65 jaar Bouwfonds

oktober 2012 #45
65 jaar
Bouwfonds

Colofon
Dit dossier is samengesteld
in opdracht van
Bouwfonds Ontwikkeling.
U kunt er geen rechten aan
ontlenen. Kopiëren of citeren
van (delen van) de inhoud is
toegestaan in overleg met
Bouwfonds Ontwikkeling.
Redactie: Bouwfonds Ontwikkeling
Vormgeving: Proof Studio | creative
department, www.proof.nl
Productiebegeleiding: Jansen & GO
Fotografie: Hans van den Heuvel
Drukwerkinkoop: Sumis
Bouwfonds Ontwikkeling
Contact: Jeanine Rademakers
naw@bouwfonds.nl
www.naw.nl
www.bouwfonds.nl
tel. 033 253 98 23
inhoud oktober 2012 – naw dossier #45
06: 10: 1946-1960:
14: 1970-1980:
Bouwfonds
in het kort
Einde aan
de maakbaarheid
04
05
06
08
11
14
17
20
24
26
Feiten en cijfers Bouwfonds 1946-2011
Walter de Boer: 65 jaar in beweging
Bouwfonds in het kort
Bouwfonds door de jaren heen
1946-1960 De eerste stapjes
1960-1970 In een stroomversnelling
1970-1980 Einde aan de maakbaarheid
1980-1990 Door een diep dal
1990-2000 Compacte stad krijgt vorm
2000-2011 Nieuwe realiteit
Een blik vooruit
20: 1990-2000:
De eerste
stapjes in de groei
Compacte
stad krijgt vorm

4 oktober 2012 – naw dossier #45
5 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Feiten en cijfers Bouwfonds 1946-2011
inTeRnaTiOnaal aCTieF
Bouwfonds focust zich op nederland,
Duitsland en Frankrijk. Daarnaast
zijn we beperkt actief in andere
e uropese landen.
2005
start activiteiten in
Denemarken, Zweden,
Spanje en Slowakije
1993
start activiteiten
in Duitsland
2001
start activiteiten in
Frankrijk en België
1998
start activiteiten
in Tsjechië
DUURzaam OnTwiKKelen DOOR De TiJD Heen
1984 - Energieproeftuin
Locatie: Hoofddorp
Wat: 56 Energiezuinige
premie A-woningen
Doel: In sociale woningbouw
energiezuinig bouwen en
wonen.
1993 - Ecolonia
OnTwiKKelinG Van HeT lOGO
1946
Bouwspaarkas
Drentsche
Gemeenten
Locatie: Alphen aan den Rijn
Wat: 100 Duurzame woningen
Doel: Eerste grootschalige
duurzame woonwijk; kennisontwikkeling
en -overdracht
over duurzaam bouwen.
2000
Bouwfonds
Wonen
1956
Bouwfonds
Nederlandse
Gemeenten
TOTaal aanTal
VeRKOCHTe wOninGen
85
1947
1999 - Nieuwland
745
1949
1360
1951
Locatie: Amersfoort
Wat: 500 Duurzame woningen
voorzien van zonnepanelen
Doel: Eerste project in
Nederland waarbij op grote
schaal zonne-energie is
toegepast.
2003
Bouwfonds
Ontwikkeling
2500
1953
9922
1957
25.000
1963
2009 - Stad van de zon
50.000
1968
Locatie: Heerhugowaard
Wat: Grootste CO2-emissieneutrale
wijk ter wereld
Doel: Duurzame woningen
met energievoorziening via
zonnepanelen en windturbines.
Jaren 80
Bouwfonds
Woningbouw
100.000
1979
200.000
260.000
250.000
2002 2008
2011
2011 -Plantage de Sniep
Locatie: Diemen
Wat: Woningen en
bodem sanering
Doel: Duurzame woningen
met o.a. centrale energievoorziening.
Jaren 90 Bouwfonds Woningbouw
2009 tot heden
Bouwfonds Ontwikkeling
Walter de Boer
65 jaar in beweging
Een levende onderneming is een lerende
onderneming die zich snel aanpast aan veranderingen
in de omgeving. Daarom is er alle
aanleiding om stil te staan bij het 65-jarige
bestaan van Bouwfonds. In de schatten van
het verleden zitten vaak wijze lessen voor de
toekomst verborgen. In dit dossier duiken we
in de rijke historie van Bouwfonds en ontdekken
we enkele belangrijke rode draden.
Midden in de maatschappij
Allereerst is er ons maatschappelijke DNA dat is gevormd door het
aandeelhouderschap van de Nederlandse gemeenten van 1946 tot
2000. Nog steeds koesteren we de verbinding met de lokale overheid
en profiteren we van de kennis en kunde die we in 65 jaar hebben
opgebouwd. Ook met onze huidige aandeelhouder Rabobank staan
we midden in de maatschappij en delen we het gevoel voor de lokale
omstandigheden. Bouwfonds Cultuurfonds bestaat volgend jaar
25 jaar en heeft in die periode meer dan 1000 culturele initiatieven
op het terrein van de gebouwde omgeving ondersteund.
Als maatschappelijk georiënteerde organisatie neemt Bouwfonds
ook op het gebied van duurzaamheid het voortouw. In 1982 (Huizen)
en in 1984 (Hoofddorp) werden er al energiezuinige projecten
ontwikkeld, maar de parel was in 1989 de ecologische proeftuin
Ecolonia die wereldwijd erkenning zou krijgen. In deze eeuw volgden
Stad van de Zon, de grootste energiezuinige wijk van Europa,
en prijswinnende woningprojecten in Lyon en München.
Voor, met en door de klant
Een tweede rode draad is de centrale plaats die bewoners in het
denken en doen van Bouwfonds innemen. In 1946 door een eigen
woning bereikbaar te maken voor mensen met een smalle beurs.
In de jaren daarna verschoof de focus naar kwaliteit, comfort en
beleving. Concepten als Op maat van de mens, Bouwfonds Keuze-
Konsept, Huis van de bruid en Persoonlijk Wonen zijn daar uitingen
van. Bouwfonds stond ook aan de basis van de Vereniging Eigen
Onze geschiedenis
is een inspiratiebron
voor de toekomst
Huis en introduceerde voor kopers het Bewijs van Waarborg,
de voorloper van de latere GIW-garantie.
Ondernemerschap
Als laatste en niet de minst belangrijke rode draad is er ons ondernemerschap.
Wat te denken van de beginjaren. Nederland was
zwaar geraakt door de oorlog. Juist in die periode wist onze oprichter
Jacob Wiersema het verschil te maken door de bouwspaarkas op
te richten. In de jaren zeventig en tachtig zetten we al de eerste
schreden op het pad van de gebiedsontwikkeling. Met onze ‘totaalaanpak’
namen we complete gebieden onder handen en schuiven
we steeds meer op naar de voorkant van het ontwikkelingstraject.
In de jaren negentig neemt onze transformatie tot gebiedsontwikkelaar
een vlucht voorwaarts. In samenspraak met gemeenten
bouwen we een grondportefeuille op ten behoeve van eigen
gebiedsontwikkelingen. Dat leidt tot honderden samenwerkingen
op gebiedsniveau inclusief risicodragende grondexploitaties en tot
een stevige groei van de woningverkopen.
Over de grens
Ook de succesvolle internationale expansie sinds 1993 is een proeve
van ons ondernemerschap. Om de continuïteit van de onderneming
te waarborgen wordt er gekozen voor risicospreiding met activiteiten
in meerdere landen. De demografische verschuivingen bieden
volop kansen om in het buitenland in sterke stedelijke agglomeraties
projecten te ontwikkelen. Inmiddels werken er in onze kernlanden
Frankrijk en Duitsland meer collega’s dan in Nederland en
verkopen we er ook meer woningen. Een bewijs dat het strategische
diversificatiebeleid van Bouwfonds haar vruchten afwerpt.
De hierboven geschetste rode draden vormen ook vandaag de dag
het Leitmotiv voor ons handelen. In deze lastige periode van ons
bestaan gebruiken we onze geschiedenis als inspiratiebron.
Al 65 jaar bewegen we ons door een bewegende wereld. En dat
blijven we doen. Met bewoners, ons maatschappelijk DNA en ons
onder nemerschap als centrale vertrekpunten, hebben we er
alle vertrouwen in dat Bouwfonds ook de komende decennia het
verschil kan blijven maken.
Walter de Boer
directievoorzitter Bouwfonds Ontwikkeling

6
oktober 2012 – naw dossier #45
1947
1946
Oprichting NV Bouwspaarkas
Drentsche Gemeenten
Eerste Bouwfonds-woning
Oplevering 1000e
gebouwd in Schoonebeek 1950 woning in Leeuwarden
1951
2008 Oplevering
250.000 e woning
1953
Eerste rijtje
Rabobank wordt
2006 eigenaar Bouwfonds
Bouwfonds Hypotheken
2005 gaat over naar ABN Amro
Oplevering bejaarden-
woningen in Haren (GR)
woningen in Assen
2004 Overname
van MAB
Bouw van eerste
1955 prefabwoningen
2001
Aankoop Franse
ontwikkelaar Marignan
1957
Introductie van
1961 vijfdaagse werkweek
1996
1962
Bouwkas wordt Bouwfonds
nederlandse gemeenten
Introductie van Bewijs
van Waarborg
Bouwfonds opent
1993 kantoor in Berlijn
Oprichting Stimuleringsfonds Volkshuisvesting
Nederlandse Gemeenten
2000
ABN AMRO koopt
aandelen van gemeenten
7 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
1967
1989
1986
Opheffing spaarafdeling, Bouwfonds
legt zich toe op projectontwikkeling
1969
1970
1968
Oplevering 50.000ste
woning in Delft
Bouwfonds verhuist van
Assen naar Hoevelaken
Bouwfonds hoofdsponsor
Nationale Monumentendag
Start eerste gebiedsontwikkeling
in Monnickendam
1972 Hypotheekportefeuille
overschrijdt grens 1 miljard
1973
jaar
Bouwfonds
Bouwfonds Financiering
Vastgoed opgericht
Oprichting Stichting Cultuurfonds
1988 Bouwfonds Nederlandse Gemeenten
Publicatie van ‘Op
maat van de mens’
Proeftuin voor Woonontwikke-
1975 lingen in Nunspeet opgezet
Lancering van
1981 Keuze Konsept
Oprichting Nationaal
1985 Restauratiefonds
Oplevering energiezuinige
1982 woningen Huizen

8
oktober 2012 – naw dossier #45
1946
- 1960
De eerste stapjes
in de groei
In 1946 is Nederland bevrijd, maar aan puin geschoten. Het land staat
voor een ingrijpende wederopbouw. De woningnood is groot, maar wie
kan in deze onzekere tijd zelfstandig een woning kopen? De oplossing
komt uit Drenthe, waar gemeenteambtenaar Jacob Wiersema met
collega Yme Sytze Dijkstra en mr. A. Kleijn de grondslag legt voor een
organisatie die spaargelden gaat beheren. Met dat kapitaal van de
bouwkas worden bescheiden woningen gebouwd; de eerste woning
verrijst in Nieuw-Schoonebeek. Steeds meer gemeenten sluiten zich aan
bij de Bouwspaarkas Drentsche Gemeenten. In de jaren vijftig slaat het
bedrijf de vleugels uit.
9 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Hoe kunnen minder kapitaalkrachtige burgers toch een
woning kopen in tijden van onzekerheid en armoede?
De drie Drenten Wiersema (gemeenteambtenaar en later
de eerste directeur van Bouwfonds), Dijkstra en Kleijn verzinnen
kort na afloop van de Tweede Wereldoorlog een list. Het is de
oprichting van een Bouwkas, die spaargelden van deelnemende
burgers gaat beheren. Met dat geld worden bescheiden woningen
gebouwd, zoals het type ‘Ruinen’, dat in 1947 wordt gebouwd voor
12.875 gulden. Kern van de Bouwkas is dat aan de koper een
renteloze lening wordt verstrekt, maar ook dat er geen rente over
het spaarsaldo wordt verstrekt. Een jaar na de oprichting zijn er al
2000 deelnemende spaarders en het Rijk geeft zijn toestemming
voor het nieuwe spaarsysteem. Een groeiend aantal gemeenten
steekt geld in het fonds; eerst voornamelijk in Noord-Nederland,
later door het hele land. In 1957 wordt de Bouwkas omgevormd tot
Bouwfonds Nederlandse Gemeenten; omdat het accent is verschoven
naar het verstrekken van hypothecaire leningen worden het
sparen en lenen losgekoppeld.
Van één naar meer
De individuele woningen uit de eerste jaren worden al snel
vervangen door complexmatige bouw; zo worden de kosten
gedrukt. Bouwfonds begint zelf terreinen aan te kopen waarop
de woningen kunnen worden gebouwd; in 1951 verrijst het eerste
Bouwfonds-rijtje in Assen. Met behulp van de nieuwe bouwtechnieken,
die na de oorlog als paddenstoelen uit de grond schieten
(zoals de industriële bouwsystemen van bedrijven als Rijnlandse
Betonbouw Maatschappij RBM en Airey) kan de nieuwbakken
onderneming snel haar bouwproductie vergroten. In 1950 wordt
de 1000 e woning opgeleverd in Leeuwarden, drie jaar later
gevolgd door de 2500 e woning in Uithoorn.
Prefabwoningen zijn het antwoord op de grote woningnood:
industrieel vervaardigd in de fabriek en op de bouwplaats snel in
Politiek en maatschappij 1946-1960
1947
Oprichting Nederlandse Maatschappij
voor Volkshuisvesting.
Doel: werkzaam zijn in het belang
van de volkshuisvesting, in het
bijzonder met het oog op de sociale
belangen van de bewoner.
Bouwfonds bouwt bescheiden
woningen voor 12.875 gulden
elkaar gezet. Een innovatie was de duplexwoning: een gemeenschappelijke
voordeur leidde naar twee boven elkaar gelegen
woningen. Ook de eerste houtskeletwoningen doen hun intrede;
Bouwfonds introduceert ze onder de noemer van ‘Zweedse
woningen’. Aanvankelijk bedoeld als tijdelijke huisvesting, maar in
veel gevallen staan de woningen er nog steeds. In 1955 werd door
Bouwfonds de timmerfabriek van de gebroeders Naber uit Apeldoorn
(later Timmerfabriek "Apeldoorn” genoemd) aangekocht voor
de serieproduktie van gestandaardiseerd timmerwerk. De kwaliteit
doet niet onder voor die van traditioneel gebouwde woningen en er
is minder te lijden van slecht weer op de bouwplaats.
Denken in doelgroepen
In de begintijd mikt Bouwfonds met name op gezinnen aan wie
snel onderdak moet worden geboden. Veel jonggehuwden moeten
bij hun ouders ‘hokken’, bij gebrek aan een eigen woning. Toch
zijn er ook andere groepen die dringend om eigen woonruimte
verlegen zitten, zoals bejaarden en alleenstaande vrouwen.
Ook voor hen ontwikkelt het jonge Bouwfonds projecten, zoals
een complex met bejaardenwoningen in Haren (GR). In Den Haag
wordt een ander experiment gerealiseerd: een flatcomplex
speciaal gebouwd voor alleenstaande vrouwen. De aandacht voor
andere leefvormen dan het ‘standaard’ gezin is ermee gevestigd.
Ook het interieur krijgt de nodige aandacht. Zo organiseert
Bouwfonds in 1957 de manifestatie ‘Het huis van de bruid’,
waarvoor door het hele land 39 modelwoningen zijn opengesteld.
De woningen zijn ingericht volgens de principes van Goed
Wonen, een organisatie die de consument laat zien hoe deze zijn
woning zou moeten inrichten. Licht, luchtig en met veel Scandinavische
meubelen: dat is het beeld van de nieuwe tijd, waarin
optimisme langzaam de overhand begint te krijgen.
in 1953 wordt nederland
getroffen door
de Watersnoodramp.
Grote delen
van zeeland komen
onder water te staan.
De Deltawerken
worden aangelegd.
De positie van de vrouw
verbetert, door opheffing van
de ‘handelings onbekwaamheid
van de gehuwde vrouw’.
Marga Klompé wordt de
eerste vrouwelijke minister.

10
oktober 2012 – naw dossier #45
Van sparen komt bouwen
De allereerste opgeleverde Bouwfonds-woning. De sleutel wordt uitgereikt aan de bewoner.
Willem Drees voert in deze
periode vier kabinetten aan
en staat bekend als ‘vadertje
Drees’. Sociale wetgeving
ontstaat onder zijn leiding,
de contouren van de
verzorgingsstaat ontstaan.
Bevordering
goed wonen
in 1957, tussen 11 en
20 juli, wordt in het
hele land de manifestatie
Het huis van
de bruid gehouden,
waarvoor 39 modelwoningen
worden
opengesteld. er is
grote belangstelling.
Nieuwe concepten
Houtskeletbouw introduceert Bouwfonds
onder het motto ‘zweedse woningen’. zoals
veel woningen en gebouwen in nederland
die tijdelijk zijn bedoeld, krijgen ze een
permanent karakter.
Van één naar meer
Bouwfonds ont wikkelde
rijtjes woningen in die tijd.
Gewone arbeider
op de brommer
nederland motoriseert. De
auto is nog niet voor iedereen
weggelegd, maar bromfiets
en scooter maken een stevige
opmars door.
11 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
1960
- 1970
In een stroomversnelling
In de jaren zestig gaat het crescendo met de wederopbouw van
Nederland. De economie raakt in een stroomversnelling en dat blijft
niet zonder gevolgen voor de bouwsector. Bouwfonds gaat mee in
de vaart der volkeren; de productie van nieuwe woningen stijgt
gestaag. In 1968 kan de 50.000 e woning worden opgeleverd. Het is
de tijd dat de grote flatwijken in Nederland worden gerealiseerd.
De Bijlmermeer wordt gebouwd, maar ook Hoog Catharijne in Utrecht.
De automobiliteit neemt snel toe, mede onder invloed van de snel
stijgende welvaart. Langzaam maar zeker neemt de behoefte aan
meer kwaliteit toe bij de consument.

12 oktober 2012 – naw dossier #45
13 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
De typische Bouwfonds-woning
uit deze tijd is een rijtjeswoning
Als er in 1962 gas wordt gevonden in de Groningse bodem,
raakt de economie van Nederland in een stroomversnelling.
Er komt geld binnen dat geïnvesteerd kan worden in
de verbetering van het land. Woningen kunnen bijvoorbeeld met
meer comfort worden uitgerust; gaskachel en douche doen hun
intrede. Niet alleen de economie verandert van karakter – de
overgang naar de diensteneconomie kondigt zich aan – maar de
samenleving als geheel doet dat ook. De vijfdaagse werkweek
wordt ingevoerd, de vrouw emancipeert zich, echtscheiden wordt
gemakkelijker, de ontkerkelijking komt op en de grote kinderrijke
gezinnen maken plaats voor het ‘modale’ gezin van vader,
moeder en twee kinderen. De gevestigde orde – van de politiek
tot en met de universiteiten – krijgt het na Parijs 1968 stevig te
verduren. Ook in Nederland laten studenten en nozems zich
gelden. Het Maagdenhuis in Amsterdam wordt bezet en rond het
Lieverdje op het Spui vinden ‘happenings’ plaats.
Op het matje
In de woningbouw gaat het in deze periode vooral om aantallen
en nog eens aantallen. Een minister die de geprognosticeerde
productie niet haalt, krijgt het in de Tweede Kamer zwaar te
verduren. Het systeem van woningproductie wordt nagenoeg
geperfectioneerd: architecten ontwerpen standaardwoningen
(zowel in de rij als gestapeld) die vooraf waren goedgekeurd
(‘keuzeplannen’), gemeenten stellen bouwgrond ter beschikking
en het Rijk deelt de contingenten toe. Het resultaat is in veel
Nederlandse gemeenten te zien: grote uitbreidingswijken met een
mix van laagbouw en hoogbouw. De karakteristieke portieketageflat
uit de jaren vijftig is vervangen door de galerijflat, waarbij in
één keer veel meer woningen kunnen worden ontsloten.
Het modernisme viert ook hoogtij in de stedenbouw: onder
invloed van Amerikaanse ideeën moet de auto ruim baan krijgen.
Het centrum van Rotterdam wordt op deze manier heringericht
Politiek en maatschappij 1960-1970
1969
Voor het eerst loopt een mens
op de maan. Neil Armstrong
heeft de eer in 1969, samen
met de andere bemanningsleden
van apollo 11.
en ook in andere grote steden moeten oude stadwijken hiervoor
wijken. Het keerpunt komt eind jaren zestig, wanneer de eerste
bewonersprotesten weerklinken en een begin wordt gemaakt
met de stadsvernieuwing.
Meer kwaliteit
Bouwfonds vaart mee op de golven van de opbloeiende economie.
In 1968 wordt de 50.000 e woning opgeleverd, terwijl het aantal
spaarders in de jaren daarvoor de grens van 20.000 heeft overschreden.
De typische Bouwfonds-woning uit deze tijd is een
rijtjes woning, waarbij het rijtje altijd iets korter is dan dat van de
woning corporaties. De afwerking is zorgvuldiger, met een betere
baksteen en een behoorlijk dakoverstek. Het aantal medewerkers
bij het bedrijf groeit mee met de expansie en verdrievoudigt in korte
tijd van 100 naar 300. Het hoofdkantoor verhuist van Assen naar
Hoevelaken, wat voor onvrede zorgt bij de noordelijke aandeelhouders.
Het aantal aangesloten gemeenten bedraagt inmiddels 628.
Directeur Wiersema heeft de belangrijke wens om Bouwfonds niet
te laten verambtelijken: dat zou het ergste zijn wat dat bedrijf kan
overkomen. In 1967 wordt de structuur van Bouwfonds andermaal
gewijzigd en ontstaat het projectontwikkelingsbedrijf, dat zich in
toenemende mate gaat richten op de bouw van koopwoningen. De
eigen spaarafdeling wordt opge heven en de tegoeden worden bij
banken ondergebracht. Voor de hypotheekbank wordt geld geleend
van institutionele beleggers.
In deze tijd doet Bouwfonds meer dan alleen woningen bouwen.
Er wordt ook nagedacht over vormen van kwaliteitsborging,
daarmee inspelend op de behoefte van de consument aan meer
kwaliteit en zekerheid. Zo wordt onder meer het Bewijs van
Waarborg geïntroduceerd, een schriftelijke garantie op bouwgebreken.
Het is de voorloper van de latere GIW-garantie, die
inmiddels is opgegaan in de Stichting Garantiewoning.
in Berlijn wordt de muur opgericht. Oost- en west-Berlijn
worden hardhandig gescheiden om de uitstroom van DDRburgers
naar het vrije westen tegen te gaan.
Opbloeiende economie
Feestelijke overdracht van de 50.000 e Bouwfonds-woning in Delft door
minister willem Schut van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening in 1968.
Voor de buis
Het aantal huishoudelijke
apparaten in de woning neemt
snel toe. Koelkast, tv en telefoon:
ze vinden hun weg naar het
nederlandse huishouden. Voor de
deur staat steeds vaker een auto.
Meer dan alleen de woning
ideeën over woonomgeving en beter wonen
werden in 1967 gepresenteerd in Plan
internationaal. een woonomgeving in een
parkachtige omgeving met woningtypes uit
verschillende landen.
De klant ontzorgen
Bouwfonds introduceert het Bewijs van
waarborg, een schriftelijke kwaliteitsgarantie
op bouwgebreken. De voorloper
op de latere Giw-garantie.
Meer been
De minirok doet zijn intrede in
het straatbeeld, een ontwerp van
Mary Quant. Het vrouwelijk
been wordt zichtbaar; door
sommigen gezien als provocatie,
door anderen als teken van
zelfbewustzijn.

14
oktober 2012 – naw dossier #45
1970
- 1980
Einde aan de
maakbaarheid
In de jaren zeventig komt Nederland met de voetjes terug op aarde.
Het rapport van de Club van Rome en de oliecrisis van 1973 maken een
einde aan het ongebreidelde optimisme van de roaring sixties. Voor
het eerst wordt ook getwijfeld aan de grootschalige maakbaarheid van
onze steden. Er klinkt een roep om de menselijke maat, die beantwoord
wordt in de woningbouw met kleinschalige woonerven en behoedzame
stadsvernieuwing. In de groeikernen wordt volop gebouwd en
Bouwfonds levert daaraan haar bijdrage. Voor het eerst zien we publieke
en private partijen samenwerken in een gebiedsgerichte aanpak.
15 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
De Nederlandse industrie legt in de jaren zeventig het loodje.
De oliecrisis van 1973 maakt duidelijk dat er grenzen zijn
aan de groei, zoals de Club van Rome een jaar ervoor in een
belangwekkend rapport heeft geconstateerd. De werkloosheid
stijgt, overheidstekorten nemen toe. Het kabinet-Den Uyl pleit nog
wel voor een spreiding van macht, kennis en inkomen, maar komt
ten val naar aanleiding van de grondpolitiek (gemeenten zouden
door oplopende grondprijzen meer greep moeten krijgen op
grondaankopen). Thema’s als kernenergie en de neutronenbom
zorgen voor veel maatschappelijke discussie. Dat geldt ook voor het
autogebruik: de kritiek op de ongebreidelde automobiliteit neemt
toe. Dat leidt ook weer tot tegenbewegingen, zoals de ‘Blij dat ik
rij’-campagne van de RAI en BOVAG.
Overheden (Rijk, provincies en gemeenten) wijzen gezamenlijk
groeikernen aan om de ‘overloop’ uit de grote steden op te
vangen. Gemeenten als Purmerend, Zoetermeer en Spijkenisse
laten in korte tijd forse groeicijfers zien, geholpen door forse
rijkssubsidies.
Menselijke maat
In de jaren zeventig worden er nog steeds veel standaardwoningen
gebouwd, maar het sociale aspect wint nadrukkelijk terrein.
De bewoners krijgen meer invloed, de maat van de stedenbouw
en architectuur wordt menselijker, het is de tijd van de demokratiesering
– zoals dat in die tijd werd geschreven. In het interieur
van de woningen rukken gehaakte versieringen, visnetten,
zitzakken en schrootjes op.
Bouwfonds publiceert in 1973 ‘Op maat van de mens’, een rood
boekje voor alle medewerkers met daarin 20 stellingen die de taak
van het bedrijf onderstrepen. Zoals de stellingen ‘het streven naar
en meewerken aan afremming van kostenstijging in bouwen en
Politiek en maatschappij 1970-1980
1973
in 1973 wordt nederland getroffen door
de oliecrisis. De werkloosheid stijgt en
overheidstekorten lopen snel op. Op
4 november 1973 vindt de eerste autoloze
zondag plaats, om brandstof te sparen.
Het mensgerichte denken
krijgt vorm in het woonerf
wonen’ en ‘het besteden van extra aandacht en inspanning voor de
woonbelangen van mensen doe door een laag inkomen en/of andere
oorzaken de slechtste kansen hebben’. De gebouwde neerslag van
het mensgerichte denken treffen we aan in het woonerf, een uniek
Nederlands stedenbouwkundig experiment, dat later nooit meer
in die vorm zou worden herhaald. Kronkelige straatjes met naar
binnen gekeerde woningen en winkelcentra: ze bepalen het beeld in
menig uitbreidingsgebied van die tijd. Ook in de woningen wordt
volop geëxperimenteerd: van kashba- tot paalwoningen en van
HAT-woningen voor jongeren tot aanleunwoningen voor ouderen.
In de stadsvernieuwing zijn de grote (verkeers)door braken definitief
passé. Hier zetten bewoners, corporaties en gemeenten zich
gezamenlijk in voor betaalbare nieuwbouw. De projectgroep is
hiervoor het gezamenlijke overlegplatform waarin alle belangen
samenkomen en waarmee langdurig wordt vergaderd.
Meer koopwoningen
Bouwfonds ontwikkelt zich ondertussen tot een brede woningaanbieder.
Er worden niet alleen goedkope koopwoningen
ontwikkeld (daarbij ondersteund door de premieregelingen van
het Rijk), maar in toenemende mate ook duurdere koopwoningen.
In 1973 wordt op initiatief van Bouwfonds de Vereniging Eigen
Huis opgericht. De ontwikkeling richting de koopwoningenmarkt
is onomkeerbaar; Nederland is lang in de ban geweest van de
sociale woningbouw, maar schudt dat verleden nu van zich af.
De eerste schreden worden door Bouwfonds gezet op het gebied
van publiek-private samenwerking. In Monnickendam wordt een
begin gemaakt met de wijk Poelwijk, een vroeg voorbeeld van
gebiedsontwikkeling. De NV waar gemeente en Bouwfonds in
participeren beoogt de realisatie van 1730 woningen en wordt
voor een periode van twintig jaar opgericht.
De bloemkoolwijk doet zijn intrede.
woningen worden aan erven gebouwd,
waar de auto te gast is en de kinderen de
baas. in de woning: de zitkuil.

16 oktober 2012 – naw dossier #45
17 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Samen om tafel
inspraak in de jaren zeventig, belangstellenden
mogen meeontwerpen.
Bouwfonds ontwikkelt
zich tot een brede
woningaanbieder
Eerste gebiedsontwikkeling
De eerste PPS van Bouwfonds.
langjarig met de gemeente
monnickendam aan de slag.
Nederwiet
in nederland ontstaat het
inzicht dat de markten van
soft- en harddrugs moeten
worden gescheiden. Het
bezit van (kleine hoeveelheden)
wiet en hasj is niet
langer strafbaar.
Leidraad voor medewerkers
Brochure Op maat van de mens met
stellingen die de taak van Bouwfonds
dienen te onderstrepen.
Ten onder
in 1977 valt het kabinet-Den Uyl
naar aanleiding van de grondpolitiek,
een van de vier hervormingspunten
van het kabinet waarmee de
‘spreiding van kennis, inkomen en
macht’ moest wordt bereikt.
1980
- 1990
Door een diep dal
De jaren tachtig gaan slecht van start, met een diepe economische
crisis en het instorten van de koopwoningenmarkt. Het herstel volgt
langzaam; het zal jaren duren voordat de prijzen op de markt zich
hebben hersteld. De samenleving verschiet andermaal van kleur: de
individualisering zet door. Ook in de woningbouw is deze ontwikkeling
afleesbaar. Bouwfonds introduceert het Keuze Konsept, waarmee
kopers meer invloed krijgen op het ontwerp en de uitrusting van de
woning. De stadsvernieuwing gaat over in de stedelijke vernieuwing:
oude industrie- en havengebieden worden herontwikkeld, met
een toenemende aandacht voor de kwaliteit van stedenbouw en
architectuur. Ook de aandacht voor duurzaamheid groeit.

18 oktober 2012 – naw dossier #45
19 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Bouwfonds schuift steeds
meer op naar de voorkant
van het ontwikkelingstraject
Waar in de tweede helft van de jaren zeventig de prijzen
op de koopwoningenmarkt nog fors stijgen (plus 25
procent), is die ontwikkeling in 1981 rigoureus voorbij.
De hypotheekrente bereikt de astronomische hoogte van
13 procent, waardoor ontwikkelaars als Bouwfonds met onverkochte
koopwoningen blijven zitten. Prijzen dalen dramatisch,
de economische ontwikkeling is zwak en de werkloosheid neemt
snel toe. Het zijn de moeilijkste tijden in het bestaan van
Bouwfonds, maar met steun van het Rijk komt een oplossing in
zicht. Koopwoningen mogen gesubsidieerd worden omgezet in
huurwoningen, met de roemruchte OKH-regeling. Op veel meer
steun uit Den Haag hoeft de bouwsector echter niet te rekenen.
Bestek ’81 kondigt forse bezuinigingen aan, de overheidstekorten
moeten worden teruggedrongen. Ook de volkshuisvesting moet
haar aandeel leveren: minder subsidies, meer marktwerking.
Marktpartijen als Bouwfonds krijgen een grotere rol in de
ontwikkeling van nieuwe woongebieden. De Vierde Nota
Ruimtelijke Ordening verschijnt en richt de schijnwerper weer
op de steden.
Meer kwaliteit
In steden als Groningen, Amersfoort en Maastricht is eind jaren
tachtig sprake van een nieuw elan. Onder invloed van ambitieuze
gemeentebesturen en samenwerkingsverbanden als Werkgroep
5x5 groeit het besef dat de kwaliteit van stedenbouw en architectuur
omhoog moet. Het Rijk zet de weinige subsidies die er nog
zijn gebundeld in; het locatiebeleid en de sleutelprojecten zetten
in op de versterking van binnenstedelijke centrumgebieden. Het
is tijd dat de Kop van Zuid (Rotterdam), Céramique (Maastricht)
en het Oostelijke havengebied (Amsterdam) van de grond komen.
Het accent op esthetische kwaliteit en vormgeving groeit en in
het verlengde daarvan de beleving van kwaliteit. Buitenlandse
architecten worden aangetrokken om deze ambitie vorm te
geven. Bouwfonds is hier ook bij betrokken, zowel in de rol van
woningontwikkelaar als in toenemende mate ook als gebieds-
Politiek en maatschappij 1980-1990
Geen woning
geen kroning: 1980
De kraakbeweging neemt
bezit van leegstaande panden in
de grote steden. Het is vooral een
protest tegen de woningnood.
in amsterdam worden bij
ontruimingen tanks ingezet.
ontwikkelaar. Het bedrijf schuift op naar de voorkant van het
ontwikkelingstraject. Onder de noemer van ‘totaalaanpak’ – ook
wel locatie-engineering genoemd – wordt de (her)ontwikkeling
van complete gebieden onder handen genomen, inclusief
niet-wonen-functies zoals culturele voorzieningen, winkels en de
aanleg van de openbare ruimte.
Duurzaam bouwen
In een vroeg stadium zit Bouwfonds bij deze gebiedsontwikkelingen
aan tafel met bestuurders, stedenbouwkundigen en financial
engineers. De grondexploitatie wint aan belang, zeker wanneer
vervuilde binnenstedelijke terreinen worden aangekocht en op een
haalbare wijze moeten worden herontwikkeld. Voor Bouwfonds
betekent het de start van de opbouw van een kennisorganisatie,
die alle aspecten van het ontwikkelingstraject beheerst. Nieuwe,
gespecialiseerde functies doen hun intrede: planeconoom, treasurer,
fiscalist, marketeer en uiteraard de onvermijdelijke controller.
Op woningniveau lanceert Bouwfonds in 1981 – op het hoogtepunt
van de crisis – het Keuze Konsept. Het is een methode om
de woningbouw te individualiseren, passend bij de tijdgeest, en
daarmee tegemoet te komen aan individuele woonwensen.
De eerste 36 Keuze Konsept-woningen worden in Apeldoorn
gerealiseerd. Aan het einde van het decennium komt een ander
thema sterk om de hoek kijken: duurzaamheid. Het eerste
Nationaal Milieubeleidsplan van de overheid ziet in 1989 het
licht, met een sterke inzet op duurzaam bouwen. Eind jaren 80
geeft Bouwfonds ook acte de présence in de voorbeeldwijk
Ecolonia, in Alphen aan den Rijn. In die tijd zet Bouwfonds ook
de eerste stappen op het internationale terrein. Met de val van de
Muur in Berlijn en de eenwording van Duitsland dienen zich
nieuwe kansen in een groter wordend Europa aan. Bijzonder in dit
decennium is ten slotte de oprichting in 1988 van de Stichting
Cultuurfonds Bouwfonds Nederlandse Gemeenten. Deze ondersteunt
gemeentelijke culturele activiteiten.
De thuiscomputer bereikt de woon- en studeerkamer.
nieuwe chiptechnieken maken de bouw van kleine computers
mogelijk: atari, Commodore 64 maar ook de eerste apple.
Woning en wijk in samenhang
Bouwfonds houdt zich niet alleen bezig met woningen, maar ook de samenhang
met de woonomgeving. een goed voorbeeld van gebiedsontwikkeling is
nieuwland in amersfoort. met 4400 woningen en een centrumvoorziening een
van de innovatiefste gebiedsontwikkelingen van nederland.
Duurzaam bouwen
een nieuw thema duurzaam bouwen wordt actueel.
eind jaren 80 wordt gestart met het demostratieproject
ecolonia in alphen aan den Rijn.
TV per kabel
nederland schakelt massaal over
op kabel televisie. De ‘harken’
van de antennes verdwijnen van
het dak en het aantal zenders
dat kan worden bekeken neemt
fors toe.
Oog voor woonwensen
nieuwbouw stagneert, inspraak van
consumenten wordt steeds belangrijker.
met het Keuze Konsept komt Bouwfonds
tegemoet aan individuele woonwensen.
De young urban professional is
een nieuw fenomeen in de stad.
met geld verdiend in de opkomende
iCT-sector kopen ze dure
auto’s, woningen
en kleding.
Aanpak
stedelijk gebied
Stadsvernieuwing
beweegt zich richting
transformatie van oude
bedrijfsterreinen, zoals
die van de pakhuizen in
het Oostelijk havengebied
van amsterdam.

20
oktober 2012 – naw dossier #45
1990
- 2000
Compacte stad krijgt vorm
De Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex) is zeer bepalend
voor deze periode. Het Rijk kiest voor een compacte verstedelijking in
en aan de randen van de steden. De deur voor marktpartijen wordt wijd
open gezet: de rijksoverheid spoort hen aan gronden te verwerven en de
gebiedsontwikkeling ter hand te nemen, in samenwerking met gemeenten.
Bouwfonds pakt de uitdaging aan en realiseert een aantal bijzondere
woongebieden, zoals Haverleij in Den Bosch en Brandevoort in Helmond.
Conceptontwikkeling doet haar intrede als nieuw ‘vak’. Ook slaat het
bedrijf internationaal de vleugels uit: eerst naar Duitsland en later naar
Frankrijk en Centraal-Europese en Scandinavische landen. In eigen land
wordt de herstructurering van naoorlogse woongebieden opgepakt.
21 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
De jaren negentig zijn voor Bouwfonds voor een belangrijk
deel synoniem met Vinex: de woningproductie die
voortvloeit uit de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra.
De rijksoverheid wijst in deze nota grote bouwlocaties aan (een
kwart binnen de steden, driekwart aan de randen) die met name
door de grote en middelgrote steden moeten worden ontwikkeld.
Aangezien het Rijk zelf geen middelen heeft om de woningbouwontwikkeling
te beïnvloeden – zoals ze dat ten tijde van de
groeikernen nog wel kon – wordt de markt te hulp geroepen.
Marktpartijen waarvan Bouwfonds er een is worden door gemeente
gevraagd grondposities in te nemen, om zo vanuit een gedachte
van prijs beheersing een soepele uitvoering van de woningbouwproductie
te garanderen. Zo gezegd, zo gedaan. Op een groot aantal
locaties neemt Bouwfonds posities in en brengt zij haar kennis van
grondexploitaties, marketing en conceptontwikkeling in. In veel
gevallen worden consortia van gemeenten en marktpartijen
gevormd, die gezamenlijk verantwoordelijk worden voor de
ontwikkeling van het stedenbouwkundige plan en de daaropvolgende
deelplannen. Het leidt tot een aantal bijzondere aanwinsten
in het Bouwfonds-oeuvre, zoals Wateringse Veld (Den Haag) en
Haverleij (Den Bosch). In de vakgemeenschap wordt aanvankelijk
kritisch over de Vinex-locaties geschreven en gesproken. De
verwachting was dat een breder en stedelijk georiënteerd publiek
zou worden aange trokken, maar de maakbaarheid liet hier haar
grenzen zien. Uit onderzoek blijkt overigens dat consumenten over
het algemeen heel tevreden zijn over hun woning in de nabijheid
van de stad. Ook voorzieningen, infrastructuur (hoewel het ov soms
op zich laat wachten) en de woonomgeving scoren goed.
Over de grens
West- en Oost-Duitsland worden één en een grote nieuwe
afzetmarkt opent zich voor ontwikkelaars. Ook Bouwfonds
begeeft zich oostwaarts en opent eind jaren negentig vestigingen
in Berlijn, Frankfurt en München. Makkelijk is de verovering van
de Duitse markt overigens niet, gezien de afwijkende bouwcultuur
van onze oosterburen – het Bouwfonds-product past daar
Politiek en maatschappij 1990-2000
Online
Internet beleeft de grote
doorbraak. De eerste
aanbieders van inbelverbindingen
betreden
de markt en het aantal
aansluitingen groeit snel.
lange hete zomer in
1995 met flippo-rage.
Bouwfonds focust zich
op herstructurering van
naoorlogse woongebieden
niet één op één in. Toch komen er enkele grootschalige projecten
van de grond en wordt er steeds beter ingespeeld op de regionale
bouwcultuur en tradities. Vijfenveertig jaar na de oprichting van
de Bouwspaarkas in Drenthe blijkt de Bouwfonds-aanpak ook
levensvatbaar over de landsgrenzen heen. Eerst in de genoemde
steden, later worden ook de markten in Hamburg, Düsseldorf en
Stuttgart aangeboord.
Een andere verbreding heeft betrekking op het commercieel
vastgoed. Bouwfonds neemt in 1988 ontwikkelaar-belegger
Burginvest over en versterkt daarmee haar positie in dit deel
van de markt. Een bijzonder moment in dit decennium is ook de
oprichting van het Nationaal Restauratiefonds, waarvan het
beheer wordt ondergebracht bij Bouwfonds. In latere jaren zullen
andere cultuur- en volkshuisvestingsfondsen volgen, waarmee
Bouwfonds haar maatschappelijke verankering onderstreept.
Binnenstedelijke herstructurering
Dichter bij huis gaan de Nederlandse medewerkers van Bouwfonds
aan de slag met de herstructurering van de naoorlogse woongebieden.
De jarenvijftig- en -zestigwijken vertonen de eerste
haarscheurtjes, mede door hun eenzijdig samengestelde woningvoorraad.
Ook sociaaleconomische problemen doen zich hier voor.
Tegelijkertijd zijn er ook kansen, zoals de opkomst van jonge
allochtonen en tweeverdieners die graag een woning in de
tuinsteden willen kopen – mits die wordt aangeboden. Voor
Bouwfonds is het geen eenvoudige markt om in binnen te komen,
omdat de woningcorporaties het woningbezit in handen hebben
en aanvankelijk denken het varkentje van de herstructurering zelf
te kunnen wassen. Bouwfonds houdt echter vol en toont een lange
adem; consistent in haar visie en met een focus op het belang van
het stedelijk gebied. En met succes; zo worden onder meer in de
Westelijke Tuinsteden van Amsterdam met succes woningbouwprojecten
ontwikkeld, in een langjarige samenwerking met
woningcorporatie Ymere. Andere voorbeelden zijn de aanpak van
Den Haag-Zuidwest en Utrecht Hoograven-Tolsteeg.
1996
Het nederlandse vliegtuigbedrijf
Fokker wordt overgenomen door het
Duitse DaSa. Het mag niet baten: in
1996 gaat het bedrijf alsnog failliet.

22 oktober 2012 – naw dossier #45
23 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Stadswijk 21 e eeuw
17 jaar geleden begon de samen werking tussen de gemeente Den
Haag en Bouwfonds. nu is deze Haagse stadswijk van de 21e eeuw.
Ajax wint als eerste nederlandse club de Champions League.
in 1995 wordt aC milan in de finale met 1-0 verslagen.
Richard Krajicek wint een jaar later Wimbledon.
Kastelen in het groen
met Haverleij in Den Bosch heeft
Bouwfonds een gedurfd en geprezen
nieuw woon concept ontwikkeld dat
compact bouwen combineert met
een weidse groene omgeving. Het
breekt met gangbare opvattingen
over grondgebruik, woonvormen en
bebouwingsdichtheden.
De eerste stappen over de grens
Duitsland wordt een grote nieuwe afzetmarkt voor ontwikkelaars.
zo ook voor Bouwfonds die begin jaren negentig vestigingen opent.
Bouwfonds slaat internationaal
haar vleugels uit naar Duitsland
Happy
Hardcore
in de muziek doen hardcore,
house en dance een greep naar
de macht. De tegenbeweging
komt uit de hoek van de grunge
(nirvana, Pearl Jam).
2000
- 2011
Nieuwe realiteit
Het laatste decennium in de geschiedenis van Bouwfonds is er een van
grote tegenstellingen. Het begin is prima, met een florerende economie
en een ogenschijnlijk ijzersterke woningmarkt. De consument heeft
vertrouwen en de afzet van koopwoningen verloopt voorspoedig.
Het najaar van 2008 betekent het breekpunt: de val van Lehman
Brothers zet een kettingreactie van crises in werking. Eerst alleen in
de financiële wereld, later uitwaaierend naar de economie als geheel.
Voor Bouwfonds is het reden om de koers richting een internationaal
opererende gebiedsontwikkelaar extra aan te scherpen.

24 oktober 2012 – naw dossier #45
25 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Betaalbaarheid en
financierbaarheid worden
steeds belangrijker
De nieuwe eeuw begint met een forse verandering in het
eigendom van Bouwfonds. In 2000 koopt ABN AMRO de
aandelen van de gemeenten. De bedrijfsstrategie van
Bouwfonds blijft ongewijzigd. In die strategie past de aankoop
van commercieel vastgoedontwikkelaar MAB. Bouwfonds zal
zes jaar lang eigendom blijven van ABN AMRO; in 2006 gaat
het bedrijf over in handen van Rabobank, een fusie met Rabo
Vastgoed volgt. Tegelijkertijd wordt de internationale basis
versterkt. In 2001 zet Bouwfonds vaste voet aan wal op Franse
bodem; de Franse woningontwikkelaar Marignan Immobilier
wordt overgenomen. Later volgen vestigingen in België,
Denemarken, Zweden, Spanje en Slowakije. Al snel wordt een
belangrijk deel van de omzet van Bouwfonds in het buitenland
gerealiseerd. In 2010 wordt focus aangebracht in de internationale
strategie: Duitsland, Frankrijk en Nederland worden als
kernlanden aangewezen. Risicospreiding speelt hierbij een
belangrijke rol. In 2011 werken voor het eerst meer mensen bij
Bouwfonds in het buitenland dan in het ‘thuisland’. Ook worden
daar meer woningen verkocht dan in Nederland.
Persoonlijk wonen
De jaren nul van de eenentwintigste eeuw staan in het teken
van de opkomst van het consumentgericht bouwen. Wild wonen,
Gewild Wonen, Personal Housing: de nieuwe concepten buitelen
over elkaar heen. Rode draad is de trend dat de consument steeds
minder genoegen neemt met confectie en liever een maatpak wil.
Bouwfonds kiest met Persoonlijk Wonen voor een eigen invalshoek.
In diverse nieuwe woonbuurten krijgen consumenten de
kans de indeling van de woning zelf te bepalen. De expertise van
Bouwfonds concentreert zich op het aanbieden van een flexibel
casco, waarin veel mogelijk is.
Een andere productontwikkeling krijgt vorm als de ‘stewardessenwoning’.
Passend in de traditie van een bedrijf dat betaalbare
woonruimte aanbiedt voor doelgroepen die deze op de gewone
woningmarkt maar moeilijk kunnen bemachtigen, ontwikkelt
Politiek en maatschappij 2000-2011
Bouwfonds een woning van circa 50 m 2 , voor een prijskaartje van
rond de 90.000 euro. In Hoofddorp worden de eerste woningen
van dit type gerealiseerd, waarbij de aloude typologie van de
duplexwoning nieuw leven krijgt ingeblazen. De belangstelling is
groot. Het maakt duidelijk dat starters een onderbelichte groep op
de woningmarkt zijn. Inventieve samenwerking tussen gemeenten,
ontwikkelaars en bouwbedrijven maakt het mogelijk ook
voor deze groep aantrekkelijke woonproducten te ontwikkelen.
Nieuwe realiteit
In de post-Vinex-periode groeit het begrip gebiedsontwikkeling
uit tot hype-achtige proporties. Bouwfonds kiest haar eigen weg
hierin: een vroegtijdige betrokkenheid bij de plan- en conceptontwikkeling.
Goed belangenmanagement is daarbij onontbeerlijk,
gecombineerd met een groot inlevend vermogen in de cultuur en
ambities van andere partijen, voornamelijk overheden en
woningcorporaties. Door de crisis wordt aan het eind van het
decennium duidelijk dat we beland zijn in een ‘nieuwe realiteit’.
Thema’s als betaalbaarheid en financierbaarheid worden steeds
belangrijker. Zonder een goede businesscase onder een project is
een succesvolle ontwikkeling bij voorbaat kansloos. Een extra
dimensie aan de crisis wordt gevormd door de vastgoedfraude
die Bouwfonds eind 2007 treft. Op 13 november 2007 doen
zeshonderd rechercheurs en dertig officieren van justitie op ruim
vijftig adressen in Nederland invallen. Een wijdvertakt fraudenetwerk
wordt blootgelegd. Het zal vier jaar duren voordat de
vonnissen worden uitgesproken. Het gaat om een klein aantal
mensen die binnen het voormalige Bouwfonds-onderdeel
(commercieel) Vastgoedontwikkeling werkzaam waren. De
schade voor Rabo Vastgoedgroep loopt in de honderden miljoenen
euro’s. Het nieuws overschaduwt het heuglijke feit dat
Bouwfonds in 2008 haar 250.000 e woning oplevert. Bouwfonds
blijft als samenwerkingspartner aanspreekbaar op transparantie,
integriteit en duurzaamheid.
9/11 2002
De aanslagen op het WTC in
New York veranderen de wereld.
11 september 2001 leeft voort
als een dag waarop iedereen wist
waar hij of zij was.
Draadloos Het homohuwelijk
nederland belt massaal
mobiel. De telefoon aan
een draadje is passé.
De smartphone wordt
geïntroduceerd, met allerlei
nieuwe functies (apps).
Mooi aan het water
Oud bedrijventerrein in maarssen is getransformeerd
naar een nieuw dorp met het Dna van de Vecht.
Studenten in de stad
Betaalbare en comfortabele studenten-
en starterswoningen in Utrecht.
De euro wordt ingevoerd
op 1 januari 2002. Minister
Zalm trekt in maastricht
het eerste papiergeld uit de
automaat.
Betaalbaar wonen
Stewardessenwoningen in Hoofddorp;
introductie van starters woningen in 2002.
50 m2 voor minder dan 90-duizend euro.
Tussen Rhône en Saône
Twaalf duurzame gebouwen als blokkendozen langs de
rivierkade in het centrum van lyon. Het is een van de
meest ambitieuze stadsvernieuwingsprojecten in europa.
is een feit. nederland
is het eerste
land ter wereld dat
het huwelijk openstelt
voor mensen
van gelijk geslacht.

26 oktober 2012 – naw dossier #45
27 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Een blik
vooruit
De crisis in de economie treft de Nederlandse woningmarkt zwaar en daarmee alle partijen die
daarop hun brood verdienen. Ook Bouwfonds ondervindt de gevolgen. Dan is het zaak om niet
af te wachten, maar actief op de uitdagingen van de nieuwe realiteit in te spelen. De koers voor
het komende decennium – de jaren tien van de eenentwintigste eeuw – is uitgezet. Passend bij de
cultuur en traditie zijn het geen hemelbestormende nieuwe ideeën, maar doorontwikkelingen
en verfijningen van thema’s waarmee Bouwfonds zich al de nodige jaren onderscheidt. Of het
nu eerdere opereren is in het ontwikkelingstraject, het werken aan leefbare steden samen met
de consument, regionaal werken of duurzame gebiedsontwikkeling: Bouwfonds koestert deze
ambities al langer. Het zijn lijnen die vanuit het verleden doorlopen naar de toekomst.
Door de geschiedenis van 65 jaar Bouwfonds zijn
rode lijnen te trekken die steeds weer terugkomen,
maar dan op een eigentijdse manier. De beweging
naar voren in het ontwikkelingsproces is een van die
lijnen. Ingezet in de jaren zeventig en de decennia
erna steeds verder verrijkt. Het is een ontwikkeling
waar Bouwfonds de komende jaren nog meer het
accent op zal leggen. Dat geldt ook voor de participatie
van de klant in het proces. De aandacht voor
duurzaamheid is een andere kernwaarde die door
Bouwfonds de afgelopen tijd bovenaan de agenda is
gezet. De in eigen huis ontwikkelde MRE-benadering
en Green Score Card maken duurzaamheid hanteerbaar
in het ontwikkelingstraject. Nationaal en
internationaal zet Bouwfonds in op de sterke
stedelijke agglomeraties. et laatste hoofdstuk van dit
dossier maakt duidelijk welke accenten de komende
jaren worden gelegd.
Naar voren in het proces
Het naar voren bewegen in het ontwikkelingstraject is een
proces dat bij Bouwfonds is ingezet toen de eerste publiek-private
samenwerkingen met gemeenten werden afgesloten. In het
Vinex-tijdperk hebben deze een grote vlucht genomen. Bouwfonds
opereert met haar kennis van gebieds- en conceptontwikkeling
steeds eerder in het ontwikkelingstraject. De komende jaren wordt
deze ontwikkeling versterkt doorgezet. Bouwfonds zet nog meer
in op de voorkant van het proces en daar wordt de organisatie ook
aan aangepast; deze wordt nog kennisintensiever. Daarbij
worden meer ‘uitvoerende’ zaken neergelegd bij andere partijen
met wie Bouwfonds later in de keten samenwerkt. Het maakt de
organi satie wendbaarder en daarmee wordt sneller ingespeeld op
veranderende omstandigheden.
Belangrijkste uitdaging die voorligt is het op gang krijgen van
nieuwe locaties, samen met overheden (vanouds de belangrijkste
Vleugje New York in Parijs
in het hartje centrum van Parijs
wordt het appartemencomplex
Canal Square ontwikkeld door
Bouwfonds marignan.
Geïn spireerd door de meatpacking
District uit new York
worden hier ruime appartementen
ontwikkeld met uitzicht op
het kanaal.
partner van Bouwfonds), ondernemers, bewoners en maatschappelijke
organisaties. Aan de Bouwfonds-medewerkers de opgave
de belangen van deze partijen te verenigen, daarbij een goed oog
houdend voor wat de consument wil die uiteindelijk in een
bepaald gebied wil komen wonen. Belangrijke disciplines zijn
procesmanagement, (her)programmering en financial engineering.
Als marktleider volhardt Bouwfonds in het continueren
van haar organisatiekracht en uitvoerend vermogen. Waar
Bouwfonds in het verleden het programma van eisen voor een
nieuw gebouw of gebied van anderen kreeg aangereikt, wil zij in
de toekomst meer zelf sturen op deze kaders en randvoorwaarden.
Aspecten als haalbaarheid, klantgerichtheid, marktconformiteit,
duurzaamheid en financierbaarheid moeten in deze tijd
eerder worden ingebracht en daar ziet Bouwfonds een belangrijke
taak weggelegd voor zichzelf.
Voor, met en door de klant
Duidelijk is geworden dat woonconsumenten zelf meer invloed
willen uitoefenen op hun woning. Tegelijkertijd is maar een beperkt
deel ook van plan om zelf als opdrachtgever op te treden. De strategie
van klantparticipatie houdt daar rekening mee. Afhankelijk van de
eigen ambities kan Bouwfonds consumenten meer en minder
intensief ondersteunen. Betrokkenheid en keuzevrijheid zijn daarbij
de kernbegrippen – nadrukkelijk in deze volgorde.
In klantparticipatie zijn uiteenlopende gradaties mogelijk: van
een kant-en-klaar product tot en met het geheel eigen baas zijn
over het product en het proces. De praktijk wijst uit dat veel
Bouwfonds heeft door de jaren
heen fors geinvesteerd in haar
duurzaamheidsdoelstellingen

28 oktober 2012 – naw dossier #45
29 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
Bouwfonds zet in op kans rijke stedelijke
agglomeraties in binnen- en buitenland
consumenten kiezen voor een rol als ‘tester en toetser’ (de
consument wordt actief bevraagd tijdens het ontwikkelingsproces)
of voor een vorm van mede-opdrachtgeverschap, maar
dan zonder de risico’s die daarbij horen. Bouwfonds zet deze lijn
van klantparticipatie de komende tijd door. Niet in de vorm van
losse initiatieven, maar integraal verankerd in de werkwijze bij
álle projecten. Per project wordt gekeken waar bij de consument
behoefte aan bestaat, vervolgens wordt lokaal maatwerk
geleverd. De toegevoegde waarde van Bouwfonds heeft betrekking
op de kennis van de markt, het werken met verschillende
participatietechnieken en het betrekken van de goede co-makers
bij het proces. Bouwfonds-dochter Brummelhuis, specialist in
begeleid particulier opdrachtgeverschap, heeft uitgebreide
knowhow in huis wat klantparticipatie betreft en steeds vaker
vinden gecombineerde projecten plaats.
Groene gebouwen en gebieden
Bouwfonds heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in kennis die
nodig is om duurzame gebouwen en gebieden te realiseren.
Aanvankelijk gebeurde dat voornamelijk in samenwerking met
andere professionals, de laatste tijd wordt ook het contact met de
consument op dit punt nadrukkelijk gezocht. Door in de fase van
de gebiedsontwikkeling op basis van een sterke eigen duurzaamheidsvisie
de goede beslissingen te nemen, kan de consument daar
in een latere fase (wanneer de woningen daadwerkelijk op de
markt komen) optimaal van profiteren. In de visie en aanpak van
Bouwfonds wordt niet één duurzaamheidsdoelstelling centraal
gesteld (bijvoorbeeld de energieprestatie), maar staat de combinatie
van milieu, economie en ruimte centraal (de MRE-benadering).
De Green Score Card blijft daarbij het richtsnoer: een communicatieinstrument
dat met icoontjes inzichtelijk en concreet maakt op
welke punten een gebied of project zich onderscheidt ten opzichte
van andere gebieden en projecten.
Daarbij is het zaak niet alles van tevoren dicht te timmeren. Juist
op het gebied van duurzaamheid is veel in ontwikkeling (techniek,
financiering) en inzichten vernieuwen zich snel. Op
gebiedsniveau moet een aantrekkelijk en duurzaam ‘casco’
worden neergezet, waarbinnen de consument dan eigen keuzes
kan maken. Op woningniveau kan de klant met behulp van de
op de toekomst voorbereide woning zelf bepalen welke duurzame
opties in en aan de woning worden aangebracht.
Stedelijke agglomeraties
De focus van Bouwfonds is ook gericht op stedelijke agglomeraties.
Vanaf het begin van de stadsvernieuwing heeft Bouwfonds haar
bijdrage geleverd aan binnenstedelijke projecten, in toenemende
mate ook als risicodragend gebiedsontwikkelaar. De strategie voor
Nederland, Duitsland en Frankrijk is zelfs in belangrijke mate
hiervan afgeleid: Bouwfonds zet in op de kansrijke stedelijke
agglomeraties. Waarbij we in deze twee landen beheerst willen
groeien en nieuwe marktgebieden willen aanboren. Economie en
demografie zijn daarin leidend. Opvallend is overigens dat de stedelijke
regio’s in Duitsland en Frankrijk het de afgelopen jaren
aanzienlijk beter doen dan die in Nederland. Het vertrouwen van
de consument in deze landen is aanzienlijk groter. Niet voor niets
realiseert Bouwfonds inmiddels het leeuwendeel van haar ontwikkelingsproductie
in buitenlandse stedelijke agglomeraties. Uit
oogpunt van risicospreiding werpt de internationale strategie duidelijk
haar vruchten af. Maar ook op het gebied van kennisontwikkeling
en productontwikkeling is sprake van een duidelijke synergie.
Het begrip ‘stedelijke agglomeratie’ maakt al duidelijk dat
Bouwfonds de stad breed definieert. En ook aan de randen van de
steden, op de overgang van stad naar landschap, liggen kansen voor
aantrekkelijke woonmilieus. Groen, blauw en rood kunnen daarbij
samengaan in dit landschappelijk wonen. Om wat voor soort locatie
het echter ook gaat, de insteek van Bouwfonds is steeds dezelfde:
haalbaarheid, marktconformiteit en afzetbaarheid staan voorop. Dat
betekent dat selectiever wordt gekeken naar welke ontwikkelingen
wel en niet worden opgepakt. Ook hier past een zekere eigenwijsheid:
de condities voor de start van een nieuw project worden
scherper in beeld gebracht. Vervolgens kiest Bouwfonds voor het
principe van de olievlekwerking: vanuit kleinere projecten een
gebied weer tot leven brengen. Er wordt afscheid genomen van
grootschalige, slecht faseerbare megaplannen. Bij de ontwikkeling
van uitbreidingsplannen vindt een stevige heroriëntatie plaats: het
ontwikkelen van kleine, herkenbare wooneenheden voor woonconsumenten
is de nieuwe standaard. Doelgroepdenken en
woonmilieudifferentiatie zijn de sleutelwoorden. Oftewel alledaagse
leefbaarheid en gemeenschapsvorming op een humane schaal en
een kleine stedenbouwkundige ‘korrel’.
Samen met Rabobank
Bouwfonds prijst zich gelukkig met het sterke moederbedrijf:
Rabobank, juist in deze onzekere tijden. De banden en samenwerking
tussen de coöperatieve bank en Bouwfonds worden steeds
sterker aangehaald en die ontwikkeling zet zich door. De marktonderzoekers
van Bouwfonds voorzien de Rabobankgroep van
informatie over allerlei ontwikkelingen op woningmarktgebied.
Andersom zijn de banken gesprekspartners bij de ontwikkeling
van nieuwe projecten: op lokaal en regionaal niveau is hier veel
kennis aanwezig waar de Bouwfonds-ontwikkelaars hun
voordeel mee kunnen doen. Naast dit operationele niveau worden
op directieniveau onder meer regionale vastgoedbijeenkomsten
georganiseerd; ook deze dragen bij aan het gezamenlijk verkennen
van kansen en bedreigingen en het nog beter samenwerken.
Deze lijn wordt de komende jaren geïntensiveerd. Het werken
vanuit de maatschappelijke context, met een sterke lokale en
regionale verankering, past uitstekend bij de cultuur en geschiedenis
van zowel Rabobank als Bouwfonds.
Bouwfonds zelf houdt vast aan haar regionale organisatie,
ondersteund door een hoofdkantoor in Hoevelaken met gespecialiseerde
‘vak’afdelingen. Juist in een land waar de regionale
verschillen op het gebied van economie en demografie de
komende jaren toenemen, is het zaak midden in het regionale
netwerk aanwezig te zijn.
Verleden nog springlevend
De markante oude boerderij van Garderen vormde de inspiratie voor een
nieuwbouwplan met 42 landelijke woningen. Begin maart is gestart met
de verkoop en binnen een maand was 70% verkocht.
Leven tussen kantoren
Het Star-live appartementencomplex in Düsseldorf
ontwikkeld door Bouwfonds immobilienentwicklung zorgt
voor levendigheid na kantooruren. De verkoop liep zo goed,
dat besloten werd meer woningen tussen de kantoren te
ontwikkelen.
Betrokkenheid en keuze vrijheid zijn
kernbegrippen in klantparticipatie
Stad in de stad
Bouwfonds ontwikkelt met ontwikkelingscombinatie
OCP een nieuw stadscentrum voor
amsterdam met woningen, winkels, school,
gemeentehuis en culturele instellingen.
Oostpoort is een mix van oude historische
gebouwen en nieuwbouw.

aw.nl
30 oktober 2012 – naw dossier #45
31 naw dossier 65 jaar Bouwfonds
overzicht
Dit is de nieuwste aflevering in een reeks dossiers
rond gebiedsontwikkeling onder de vlag van het
NAW platform. Eerdere publicaties kunt u nog
nabestellen of downloaden via www.naw.nl.
Daar kunt u zich ook aanmelden wanneer u het
NAW kwartaalmagazine of de NAW nieuwsbrief
wilt ontvangen.
Bouwfonds Ontwikkeling dossier #38 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
december 2010 #38
22 Jaar
Bouwfonds
Cultuurfonds
dossier
22 Jaar Bouwfonds
Cultuurfonds
december 2010
1
juni 2009 #32
Bouwfonds
als partner in
grondexploitatie
dossier
Bouwfonds als
partner in grondexploitatie
juni 2009
dossier
Duurzaamheid in
een nieuwe realiteit
juni 2012
september 2010 #37
De nieuwe
ontwikkelaar
dossier
De nieuwe
ontwikkelaar
september 2010
1 naw dossier over wonen in de Randstad
april 2009 #31
Wonen in
de Randstad
dossier
Wonen in de
Randstad
april 2009
dossier
dossier
Klantparticipatie
maart 2012
juni 2010 #36
Wonen
en senioren
1 naw dossier over betaalbare woningen
december 2008
Betaalbare
woningen
REG I E
dossier
Wonen en senioren
juni 2010
dossier
Betaalbare
woningen
december 2008
december 2011 #42
Onderzoeksdossier:
Woningmarkten
Frankrijk,
Duitsland
en Nederland
dossier
Onderzoek woningmarkten
DuNeFra
december 2011
1 naw dossier Consument en duurzaamheid
April 2010, speciale uitgave
Consument
en duurzaamheid
Verslag van het grootschalig landelijk
woonconsumentenonderzoek 'Baat het
niet, dan gaat het niet' naar markt- en
prijsacceptatie van energiezuinige
nieuwbouwwoningen.
dossier
extra dossier
Consument en
duurzaamheid
april 2010
maart 2010 #35
Binnenstedelijk
ontwikkelen
1 september 2008 – naw dossier
2 naw dossier over gebiedsontwikkeling en voorzieningen
september 2008
www.naw.nl
extra dossier
Leren van gebiedsont -
wikkeling in England
november 2008
Bouwfonds Property Development Gebiedsontwikkeling en voorzieningen
september 2011 #41
Sturen
op grond
dossier
Sturen op grond
september 2011
dossier
Binnenstedelijk
ontwikkelen
maart 2010
gebieds ­
ontwikkeling
en voorzieningen
dossier
Gebiedsontwikkeling
en voorzieningen
september 2008
juni 2011 #40
Woning-
plattegronden
december 2009 #34
Duurzame
gebieds-
ontwikkeling
1 naw dossier over gebiedsontwikkeling en openbaar vervoer
juni 2008
gebieds ­
ontwikkeling
en openbaar
vervoer
Onderzoek door dr. ir. Rob van der Bijl
www.naw.nl
HOOFDKANTOOR
Bouwfonds MAB Ontwikkeling B.V.
Displayweg 8
3821 BT Amersfoort
Postbus 15
3870 DA Hoevelaken
T 033 253 97 00
F 033 253 96 85
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN
EN COMMERCIEEL VASTGOED
Wijnhaven 60
Postbus 19412
2500 CK Den Haag
T 070 306 84 00
F 070 354 36 18
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-OOST
Grote Voort 221
Postbus 10054
8000 GB Zwolle
T 038 425 44 40
F 038 425 44 41
E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl
REGIO MIDDEN-OOST
De Brand 30
Postbus 1
3800 AA Amersfoort
T 033 453 41 11
F 033 453 41 90
E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-WEST
Schipholpoort 64
Postbus 4376
2003 EJ Haarlem
T 023 530 66 03
F 023 536 63 94
E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST
Poortweg 4b
Postbus 75
2600 AB Delft
T 015 268 08 08
F 015 262 33 63
E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland
’s-Heer Hendrikskinderendijk 111
Postbus 379
4460 AT Goes
T 0113 256 500
F 0113 256 501
E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl
REGIO ZUID
Vestdijk 61
Postbus 6540
5600 HM Eindhoven
T 040 265 98 59
F 040 246 40 40
E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl
BOUWFONDS MAB ONTWIKKELING DOSSIER # 27 INNOVATIE IN DUURZAAMHEID
maart 2011 #39
Onderzoeksdossier
stedelijke
woonmilieus
DEF-NAW_dossier_39_2011_OMSLAG.indd 1-2 11-3-11 10:00
dossier
Won i ng -
platte gronden
juni 2011
dossier
Duurzame gebiedsontwikkeling
oktober 2009
dossier
Gebiedsontwikkeling
en openbaar vervoer
juni 2008
dossier
Onderzoeksdossier
stedelijke woonmilieus
maart 2011
Kust en kade
dossier
Kust en kade
september 2009
Dossier Innovatie in duurzaamheid
• Op duurzame wijze omgaan met de omgeving
• Vastgoedsector moet discussie losmaken
• Deze planeet beter achterlaten dan hij is gevonden
dossier
Innovatie in
duurzaamheid
winter 2007
HOOFDKANTOOR
Bouwfonds MAB Ontwikkeling B.V.
Displayweg 8
3821 BT Amersfoort
Postbus 15
3870 DA Hoevelaken
T 033 253 97 00
F 033 253 96 85
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN
EN COMMERCIEEL VASTGOED
Wijnhaven 60
Postbus 19412
2500 CK Den Haag
T 070 306 84 00
F 070 354 36 18
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-OOST
Grote Voort 221
Postbus 10054
8000 GB Zwolle
T 038 425 44 40
F 038 425 44 41
E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl
REGIO MIDDEN-OOST
De Brand 30
Postbus 1
3800 AA Amersfoort
T 033 453 41 11
F 033 453 41 90
E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-WEST
Schipholpoort 64
Postbus 4376
2003 EJ Haarlem
T 023 530 66 03
F 023 536 63 94
E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST
Poortweg 4b
Postbus 75
2600 AB Delft
T 015 268 08 08
F 015 262 33 63
E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland
’s-Heer Hendrikskinderendijk 111
Postbus 379
4460 AT Goes
T 0113 256 500
F 0113 256 501
E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl
REGIO ZUID
Vestdijk 61
Postbus 6540
5600 HM Eindhoven
T 040 265 98 59
F 040 246 40 40
E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl
BOUWFONDS MAB ONTWIKKELING DOSSIER # 26 MIXED-USE IN KLEINE KERNEN
Dossier Mixed-use in kleine kernen
• Kansen om leefbaarheid te verbeteren
• Betrokkenheid van bewoners is groot
• Puzzelen op de vierkante meter
dossier
Mixed-use in kleine
kernen
najaar 2007
publicatie
Welstand in
ontwikkeling
voorjaar 2006
dossier
Toekomst landelijk
gebied
voorjaar 2005
dossier
Winkelen
zomer 2003
HOOFDKANTOOR
Bouwfonds MAB Ontwikkeling B.V.
Displayweg 8
3821 BT Amersfoort
Postbus 15
3870 DA Hoevelaken
T 033 253 97 00
F 033 253 96 85
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN
EN COMMERCIEEL VASTGOED
Wijnhaven 60
Postbus 19412
2500 CK Den Haag
T 070 306 84 00
F 070 354 36 18
E ontwikkeling@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-OOST
Grote Voort 221
Postbus 10054
8000 GB Zwolle
T 038 425 44 40
F 038 425 44 41
E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl
REGIO MIDDEN-OOST
De Brand 30
Postbus 1
3800 AA Amersfoort
T 033 453 41 11
F 033 453 41 90
E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl
REGIO NOORD-WEST
Schipholpoort 64
Postbus 4376
2003 EJ Haarlem
T 023 530 66 03
F 023 536 63 94
E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST
Poortweg 4b
Postbus 75
2600 AB Delft
T 015 268 08 08
F 015 262 33 63
E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl
REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland
’s-Heer Hendrikskinderendijk 111
Postbus 379
4460 AT Goes
T 0113 256 500
F 0113 256 501
E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl
REGIO ZUID
Vestdijk 61
Postbus 6540
5600 HM Eindhoven
T 040 265 98 59
F 040 246 40 40
E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl
BOUWFONDS MAB ONTWIKKELING DOSSIER # 24 GEBIEDSONTWIKKELING IN INTERNATIONAAL PERSPECTIEF
Dossier Gebiedsontwikkeling in
internationaal perspectief
• Van monofunctioneel naar multifunctioneel
• Kansen voor stedelijk programma
• Analyse en conceptvorming noodzakelijk
dossier
Gebiedsontwikkeling
in internationaal
perspectief zomer 2007
dossier
Trends en ontwikkelingen
in retail
voorjaar 2006
dossier
Infra knooppunten
winter 2004
dossier
Integrale projecten
voorjaar 2003
publicatie
Sterk in
grondexploitatie
juni 2007
publicatie
Betaalbare
woningen
winter 2005
dossier
Waterfrontontwikkeling
najaar 2004
dossier
Grondbeleid
winter 2002
dossier
Stadsreparatie
voorjaar 2007
dossier
Starters op de
woningmarkt
winter 2005
dossier
Publiek-Private
Samenwerking
zomer 2004
dossier
Appartementen-
markt
najaar 2002
dossier
Buiten bouwen
is maatwerk
winter 2006
dossier
Woonwijk van
de toekomst
najaar 2005
dossier
Ruimtelijke
ontwikkeling
voorjaar 2004
dossier
Concept- en gebiedsontwikkeling
zomer 2002
dossier
Grondbeleid
in discussie
najaar 2006
publicatie
Niet polderen
maar rekenen
zomer 2005
dossier
Kantorenmarkt
winter 2003
dossier
Wonen & Werken
voorjaar 2002
dossier
Senioren en wonen
zomer 2006
dossier
Gemengde
projecten in de stad
zomer 2005
dossier
Woningmarkt
najaar 2003
dossier
Stedelijke
vernieuwing
winter 2001

www.naw.nl