download pdf

Boris
Kowadlo
Fotograaf
tussen
herinnering
en toekomst

Boris Kowadlo,
zelfportet,
1945-1950 [RK]
Boris Kowadlo
(staand, uiterst links)
met zijn ouders
(zittend, midden) en
andere familieleden,
Plock, Polen,
1936-1937 [RK]

Boris Kowadlo
Fotograaf tussen herinnering
en toekomst
Bernadette van Woerkom
Uitgeverij Waanders, Zwolle / Joods Historisch Museum, Amsterdam

een foto van Kowadlo
in Amsterdam
tijdens den hongerwinter.
Ruim 100
foto’s met een
in leiding van Max
Nord, Uitgeverij
Contact in samenwerking
met De
Bezige Bij, Amsterdam
1947.
5 Aan deze
arrestatie wordt
gerefereerd in de
in noot 4 vermelde
verklaring van
Nederland Archief.
> Pagina uit het
schrift met de
memoires van
Boris Kowadlo
[RK]
rond de bevrijding, is enkel een ringalbum van 57
foto’s bewaard gebleven, dat zich nu in het Nederlands
Fotomuseum te Rotterdam bevindt. Het bestaat
uit een door Kowadlo zorgvuldig gemaakte
en gecomponeerde selectie foto’s van 11 x 17,5 cm,
waarin hij themagewijs en bijna filmisch het verhaal
vertelt eerst van een stad in de greep van honger,
dood en verwoesting, en dan van de uitzinnige
vreugde van de bevrijding: van foto’s van hongerige
mensen die wanhopig vuilnisbakken uitschrapen
voor iets eetbaars, naar de beelden van de eerste Canadese
tanks op de Berlagebrug. Daartussen foto’s
van de aftocht van Duitse soldaten, de trots rondparaderende
jongens van de Binnenlandse Strijdkrachten,
het verwijderen van de Duitse wegwijzerborden,
het besmeuren van een bronzen kop van Hitler en
allerlei andere incidenten en gebeurtenissen die
Kowadlo tegenkwam op zijn tochten door de stad.
Ook nam Kowadlo in dit album zijn eerste foto’s
van de puinhopen in de geruïneerde Jodenbuurt op.
Wat het album duidelijk maakt is dat Kowadlo, na
jaren van opsluiting en gedwongen nietsdoen, toen
hij de situatie maar enigszins veilig achtte, direct de
straat is opgegaan en met een enorme gedrevenheid
is gaan fotograferen. Net als zijn collega-fotografen
van De Ondergedoken Camera wilde hij voor de toekomst
vastleggen wat nooit meer vergeten mocht
worden, overigens niet zonder risico en met gevaar
voor eigen leven. Ook al was de grip van de Duitsers
op de stad in de laatste maanden voor de bevrijding
zwakker, er vonden nog steeds razzia’s en arrestaties
plaats.
16
Kowadlo kroop op 24 april 1945 door het oog van de
naald, toen hij tijdens het fotograferen werd betrapt
door Duitsers. Hij vluchtte terwijl er op hem werd
geschoten. Uiteindelijk werd hij toch gegrepen en
opgebracht naar de Groote Club op de hoek van de
Kalverstraat en de Dam, een van de gebouwen waarin
de Duitsers zich hadden genesteld. Er volgde een
zwaar verhoor, maar Kowadlo kwam met de schrik
vrij, geholpen door goede valse papieren (zijn schuilnaam
was Bernard van der Linden) en zijn lichte
uiterlijk.5
De oorlogsfotografie van Kowadlo maakt deel uit
van het gezamenlijke werk van de fotografen van
De Ondergedoken Camera en is in die zin van groot
historisch belang, maar de meeste van zijn beelden
zijn niet uniek. Veel van zijn onderwerpen zijn ook
door anderen gefotografeerd. Wel uniek is de reportage
die hij als enige aanwezige fotograaf maakte
van de eerste gebedsdienst na de bevrijding in de
Portugese Synagoge. De grote 17de-eeuwse Snoge
aan het Jonas Daniël Meijerplein was het enige joodse
gebouw in Amsterdam dat redelijk ongeschonden
de oorlog door was gekomen. Hier kwamen op 9 mei
1945 een duizendtal overlevenden bijeen, van wie
sommigen van ver te voet waren gekomen. De foto’s
van Kowadlo brengen ook nu nog een sterke ontroering
teweeg in het besef van de emoties van de fotograaf
en de aanwezigen op dat historische ogenblik.
(p. 88 en p. 116)

17
Inleiding op de
memoires van
Boris Kowadlo

zin had met de koetsiers mee te rijden. Ik vond het
wel goed me verder in mijn vak te bekwamen en
ik reed mee om de doden te fotograferen. Zo kwam
ik langzamerhand steeds verder in mijn werk.
[ca. 1930] De opstand in Plock Plock is een stad
van een kleine veertigduizend inwoners. Het ligt in
een prachtige omgeving op een berg en het heeft kathedralen
en kloosters, die op de top van de berg liggen
en deze top bedekken. Aan de voet van de berg
stroomt de rivier de Weichsel, de grootste rivier van
Polen. Wanneer je vanaf de berg naar beneden naar
de Weichsel kijkt, zie je hoe die zich breed en lang
uitstrekt tot in de oneindigheid. En de stoomboten
bewegen alsof het speelgoedscheepjes zijn. Vanaf de
berg voeren trappen ons naar de stad en als je over
die trappen gaat, kom je in de hoofdstraat. Op de
straathoeken staan arbeiders zich in de zon te warmen.
Ze staan te wachten, in de hoop dat deze dag
ze iets te verdienen zal brengen. Gezonde mannen,
in de kracht van hun leven, staan daar maar, spugen
op de grond en kijken naar iedereen die voorbijgaat.
Ze krabben zich onder hun vuile hemd op de borst.
Op straat hangen ook een paar joodse speculanten
rond, en marktkooplui, sjacheraars, geldhandelaren
en geldwisselaars. De speculanten lopen over straat
en maken allerlei gebaren.
Op de weg naar mijn werk zijn de winkels nog geslo-
ten. In de verte zie je de slager zijn winkel opendoen.
Zijn jasje heeft hij nog niet aangetrokken en zijn
broek wordt opgehouden door een paar bretels. Hij
30
hangt de uithangborden op met dikke handen die
uit de mouwen steken van zijn tot de ellebogen opgerolde
hemd. De zon gloeit al warm, de dauw is allang
verdwenen en zo loop ik verder. Een enkele
paard-en-wagen, beladen met zakken, beweegt zich
moeizaam over de straat met de harde stenen keien.
Ik ga mijn werkplaats binnen en daar loop ik door
naar de donkere kamer. Mijn werk zal vandaag niet
zijn als anders. Ik moet steeds aan van alles denken.
Mijn werk, alsof de duivel ermee speelt, wil niet
gaan zoals zou moeten.
Als de klok nog geen elf heeft geslagen, hoor ik een
geschreeuw en lawaai op straat en er vliegen scherven
door de lucht. Mensen roepen: ‘Weg met de regering!
Wij willen werk en brood!’ Het geschreeuw
komt steeds dichterbij. Een massa mensen heeft
zich in beweging gezet en snel als de bliksem zijn
ze opeens vlakbij mij. Ramen vliegen aan scherven
en mensen sluiten haastig hun winkels. Maar het
helpt niet, want de ruiten zijn al gebroken. De massa
stroomt zo snel als water en gaat steeds sneller.
Zo lopen ze langs de cafés waar de rijkelui van hun
koffie met gebak genieten, maar ze eten er niet van.
‘Leve de revolutie!’ hoor je. En ‘Weg met Pilsudski’s
regering!’ ‘Wij verlangen werk en brood!’
En zo loopt de stoet naar het stadhuis en ze gooien
alles kapot. Glas breekt en grote stenen zijn helaas
de wapens van de arbeiders. Uit de verte komen politieagenten
aan, maar die zijn in de minderheid en
kunnen de massa niet tot staan brengen en ze moeten
zich terugtrekken.

Gezicht op het Poolse stadje Plock aan de rivier
de Weichsel, jaartal onbekend, foto Boris
Kowadlo [RK]
Boris Kowadlo met vrienden en
familieleden, Plock, Polen, 1926-1931,
foto’s uit het Poolse familiealbum van
Boris Kowadlo [RK]
31

89
Leven en werk van
Boris Kowadlo
1945-1959

12 Door toeval
waren de foto’s van
Kowadlo bij de eerste
die werden ingeschreven
in het
inventarisboek van de
nieuwe fotocollectie.
Zijn foto’s hebben
onder andere de
nummers 3 tot en met
5, en 7 tot en met 17.
Zie een afbeelding
van de eerste inschrijvingen
in:
Fotografie in het
Stedelijk. De geschiedenis
van een
collectie, Stedelijk
Museum Amsterdam/
Nai Uitgevers, 2009,
p. 93­94.
> Boris Kowadlo
aan het werk in
Israël, 1950-1952,
foto Zwi Sadan
[RK]
to’s behoren tot zijn series van Israël en van de Amsterdamse
Jodenbuurt.
In mei 1959 ging Kowadlo op reis naar Spanje en
Portugal, mogelijk om het erfgoed van de sefardische
joden te fotograferen. Het werd zijn laatste
reis.
Op 24 mei verdronk hij in de buurt van Porto, onder
omstandigheden die nooit duidelijk zijn geworden.
De kranten berichtten dat het bootje waarin hij zat
was omgeslagen, waardoor Kowadlo, die niet kon
zwemmen, verdronken was. Het kan ook zijn dat
Kowadlo, die al een tijd voor zijn dood hartklachten
had, een hartinfarct heeft gekregen en daardoor
te water is geraakt.
Zijn dood bracht een schok teweeg in joods Nederland.
In het NIW werden Kowadlo’s persoon en zijn
werk lovend gememoreerd: ‘Zijn werk waaruit de
laatste jaren een steeds grotere innerlijke groei
sprak, had een duidelijke sociale gerichtheid. Kowadlo
was een fotograaf met hart en ziel: in elke
ontmoeting, in elk, nog zo onbeduidend straattafereeltje,
zag hij een plaatje; het kon hem spijten wanneer
hij op straat liep, zonder zijn camera om te
hebben. […] Wij zullen zijn foto’s missen, maar
meer nog zijn zonnige kameraadschap.’
Onder grote belangstelling werd Kowadlo, volgens
zijn wens, begraven op de joodse begraafplaats van
Muiderberg. Hoewel hij allang niet meer leefde volgens
de letter van de joodse wet, en hij zijn joodse
identiteit vooral ontleende aan de Jiddisje cultuur,
had hij altijd affiniteit behouden met de tradities en
rituelen van het joodse geloof.
100
Na Kowadlo’s dood werd een comité opgericht dat
zich, aldus een bericht in het NIW van 5 juni 1959,
‘ten doel heeft gesteld aan het nagelaten werk van
Boris Kowadlo zo groot mogelijke bekendheid te geven.
De revenuen die hieruit zullen voortvloeien zullen
ten goede komen aan de nagelaten betrekkingen,
zijn vrouw en dochter.’ Het comité bestond uit een
zeer divers gezelschap van maar liefst zeventien
leden, waarvan de samenstelling veel zegt over de
reputatie van Kowadlo als fotograaf en de sympathie
voor zijn persoon: ‘Mej. Ro Mogendorff, tekenares,
mej. Theresia van der Pant, beeldhouwster,
mej. Liesb. van Weezel, journaliste,
prof. dr. M.A. Beek, hoogleraar, W.S. Borchardt,
dir. Afd. H.B.U., mr. E. Elias, journalist, L. Fuks,
conservator Rosenthaliana, prof. dr. E.D. Hirsch
Ballin, bijz. Hoogleraar, W. Hijmans, journalist,
dr. H.L.C. Jaffé, conserv. Stedelijk Museum,
A.F.K. Parée, journalist, dr. Arthur Polak, arts,
Edw. Rottenberg, fabrikant, prof. mr. dr. J. Valkhoff,
hoogleraar, Ph. Vos, accountant, mr. R. Veltman
Fruin, directeur Kon. Ned. Uitgeversbond,
Ad Windig, fotograaf.’
Er zijn geen nadere gegevens over de activiteiten van
dit comité gevonden. Alle goede intenties ten spijt
heeft het in ieder geval niet kunnen voorkomen
dat de naam van Boris Kowadlo na zijn dood langzamerhand
in de vergetelheid raakte.

101

102
< Poolse
landarbeider,
Plock, Polen,
1936-1937 [UBL]
> Kinderen van
Sch. An-Ski
tijdens een
feestelijke
bijeenkomst,
Amsterdam, 1937
[JHM]

103

104
< Jacob Weislitz,
Jiddisj acteur van
de Vilna Troupe uit
Litouwen tijdens
een bezoek aan
Amsterdam, 1935-
1936 [JHM]
> Brug tussen de
Markensteeg en
de Valkenburgerstraat
in de oude
Jodenbuurt,
Amsterdam, 1932
[JHM]

105

106

Hoek Jodenbreestraat
en
Uilenburgersteeg,
Amsterdam, 1948
[JHM]
> Jodenbreestraat,
Amsterdam, ca. 1950
[JHM]
107

108
Houtkopersdwarsstraat,
gezien van het
Waterlooplein naar
de Jodenbreestraat,
Amsterdam, 1948
[JHM]
> Belendingsmuur
van een afgebroken
huis in de
Jodenbreestraat,
Amsterdam, ca.
1950 [JHM]

109

114
< Bloemen en
herdenkingskransen,
waaronder die
van het Nieuw
Israëlietisch
Weekblad, voor
de Hollandsche
Schouwburg, mei
1948 [NIW]
> Gezicht op de
Zuiderkerk vanuit
een raam, 1958
[JHM]

115

116
De eerste dienst
in de Portugese
Synagoge na
de oorlog,
Amsterdam, 9 mei
1945. De spreker
is I.D. Rodrigues
de Miranda,
voorzitter van het
voorlopig bestuur.
[JHM]
> Bestuurders en
rabbijnen van de
Joodse Gemeente
Amsterdam
op de joodse
begraafplaats te
Muiderberg tijdens
de herbegrafenis
van iemand die is
vermoord in het
concentratiekamp
Mauthausen, juni
1948 [NIW]

117

Het bestuur van
Sch. An-Ski
tijdens de
jaarlijkse
herdenking van
de opstand in
het getto van
Warschau,
19 april 1946
of 1947 [JHM]
Inwijding van het nieuwe gebouw van
de Joodse Gemeente Amsterdam aan
de Plantage Parklaan 9, Amsterdam,
oktober 1947. De spreker is voorzitter
Jaap Parsser, links van hem
opperrabbijn Justus Tal. [NIW]
118
Het nieuwe gebouw van de Joodse
Gemeente Amsterdam aan de Plantage
Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947
[NIW]

De Kerkeraad van de Joodse Gemeente
Amsterdam in zitting bijeen,
Amsterdam, 3 januari 1949 [NIW]
Heropening van het Joods Historisch
Museum op de bovenverdieping van het
Waaggebouw aan de Nieuwmarkt door
minister-president dr. Willem Drees
(midden), Amsterdam, 14 juli 1955 [JHM]
119
Het bestuur van de Joodse Gemeente
Haarlem en het feestcomité ter
gelegenheid van de inwijding van de
nieuwe synagoge aan het Kenaupark 7
te Haarlem, 18 december 1949 [NIW]
Opening van het nieuwe gebouw van de
Joodse Invalide aan de Henri Polaklaan
te Amsterdam, 23 oktober 1952. Tweede
van rechts is de actrice Rika Hopper.
[NIW]

120

Studiezaal van
de Bibliotheca
Rosenthaliana,
Amsterdam, jaren
vijftig [NIW]
> Timmerles
in kinderdorp
Ilaniah, tijdelijk
opvangcentrum
voor Roemeensjoodseweeskinderen
uit
displaced persons
kampen,
Apel doorn, 1948
[NIW]
121

Arabische man
met waterpijp,
Israël, 1950-1952
[JHM]
> Schaftuurtje
in een cementen
irrigatiebuis,
Israël, 1950-1952
[SMA]
148

149

Straattafereel
in de orthodoxjoodse
wijk Mea
Sjeariem met
links een loofhut,
Jeruzalem, Israël,
1950-1952 [UBL]
> Drie manden
met eieren, Israël,
1950-1952 [UBL]
150

151

Moderne
architectuur in
Jeruzalem, Israël,
1950-1952 [UBL]
> Fabrieksterrein,
Israël, 1950-1952
[UBL]
152

153

Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf
die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig
en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige
fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlandsjoodse
gemeenschap na de oorlog de draad van het
gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij
als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide
reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.
Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele
uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de
joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat
verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn
oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,
aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten
Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische
beelden van het opbloeiende leven in Israël.
Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn
memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen
jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide
immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires
werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit
het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.