en 15e eeuw was er zelfs sprake
van de Duitse, Italiaanse en Nederlandse
St. Vitus-mania die vergelijkbaar was met de massa
hysterie rondom de 14e-eeuwse Duitse Totendans.
De minder fanatiek beoefende, maar evenwel met
de waanzin en muziektherapie geassocieerde
dansen waren de latere La Folia en Tarantella.
Folia (La Folia)
Een populaire dansmelodie in ¾ maat met een
vaste baslijn. Deze oorspronkelijk Iberische dans
werd uitgevoerd door twee groepen mannen in
zowel mannelijke als vrouwelijke kleding. De
Italiaanse naam van de melodie - de waanzin -
refereert aan de snelheid van de bewegingen en
ritmische precisie die de dansers gek maakten.
Hoewel de melodie vanaf de 15e eeuw bekend
was, werd deze pas echt ‘waanzinnig’ populair na
haar publicatie in 1672. Sindsdien inspireerde de
16 maten tellende La Folia van J.B. Lully meer dan
150 componisten op variaties voor diverse bezettingen
in alle stijlen en genres.
Gekte
Synoniem van waanzin; komt voor in de uitdrukking
‘te gekke muziek’ voor, wat op zijn beurt als
‘waanzinnig oubollige term’ wordt gezien (met
dank aan Hanneke Faber).
Intervallen
In de Middeleeuwen geloofde men dat bepaalde
samenklanken de geestelijke gezondheid van
spelers en luisteraars konden beslechten. Een van
deze gevaarlijke intervallen, de tritonus, ontleende
zijn naam aan de afstand van drie hele tonen,
maar werd liever met zijn veelzeggende bijnaam
genoemd, de diabolus in musica (de duivel in de
muziek). De andere interval, de vanwege de
Pythagorese komma erg onzuiver klinkende
wolfskwint, riep associaties met het huilen van een
wolf op. Beide dissonanten werden dan ook
vermeden in de muziek.
Krankzinnig
Een ander synoniem van waanzin; zelden
gebruikt in de muzikale context.
McClary, Susan (1946-)
Amerikaanse musicologe, schrijfster van het boek
Feminine Endings: Music, Gender, and Sexuality
(Minneapolis, 1991). Hoofdstuk 4 van haar boek is
gewijd aan de plaats en betekenis van krankzinnige
vrouwelijke personages in de muziek: Excess
and Frame: The Musical Representation of Madwomen.
Music and madness
Het autobiografische boek van de Ierse psychiater
Robert Schumann momument te Zwickau
Ivor Browne over zijn leven, de betekenis van de
muziek en de psychiatrie in Ierland in de tweede
helft van de 20e eeuw.
Musicofilia
Musicofilia, Verhalen over muziek en het brein (2007) is
een boek van Oliver Sacks, de schrijver en hoogleraar
neurologie en psychiatrie aan de Columbia
University Medical Center. De onderwerpen van
de 29 hoofdstukken variëren van muziektherapie,
muzikale hallucinaties en muziekvrees tot de
relatie tussen muziek en waanzin. Voor een boekbespreking
zie Kunstzone 1-2010, pagina 27.
Schumann, Robert (1810-1856)
Duitse componist, dirigent en muziekjournalist.
Zijn pianowerken en liederencycli behoren tot de
beroemdste composities uit de vroege romantiek.
Schumanns muziek en literaire publicaties
droegen toe aan het beeld van een romantische
kunstenaar die in zijn werk door persoonlijke
emoties gedreven werd. De componist zelf voelde
zich verscheurd tussen diverse kanten van zijn
persoonlijkheid: poëtische, fijnzinnige en lyrische,
tegenover impulsieve, enthousiaste en extraverte.
Zijn zus pleegde zelfmoord toen Schumann pas
16 jaar oud was. Zijn hele leven lang vreesde hij
een geestelijke inzinking. In de jaren vijftig van de
19e eeuw leidde Schumann steeds vaker aan
zware depressies, gehoorhallucinaties en angstaanvallen.
Nadat hij in Düsseldorf in de Rijn was
gesprongen, werd hij op eigen verzoek in een
inrichting geplaatst. Hij overleed er drie jaar later,
46 jaar oud.
Smetana, Bed ich (1824-1884)
Tsjechische componist en dirigent, die samen met
Antonín Dvoéak werd beschouwd als ‘de vader’
van de Tsjechische nationale muziek. Naast vier
opera’s componeerde Smetana zes symfonische
gedichten Má Vlast (Mijn Vaderland). Tijdens het
werk aan deze cyclus werd hij echter doof. In zijn
Eerste Strijkkwartet heeft Smetana geprobeerd
om het effect van de oorsuizing met hoge sissende
en dissonerende klanken weer te geven. De
doofheid werd gevolgd door krankzinnigheid
(beide als resultaat van syfilis). Hij overleed in een
psychiatrische kliniek in Praag.
Tarantella
Snelle Italiaanse volksdans in 6/8 maat, begeleid
op mandoline, castagnetten of tamboerijn. In de
14e tot de 16e eeuw werd de dans en bijbehorende
Kunst en gekte
27
muziek gebruikt voor de neutralisatie van een
beet van een giftige tarantula-spin. De bevolking
in het zuiden van Italië geloofde dat de snelle,
extatische dansbewegingen de door de beet
veroorzaakte hysterie (tarantisme) en uitputtende
stuipen (tarantulisme) konden laten stoppen.
Deze middeleeuwse muziektherapie werd
gebaseerd op de gedachte dat de giftige stoffen
veel sneller met het zweet verdampten. Later
werd de tarantella toegepast bij behandeling van
hysterische vrouwen (carnevaletto delle donne).
In de 19e eeuw werd deze dansmuziek met
karakteristieke trioolpatroon herontdekt door
Franz Liszt, Frédéric Chopin, Felix Mendelssohn,
Gioachino Rossini, Pjotr Tsjaikovski die tal van
snelle tarantella’s schreven.
Waanzinaria
Het idee om een krankzinnig geworden personage
zijn leed te laten bezingen en daardoor de emotionele
lading van de opera te verhogen, stamt nog
uit de tijd van Monteverdi’s verloren opera La finta
pazza Licori (1625). Inmiddels is het repertoire
waanzinaria’s uitgebreid met tijdelijke zinsverbijstering-,
inzinking- en hallucinatiescènes
die voor alle stemsoorten te vinden zijn. De meest
beroemde sopraan aria’s zijn die van de waanzinnige
Elvira in I Puritani (1835) van Vincenzo Bellini,
Lucia uit Lucia di Lammermoor (1835) van Gaetano
Donizetti, Marguérite uit Faust (1859) van Charles
Gounod, Lady Macbeth uit Guiseppe Verdi’s
Macbeth (1865) en Ophélie uit Thomas’ Hamlet
(1868). Voor mezzo-sopraan is er Händels aria van
Dejanira, de vrouw van Hercules (Hercules, 1744).
Tot de enkele uitzonderingen uit de overwegend
vrouwelijke waanzin behoren een visioenaria van
bas-bariton Godoenov uit de gelijknamige opera
(1874) van Moessorgski en de slotscène van Peter
Grimes (tenor), het hoofdpersonage van Brittens
opera Peter Grimes (1945).
Waanzinnige muziek
De Kunstzone-steekproefvraag leverde de volgende
beschrijvingen op: ‘supergoed’, ‘bijzonder’, ‘net
iets beter dan wanneer de muziek te gek is’. Toch
blijkt het dat als de muziek ‘wáánzinnig is, dan is
het echt helemaal te gek!’ (met dank aan Hanneke
Faber en Angeline Cuijpers).
Wolf, Hugo (1860-1903)
Oostenrijkse componist van de liederencycli
Mörike-Lieder (1888), Goethe-Lieder (1889), Spanisches
Liederbuch (1890) en Italienisches Liederbuch (1891,
1896). Zijn hele leven lang kampte Wolf met zware
depressies die op zijn 38e uiteindelijk tot een
zware psychische inzinking leidden. De laatste
vijf jaar van zijn leven bracht hij in een Weense
kliniek door.