2008 Religieuse impressies uit de 20e eeuw - CC Ter Vesten Beveren

Religieuze impressies uit de 20ste eeuw
uit de collectie Stichting Christelijke Kunst [Wittenberg]
Edouard Manet - Lesser Ury - Paul Gauguin - Max
Beckmann - Franz Marc - Oskar Kokoschka - Ernst
Barlach - Max Pechstein - George Grosz - Max Slevogt -
Käthe Kollwitz - Georges Rouault - Otto Dix - Bernard
Buffet - HAP Grieshaber - Robert Rauschenberg - Arnulf
Rainer - Keith Haring - Georg Baselitz
kasteel Cortewalle - Beveren

omslag: Pieta
kleurenhoutsnede, 1967
uit: Der Polnische Kreuzweg, Meditationen von Stefan Kardinal Wyszynski,
HAP Grieshaber

TEN GELEIDE
“Een kwalitatief cultuuraanbod realiseren voor iedereen” is een kernachtige zin waarmee men een van de doelstellingen
van cultuurcentrum Ter Vesten in het gemeentelijk cultuurbeleidsplan uitdrukt. Een zin die ook op krachtige wijze
benadrukt hoe uniek deze tentoonstelling wel is. Religieuze impressies uit de 20 ste eeuw toont grafisch werk van
kunstenaars met wereldfaam. Hun namen worden meestal geassocieerd met gerenommeerde cultuurtempels in binnenen
buitenland. Tijdens grootschalige evenementen, met bijzonder veel media-aandacht en vaak tegen een behoorlijke
toegangsprijs, wordt het werk dan geëxposeerd.
Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn, maar dankzij de bemiddeling van de Koninklijke Piet Stautkring uit Beveren was de
Stichting Christelijke Kunst uit de Lutherstad Wittenberg bereid om een selectie topwerken uit haar prachtige collectie in
bruikleen te geven. De raad van bestuur van cultuurcentrum Ter Vesten ging graag akkoord om mee te werken aan dit
project. De samenwerking tussen de vereniging en het cultuurcentrum resulteert in een geheel dat geen van beide
partners apart zou kunnen realiseren. Het resultaat is een artistiek eindejaarsgeschenk voor alle kunstliefhebbers, maar
ook voor de Beverse scholen en verenigingen: een kleinschalige tentoonstelling op een unieke plek met werken van zeer
hoge artistieke kwaliteit.
U bent van harte welkom in kasteel Cortewalle.
Heidi Beck
schepen van Cultuur
3

4
Le Christ aux anges
ets-aquatint, 1866-1867
Edouard Manet

VRIENDSCHAP IS VERTROUWEN
De band tussen Beveren en Wittenberg is reeds diverse jaren oud. Enkele vrijwilligers van de Lutherstad Wittenberg
kwamen promotie maken in Vlaanderen over die mooie streek die gelegen is tussen Dresden, Brandenburg en Berlijn. Die
regio in het vroegere Oost-Duitsland wordt Fläming genoemd. De reden is dat net 850 jaar geleden een ware exodus
plaats had van hoofdzakelijk West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Zeeland naar die verre streek in Duitsland. Ongeveer
200 000 mensen werden verdreven uit hun huizen door het stijgende water van de Noordzee en werden met open armen
ontvangen om daar uitgestrekte gebieden te ontwikkelen.
De streek heeft tal van culturele en gastronomische heerlijkheden: de stad van Luther, het gymnasium van architect
Hundertwasser, de stad van staal Ferropolis, huizen van kunstschilder Cranach en natuurlijk kunststeden zoals Dresden
[met zijn onevenaarbare kunstschat van het Grüne Gewölbe], Potsdam en de lusthoven van de vroegere vorstendommen
[Wörlitz, Oranjebaum…]. Voeg daarbij nog heerlijke delicatessen zoals asperges!
Dankzij de promotiedienst van Wittenberg ontstond het initiatief tussen de kunstvereniging van Wittenberg en de Piet
Stautkring van Beveren om een kunsttentoonstelling met werken van leden uit te wisselen. Het resultaat was dat de
Beverse kunstenaars samen met hun werken in een bus vertrokken richting Wittenberg. Het onthaal was meer dan
hartelijk en warme vriendschapsbanden kwamen tot stand.
Een tentoonstelling in kasteel Cortewalle met werken uit Wittenberg was het antwoord. Naast onze kunststeden konden de
Beverse vertegenwoordigers uitpakken met de bloeiende industriële ontwikkeling in de Waaslandhaven. Voor mensen die
het economisch zeer moeilijk hebben na de val van de Muur, is dit iets om van te dromen.
Het uitwisselingsprogramma en enkele toeristische reizen kregen een vervolg dankzij de opgebouwde relatie met
vertegenwoordigers van de Stichting Christelijke Kunst van Wittenberg. De komst van de Chagalltentoonstelling in 2006
naar Beveren was het resultaat. De steun van de gemeente Beveren, de professionele organisatie van cultuurcentrum Ter
Vesten en het enthousiasme van de Piet Stautkring hadden indruk gemaakt. Zo kwam er een nog ambitieuzer project tot
stand. Beveren mag een 70-tal topwerken van wereldberoemde grafische kunstenaars aan zijn bevolking tonen.
Omgekeerd zal in 2010 een expositie plaatshebben van werk van de Beverse kunstenaar Jos Hendrickx [1906-1971] in het
oude stadhuis van Wittenberg.
5

Volgend jaar organiseert de Piet Stautkring samen met de Plaatselijke Cultuurraad van Beveren een cultuurreis naar
Wittenberg. Daar zal worden deelgenomen aan de historische stoet De bruiloft van Luther, die in het teken zal staan van
de viering van 850 jaar Besiedlung van Die Fläming. De vertegenwoordigers van Beveren zullen daar het thema Vlaamse
schilders uitbeelden.
Laten we eerst verheugd zijn met die unieke tentoonstelling die we dankzij onze vrienden uit Wittenberg in kasteel
Cortewalle mogen ontvangen. Dit was enkel mogelijk dankzij het vertrouwen dat is gegroeid tussen leden van het
verenigingsleven uit de beide plaatsen. Niet te vergeten, het woord vertrouwen bevat “ver” en “trouw” en dat is precies het
geheim van vriendschap, die over de grenzen alles mogelijk maakt.
6
Georges Brys
namens de Koninklijke Piet Stautkring

RELIGIEUZE IMPRESSIES UIT DE TWINTIGSTE EEUW
Lutherstad Wittenberg, een historisch centrum van de reformatie dankzij de figuur van Martin Luther en een historisch
centrum van kunst dankzij de schilder Lucas Cranach, is de thuishaven van de Stiftung Christliche Kunst [Stichting
Christelijke Kunst]. In het oude Rathaus op de Markt van Wittenberg bewaart de Stichting Christelijke Kunst een unieke
collectie moderne grafiek van internationaal gerenommeerde kunstenaars vanaf de late negentiende eeuw tot vandaag.
Alle 280 werken raken een religieus thema aan, wat meteen hun onderlinge samenhang verklaart.
De collectie Scheufelen
De Stichting Christelijke Kunst dankt deze kostbare collectie religieuze kunst aan het ondernemersechtpaar Ulrich
Scheufelen en Gisela Meister-Scheufelen uit Baden-Württemberg. Zij schonken in 2001 hun in de tweede helft van de
twintigste eeuw zorgvuldig opgebouwde verzameling aan de Stichting om ze onder de aandacht te brengen van een ruim,
internationaal georiënteerd publiek. Een representatief gedeelte van de collectie wordt sinds 2003 in een permanente
tentoonstelling geëxposeerd in het voormalige stadhuis van Wittenberg. Thematentoonstellingen uit de reserves van de
collectie houden de aandacht van de bezoekers scherp. Om het andere jaar looft de Stichting een prijs uit voor jonge,
christelijk geïnspireerde artiesten, enerzijds met de bedoeling de collectie uit te breiden en actueel te houden, anderzijds
om de grafische kunsten te ondersteunen.
Grafiek en religie
Het is opvallend dat de collectie quasi volledig grafiek omvat. Zowat alle vormen van de grafische kunst zijn
vertegenwoordigd: houtsneden, etsen, lithografieën, zeefdrukken, potloodetsen, fotografische bewerkingen. De
belangrijkste en meest betekenisvolle religieus geïnspireerde kunst blijkt vooral in de grafiek een intense, expressieve
beeldentaal te hebben ontwikkeld. De grafiek reikt de kunstenaar de mogelijkheden aan om zijn diepste en meest oprechte
gevoelens te uiten en te visualiseren. Tegelijk stelt deze kunstvorm de artiest in staat om zijn werk snel en op een grotere
oplage te verspreiden. Ook de tijdsgeest speelt een moeilijk te onderschatten rol: tijdens en net na de Eerste Wereldoorlog
gebruikten kunstenaars zoals Grosz, Beckmann, Kokoschka en Grieshaber vooral grafiek om hun persoonlijke
oorlogservaringen te verwerken en de verschrikkingen gestalte te geven. Na de Tweede Wereldoorlog herhaalde deze
tendens zich.
7

Moderne religieuze kunst
De collectie Scheufelen biedt een representatief overzicht van de moderne religieuze kunst van de jongste 150 jaar.
In de late negentiende eeuw werkten vooral Franse kunstenaars als Edouard Manet [1832-1883] en Paul Gauguin [1848-
1903] hun thema’s zeer realistisch uit. In een periode waarin christelijke geïnspireerde kunst eerder zelden voorkwam,
zetten zij Bijbelse taferelen om in een realistische context en beeldentaal.
Het zwaartepunt van de collectie wordt gevormd door expressionistische werken. De Duitse expressionisten, die een
belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de Europese kunst in de twintigste eeuw, eisen een hoofdrol op. Houtsneden zijn
hun handelsmerk. De strakke composities en de sterke contrasten lenen zich bijzonder goed voor een versterkte
expressie. Vooral de horror van de Eerste Wereldoorlog voerde de expressionisten naar de christelijke kunst, die ze elk op
een hoogst individuele manier benaderden. Belangrijke vertegenwoordigers zijn Max Pechstein [1881-1955], Karl Schmidt-
Rootluff [1884-1976] en Marc Chagall [1887-1985] .
De Eerste Wereldoorlog bracht de aanvankelijk zeer conventionele schilder Max Beckmann [1884-1950] dan weer naar het
realisme, waarin hij een geheel eigen stijl ontwikkelde. Satirici en karikaturisten als George Grosz [1893-1959], Käthe
Kollwitz [1867-1945] en Georges Rouault [1871-1958] tonen dan weer een heel andere realistische benadering. Grosz en
Rouault brengen hun christelijke beelden en thema’s in de actuele wereld, terwijl iedereen zich kan identificeren met de
figuren van Käte Kollwitz, bij wie uiteindelijk enkel nog een religieuze verwijzing in de titel overblijft. Kollwitz is trouwens de
enige vrouwelijke kunstenaar in deze collectie.
Otto Dix [1891-1969] van zijn kant, hoort in de jaren 1920 bij de Nieuwe Zakelijkheid.
Ook na de Tweede Wereldoorlog nemen kunstenaars religieuze thema’s op. En weer weerspiegelt de kunst hun
oorlogservaringen. Nieuwe technieken moeten hen daarbij helpen. De artiesten experimenteren met fotografie en
schermafdrukken.
HAP [Helmut Andreas Paul] Grieshaber [1909-1981] refereert met zijn beeldvorming aan Auschwitz. Hij trekt de
toeschouwer in zijn werk om hem zijn lijden persoonlijk te laten voelen. De Amerikaan Robert Rauschenberg [1925]
8

probeert via vervreemding reflecties en reacties aan de toeschouwer te ontlokken. De kunst van Keith Haring [1958-1990]
wordt beheerst door tekens en symbolen geïnspireerd op de anonieme graffitikunst van de New Yorkse subway.
Een representatieve selectie
De Wittenbergse collectie religieuze kunst van de twintigste eeuw bestaat uit een unieke verzameling van hoogstaande
christelijke grafiek van belangrijke internationale kunstenaars. Ze laat een representatief overzicht van de moderne
religieuze kunst zien.
Vooral de gruwelen van de twee wereldoorlogen zetten de kunstenaars ertoe aan een intense, individuele en expressieve
beeldentaal te ontwikkelen. Ze buigen zich over de existentiële vragen van leven en dood. In de christelijke boodschap
zoeken ze naar kracht en nieuwe hoop. De vraag of ze steeds afdoende antwoorden vinden, is zeer relevant.
Ook de werken die uit de Wittenbergse collectie zijn geselecteerd voor de tentoonstelling Religieuze impressies uit de
20ste eeuw kenmerken zich door gelijkaardige persoonlijke confessies. Hun eerlijkheid imponeert. Hun indrukwekkende
portrettering van menselijke waarden en doorleefd humanisme overstijgt alle naties, culturen en levensovertuigingen.
Carine Goossens
gemeentearchivaris
9

10
Le Calvaire
Breton,
houtsnede,
1898-1899
Paul Gauguin

Gläubig aufblickender Mann
houtskooltekening, ca 1890
Lesser Ury
11

12
Schöpfungsgeschichte II
kleurenhoutsnede, 1914
Franz Marc

Christus am Ölberg
lithografie, 1916
uit: Die Passion
Oskar Kokoschka
13

14
Die Kreuzabnahme
drogenaaldgravure, 1918
Max Beckmann

Christus in Gethsemane
houtsnede, 1919
Ernst Barlach
15

16
Denn Dein ist das Reich…
houtsnede, 1921
uit: Das Vater Unser
Max Pechstein

Christus am Kreuz, von Soldaten umgeben
pentekening in Oost-Indische inkt, 1920-1925
George Grosz
17

18
Die Versuchung
ets, 1923
uit: Eine Passion
Max Slevogt

Maria und Elisabeth [Heimsuchung],
houtsnede, 1928
Käthe Kollwitz
19

20
Christ au faubourg
kleurenaquatintgravure, 1935
uit: Passion, uitgegeven bij Ambroise Vollard in 1939 met teksten van André Suarès
Georges Rouault

Ecce Homo
kleurenlithografie, 1949
Otto Dix
21

22
Sainte Face
drogenaaldgravure, 1952
Bernard Buffet

Erster Fall
kleurenhoutsnede, 1967
uit: Der Polnische Kreuzweg,
Meditationen von Stefan Kardinal Wyszynski
HAP Grieshaber
23

24
Christus
tekening op foto, 1981
Arnulf Rainer

Arcanum IV
kleurenoffset lithografie en zeefdruk, 1981
Robert Rauschenberg
25

26
Untitled
lithografie, 1982
Keith Haring

Das Schweisstuch der Heiligen Veronika
houtsnede, 1985
Georg Baselitz
27

LIJST VAN DE KUNSTENAARS
Ernst Barlach [Wedel in Holstein, 1870 – Rostock, 1938]
Georg Baselitz [Deutschbaselitz in Sachsen, 1938]
Max Beckmann [Leipzig, 1884 – New York, 1950]
Bernard Buffet [Parijs, 1928 – Parijs, 1999]
Otto Dix [Untermhaus bei Gera/Thüringen, 1891 – Singen am Hohentwiel, 1969]
Paul Gauguin [Parijs, 1848 – Hiva Oa, Marquesaseilanden, 1903]
HAP [Helmut Andreas Paul] Grieshaber [Rot, Oberschwaben, 1909 – Reutlingen, 1981]
George Grosz [Berlijn, 1893 – Berlijn, 1959]
Keith Haring [Kutztown, Reading, Pennsylvania, 1958 – New York, 1990]
Oskar Kokoschka [Pöchlarn, Oostenrijk, 1886 – Villeneuve, Zwitserland, 1980]

Käthe Kollwitz [Königsberg, 1867 – Moritzburg, 1945]
Edouard Manet [Parijs, 1852 – Parijs, 1883]
Franz Marc [München, 1880 – Verdun, 1916]
Max Pechstein [Zwickau, 1881 – Berlijn, 1955]
Arnulf Rainer [Baden bei Wien, Oostenrijk, 1929]
Robert Rauschenberg [Port Arthur, Texas, 1925 – New York, 2008]
Georges Rouault [Parijs, 1871 – Parijs, 1958]
Max Slevogt [Landshut, 1868 – Neukastell, 1932]
Lesser Ury [Birnbaum Kreis Posen, 1861 – Berlijn, 1931]

COLOFON
Deze publicatie heeft slechts een ondersteunende en educatieve bedoeling en dient om het grafische werk te identificeren
in de tentoonstelling Religieuze impressies uit de 20 ste eeuw, die van 29 november tot en met 21 december 2008 loopt in
de Antoon Triestzaal van het kasteel Cortewalle te Beveren. De foto’s werden door de Stichting Christelijke Kunst
Wittenberg ter beschikking gesteld en de teksten werden grotendeels gebaseerd op de informatie afkomstig van diezelfde
stichting.
Deze bundel werd gerealiseerd door cultuurcentrum Ter Vesten en gepresenteerd op 28 november 2008. Hij werd
uitgegeven door de vzw Gemeentelijk Cultuurcentrum Beveren. De concrete realisatie berustte bij Carine Goossens,
Christl Van den Broucke en Rik Van Daele.
De tentoonstelling Religieuze impressies uit de 20 ste eeuw wordt georganiseerd door cultuurcentrum Ter Vesten en de
Koninklijke Piet Stautkring Beveren. De werken worden in bruikleen gegeven door de Stiftung Christliche Kunst en het
Luther Museum Wittenberg [Duitsland].
D/2008/7121/07
© cc Ter Vesten 2008

Organisatie cc Ter Vesten, Gravenplein 2 – 9120 Beveren i.s.m. Koninklijke Piet Stautkring
info: 03 750 10 00 – www.beveren.be/tervesten – www.kpsk.net
Verantwoordelijke uitgever: Marc Van de Vijver, burgemeester, Stationsstraat 2, 9120 Beveren