Kijksleutel - KVS

Kijksleutel
TEKST Thomas GunziG
REGIE Guy Dermul
ACTEURS nico sTurm & DaviD Dermez
MUZIEK KaaT De WinDT (CoMpoSITIE & lIvE UITvoERInG)
SCEnoGRAFIE marie szersnovicz
lICHT harry cole
HET BRUSSElSE STadSTHEaTER
WWW.KVS.BE - T 02 210 11 12
toktocknock.com
© DANNY wILLEmS, mODELwIjK LAKEN
V.U. DANNY OP DE BEECK ARDUINKAAI 7 1000 BRUSSEL

Modelwijk (laken)
Intro
2
De voorstelling Skieven speelt niet in één van de theaterzalen van de KvS, maar wel
op locatie in de stad. Meer bepaald in de Cité Culture, het cultureel centrum van de
Modelwijk in laken. Deze sociale woningwijk en de ontwerper ervan, Renaat Braem,
inspireerden regisseur Guy Dermul tot de voorstelling Skieven.
“Wat wil je nog meer als speler dan een goed en uitermate grappig verhaal, met
vlammende goed bekkende dialogen, vernuftig geconstrueerd, dat over zoveel
meer gaat dan het op het eerste gezicht lijkt. Auteur Thomas Gunzig etaleert zijn
kennis niet, de boeken over Braem en Le Corbusier bleven opgeborgen, en toch
lijkt het alsof hij de geest van die geschriften in zich heeft opgenomen. Vreemd,
spannend, geestig, schrijnend, een geschenk: a bitter-sweet comedy.”
– GUy DERMUl ovER SKIEvEn
© DANNY wILLEmS

tItel
Skieven is de Brusselse scheldnaam voor architect.
Auteur thomAs GunzIG
Thomas Gunzig (1970) staat bekend om zijn fantasierijke, van zwarte humor
doortrokken proza. Zijn debuut, de verhalenbundel Situation instable penchant
vers le mois d’août, werd in 1994 bekroond met de prijs voor schrijver-student van
de stad Brussel. Sindsdien schreef hij bundels met kortverhalen, romans (Mort
d’un parfait bilingue, prix Rossel 2001), hoorspelen en jeugdboeken.
Zijn teksten werden al in verschillende landen bewerkt tot toneelstukken of
uitgegeven in vertaling. In 2008 stond hij zelf voor het eerst op de planken in zijn
eigen stuk Les Origines de la vie, dat hij samen met Isabelle Wéry opvoerde. naast
auteur is Thomas Gunzig, die afstudeerde in de politieke wetenschappen, docent
literatuur aan de Franstalige Hogeschool voor de Kunsten la Cambre in Brussel.
vorig seizoen schreef Gunzig, op vraag van regisseur Manu Riche en KvS, de tekst
voor de voorstelling Raymond, een monoloog gebracht door Josse De pauw. Hij
creëerde daarvoor een fictief personage, losjes gebaseerd op de historische figuur
van Raymond Goethals.
> De pers over Raymond:
“raymond is een bitter geestige tekst van Thomas Gunzig. Die kronkelt, gaat
voort, blijft steken, komt op zijn stappen terug en blijkt tenslotte een heel knappe
compositie.” – JoHAn THIElEMAnS op CoBRA
renAAt BrAem (1910 - 2001)
De modernist, socialist en utopist Renaat Braem wordt algemeen als één van de
belangrijkste Belgische architecten beschouwd:
> hij was de meest authentieke Belgische vertegenwoordiger van de moderne
beweging in de architectuur (= ‘ de klare lijn’). Hij heeft een heel eigen signatuur
ontwikkeld: een Belgische versie van het modernisme. Hij heeft enkele markante
gebouwen ontworpen die België vanaf de jaren vijftig op de kaart van het
modernisme hebben gezet.
> Braems architectuur was ideologisch gefundeerd. Hij geloofde in de
maakbaarheid van de maatschappij. Het doel van architectuur was volgens
3

hem de bevrijding van de mens. Stedenbouw en architectuur kunnen de burgers
sturen om betere mensen te worden. Cruciaal in Braems visie op stedenbouw en
urbanisatie is de creatie van voldoende groenruimte, zodat de mens in harmonie
met de natuur kan leven.
> het modernIsme
Het modernisme is een verzamelnaam voor vernieuwende stromingen in de
kunsten en de westerse maatschappij tijdens de eerste helft van de 20e eeuw. De
term refereert aan een culturele beweging die vooral na de eerste wereldoorlog in
verzet komt tegen de traditionele opvattingen en vormen van kunst, architectuur,
literatuur, geloof, sociale organisatie en het dagelijks leven. De roman, het theater,
de architectuur en de poëzie moesten vernieuwd worden zodat zij de moderne
geïndustrialiseerde maatschappij beter weerspiegelden.
In de architectuur verwijst het modernisme naar de internationale stijl vanaf ca.
1920 waarbij het functionele voorrang heeft op de vorm. le Corbusier is de pionier
van de moderne architectuur. Het ornament wordt verlaten, en in plaats daarvan
maakt men gebruik van sobere, geometrische basisvormen, platte daken en
moderne materialen zoals gewapend beton.
> een socIAlIstIsch Gefundeerde ArchItectuur
Architectuur en stedenbouw verraden hoe een bepaalde maatschappij in elkaar
zit en geven haar tevens een bepaalde structuur. Reeds vroeg definieerde
Braem architectuur als “de kunst van het organiseren van het menselijk milieu”.
Architectuur was voor Braem een sociale hefboom om de mens te bevrijden uit de
hiërarchische structuren van de traditionele woonvormen in steden en dorpen.
Dit inzicht, vandaag gemeengoed maar toen heel uitzonderlijk, leidde Braem
tot radicale conclusies. Als overtuigd socialist keek hij uit naar de komst van
een nieuwe, klasseloze samenleving. Met zijn projecten wilde hij hiervan een
voorafbeelding maken. Architectuur en stedenbouw moesten met compleet
nieuwe, harmonische vestigingsvormen vooruitlopen op de verwachte
socialistische maatschappij.
> Invloed vAn le corBusIer
4
Belangrijk referentiepunt in Braems ontwikkeling was het werk en de
persoonlijkheid van le Corbusier, bij wie hij in 1936-’37 stage had gelopen.

Braem was bijzonder onder de indruk van de poëtische visie en de conceptuele
vormkracht van le Corbusier. Braem, die door le Corbusier werd geïntroduceerd
in het CIAM, de toenmalige internationale vereniging van moderne architecten,
zou levenslang een overtuigd verdediger blijven van diens stedenbouwkundige en
architectonische opvattingen.
In zekere zin heeft Braem in vlaanderen een plaats ingenomen vergelijkbaar met
die van le Corbusier in Frankrijk. net als le Corbusier heeft Braem zijn leven
lang de aandacht van de publieke opinie gevestigd op de afwezigheid van een
stedenbouwkundig bewustzijn in zijn land. net als hij heeft hij in woord en daad
geijverd voor een doorbraak van het modernisme.
> het lelIjkste lAnd ter wereld
Braems kritiek op het gebrek aan ruimtelijke ordening in België bereikte in 1968
een hoogtepunt, toen hij zijn vaderland in een opzienbarend pamflet brandmerkte
als “het lelijkste land ter wereld”.
‘Vanuit het vliegtuig beschouwd komt het over als een door een krankzinnige
bijeengenaaide lappendeken, met daarop door een woest geworden reus, de inhoud
van hele bazars blokkendozen rondgestrooid, met verachting neergesmeten’, zo
schreef hij.
Aanleiding voor dit pamflet waren de evoluties na de tweede wereldoorlog die
vlaanderen onherkenbaar van aanzien deden veranderen. De steden implodeerden
en zowat overal op het platteland rezen woonverkavelingen uit de grond. Deze
ontstonden schijnbaar willekeurig en gaven aanleiding tot een ruimtelijk
gebruik dat als ongewenst wordt ervaren want grondverspillend, versplinterend,
immobiliserend, weinig harmonieus en duur voor openbare nutsvoorzieningen.
> vrIje hooGBouw Als oplossInG
5
Sinds het tweede kwart van de twintigste eeuw onderging het hele Belgische
grondgebied een versneld verstedelijkingsproces. Dit fenomeen uitte zich na de
Tweede Wereldoorlog, in volle wederopbouw, in een wildgroei van verkavelingen
met uniforme eengezinswoningen en in de bouw van residentiële wijken, heel
dikwijls in traditionele stijl. De steden breidden zich definitief uit over de periferie,
dit ten koste van de stadskernen waar steeds meer bewoners wegtrokken. Het
platteland moderniseerde en verloor voorgoed haar idyllische uitzicht. Hier deden
op grote schaal het straatdorp, de lintbebouwing en de verkaveling hun intrede.
Geconfronteerd met de dwingende woningnood en gealarmeerd door de
rampzalige gevolgen van de ongecontroleerde verstedelijking, ging Renaat Braem

op zoek naar een voor hem meer kwalitatieve en natuursparende stads- en
plattelandsontwikkeling. In deze zoektocht liet hij zich leiden door de opvattingen
van de internationale architectenbeweging CIAM over huisvesting en stedenbouw.
CIAM staat voor Congrès Internationaux d’Architecture Moderne, een platform van
architecten dat tussen de jaren 1930 en 1959 pleitte voor de functionele, rationele
stad waarbij de regel gold dat zones voor wonen, werken en ontspannen strikt van
elkaar moesten worden gescheiden.
CIAM verkoos hoogbouw omgeven door voldoende vrije ruimte als oplossing van
het huisvestingsprobleem. voor hen was hoogbouw het zichtbare symbool van de
moderniteit en de gemeenschapszin. Het woonblok moest ontwikkeld worden als
een klasseloos systeem van wooneenheden die een maximaal comfort boden op
een minimale oppervlakte. Alle niet strikt levensnoodzakelijke activiteiten werden
uit de privé-sfeer weggehaald en in collectieve voorzieningen ondergebracht.
In de lijn van dit modernistische gedachtegoed schoof ook Braem hoogbouw
en collectieve huisvesting als het ideaal naar voor. Deze opvattingen worden
weerspiegeld in verschillende ontwerpen van Braem: het Kiel in Antwerpen,
Sint-Maartensdal in leuven en de Modelwijk/Cité Modèle in laken, waar de
voorstelling Skieven speelt.
> cIté modèle /modelwIjk
6
De Cité Modèle is een kind van Expo ’58. België zou met een grootse
wereldtentoonstelling op de Heizelvlakte de hele wereld laten zien tot wat het
in staat was op het vlak van industrie, innovatie, technologie, architectuur en…
huisvesting. Het idee om in de buurt van de wereldtentoonstellingssite ook een
woonwijk te bouwen die model moest staan voor de sociale woningen van de
toekomst kwam van Fernand Brunfaut, een architect die nauw verbonden was met
de socialistische partij én voorzitter was van de sociale huisvestingsmaatschappij
‘De lakense Haard’. De ideeën voor dit huisvestingsproject haalde Brunfaut bij le
Corbusier en de CIAM-groep.
De ‘lakense Haard’ wilde met de bouw van deze parkwijk ook het enorme tekort
aan goedkope kwaliteitswoningen, dat na de Tweede Wereldoorlog was ontstaan,
aanpakken. Terwijl in het centrum van Brussel wijken onbewoonbaar en ongezond
werden verklaard en afgebroken, ontstonden in de periferie van de stad nieuwe
woonwijken die, in tegenstelling tot de oude stadswijken, wél een rationele
structuur hadden en waren voorzien van groene, open ruimtes,…
De Cité Modèle moest door zijn monumentaliteit en rationaliteit een universele
woonwijk worden voor de universele mens: een waarlijk utopisch-ideologisch
project met buitengewone proporties. Het plan voor de Cité Modèle was ambitieus.
op een terrein van 17 hectare moesten meer dan 1000 woningen komen.

ontwerper Renaat Braem had zijn sporen al verdiend met een gelijkaardige
woonwijk met 800 eenheden op het Kiel in Antwerpen. Hij tekende een wijk uit die
moest gelden als stad van de toekomst, met een strikt orthogonaal plan, een wijk
die als een (rationele) fenix uit de stedelijke chaos zou verrijzen.
De Cité Modèle werd uitgetekend als een stad-in-de-stad met alle voorzieningen
die moderne stadsbewoners nodig hebben: een school, een supermarkt, een
sportcentrum, een kerk … En dit alles uitgespreid in een groene omgeving waarbij
autoverkeer en voetgangerszones strikt gescheiden moesten worden. Het
waren voor die tijd uiterst moderne appartementen, met centrale verwarming,
ingebouwde keuken en badkamer.
vandaag wonen ongeveer 2200 bewoners op de cité met 44 verschillende
nationaliteiten. Een mooie staalkaart van het hedendaagse Brussel.
De Modelwijk is een sociale woonwijk. Dat is ze altijd geweest, maar in de tijd
waarin ze werd opgetrokken had die term niet dezelfde betekenis als vandaag. In
die periode was de werkloosheid verwaarloosbaar. Een sociale woning was voor de
werkende mens met een laag inkomen. vandaag is slechts 15% van de bewoners
van de wijk actief op de arbeidsmarkt. De demografische groei en de steeds
groeiende kloof tussen arm en rijk zijn een lastige cocktail voor toekomstige
stedelingen. Hun perspectieven op betaalbaar wonen komen steeds meer onder
druk. vandaag, in Brussel alleen al, zijn er 38.000 wachtenden.
> extrA Info over BrAem
> Braem door de ogen van architect peter Swinnen
Een gesprek met peter Swinnen, in Joos op radio 1 (2010)
http://www.cobra.be/cm/1.875005?view=popupplayer
> De architect van de arme mensen
Een fragment uit Wie schriift die blijft, op de vRT (1987)
http://www.cobra.be/cm/cobra/cobra-mediaplayer/nog/1.869742
> Het Braemjaar begint vandaag
Een gesprek met architect Sven Grooten, in Midi libre op radio 1 (2010)
http://www.cobra.be/cm/1.852221?view=popupplayer
> hedendAAGse krItIek op BrAem
> zie artikel uit Kvs express
http://www.kvs.be/index2.php?page=program&discipline=14&vs_id=761
Architectuur als antwoord op de woonproblematiek?
Eric Corijn & Joachim Declerck
7

een aantal passages vind je hieronder:
(…) Waar nu moet worden over nagedacht is: hoe creëer je met de bevolkingsgroei
die er nu komt, meer stedelijke kwaliteit op die plekken waar we in de voorbije 50
tot 70 jaar hebben gebouwd via ideaalvisies? De Modelwijk is een typevoorbeeld
van zo’n ideaalvisie. Braem was de eerste architect om zo drastisch de
verstedelijking in België te veroordelen. Het lelijkste land ter wereld is één van
zijn bekendste werken. Tegenover die lelijkheid werd een ideaalproject in stelling
gebracht, een totaalvisie, waarin alle dimensies van het leven, van licht tot lucht,
van publieke ruimte tot woonunits, werden vertaald in perfect doorgerekende
modellen waarin de samenleving zich dan perfect thuis zou voelen, volgens de
principes van het CIAM, het Congrès Internationale d’Architecture Moderne van le
Corbusier.
vandaag zie je dat die modellen leiden tot een soort ideaalwereld die niet
strookt met de werkelijkheid. De gezinssamenstelling klopt niet meer met de
oppervlaktes van die appartementen. De manier waarop die open ruimte was
bedacht, met prachtige schetsen van spelende kinderen en activiteit in die
publieke ruimte, heeft niet gewerkt. Er is dus een probleem met dat ideaaldenken,
met deze manier van formatteren, met dit recept.
(…)
niet het torengebouw an sich is een probleem, wel het denken dat je met één
oplossing het gehele probleem kan aanpakken. Dat soort denken, dat losstond van
de complexiteit van de stad waar de gedeelde ruimte essentieel is, dat is een oude
fout die we niet meer kunnen maken.
(…)
Brussel zal 200.000 nieuwe mensen moeten huisvesten binnen de komende 10
jaar. Dat betekent dat deze Modelwijk ook een multifunctioneel, en niet alleen
een residentieel karakter moet krijgen. Er moet een andere activiteit komen dan
alleen maar wonen, uitgaande van het potentieel dat hier is. De mensen zijn van
verschillende afkomst, leiden geen gelijksoortige levens. Maar voorlopig is er geen
platform om die diversiteit van mogelijke activiteit zichtbaar te maken.
(…)
Dat is één van de kritieken die we kunnen hebben op het stedelijk beleid en het
sociaal beleid zoals dat gedacht werd (door CIAM en Renaat Braem): dat die Cité
Modèle alles moest bevatten, dus eigenlijk moest je er nooit uitgaan. Alles zou
hier zijn en dat heeft in kansarme buurten bijgedragen tot een zeker isolement,
waar het beleid erop
gericht is om alle voorzieningen in de nabijheid te hebben; een sportzaal, een
zwembad, een school in plaats van een tram. We moeten aan de mensen duidelijk
maken dat de stad groter is dan de buurt waarin ze wonen, dat ze evengoed in
Woluwe mogen gaan zwemmen. De stad is beweging, is interactie, ook ruimtelijk.
(…)
De taak van de ontwerper, en dan komen we bij de architect, is steeds minder
geworden om de objecten van die stad te gaan ontwerpen, maar wel om
8

synergieën tot stand te brengen, uitwisseling, plekken voor die uitwisseling te
bedenken. Daarom moeten we stadsdelen niet ontwerpen als op zichzelf
functionerende eilanden, er moet ‘gebrek’ zijn, zodat er voldoende vermenging
komt. Je moet vooral niet denken dat je gelijkheid kan creëren. Gelijkheid
is het slechtse principe om aan stedenbouw te doen. Een goed principe is, om
vanuit ongelijkheid, vanuit verschil, synergieën te gaan organiseren. Maar dat
betekent dat je een totale omslag moet krijgen in hoe je die plekken ontwerpt. Het
begrip ‘delen’ is essentieel. Het zit voor een stuk in de architectuur van
dit soort wijken vervat, maar moet nu herdacht worden. Een stad is een soort
federatie. Federatie betekent verschil accepteren, niet tot eiland (laten) worden.
We moeten de stad zien als een federatie van verschillende delen waartussen
steeds uitwisseling blijft bestaan. En uitwisseling is altijd herverdeling.
tok toc knock
Skieven maakt deel uit van Tok Toc Knock, het stadsproject van KvS tijdens
seizoen 2012-2013.
Met Tok Toc Knock trekt KvS buiten de muren van haar theaterzalen om
met de stad zelf in gesprek te treden. KvS strijkt neer in 3 bijzondere wijken
van Brussel: de lakense Modelwijk, Sint-Joost en de Europawijk. Zeventien
kunstenaars werken intens met de lokale omgeving en haar bewoners. Ze maken
en organiseren voorstellingen, installaties in de openbare ruimte, wandelingen,
gesprekken, workshops… De creaties worden getoond tijdens drie festivals.
> wAArom tok toc knock?
9
De verstedelijking van de wereld is één van de belangrijkste evoluties
van het ogenblik. De antistedelijkheidscampagnes, die bij de laatste
gemeenteraadsverkiezingen tot zelfs in de kleinste dorpen opdoken, klinken
opvallend luid. Met Tok Toc Knock dompelt KvS zich onder in de stad, treedt haar
complexe werkelijkheid tegemoet met openheid en zin voor nuance, tegen de
stroom van de antistedelijke pletwals in.
toktocknock.com