Staat van de Ether 2010 - Agentschap Telecom

Staat van de Ether
Update 2010

Staat van de Ether
Update 2010

Staat van de Ether 2010 Inhoudsopgave 5
Managementsamenvatting 5
1. Inleiding 9
2. Meerjaren monitoringprogramma 13
2.1 Themalijnen 14
2.2.1 Themalijn mobiele netwerken 14
2.2.2 Themalijn overige netwerken 15
2.2.3 Themalijn media 16
2.2.4 Themalijn vergunningvrij 16
2.2.5 Themalijn publieke ruimte 16
2.2.6 Themalijn apparatuur 17
2.2 Spectrum research 18
2.3 Internationaal toezicht en monitoring 19
3. Netwerken 21
3.1 Multiband veiling 23
3.2 Verdeling 2,6GHz 24
3.3 GSM900 25
3.4 GSM1800 26
3.5 UMTS 28
3.6 Vaste verbindingen 31
3.7 Draadloze Kerktelefonie 34
3.8 Draadloze trunkingnetwerken 34
3.9 Mobiele breedbandcommunicatie voor
zakelijk gebruik 35
3.10 Digitale mobiele radiosystemen 36
3.11 Telekwetsbaarheid van radioverkeer
op bouwprojecten 36
3.12 Satellietcommunicatie en ruimtevaart 38
4. Media 41
4.1 Digitaal Dividend 42
4.2 Digitale aardse audio-omroep (TDAB) en
verlenging analoge FM-radio 43
4.3 Digitale aardse televisieomroep (DVBT) 44
4.4 Compatibiliteit PMSE en LTE 45
4.5 Medische telemetrie 46
4.6 Onderzoek kabelstoring 46
4.7 Illegaal gebruik in de FM-omroepband 47
4.8 Antenne-opstelpunten Omroep 48
4.9 Naleving vergunningvoorschriften
Lokale Publieke Omroep 48
5. Vergunningvrije domein 51
5.1 DECT-guardband 52
5.2 Maritiem 53
5.3 Storingsklachten maritiem 55
5.4 Toezicht op de exameninstellingen 55
5.5 Radiozendamateurs 56
5.6 Wifi-netwerken 58
5.7 Short Range Devices 863-870 MHz 62
6. Publieke Ruimte 65
6.1 Defensie en Openbare Orde
& Veiligheidsdiensten 66
6.2 DGPS 67
6.3 Smart Grids 68
6.4 Experimenten 69
6.5 Verstoring neerslagradar KNMI 70
6.6 Luchtvaart 71
6.7 Aswolk Eyjafjallajökull 72
7. Apparatuur 73
7.1 Spaarlampen 74
7.2 Power Line Communication 76
7.3 EMV-metingen 77
7.4 Ruismetingen 77
7.5 Jammers 78
8. Kerncijfers 81
8.1 Bestemmingen 82
8.2 Aantal vergunningen 82
8.3 Verstoring GSM900, GSM1800 en UMTS 82
8.4 Overige klachten en storingsmeldingen 84
8.5 Juridische procedures 85
Bijlage 87
Aantal vergunningen en registraties 88

Staat van de Ether 2010 Hoofdstuk 7
Managementsamenvatting

8
De toenemende afhankelijkheid van draadloze communicatiesystemen
gaat gepaard met een hogere bezettingsgraad
in delen van het frequentiespectrum.
Daarmee liggen storing en congestie op de loer en
komen kwetsbaarheden aan het licht. Dit geldt zowel
voor de professionele gebruikers als de consument.
Tegelijkertijd vermindert het zicht op die individuele
gebruiker door meer vergunningvrij gebruik toe te staan,
het bewerkstelligen van technologieneutraliteit en
vereenvoudiging van de vergunningvoorwaarden.
Daarmee is het oplossen van verstoringen aan de
gebruikerskant minder eenvoudig dan in het verleden.
Het agentschap speelt daarom in het internationale
standaardisatie- en harmonisatieproces in de voorhoede
mee. Hierdoor komt hoogwaardige apparatuur op de
Europese markt die aan de essentiële eisen voldoet, om
daarmee de kans op storing te minimaliseren.
Het internationale afstemmingsproces is echter
tijdrovend en gaat vaak minder snel dan de markt graag
zou willen. Het agentschap tracht in die gevallen met
creatieve oplossingen te komen die, in ieder geval
tijdelijk, gebruikers behoeden voor congestie en
verstoring van de radioweg. Waar nodig zorgt het
agentschap voor overgangsregelingen die het mogelijk
maken dat gebruikers de tijd krijgen om over te schakelen
op alternatieven.
De nieuwe monitoringapparatuur heeft grote potentie,
zoals een aantal analyses in deze editie van de Staat van
de Ether heeft aangetoond. Voor deze editie kon alleen
gebruik worden gemaakt van de nieuwe mobiele
apparatuur, maar vanaf 2011 is ook het Vaste Meetnet in
gebruik met vernieuwde meetontvangers. Daarmee kan
het agentschap zowel lokaal als landelijk een zeer
gedetailleerd beeld van het spectrum verkrijgen.

Staat van de Ether 2010 Managementsamenvatting 9
Positieve waarnemingen in 2010
Over 2010 heeft Agentschap Telecom een aantal positieve
waarnemingen gedaan. Deze geven aan dat de uitvoering
en het toezicht succesvol zijn geweest en dat het spectrumgebruik
in overeenstemming is met de gehanteerde
beleidslijnen. Het agentschap blijft de ontwikkelingen
monitoren.
+ Netwerken GSM900 en GSM1800 volledig
ontwikkeld
+ UMTS-banden bevatten nog ruimte voor
verdere groei
+ Spectrum voor mobiele communicatie van
ingetrokken vergunningen daadwerkelijk niet in
gebruik en vrij voor uitgifte
+ Toewijzingsbeleid trunking toegesneden op wensen
gebruikers
+ Uitvoering digitaliseringbeleid Omroep gestart
+ Nieuwe aanpak etherpiraterij werpt eerste
vruchten af
+ Frequentieruimte in de DECT-guardband wordt
uitgebreid
+ Theorie-examens verlopen vergelijkbaar bij
verschillende exameninstanties
+ Naleving theorie-examens is hoog
+ Acceptabele oplossing gevonden voor beide
gebruikersgroepen in de band 430 – 440 MHz
+ Voldoende ruimte beschikbaar voor Wifi-routers
in de 5 GHz band
+ Bekendheid bij DGPS-leveranciers en -gebruikers
is toegenomen
+ Diverse opties voor Smart Grids in onderzoek
+ Alternatief plan beschikbaar voor PLC-problematiek
+ EMV-metingen blijven ver onder de norm
+ (Internationale) samenwerking met diverse
instanties op het gebied van jammers is succesvol
Aandachtspunten in 2010
De volgende constateringen zijn gedaan die vervolgacties
behoeven. Van deze punten is niet altijd duidelijk of zij
zich in positieve of negatieve zin ontwikkelen. Nader
onderzoek is nodig om de ontwikkelrichting vast te
stellen, zodat waar nodig bijgestuurd kan worden.
• Reservering spectrum zakelijk gebruik voor
dataoverdracht in onderzoek
• Vooral voor KPN/Digitenne en de Publieke Omroep
is het van groot belang om continuïteit van hun
DVBT-uitzendingen gegarandeerd te krijgen
• Ook de gebruikers van draadloze audio systemen
(PMSE) zullen niet langer kunnen beschikken over de
800MHz en de consequenties daarvan ervaren;
inmiddels zijn er oplossingen gevonden
• Agentschap Telecom heeft in samenwerking met de
TU Twente de mogelijke storing van LTE-telefoons op
kabeltelevisiekanalen onderzocht
• Naleving beroepsvaart blijft constant, maar aan de
lage kant
• Noodzaak uitbreiding frequentieruimte voor SRD’s
niet aangetoond
• Aantal verstoringen GSM en UMTS blijft op hetzelfde
niveau
Afwijkingen in 2010
Op de volgende punten zijn belangrijke afwijkingen van
de gewenste situatie geconstateerd. Het is van belang
om, afhankelijk van de uitkomsten van een risicoanalyse,
corrigerende maatregelen te formuleren in beleid,
uitvoering en toezicht.
- De resterende frequentieruimte voor kerktelefonie
is zeer beperkt
- Kwetsbare toepassingen in vergunningvrije banden
- Tarifering van Complementary Ground Components
is nog niet afgerond
- Naleving vergunningvoorwaarden Lokale Publieke
Omroep is laag (41%)
- Naleving pleziervaart verslechtert
- Onduidelijkheden bij de organisatie en uitvoering
van de praktijkexamens
- In dichtbevolkte gebieden lijkt er sprake van
congestie in de 2,4 GHz-band
- Nalevingsniveau DGPS-gebruik nog niet op orde
- Nieuwe marktpartijen onvoldoende op de hoogte
van eisen en normen aan apparatuur
- Toenemend gebruik van jammers in relatie tot
criminele activiteiten
- Aandeel repeaters als storingsoorzaak stijgt

1
Inleiding

12
Wat is de Staat van de Ether?
De Staat van de Ether geeft jaarlijks een overzicht van de
belangrijkste trends en ontwikkelingen in het frequentiegebruik
in Nederland. De Staat van de Ether is een uitgave
van Agentschap Telecom. Het agentschap is verantwoordelijk
voor het bestemmen, uitgeven en het houden van
toezicht op het gebruik van radiofrequenties. Juist die
verantwoordelijkheid voor de gehele keten maakt het
mogelijk om inzicht te geven in de ontwikkelingen van het
gebruik van draadloze communicatie.
Met gebruikmaking van gegevens over vergunningen,
monitoring en waarnemingen in het veld of op internet,
presenteert de Staat van de Ether een analyse van de
belangrijkste trends in het frequentiespectrum. Deze
informatie kan aanleiding zijn voor bijsturing in het
beleid, de uitvoering of het toezicht op het gebruik van
frequentieruimte.
De Staat van de Ether is bedoeld voor zowel de professionele
(groot)gebruikers van het frequentiespectrum als de
individuele consument met een interesse in het gebruik
van radiotoepassingen.
Highlights over 2010
Draadloze communicatie neemt een steeds belangrijker
plaats in de maatschappij in. Sociale media zoals Twitter,
Facebook en Hyves zijn voor veel mensen niet meer weg te
denken uit het dagelijks leven. Het volgen en onderhouden
van deze media gebeurt niet meer uitsluitend vanuit huis,
maar steeds vaker vanaf de mobiele telefoon. De doorbraak
van de smartphone is te danken aan de zogenaamde “apps”
die het mogelijk maken dat mensen niet meer zelf actief
informatie hoeven te vergaren. De apps zorgen voor het
verzamelen van de informatie op basis van de behoefte van
de gebruiker. De grote vlucht die dit soort toepassingen
neemt maakt dat mobiele netwerken een steeds groter
beslag op het radiospectrum leggen.
In het radiospectrum ziet het agentschap dit bijvoorbeeld
aan de steeds hogere bezettingsgraad van de huidige
GSM- en UMTS-frequentiebanden. Bovendien is er een
behoefte om meer spectrum beschikbaar te stellen voor
mobiele communicatie. Het werkt ook door in de toename
van de capaciteit van straalverbindingen. Deze zorgen voor
de verbinding tussen GSM- en UMTS-basisstations en de
zogenaamde backbone, het hoofdnetwerk. Naast het
aantal verbindingen neemt ook de capaciteit en de
spectrumefficiëntie per straalverbinding toe.
In deze editie wordt veel aandacht besteed aan de kwetsbaarheid
van radioverbindingen. De grote afhankelijkheid
van communicatiesystemen maakt dat gebruikers ook een
hoge betrouwbaarheid van draadloze verbindingen
verwachten. Radioverbindingen maken echter gebruik van
een natuurwetenschappelijk verschijnsel, dat onderhevig
is aan allerlei invloeden. Niet alleen kunnen radiosignalen
storing van elkaar ondervinden, ook het weer is van
invloed op de kwaliteit en beschikbaarheid van verbindingen.
Regen- en sneeuwbuien kunnen verbindingen
verzwakken en bij mooi weer kunnen reflecties in de
atmosfeer zorgen voor voorplanting van radiogolven over
veel grotere afstand dan gebruikelijk. Recentelijk zorgde
een uitbarsting op de zon (zonnevlek) in China nog voor
verstoring van radioverbindingen in de kortegolf.
Het agentschap heeft te maken met een aantal grootschalige
bouwprojecten, zoals in de Eemshaven bij Delfzijl en
op de Maasvlakte bij Rotterdam. Bij deze projecten is een
groot aantal bedrijven betrokken, die van diverse draadloze
toepassingen gebruik maken. Een dergelijke concentratie
van gebruikers kent op die locaties in delen van het
frequentiespectrum een hoge bezettingsgraad. Dit leidt in
bepaalde gevallen tot congestie en storing. Ook daar
komen kwetsbaarheden en veiligheidsrisico’s aan het licht.
Het agentschap is daarom geregeld aanwezig om storingsproblemen
op te lossen en voorlichting te geven over de
verschillende (on)mogelijkheden en eventuele risico’s.
In het vergunningvrije domein is opnieuw onderzoek
gedaan naar Wifi en RFID (Radio Frequency IDentification).
Het agentschap volgt de ontwikkelingen van deze
toepassingen nauwgezet, in verband met de potentiële
kwetsbaarheid van het gebruik van deze toepassingen.
Vergunningvrij gebruik zonder registratie brengt met zich
mee dat het agentschap minder zicht heeft op individuele
gebruikers. Tegelijkertijd verwachten gebruikers wel een
hoge betrouwbaarheid. Omdat er geen vergunninggelden
geïnd worden, financiert de overheid deze activiteiten van
het agentschap uit de algemene middelen. Deze middelen
zijn echter beperkt, terwijl de activiteiten voor vergunningvrij
gebruik toenemen.
Het snel groeiende aantal spaarlampen in huishoudens is
aanleiding geweest om deze apparatuur tegen het licht te
houden in verband met de mogelijke storende effecten op
radioverbindingen. Het blijkt dat een aantal fabrikanten
lampen produceert die niet aan de essentiële eisen
voldoen. Een uitgebreid onderzoek van het agentschap
heeft dat aangetoond.

Staat van de Ether 2010 1. Inleiding
Nieuwe analyses over 2010
In de editie over 2009 is al melding gemaakt van de nieuwe
monitoringontvangers van het agentschap. In 2010 zijn
meerdere mobiele meetontvangers beschikbaar gekomen.
Meetvoertuigen, voorzien van deze apparatuur, hebben
een route langs alle N-wegen in Nederland gereden. De
resultaten van deze metingen komen in deze editie aan de
orde.
De analyse van de capaciteit van straalverbindingen is voor
het eerst in de Staat van de Ether 2008 gedaan en nu
opnieuw uitgevoerd tot en met het jaar 2010. In aanvulling
op de ontwikkelingscijfers van de capaciteit per verbinding
is ook een analyse gemaakt van de totale capaciteit van alle
straalverbindingen en de efficiëntie van de verbindingen
(bits per Hertz). Daarmee is de exponentiële ontwikkeling
van het verkeer op de openbare netwerken zichtbaar.
Leeswijzer
In hoofdstuk 2 wordt het Meerjaren monitoringprogramma
toegelicht. De hoofdonderwerpen komen aan de orde
in hoofdstuk 3 tot en met 7, aan de hand van de themalijnen
van het monitoringprogramma. Hoofdstuk 3 geeft een
overzicht van de ontwikkelingen binnen het thema
“Netwerken”. Hoofdstuk 4 handelt over het thema “Media”.
Vergunningvrije toepassingen komen aan de orde in
hoofdstuk 5. De ontwikkelingen in het domein van de
publieke ruimte zijn weergegeven in hoofdstuk 6. Het
thema “Apparatuur” vindt u in hoofdstuk 7. Na de thema’s
volgen in hoofdstuk 8 de kerncijfers over 2010.
13

2
Meerjaren
monitoringprogramma

16
Het Meerjaren monitoringprogramma is een belangrijke
leidraad voor het volgen van de ontwikkelingen in het
radiospectrum. Belangrijke veranderingen in het gebruik
van frequenties, zoals het wijzigen van een bestemming
van een frequentieband of het aflopen van een grote groep
vergunningen, zijn meestal aanleiding om onderzoek te
doen naar het feitelijke gebruik. Ook wanneer het gebruik
in delen van het spectrum toe- of afneemt is het van
belang om te weten hoe dit verloopt en wanneer eventueel
maatregelen nodig zijn.
Het programma geeft focus aan de inzet op deze ontwikkelingen
en trends. Aanpassingen aan het frequentiebeleid
of wijzigingen van het dagelijks gebruik van frequenties
zijn tijdrovend. Met het programma kijkt het agentschap
zoveel mogelijk vooruit om tijdig ontwikkelingen te
signaleren en daar zo vroeg mogelijk op in te kunnen
springen.
Drie cycli
Het agentschap hanteert drie cycli in het programma, de
algemene en specifieke cyclus en de Basis Waarneem
Informatie (BWI):
De algemene monitoringcyclus is bedoeld voor het
monitoren van de meer geleidelijke ontwikkelingen. Dit
doet het agentschap bijvoorbeeld in de frequentiebanden
die gebruikt worden voor Radio Frequency IDentification
(RFID), bijvoorbeeld in toegangspassen. Deze cyclus heeft
als doel om tenminste eenmaal per vijf jaar iedere
frequentieband nader te onderzoeken. Dergelijke analyses
worden daarom zoveel mogelijk met dezelfde meetme-
themalijn: mobiele netwerken
specifieke
monitoringcyclus
transitiekader geëffectueerd
algemene monitoringcyclus
strategische nota mobiele communicatie
uitrol 2,6GHz herverdeling
GSM900/1800
(multiband veiling)
evaluatie GSM900/1800 evaluatie 2,6GHz
evaluatie 3,5GHz
spillover voor transitie
thode gedaan, zodat resultaten vergelijkbaar zijn.
In de specifieke monitoringcyclus zijn de bekende en
geplande mijlpalen opgenomen. Dit zijn de gebeurtenissen
die een grote impact kunnen hebben, zoals momenteel het
aflopen van de GSM-vergunningen in 2013 en de daaraan
verbonden veiling.
Tenslotte is de Basis Waarneem Informatie bedoeld voor
het dagelijks volgen van alle bewegingen in het frequentiespectrum.
Deze informatie wordt 24 uur per dag, zeven
dagen per week, vastgelegd door het landelijk dekkende
Vaste Meetnet (VMN) van Agentschap Telecom en kan
gebruikt worden voor bijvoorbeeld storingsanalyses en
ad-hoc onderzoeksvragen.
2.1 Themalijnen
2.1.1 Themalijn Mobiele netwerken
De themalijn Mobiele netwerken staat in de belangstelling
vanwege de verdeling van de frequentieruimte die vergund
was voor GSM. Deze vergunningen lopen begin 2013 af en
het spectrum wordt voor die tijd opnieuw verdeeld door
middel van een veiling. In deze veiling wordt ook spectrum
in de 1900 en 2100 MHz geveild dat is teruggevallen aan de
Staat. Deze frequentieruimte was vergund voor UMTS,
maar is niet in gebruik genomen. Tenslotte is een deel van
het spectrum bij de veiling van de 2,6 GHz in 2010 niet
vergund omdat er geen belangstelling voor was. Deze
frequentieruimte zal ook worden meegenomen, evenals
GSM900/1800
vergunningen
lopen af
monitoringcyclus mobiele netwerken
UMTS
vergunningen
lopen af
evaluatie UMTS
monitoring basisstation als gevolg van transitie spillover na transitie
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
Afbeelding 1: Themalijn mobiele netwerken

Staat van de Ether 2010 2. Meerjaren monitoringprogramma 17
nieuw beschikbaar gekomen spectrum in de 800 MHzband.
Door de omvang en diversiteit van het te veilen
spectrum wordt deze verdeling “Multiband veiling”
genoemd.
Een groot deel van het spectrum voor de Mobiele netwerken,
waaronder het te veilen spectrum, is in 2010 onderzocht.
U vindt deze themalijn in hoofdstuk 3.
2.1.2 Themalijn overige netwerken
Binnen de themalijn Overige netwerken bevinden zich
themalijn: ontwikkeling overige netwerken
algemene
monitoringcyclus
herziening beleid
frequentieuitgie
trunking
verlengen vergunningen
ERMES, GSM-R
specifieke monitoringcyclus
verkeersmetingen
ERMES
aflopen vergunningen
ERMES 21-8-2011 en
GSM-R 12-3-2011
aflopen vergunningen
ERMES 21-8-2011 en
GSM-R 12-3-2011
verkeersmetingen
Callmax / SMFIII
netwerken die kleinschaliger zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld
om klassieke toepassingen als portofoons en
mobilofoons voor bijvoorbeeld taxicentrales of loonwerkbedrijven.
Trunkingnetwerken zijn een modernere variant
daarvan. Deze netwerken zijn in staat om, binnen een
bepaald frequentiebereik, zelf een vrije frequentie te
kiezen. Binnen deze themalijn vallen ook de straalverbindingen,
die gebruikt worden voor de verbinding tussen
GSM- en UMTS-basisstations en het hoofdnetwerk. Ook
satellietcommunicatie valt binnen de themalijn, die te
vinden is in hoofdstuk 3.
verkeersmetingen
TETRA / PAMR
aflopen vergunningen
TETRA / PAMR
01-9-2014
monitoringcyclus landmobiele banden: feitelijk gebruik
monitoring banden aangewezen voor Verdeling Op Afroep (VOA)
monitoringcyclus vaste- en satellietverbindingen
aflopen vergunningen
lokalisering
14-1 en 23-6-2015
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
themalijn: media
coördinatie 790-862MHz
algemene monitoringcyclus
aflopen vergunningen
FM en middengolf
31-8-2011
verlenging FM + TDAB en middengolf
specifieke monitoringcyclus
verwachte uitgie
790-862MHz
monitoring naleving vergunningvoorwaarden Middengolf, FM, TDAB en DVBT
evaluatie nieuwe aanpak illegaal gebruik monitoringscyclus illegaal gebruik
uitfasering “other services” 790-862MHz monitoring storing 790-862MHz op CATV
zwaaimeting 0 zwaaimeting 1
bandgrens FM/luchtvaart
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
Boven: Afbeelding 2: Themalijn overige netwerken - Onder: Afbeelding 3: Themalijn Media

18
2.1.3 Themalijn Media
De themalijn Media blijft in het teken staan van digitalisering.
Het beleid is met instemming van de Tweede Kamer
vastgesteld. Wel is bij de plenaire behandeling van de
wijziging van hoofdstuk drie van de Telecommunicatiewet
een motie aangenomen. Deze motie heeft tot gevolg dat
het digitaliseringbeleid voor de commerciële partijen in de
middengolf (AM) kan wijzigen.
Naast de digitalisering blijft de analoge FM-omroep
belangrijk. De mogelijkheden om op te treden tegen
illegale uitzendingen door piraten zijn uitgebreid en
hebben al snel na de invoering tot resultaat geleid. Naast
het illegale gebruik ziet het agentschap ook tekortkomingen
bij legale partijen. Een onderzoek onder de houders
van een vergunning voor Lokale Publieke Omroep heeft
een aantal overtredingen van de vergunningvoorschriften
aan het licht gebracht. De themalijn Media vindt u in
hoofdstuk 4.
themalijn: ontwikkeling vergunningvrij
algemene monitoringcyclus
evaluatie 2,4GHz
evaluatie 863-870MHz
specifieke monitoringcyclus
monitoring 430-440MHz
monitoring registraties
DECT-guardband
2.1.4 Themalijn Vergunningvrij
Ook in 2010 zag het agentschap een toenemend gebruik
van vergunningvrije banden. Voor de consument wordt de
apparatuur steeds goedkoper en eenvoudiger in het
gebruik. Meer en meer wordt er vertrouwd op de werking
van WiFi netwerken, Short Range Devices (SRD’s) en andere
vergunningvrije toepassingen. Maar is dit vertrouwen
terecht? Er is nog veel onwetendheid bij consumenten en
bedrijven over de beperkingen van het gebruik van
vergunningvrije banden. In de praktijk komt het agentschap
voorbeelden tegen waarbij vitale bedrijfsprocessen
afhankelijk zijn van deze banden in het
frequentiespectrum.
algemene monitoringscyclus naleving registraties amateurs en maritiem
evaluatie DECT-guardband
Een andere belangrijke vraag is of vergunningvrije banden
niet vol raken. Treedt er al congestie op en zo ja op welke
locaties zie je dat het eerst? En waar ligt de grens? Daarom
is het voor het agentschap belangrijk om ook hier de vinger
aan de pols te blijven houden. In het Meerjaren monitoringprogramma
komen de diverse vergunningvrije banden
op regelmatige basis in aanmerking voor onderzoek. De
themalijn Vergunningvrij komt aan de orde in hoofdstuk 5.
monitoringcyclus 2,4GHz
monitoringcyclus 863-870MHz
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
Afbeelding 4: Themalijn Vergunningvrij
evaluatie 5GHz
monitoringcyclus 5GHz
2.1.5 Themalijn Publieke ruimte
De publieke ruimte omvat toepassingen waarbij het
maatschappelijk belang en met name veiligheid een rol
spelen. Een belangrijke speler in deze themalijn is de
overheid zelf, als gebruiker van frequenties voor politie,
ambulance en brandweer. Naast deze diensten voor
Openbare Orde en Veiligheid (OOV) is ook de luchtvaartbranche
een belangrijke speler. Het gaat dan om frequenties
voor de luchtverkeersleiding en navigatie, maar ook de
communicatiefrequenties voor luchtvaartuigen onderling
en met luchtvaartmaatschappijen. De themalijn omvat ook
het frequentiegebruik van bijvoorbeeld navigatie- en
plaatsbepalingsystemen als GPS. Deze themalijn wordt
behandeld in hoofdstuk 6.
coördinatie 7

90-862 MHz
Staat van de Ether 2010 2. Meerjaren monitoringprogramma 19
themalijn: ontwikkeling publieke ruimte
invoering 8,33kHz raster
lage flightlevels
uitfaseren OOV gereed 80, 150, 450 MHz
algemene
monitoringcyclus
specifieke monitoringcyclus
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
2.1.6 Themalijn Apparatuur
Alle (huishoudelijke) apparatuur draagt bij aan een
verhoging van het ruisniveau. Naarmate het ruisniveau
stijgt, hebben ontvangers meer moeite om het gewenste
signaal te onderscheiden van de overige signalen.
Agentschap Telecom zorgt daarom in internationaal
verband proactief voor adequate apparatuureisen.
In deze themalijn onderzoekt het agentschap of appara-
behoee-onderbouwingsplannen
breedband behoee OOV
invoering flister?
verwachte uitgie
790-862MHz
evaluatie 8,33kHz luchtvaart algemene monitoringcyclus luchtvaart
evaluatie 2-2,5GHz monitoringcyclus 2-2,5GHz
evaluatie uitfasering OOV monitoringcyclus digitalisering OOV
monitoringcyclus Global Navigation Satellite System / on board equipment
evaluatie luchtvaart evaluatie FM flister
evaluatie BOP’s
Afbeelding 5: Themalijn Publieke ruimte
themalijn: apparatuur
herziening Europees
regelgevend kader o.a. R&TTE
algemene
monitoringcyclus
EMV hotspots
specifieke monitoringcyclus
RX parameters in normen
EMV in telecomwet
implementatie Europees
regelgevend kader o.a. R&TTE
tuur voldoet aan de vereisten. In deze editie komt daartoe
een grootschalig onderzoek naar spaarlampen aan de
orde. Verder is apparatuur onderzocht die gebruikt wordt
voor internet via het stopcontact. In het monitoringprogramma
is verder opgenomen dat op regelmatige basis
onderzocht wordt of apparatuur of installaties voldoen
aan blootstellinglimieten, die in het kader van het
gezondheidsbeleid zijn gesteld. De themalijn Apparatuur
is opgenomen in hoofdstuk 7.
monitoring marktvolume en specificaties apparatuur
ruismeting systemen
achtergrondruis UHF achtergrondruis HF
monitoringcyclus achtergrondruis
EMV monitoringcyclus
2010 2011 2012 2013 2014
2015 2016
Afbeelding 6: Themalijn Apparatuur

20
2.2 Spectrum research
In de vorige editie van de Staat van de Ether zijn de eerste
resultaten van de zogenaamde mobiele monitoringontvangers
getoond. Het agentschap is inmiddels in het bezit
van tien van dergelijke ontvangers. Met deze ontvangers is
het mogelijk om in zeer korte tijd (elke seconde) het
radiofrequentiespectrum van 10 MHz tot 6 GHz, met een
stapgrootte van 20 kHz, te monitoren. Op deze manier
wordt het frequentiespectrum in een bepaald gebied zeer
nauwkeurig in kaart gebracht.
Mobiele monitoringapparatuur
Deze methode van monitoren heeft twee
belangrijke voordelen ten opzichte van de oude
vaste meetopstellingen. In de eerste plaats is het
frequentiegebied veel groter. In plaats van een
bovengrens van 1,3 GHz kan nu tot 6 GHz worden
gekeken, zodat belangrijke toepassingen als UMTS,
GPS en DCS1800 zichtbaar worden. Daarnaast is het
zo dat veel apparatuur slechts met een laag
vermogen uitzendt en dat hoge frequenties een
kortere reikwijdte hebben dan lage frequenties.
Door mobiel te monitoren worden deze problemen
omzeild en wordt echt de plaatselijke conditie van
het radiofrequentiespectrum vastgelegd. Keerzijde
is wel dat altijd slechts een momentopname wordt
genomen. Dit betekent dat bij mobiel gebruik of
kortstondige uitzendingen een meting op een
andere dag niet hetzelfde resultaat geeft. Bij de
interpretatie van de metingen moet dit altijd
worden meegewogen.
Ook het landelijk dekkende Vaste Meetnet van Agentschap
Telecom is inmiddels voorzien van nieuwe ontvangstapparatuur.
In de loop van 2011 worden de twaalf meetposten
operationeel. Daarmee meet het agentschap 24 uur per dag
het spectrum op 12 lokaties in Nederland. Aangevuld met
mobiele monitoringdata op lokaal niveau levert dat een
accuraat geografisch beeld op van het dagelijks gebruik
van het frequentiespectrum; als het ware een frequentieatlas
van Nederland. Het te onderzoeken spectrum hoeft
daarmee niet meer vooraf te worden bepaald.
Tijdens de reguliere werkzaamheden van de inspecteurs
van het agentschap worden de mobiele monitoringontvangers
ingezet, zonder dat de inspecteur de apparatuur actief
hoeft te bedienen. Op deze manier kan op efficiënte wijze
een uitgebreide hoeveelheid gegevens worden verzameld.
In enkele gevallen zijn speciale monitoringcampagnes
opgezet waarbij gericht is gereden om een bepaald gebied
in kaart te brengen. Voorbeelden hiervan zijn de grote
steden Den Haag (2009), Amsterdam (2010), Enschede
(2010) en Rotterdam (2010).
Afbeelding 7: Mobiele meetapparatuur
De grootste campagne betreft de provinciale wegen van
Nederland. Door systematisch alle provinciale wegen af te
rijden is een schat aan informatie over het radiofrequentiespectrum
in Nederland verkregen. Voor het eerst is het
mogelijk om op een gedetailleerde manier geografische
spreiding van frequentiegebruik in Nederland te
presenteren.
Aantal kilometer 17.000
Aantal uren meettijd 450
Aantal meetpunten 1,6 miljoen
Aantal Gigabyte data 45
Aantal meetunits 10
Tabel 1: Monitoringcampagne provinciale wegen
In de Staat van de Ether 2010 wordt vaak van deze data
gebruik gemaakt om onderwerpen toe te lichten of om
theorieën te ondersteunen. Presentatie van de resultaten
van mobiele monitoringcampagnes kan op verschillende
manieren plaatsvinden. In de Staat van de Ether 2010 is er
voor gekozen om steeds de maximale veldsterkte per
gebied en per gekozen frequentie band te nemen. In de
afbeeldingen geeft een rode kleur een hoge veldsterkte aan
en een blauwe kleur een lage veldsterkte. Door deze
kleuring kan eenvoudig de actuele situatie van een
frequentieband in Nederland worden gepresenteerd.

Staat van de Ether 2010 2. Meerjaren monitoringprogramma 21
Opstelpunten van een commercieel radiostation (Nationaal Antenneregister) Maximale veldsterkte in het bereik van 101,0 tot 101,4 MHz. Opstelpunten
boven 101.4 MHz worden niet getoond.
Afbeelding 8: Opstelpunten (links) en veldsterktemetingen (rechts) van een commercieel radiostation (rood is een hoge, blauw een lage veldsterkte)
In Afbeelding 8 is een voorbeeld is te zien van het
frequentiegebruik in Nederland tussen 101 en 101.4 MHz.
Links is te zien waar de antenne-opstelpunten met
bijbehorende frequenties staan van een commercieel
radiostation in Nederland. Het plaatje rechts laat zien wat
er in de praktijk met de mobiele monitoringapparatuur
wordt gemeten. Zoals verwacht is in de buurt van deze
opstelpunten de veldsterkte hoog. De veldsterkte neemt af
naarmate men zich verder van het opstelpunt bevindt.
2.3 Internationaal toezicht en
monitoring
Het toezicht op de ether is steeds meer verweven met het
internationale domein. De ether kent geen landsgrenzen
en aanbieders van diensten en producten zijn
multinationals; de telecommunicatiemarkt globaliseert.
Door aan te schuiven bij internationale gremia is het
agentschap tijdig op de hoogte van ontwikkelingen binnen
het elektronisch communicatiedomein en kunnen wij ons
werk daarop inrichten. Het agentschap verkrijgt informatie
die vertaald kan worden naar acties gericht op de nationale
markt. Kennisuitwisseling heeft daarmee een belangrijke
signaleringsfunctie.
Door het toenemende belang van het Europees systeem als
primair onderdeel van het toezicht op frequentiegebruik is
het van essentieel belang om met internationale collegainspectiediensten
samen te werken. Hoewel de nationale
wetgeving waarin de richtlijnen vertaald worden kan
variëren, is er toch voldoende gemeenschappelijke basis in
de EU om kennis uit te wisselen. Door elkaar te informeren
over onderzoeksresultaten en toezichtacties kan efficiënter
worden opgetreden. Een product dat door één
toezichthouder in de Europese Unie wordt verbannen van
zijn thuismarkt kan dan in de hele Europese markt niet
meer aan de man gebracht worden. Het agentschap neemt
daarom deel in diverse Europese monitoringcampagnes.
Daarnaast worden vanuit de EU worden steeds meer eisen
gesteld aan de inhoud en methoden van toezicht. Door het
harmoniseren van de aanpak en methoden van toezicht
kan consistent én efficiënt worden opgetreden.

3
Netwerken

24
De themalijn “Netwerken” bestaat uit de grote openbare
netwerken zoals GSM en UMTS. Daarnaast bestaat dit
segment uit vergunningen die kleinschaliger zijn en veelal
bedoeld voor mobilofoon- en portofoonnetwerken. In dit
segment bevinden zich ook de vaste verbindingen en
satellietverbindingen. In vrijwel alle gevallen gaat het om
bedrijfsmatige toepassingen die dienen voor exploitatie of
gebruikt worden voor ondersteuning van de bedrijfsprocessen,
bijvoorbeeld in de logistiek of communicatie.
Het grote publiek verwacht van de GSM- en UMTSnetwerken
een hoge betrouwbaarheid. Het telefoonverkeer
is ervan afhankelijk, zowel privé als zakelijk. Voorheen
was dit met name spraakgerelateerd, maar de hoeveelheid
dataverkeer neemt exponentieel toe. Bij uitval van een
netwerk ondervinden grote aantallen gebruikers hinder.
Ook in de kleinere zakelijke netwerken is deze kwetsbaarheid
aan de orde. Hier is de bedrijfsvoering vaak afhankelijk
van draadloze communicatiemiddelen. Ook de
calamiteitenafhandeling (bijvoorbeeld door de bedrijfshulpverlening)
vindt plaats met portofoons en of mobilofoons.
Hoewel het aantal gebruikers dat last heeft van
eventuele uitval lager zal zijn dan bij de openbare netwerken,
kunnen de gevolgen van uitval verstrekkend zijn.
Bestemmingen
In december 2010 is de Strategische nota mobiele communicatie
aan de Tweede Kamer aangeboden. De nota geeft
helderheid over de wijze waarop de overheid omgaat met
de uitgifte van de schaarse frequentieruimte voor mobiele
communicatie.
Het verschijnen van de nota hangt samen met het feit dat
de komende periode diverse frequentiebanden (opnieuw)
beschikbaar komen voor mobiele communicatie. Deze
frequentiebanden worden geveild in de zogenaamde
“Multiband veiling”.
Doel van de overheid is om via bestendig en voorspelbaar
frequentiebeleid bij te dragen aan effectieve concurrentie
op de markt voor mobiele communicatie, ook op langere
termijn. Daarbij wordt ten eerste ruimte geboden voor
continuïteit van dienstverlening en innovatie en ten
tweede wordt marktconforme beprijzing van frequentieruimte
nagestreefd. Om dit doel te bereiken worden
verschillende instrumenten ingezet:
• Diensten- en technologieneutraliteit;
• Ruimte voor nieuwe vormen van samenwerking
tussen gebruikers van het radiospectrum;
• Ingebruiknameverplichtingen afhankelijk van de
frequentieband;
• Verhandelbaarheid van frequentieruimte.
In januari 2010 is een belangrijke wijziging van het
Nationaal Frequentie Plan 2005 gepubliceerd. De wijziging
betreft het verruimen van de bestemmingen voor GSM en
UMTS. Deze technieken zijn uit het frequentieplan
verwijderd. Daarmee is technologieneutraliteit bewerkstelligd.
Het staat de vergunninghouders in de betreffende
banden nu vrij om de technologie van hun voorkeur te
gebruiken. Naast GSM en UMTS kunnen zij andere
technieken toepassen. Daarvoor moet echter wel een
wijziging van de vergunning aangevraagd worden.
Categorie 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011
Afstandbesturing 412 376 356 344 322 307 295
Radioalarmering 518 506 544 561 550 562 568
Alarm 4 4 1 1 1 1 0
VHF/UHF algemene planning 4222 3838 3585 3460 3343 3255 3202
HF-radiozendapp. landmobiel gebruik/noodsituaties 901 803 757 723 684 649 594
Kerktelefonie 315 376 412 443 464 461
VHF/UHF individuele planning 5333 4824 4244 4032 3817 3710 3607
Hoogfrequente oproepinrichtingen 3554 3214 3040 2885 2671 2642 2616
Portofoons / Mobilofoons Tijdelijk gebruik 34 39 43 48 46 58 69
Tijdelijke gesloten netten 1 0 3 2 0 0 0
Telemetrie 196 186 180 184 222 274 306
Trunking 47 51 51 53 59 67 81
Bijzondere vergunningen 32 31 27 28 26 32
Vaste satellietverbindingen 38 34 33 38 39 48 41
One-way uplink 19 16 18 18 18 17 13
Satellite news gathering 102 94 99 102 115 126 133
Vaste verbindingen 8583 9026 11777 10957 12276 9531 10608
Tabel 2: Ontwikkeling vergunningenbestand mobiele toepassingen per jaar, peildatum 1 januari

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 25
Vergunningen
Het aantal vergunningen in het domein van de netwerken
is al jaren stabiel tot licht dalend. De daling is met name
een gevolg van de alternatieve communicatiemiddelen
die gebruikers ter beschikking staan, zoals GSM, UMTS en
(mobiel) internet. De groei zit in de alarmeringssystemen,
telemetrieverbindingen, trunkingnetwerken, vaste
verbindingen en Satellite News Gathering (SNG). De
daling in het aantal vaste verbindingen die optrad in het
jaar 2009, vindt zijn oorzaak in het ontmantelen van een
deel van de infrastructuur door overnames van operators.
De stijging van het aantal vergunningen voor Satellite
News Gathering (doorgeven van televisiebeelden bij grote
evenementen) houdt zeer waarschijnlijk verband met een
toenemende effectiviteit van de toezichtinspanningen in
deze sector.
3.1 Multiband veiling
In lijn met de Strategische nota mobiele communicatie is
eind 2010 begonnen met de voorbereiding voor de veiling
van spectrum in de 800 MHz, 900 MHz en 1800 MHz,
1900 MHz, 2100 MHz en 2600 MHz. Naar verwachting zal
de veiling, na beoordeling van de aanvragen, in het
voorjaar van 2012 plaatsvinden.
Bij het concept-ontwerp van de veilingregeling is gekozen
voor een reservering van gepaarde kavels in de 800 MHz
band om nieuwkomers de mogelijkheid te geven om laag
spectrum te bemachtigen (zie kader).
vergunningscategorie
A 800 MHz-band 2 x 30
B 800 MHz-band 2 x 30
C 900 MHz-band 2 x 35
D 1800 MHz-band 2 x 70
E 2100 MHz-band 2 x 10
F 2 GHz-band
hoeveelheid
spectrum (MHz)
1 x 4,9
1 x 9,7
In Tabel 3 vindt u een overzicht van de te veilen vergunningen.
Vergunningscategorie A omvat de gereserveerde
kavels voor nieuwkomers in de 800 MHz band.
Laag versus hoog spectrum
Lagere frequenties zijn geschikt voor verbindingen
over grotere afstanden, omdat het signaal minder
snel uitsterft. Ook is de doordringing van het signaal
in gebouwen beter. Telecomaanbieders kunnen in
lager spectrum met relatief weinig antennes toch
een goede landelijke dekking realiseren. Door zo de
drempel van hoge investeringen te verlagen kunnen
nieuwkomers makkelijker toetreden tot de markt.
Laag spectrum wordt vooral gebruikt in dunner
bevolkte regio’s, omdat daar relatief minder
gesprekken afgehandeld worden en minder
dataoverdracht plaatsvindt. In dichtbevolkte
gebieden als de Randstad worden hogere frequenties
gebruikt. Het netwerk is daar fijnmaziger omdat
voor de afhandeling van alle communicatie meer
basisstations nodig zijn.
frequentiebereik Kavelgrootte
(MHz)
791 MHz - 821 MHz en
832 MHz -862 MHz
791 MHz - 821 MHz en
832 MHz -862 MHz
880 MHz - 915 MHz en
925 MHz -960 MHz
1710 MHz - 1780 MHz en
1805 MHz -1875 MHz
1959,7 MHz - 1969,7 MHz en
2149,7 MHz -2159,7 MHz
1900,00 MHz - 1904,9 MHz en
2010 MHz -2019,7 MHz
2 x 5 2
2 x 5 4
2 x 5 7
2 x 5 14
2 x 5 2
1 x 14,6 1
G 2,6 GHz-band 1 x 50 2565 MHz -2615 MHz 1 x 5 10
H 2,6 GHz-band 1 x 5 2615 MHz -2620 MHz 1 x 5 1
Tabel 3: Te veilen kavels in de multiband veiling
aantal
vergunningen

26
3.2 Verdeling 2,6 GHz
In verband met de verdeling van de frequentieruimte in de
2,6 GHz is in 2008 een onderzoek uitgevoerd naar het
feitelijk gebruik in deze band. Het doel was om voorafgaand
aan de veiling een “schonegrondverklaring” te
kunnen afgeven. Er zou dus geen gebruik meer mogen
plaatsvinden. Op enkele incidenten met autoalarmen na,
is dat gebruik ook in 2009 niet geconstateerd.
De veiling vond plaats in mei 2010 en naar verwachting zal
binnenkort de uitrol van netwerken starten. Daarom is in
2010 opnieuw onderzocht of er ongewenst gebruik in deze
band plaatsvindt. Daarbij is gebruik gemaakt van de
nieuwe mobiele monitoringontvangers.
Mobiele communicatie in de 2,6 GHz-band
De band van 2500 tot 2690 MHz is bestemd voor mobiele netwerken, bijvoorbeeld voor mobiele internettoegang.
De band is als volgt onderverdeeld:
Uplink FDD (Frequency Division Duplex) 2500 tot 2565 MHz (gepaard)
TDD (Time Division Duplex) 2565 tot 2620 MHz (ongepaard)
Downlink FDD (Frequency Division Duplex) 2620 tot 2685 MHz (gepaard)
Toezichtsvervolg
Uit metingen met mobiele apparatuur (Afbeelding
9) blijkt dat er nog geen stations operationeel zijn in
de 2,6 GHz band. De uplink FDD band laat incidenteel
wel een verhoogde veldsterkte zien.
Waarschijnlijk ligt dit aan het feit dat de maximale
veldsterkte gemeten is. Een kortstondige piek is
daarmee direct zichtbaar. Mogelijk is hier het in deze
band toegestane medegebruik van BMA zichtbaar
(Analyse van Bouwmaterialen, een breedbandige
radartoepassing voor het onderzoeken van muren
of funderingen of leidingen daarin). In de komende
periode zal het agentschap hier nader onderzoek
naar doen. De aanwezigheid van dergelijke signalen
wil overigens niet zeggen dat daarmee storing op
mobiele netwerken zal optreden.
In mei 2010 is deze frequentieruimte geveild. Voor de up- en de downlink FDD (Frequency Division Duplex) zijn
vervolgens vergunningen verleend. Voor de TDD-band was geen belangstelling. Dit banddeel wordt in de
komende multiband veiling opnieuw verdeeld. Gezien de doorontwikkeling van de TDD-techniek en de grote
commerciële druk vanuit met name China, is de verwachting dat dit banddeel bij de aanstaande veiling voldoende
interesse zal hebben van de marktpartijen.
Vergunninghouder Uplink (MHz) Downink (MHz)
van tot van tot
Vodafone Libertel B.V. 2500 2510 2620 2630
Ziggo 4 B.V. 2510 2530 2630 2650
T-Mobile Netherlands B.V. 2530 2535 2650 2655
KPN B.V. 2535 2545 2655 2665
Tele2 Mobiel B.V. 2545 2565 2665 2685 *
Voor de vergunningen geldt een uitrolverplichting over minimaal 20 vierkante kilometer binnen 2 jaar en 200
vierkante kilometer binnen 5 jaar.
* Het banddeel van 2685 tot 2690 (ongepaard) is uitgegeven aan Tele2 Mobiel, met beperkingen in verband met Radioastronomie in de band
erboven (van 2690 tot 2700 MHz).

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 27
Uplink FDD: 2500 tot 2565 MHz TDD: 2570 tot 2620 MHz Downlink FDD: 2620 tot 2690 MHz
Afbeelding 9: Spectrum voor mobiele communicatie in de 2,6 GHz-band
3.3 GSM900
Uit het vergunningenbestand van het agentschap blijkt dat
alle frequentieruimte in de GSM900-band is uitgegeven. In
Afbeelding 10 staat een overzicht van al deze frequentiebanden,
de vergunninghouders en de maximale veldsterkte
die gemeten is tijdens de mobiele meetcampagne over
de provinciale wegen. Duidelijk is te zien dat de GSM900band
in Nederland volledig in gebruik is, zowel geografisch
als binnen de beschikbare frequentieruimte.
T-Mobile
925.1 - 925.9 MHz
T-Mobile (was Orange)
925.9 - 927.3 MHz
Een zelfde beeld is te zien in het antenneregister. In
Afbeelding 11 is te zien dat er nauwelijks nieuwe antenneopstelpunten
voor de GSM900-band bijkomen. Daarmee
kan gesteld worden dat het GSM900-netwerk tot zijn volle
omvang is gekomen.
T-Mobile
927.3 - 931.5 MHz
T-Mobile (was Orange)
931.5 - 935.1 MHz
KPN
Vodafone
KPN
Vodafone
935.1-939.1 MHz
939.1 - 948.1 MHz
948.1 - 956.5 MHz
956.5 - 958.9 MHz
Afbeelding 10: Maximale veldsterkte van de GSM900 downlink per frequentieband (rood is een hoge, blauw is een lage velddsterkte)

28
Aantal in gebruikname
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
GSM900
GSM900 3006734
Vodafone Libertel B.V.
GSM900 3011051
KPN B.V.
GSM900 3027761
T-mobile Netherlands B.V.
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Afbeelding 11: Aantal antenne-opstelpunten voor GSM900, per jaar
2001
2002
2003
2004
2005
3.4 GSM1800
2006
2007
2008
2009
2010 2011
jaartal
De frequentieruimte in de GSM1800-band is niet volledig in
gebruik. De frequentieruimte uit de voormalige vergunning
van Telfort (1850 – 1865 MHz downlink) is teruggegeven en
daarna niet meer uitgerold door een andere partij. Dit blijkt
ook uit de mobiele meetcampagne (zie Afbeelding 12).
Geografisch gezien zijn er verschillen tussen de onderlinge
frequentiebanden. In de banden van T-Mobile wordt over
het hele land activiteit waargenomen. Bij KPN en Vodafone
ligt het accent op de Randstad. Uit de analyse van het
antenneregister (Afbeelding 13) blijkt ook dat T-Mobile veel
meer antenne-opstelpunten in de GSM1800-band heeft.

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 29
Vodafone
1805.1 - 1807.7 MHz
KPN
1815.1 - 1817.7 MHz
KPN
1830.1 - 1832.7 MHz
KPN
1865.1 - 1870.1 MHz
KPN
1807.7 - 1810.1 MHz
T-Mobile
1817.7 - 1820.1 MHz
T-Mobile
1832.7 - 1835.1 MHz
Vodafone
1870.1 - 1872.7 MHz
T-Mobile
1810.1 - 1812.7 MHz
KPN
1820.1 - 1825.1 MHz
T-Mobile (was Orange)
1835.1 - 1850.1 MHz
T-Mobile
1872.7 - 1877.1 MHz
Telfort
1812.7 - 1815.1 MHz
T-Mobile
1825.1 - 1830.1 MHz
Niet vergund (was Telfort)
1850.1 - 1865.1 MHz
Afbeelding 12: Maximale veldsterkte van de GSM 1800 downlink per frequentieband (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)

30
Aantal in gebruikname
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
GSM1800
GSM1800 3006734
Vodafone Libertel B.V.
GSM1800 3011051
KPN B.V.
GSM1800 3027761
T-mobile Netherlands B.V.
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Afbeelding 13: Aantal antenne-opstelpunten voor GSM1800, per jaar
Uitvoeringsvervolg
Uit het bovenstaande volgt dat de verschillende
operators, mede op basis van de voor hun
beschikbare frequentieruimte, verschillende keuzes
maken voor het uitrollen van hun netwerken. Deze
keuzes zijn naar verwachting gebaseerd op de
specifieke businesscases. Agentschap Telecom
overweegt een nader onderzoek naar deze aspecten
om na te gaan of dit gevolgen zou moeten hebben
voor toekomstige ingebruiknameverplichtingen.
2001
2002
2003
2004
3.5 UMTS
2005
2006
2007
2008
2009
2010 2011
jaartal
Net als bij GSM 1800 is ook de frequentieruimte van de
UMTS band niet volledig vergund. De voormalige vergunningen
van Telfort (2150 – 2155 MHz en 2155 – 2160 MHz
downlink) zijn na overname door KPN niet uitgerold. In
voorgaande edities van Staat van de Ether is al melding
gedaan van het niet nakomen van de uitrolverplichtingen
en het inleveren van deze vergunningen. Uit de mobiele
meetcampagne blijkt nu ook dat er daadwerkelijk geen
activiteit in deze banden wordt waargenomen (zie
Afbeelding 14).
Tevens is te zien dat niet alle vergunde frequentieruimte
ook werkelijk gebruikt wordt. Per vergunninghouder is
minimaal één kavel landelijk uitgerold. Elke vergunninghouder
heeft ook minimaal één kavel waarin nauwelijks
activiteit is waar te nemen. De extra ruimte die netwerkoperators
nodig hebben wordt als eerste in de Randstad
ingezet.
In Afbeelding 15 is de groei van de UMTS-netwerken
zichtbaar in de toename van het aantal opstelpunten.

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 31
Vodafone
2110 – 2115 MHz
KPN
2130 – 2135 MHz
Niet vergund (was Telfort)
2150 – 2155 MHz
Vodafone
2115 – 2120 MHz
KPN
2135 – 2140 MHz
Niet vergund (was Telfort)
2155 – 2160 MHz
Vodafone
2120 – 2125 MHz
T-Mobile (was Orange)
2140 – 2145 MHz
T-Mobile
2160 – 2165 MHz
KPN
2125 – 2130 MHz
T-Mobile (was Orange)
2145 – 2150 MHz
T-Mobile
2165 – 2170 MHz
Afbeelding 14: Maximale veldsterkte van de DCS 1800 downlink per frequentieband (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)

32
Aantal in gebruikname
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
UMTS
UMTS
Vodafone Libertel B.V.
UMTS
KPN B.V.
UMTS
T-Mobile Netherlands B.V.
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
Afbeelding 15: Aantal antenne-opstelpunten voor UMTS, per jaar
Uitvoeringsvervolg
Bovenstaande waarnemingen laten zien dat het
UMTS netwerk nog niet volledig is benut en
uitgerold. Dit blijkt ook uit onderstaande analyse
van het antenneregister. De toename van het aantal
opstelpunten vertoont nog geen afvlakking. De
groei van het UMTS netwerk is nog in volle gang.
+ Netwerken GSM900 en GSM1800 volledig
ontwikkeld
+ UMTS-banden bevatten nog ruimte voor
verdere groei
+ Spectrum voor mobiele communicatie van
ingetrokken vergunningen daadwerkelijk niet
in gebruik en vrij voor uitgifte
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010 2011
jaartal
Toezichtsvervolg
De GSM-banden in de 900 MHz en 1800 MHz
worden volop benut (zie paragraaf 3.3 en 3.4.) Voor
UMTS is dat nog niet het geval. Echter, met de
exponentiële groei van het dataverkeer op de
netwerken zal binnen afzienbare tijd ook deze
ruimte worden ingezet. Het agentschap zal dit
proces uiteraard van dichtbij volgen en met het
nieuwe monitoringinstrumentarium is daar zeer
gedetailleerde informatie over samen te stellen.

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 33
Megabit per seconde
160
140
120
100
80
60
40
20
0
Gemiddelde capaciteit per straalverbinding
38 GHz
32 GHz
28 GHz
26 GHz
23 GHz
18 GHz
15 GHz
6-7 GHz
2000
2001
2002
2003
Afbeelding 16: Gemiddelde capaciteit per straalverbinding
3.6 Vaste verbindingen
2004
Het gros van de ongeveer 10.000 straalverbindingen is in
gebruik bij de operators van GSM en UMTS-netwerken. Deze
zorgen voor de verbinding tussen de basisstations en het
hoofdnetwerk, de backbone. De benodigde capaciteit van
straalverbindingen volgt dus de toename in het spraak- en
dataverkeer op de netwerken. De belangrijkste ontwikkeling
in deze categorie is dat in 2010 bijna de helft van de
verbindingen (en daarmee ook de helft van het vergunningenbestand)
is vervangen door verbindingen met een
hogere capaciteit.
Als alternatief voor de straalverbindingen worden basisstations
ook steeds vaker via glasvezel gekoppeld aan de
backbone. Deze invloed is nog niet merkbaar aan het aantal
straalverbindingen. Het voordeel van straalverbindingen is
dat deze snel inzetbaar zijn. Het leggen van een glasvezelkabel
is kostbaar en vergt veel tijd.
In Afbeelding 16 is de toename van de gemiddelde capaciteit
per straalverbinding te zien, in verschillende frequentiebanden.
Ook hier geldt dat lagere frequenties gebruikt worden
voor het overbruggen van grotere afstanden.
De meest opvallende groei is te zien in de 28 en 32 GHz.
Deze frequentiebanden zijn sinds respectievelijk 2002 en
2004 beschikbaar en gereserveerd voor verbindingen van
hoge capaciteit. De 28 GHz-band laat zien dat de laatste
jaren de verbindingen direct voor de maximale capaciteit
worden aangevraagd.
2005
2006
2007
2008
2009
2010
jaartal ( peildatum 31-12 )
De efficiëntie van het spectrumgebruik neemt ook toe. Het
aantal bits per Hertz is daarvoor een graadmeter. Hoe meer
bits per Hertz worden overgedragen, hoe efficiënter het
spectrumgebruik. In dit geval is Hertz een maat voor de
bandbreedte. In Afbeelding 17 is de efficiëntie te zien.
In Afbeelding 18 is de gemiddelde capaciteit per verbinding
in de 38 GHz-band weergegeven. Deze band is geschikt voor
verbindingen voor het overbruggen van afstanden tot
maximaal één kilometer. Goed te zien is de grote toename
in de capaciteit per verbinding.
Deze toename is nog sterker zichtbaar wanneer alle
verbindingen bij elkaar opgeteld worden. Tezamen met de
toename van het aantal verbindingen wordt de totale
capaciteit zichtbaar. Dit effect is te zien in Afbeelding 19.

34
Megabit per bits per hertz
6
5
4
3
2
1
0
Gemiddelde efficiency per straalverbinding
38 GHz
32 GHz
28 GHz
26 GHz
23 GHz
18 GHz
15 GHz
6-7 GHz
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Afbeelding 17: Gemiddelde efficiëntie per straalverbinding, onderverdeeld naar band
Megabit per seconde
60
50
40
30
20
10
0
Gemiddeldecapaciteit per verbinding
infrastructuur mobiele netwerken 38GHz
38 GHz
2000
2001
2002
2003
2004
Afbeelding 18: Gemiddelde capaciteit per verbinding in de 38 GHz-band
2005
2006
2006
2007
2007
2008
2008
2009
2010
jaartal ( peildatum 31-12 )
2009
2010
jaartal ( peildatum 31-12 )

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 35
Gigabit
350
300
250
200
150
100
50
0
Cumulatieve capaciteit
infrastructuur mobiele netwerken 38GHz
38 GHz
2000
2001
2002
2003
2004
Afbeelding 19: Cumulatieve capaciteit van alle verbindingen in de 38 GHz-band
Uitvoeringsvervolg
De upgrade van de backboneverbindingen wijst op
mogelijke toekomstige capaciteitsproblemen in de
draadloze “last mile” via het mobiele netwerk.
Uitbreiding van deze capaciteit is voorzien tijdens de
komende veiling. Daarnaast krijgt dit onderwerp
aandacht in de voorbereiding van de Wereld
Radioconferentie van de ITU, waar de mogelijke
uitbreiding van spectrumruimte voor mobiele
toepassingen op de agenda kan komen.
2005
2006
2007
2008
2009
2010
jaartal ( peildatum 31-12 )

36
3.7 Draadloze Kerktelefonie
Het agentschap ziet dat de animo voor kerktelefonie in
bepaalde delen van Nederland erg groot is. Met name in
de Randstad en oostelijk Nederland is de vraag groter dan
het aanbod van de beschikbare radiofrequenties.
Hierdoor is er in deze frequentieband in die regio’s
schaarste ontstaan.
Om een oplossing voor dit probleem te vinden heeft het
agentschap in 2010 op zes zondagen van half augustus tot
eind september een luisteronderzoek gedaan in de regio’s
Rotterdam en Oost-Nederland.
Kerktelefonie
Draadloze Kerktelefonie is een systeem bedoeld
voor het op afstand volgen van een kerkdienst.
Daarbij wordt op het dak van de kerk een zender
met antenne opgesteld. Kerkgangers kunnen thuis
de kerkdiensten beluisteren via een ontvanger die is
afgestemd op de frequentie van de kerkzender.
Sinds 2006 biedt het agentschap de mogelijkheid
om gebruik te maken van de frequenties van de
voormalige ATF1-band (autotelefoon). Dit zijn de
frequenties tussen 148.0125-149.0875 MHz en
tussen 153.0125-153.6875 MHz.
Kerkgenootschappen kunnen bij het agentschap een
vergunning aanvragen voor Draadloze
Kerktelefonie. De apparatuur daarvoor is verkrijgbaar
bij een aantal radio- en elektronicazaken.
Onderzocht zijn de mogelijkheden voor timesharing,
eventuele ongebruikte frequenties en het toepassen van
lagere vermogens waardoor dezelfde frequenties vaker
uitgegeven kunnen worden.
Uit dit onderzoek blijkt dat de frequentieschaarste
hoofdzakelijk in de Randstad aan de orde is. Tijdens het
onderzoek waren echter ook enkele frequenties niet in
gebruik. Of deze ook daadwerkelijk beschikbaar zijn voor
nieuwe toewijzingen vraagt nader onderzoek.
Tijdens het onderzoek waren vrijwel alle waargenomen
zenders tussen negen uur ’s ochtends en twaalf uur ’s
middags in de lucht. Dit lag in de lijn van de verwachtingen;
de meeste kerkdiensten vinden in dat tijdsbestek
plaats. Timesharing is daarmee geen reëel alternatief.
Opvallend was dat sommige zenders op een afstand van
twintig tot dertig kilometer gehoord konden worden.
Over het algemeen zullen de luisteraars niet op die
afstand van de kerk wonen. Het toepassen van lagere
vermogens, zodat dezelfde frequenties vaker ingezet
kunnen worden, is mogelijk wel een oplossing. Ook dit
vergt nader onderzoek.
Uitvoeringsvervolg
Van de frequenties waarop tijdens het onderzoek
geen gebruik plaatsvond zal onderzocht worden of
deze alsnog toewijsbaar zijn in het betreffende
gebied. Sommige frequenties waren op grote
afstand waarneembaar. Om frequenties vaker te
kunnen inzetten zal onderzocht worden of lagere
vermogens toegepast kunnen worden. Dit mag
echter niet leiden tot kwaliteitsverlies op kortere
afstand.
Een alternatief is om te onderzoeken of meer
frequenties beschikbaar gesteld kunnen worden.
Daardoor ontstaat echter een paradoxale situatie.
Enerzijds streeft het agentschap naar efficiënt
frequentiegebruik en anderzijds vragen de
gebruikers frequenties aan voor een zeer lage
bezettingsgraad. Dat is veelal alleen op zondag,
waarbij het gebruik tegelijkertijd plaatsvindt en in
een relatief klein gebied. Het betreft hier een
maatschappelijke afweging op beleidsniveau.
Agentschap Telecom zal hierover met de betrokken
beleidsdepartementen in overleg gaan.
- De resterende frequentieruimte voor
kerktelefonie is zeer beperkt
3.8 Draadloze trunkingnetwerken
Vergunningen voor besloten en openbare trunkingnetwerken
worden uitgegeven in de frequentieband van 410 tot
430 MHz. In 2009 was al een deel van de vergunningen voor
besloten trunking onderzocht en dit is de aanleiding
geweest voor het herzien van het uitgiftebeleid voor
trunkingfrequenties.
Tijdens deze onderzoeken en reguliere contacten met
vergunninghouders is gebleken dat er een groeiende vraag
bestaat om meer maatwerk te bieden voor netwerken die
toegesneden zijn op communicatie tijdens calamiteiten.

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 37
Draadloze trunkingnetwerken
Dit frequentiegebruik vindt plaats in de band van
410 tot 430 MHz. Een trunkingsysteem is een
radionetwerk waarbij, voor de afhandeling van een
portofoon- of mobilofoongesprek, een communicatiekanaal
beschikbaar wordt gesteld uit een
bundel van verkeerskanalen. Het aantal kanalen is
daarbij veel lager dan het aantal gebruikers. Het
toewijzen van een verkeerskanaal uit de bundel is
een, voor de duur van het gesprek of databericht,
geautomatiseerd proces. Na beëindiging van het
gesprek of databericht komt het verkeerskanaal
weer beschikbaar voor de bundel. Op deze wijze
kan een trunkingsysteem zeer efficiënt omgaan
met de beschikbare frequentieruimte.
Een aantal bedrijfssectoren heeft te maken met risicofactoren
waarbij de kans op het oplopen van lichamelijk letsel,
een ernstige verstoring van de (openbare) orde en veiligheid
of grote financiële schade voor het bedrijf reëel is. Wanneer
een calamiteit van een dergelijke omvang zich voordoet, is
het voor de betrokken partijen van groot belang dat snel
een radioverbinding kan worden opgebouwd.
Dit heeft ertoe geleid dat vanuit de markt aan Agentschap
Telecom is gevraagd om bij het toewijzen van het aantal
trunkingkanalen meer rekening te houden met deze
risicoaspecten. Het gaat hierbij dus om het proactief
voorkomen of verminderen van de kwetsbaarheid van
radiosystemen. Met het herziene uitgiftebeleid voor
trunkingfrequenties komt het agentschap tegemoet aan
deze wens om maatwerkoplossingen te bieden.
Uitvoeringsvervolg
Het nieuwe uitgiftebeleid is opgebouwd uit drie
elementen. Ten eerste is dat de invoering van het
risicoanalysemodel, de risicograaf. Ten tweede is
dat de Grade Of Service calculator, de GOSculator,
voor het berekenen van de Grade Of Service van
single-site trunkingsysteem en ten derde een
methodiek voor het berekenen van de Grade Of
Service van multi-site trunking netwerken.
Het agentschap zal de ervaringen van vergunninghouders
met de nieuwe methodiek evalueren en
indien nodig bijsturen.
+ Toewijzingsbeleid trunking toegesneden
op wensen gebruikers
3.9 Mobiele breedbandcommunicatie
voor zakelijk gebruik
De behoefte aan breedband mobiele datacommunicatie
wordt voor de zakelijke gebruikers steeds groter. Deze vorm
van mobiele datacommunicatie ondersteunt de (tijd)
kritische primaire bedrijfsprocessen. Voorbeelden hiervan
zijn:
• Het draadloos aansturen en controleren van AGV’s
(Automated Guided Vehicles). Dit zijn voertuigen die
op containeroverslagterreinen volledig
geautomatiseerd containers kunnen verplaatsen;
• Vaartuigen van havendiensten die bij het uitwisselen
van administratieve informatie gebruik maken van
mobiele datacommunicatie;
• Het aansturen, controleren en uitwisselen van
videoboodschappen met passagiers op moderne
metrotreinstellen.
Uitvoeringsvervolg
Tot nu toe wordt in veel gevallen voor de overdracht
van informatie gebruik gemaakt van een
WiFi-oplossing in de 2,4 GHz frequentieband.
Aangezien bij veel van deze communicatievormen
het veiligheidsaspect een belangrijke rol speelt, is
het implementeren van deze toepassingen binnen
de vergunningvrije 2,4 GHz frequentieband niet de
meest optimale oplossing en zelfs potentieel erg
kwetsbaar. Daarom onderzoekt het agentschap
proactief in samenwerking met het Directoraatgeneraal
Energie, Telecom en Markten in 2011 of
voor dit segment van de zakelijke markt frequentieruimte
is te vinden. Naar verwachting is dat
frequentieruimte onder een vergunningregime
voor deze breedbandige toepassingen.
• Reservering spectrum zakelijk gebruik voor
dataoverdracht in onderzoek

38
3.10 Digitale mobiele radiosystemen
De ontwikkeling van Private Mobiele Radio (PMR) heeft op
de Nederlandse markt geleid tot een nieuwe generatie van
digitale PMR-apparatuur. Om de introductie van deze
digitale PMR-apparatuur zo probleemloos mogelijk te
laten verlopen is er zowel in de VHF als UHF band specifieke
frequentieruimte bestemd. Het is de verwachting dat
hierdoor een migratietraject van analoge PMR naar
digitale PMR-systemen wordt ingezet.
Voor het gebruik van professionele PMR-systemen is een
vergunning nodig. Hiervoor zijn verschillende vergunningscategorieën
beschikbaar. Voor het doelmatig gebruik
van frequentieruimte worden frequenties op basis van
medegebruik uitgegeven. Dit vraagt voor de gebruiker een
zekere mate van gebruiksdiscipline, zodat geen storing of
belemmering aan anderen wordt veroorzaakt. Het
waarnemen van het gebruik van digitale apparatuur zal
door gebruikers van analoge apparatuur over het algemeen
moeilijk zijn te onderscheiden van de ruis die gewoonlijk
wordt waargenomen. Dit is een punt van aandacht voor
Agentschap Telecom bij het begeleiden van de verdere
invoering van digitale PMR-apparatuur.
3.11 Telekwetsbaarheid van radioverkeer
op bouwprojecten
Regelmatig worden grote bouwprojecten opgezet. De
bouwperiode is eindig en is beperkt tot enige jaren. Bij
zo’n bouwproject zijn vaak honderden vakmensen van
diverse bedrijven betrokken. Om verschillende
bedrijfsonderdelen met elkaar te kunnen laten
communiceren zijn radioverbindingen noodzakelijk.
Speciale aandacht moet worden besteed aan de
communicatie tussen kraanmachinisten onderling en de
communicatie tussen de kraanmachinist met zijn
begeleider(s) op de grond.
Een bijkomend gegeven is dat mobilofoons en portofoons
op zo’n bouwterrein op relatief korte afstand van elkaar
zijn verwijderd. Deze afstanden variëren van enige
tientallen meters tot enige honderden meters.
Wanneer het radionetwerk niet met vakmanschap is
ontworpen kunnen, mede door de korte afstanden,
ongewenste interferentie-effecten ontstaan. Dit zijn
effecten, radiotechnisch gesproken, die bekend staan als
het wederzijds blokkeren van elkaars ontvangers,
intermodulatie, de zogenoemde ‘far-near’- en
‘co-channel’ effecten.
Concreet betekent dit dat de verschillende
bedrijfsonderdelen niet goed bereikbaar zijn of dat de
gesprekken tussen de verschillende bedrijfsonderdelen
niet uit elkaar kunnen worden gehouden. Er kunnen dan
ongewenste en onveilige werksituaties ontstaan. Daarom
is het van groot belang dat voordat aan de werkelijke
bouwactiviteiten wordt begonnen er een deugdelijk
communicatie- en frequentieplan beschikbaar is. Met
andere woorden: inzicht en overzicht van wie spreekt met
wie over welk radiokanaal.
Uitvoeringsvervolg
Het agentschap kan dit proces in beperkte mate
faciliteren door medewerking te verlenen aan het
uitgeven van vergunningen voor het gebruik van
bepaalde frequentieruimte, zoals voor kraancommunicatie.
Hiervan houdt het agentschap een
vergunningenbestand bij.
Het is van belang de vergunningvrije frequenties
niet te gebruiken voor toepassingen waarbij het
veiligheidsaspect een rol speelt, zoals communicatie
met kraanmachinisten.
Voor dergelijke grote bouwprojecten is het
verstandig om te zorgen voor een goed lokaal
communicatie- en frequentieplan. Het opstellen
van een dergelijk plan is een eigen verantwoordelijkheid
van het verantwoordelijke (bouw)management.
Bij vergunningaanvragen of tijdens inspecties
zal het agentschap altijd wijzen op zulke
veiligheidsaspecten. Hiermee draagt Agentschap
Telecom pro-actief bij aan het verminderen van
deze vorm van telekwetsbaarheid.
Het agentschap adviseert om, wanneer de
specifieke radio-expertise niet in huis voorhanden
is, contact op te nemen met ervaren radioconsultants
of toeleveranciers van radioapparatuur. Zij
kunnen ondersteunen bij het opstellen van een
frequentie- en communicatieplan.
- Kwetsbare toepassingen in vergunningvrije
banden
Naast het frequentiegebruik onder vergunning kan er
radiocommunicatie plaats vinden met apparatuur die valt
onder de “Regeling frequentieruimte zonder
vergunning”, waaronder bijvoorbeeld PMR446apparatuur
in de frequentieband 446,0 - 446,2 MHz

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 39
Afbeelding 20: Gebruik van vergunningvrije frequenties (PMR446) op een bouwterrein aan de Eemshaven
(walkie-talkies). Omdat voor het gebruik van deze
radiotoepassing geen vergunning is vereist houdt het
agentschap hiervan geen register bij. Dat ook deze
frequenties gebruikt worden op bouwlocaties is te zien in
Afbeelding 20. Hier is het gebruik gemeten van de
toepassing van PMR446 op een bouwterrein aan de
Eemshaven, bij Delfzijl.
Toezichtsvervolg
Gezien de potentieel grote kwetsbaarheid en
risico’s bij het ontbreken van lokaal
frequentiemanagement op grote bouwlocaties zal
er extra aandacht zijn voor deze aspecten via de
monitoring- en inspectieactiviteiten.

40
3.12 Satellietcommunicatie en
ruimtevaart
De rechten voor het gebruik van frequenties voor
satellietverbindingen zijn vastgelegd in een
internationale database, die in beheer is bij de
International Telecommunications Union (ITU). Het
reserveren en vastleggen van deze frequenties gebeurt
door nationale overheden. Agentschap Telecom treedt
sinds een aantal jaren steeds vaker op als zogenaamde
“notifying and filing authority” voor
satellietorganisaties. Dit betekent dat het agentschap het
frequentiegebruik afstemt met andere landen en de
rechten voor dit gebruik bij de ITU vastlegt voor de
satellietoperators.
Eind 2009 is de NSS-12 satelliet gelanceerd (met als positie
57 graden oost) van SES World Skies (voorheen New Skies
Satellites). Ook voor deze satelliet heeft Agentschap
Telecom de internationale coördinatie gedaan voor het
frequentiegebruik en de zendvermogens. Het agentschap
heeft metingen verricht aan NSS-12, om vast te stellen van
Afbeelding 21: Footprint van de NSS-12 (bron: http://www.ses-worldskies.com)
welke frequenties de satelliet gebruik maakt en, indien
mogelijk, met welke zendvermogens. Dit was de eerste
keer dat het agentschap metingen heeft verricht aan een
satelliet.
In het Duitse Leeheim staat het monitoringstation voor
satellietcommunicatie van het Bundes Netz Agentur, de
Duitse evenknie van Agentschap Telecom. Omdat een
monitoringstation voor satellietcommunicatie erg
kostbaar is, dragen diverse Europese landen bij in de
kosten van dit monitoringstation, ook Nederland. Deze
landen kunnen gebruik maken van de aanwezige
voorzieningen en expertise.
De metingen zijn uitgevoerd met één van de vier
antennes die in Leeheim aanwezig zijn. Voor de meting is
Antenne 4 gebruikt, waarmee zowel de C-band als de
Ku-band gemeten kan worden. Het is een zogenaamde
MBA (Multi Band Antenna) die een groot
frequentiegebied beslaat.

Staat van de Ether 2010 3. Netwerken 41
De metingen zijn uitgevoerd met een spectrum analyzer,
waarmee bepaald kan worden welke frequenties in
gebruik zijn. Ook kan de power flux density worden
afgeleid. Dat is een maat voor de vermogensdichtheid,
ofwel de hoeveelheid energie die wordt ontvangen op
een bepaalde oppervlakte. Hoe groter de
vermogensdichtheid, hoe kleiner de schotel kan zijn.
Tijdens het onderzoek is vastgesteld dat de
zendfrequentie en het vermogen overeenkomen met de
parameters in vergunning.
Pan-Europees satellietnetwerk
Agentschap Telecom heeft in 2009 onderzoek gedaan
naar de frequentiebanden van 1980 tot 2010 MHz en van
2170 tot 2200 MHz (Staat van de Ether 2009). Deze banden
zijn bestemd voor toekomstig pan-Europees gebruik ten
behoeve van mobiele satellietdiensten. Deze
frequentiebanden dienen daadwerkelijk vrij te zijn van
andere diensten dan de Mobile Satellite Service (MSS). Er
zijn in het genoemde onderzoek geen signalen
aangetroffen die belemmerend zijn voor toekomstig
gebruik van de banden door toepassingen zoals
omschreven in het Nationaal Frequentieplan.
Pan-Europees gebruik MSS
Het gaat bij deze toepassing om tweezijdige
communicatie met kleine, mobiele terminals. Een
voorbeeld is een portofoon waarmee reddingswerkers
spraak en videobeelden met elkaar kunnen
uitwisselen. Het voordeel van de mobiele satellietdienst
is dat geen aardse infrastructuren nodig zijn.
De diensten zijn dus ook beschikbaar in afgelegen
gebieden, of in crisisgebieden waar de aardse
infrastructuur door een ramp is uitgeschakeld.
Recentelijk wordt echter ook gesproken van
eenzijdige communicatie, in het bijzonder de
mobiele ontvangst van satelliettelevisie.
In gebieden met veel hoogbouw, de zogenaamde “urban
canyons”, is de ontvangst van satellietsignalen niet altijd
voldoende. Er is daarom een techniek ontwikkeld die het
mogelijk maakt het satellietnetwerk te ondersteunen met
behulp van steunzenders op aarde. Deze aanvullende
infrastructuur, die gebruik maakt van dezelfde frequenties
als de satellieten, vormt zo een naadloze aanvulling op de
satellietsignalen. De Engelse benaming voor deze
steunzenders is Complementary Ground Components
(CGC’s).
De Europese Commissie heeft in 2010 een onderzoek laten
verrichten naar de stand van zaken van het vergunningenregime
in de lidstaten. De uitkomst was dat vrijwel alle
lidstaten de vergunning voor de satellietcomponent gereed
hebben. De vergunningenstructuren voor de
Complementary Ground Components zijn echter verre van
gereed. Er zijn nog nationale consultaties gaande, tarieven
zijn niet vastgesteld en er zijn verschillen in opvatting over
de technische randvoorwaarden. Ook de wijze van toezicht
kan verschillen. Er is weliswaar overal een toezichtregime
aanwezig, maar meestal niet specifiek voor mobiele
satellietdiensten. Samenvattend lijkt er een ‘kip-ei’
probleem te bestaan: er zijn nog geen satellietsystemen en
dus geen vergunningaanvragen; de operators hebben
potentiële financiers die pas bereid zijn te investeren als er
voldoende duidelijkheid over vergunningen en tarieven in
de lidstaten bestaat.
De Commissie is teleurgesteld over het gebrek aan
voortgang. Eurocommissaris Kroes heeft in verband
hiermee op 17 februari 2011 een brief aan de lidstaten
gezonden waarin ze dringend verzoekt voortgang te maken
met het afronden van de regelgeving op dit gebied.
Uitvoeringsvervolg
Agentschap Telecom heeft voor Nederland het
vergunningenregime voor CGC’s vrijwel gereed,
maar kan de tarifering nog niet afronden. Dat is
voornamelijk het gevolg van onduidelijkheden die
er bestaan over de wijze waarop de netwerken in
de praktijk zullen werken, de te verwachten
hoeveelheden CGC’s, de wijze en planning van
uitrol, enzovoort. Nederland heeft de operators
verzocht om informatie op dat gebied, om zo op
weloverwogen wijze de tarieven te kunnen bepalen
en daarmee de vergunningenstructuur af te
ronden. Tot op heden is de relevante informatie
echter niet ontvangen. Deze stand van zaken is aan
de Commissie gemeld.
- Tarifering van CGC’s is nog niet afgerond

4
Media

44
Categorie 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011
Commerciele omroep 47 47 43 42 59 57 55
Digitale audio-omroep (TDAB) 1 1 1 1 1 3 3
Digitale televisie-omroep (DVBT) 2 2 2 2 2 2 2
Draadloze audioverbindingen 141 140 144 153 159 158 156
Kerkomroep 2 2 2 2 2 2 2
Lokale omroep 287 280 275 269 260 266 255
Militaire omroep 3 3 3 3 3 3 3
Publieke omroep 46 38 23 23 22 21 18
Tabel 4: Ontwikkeling vergunningenbestand omroep per jaar, peildatum 1 januari
Er bestaan diverse vormen van radio- en televisieomroep.
In de FM-band van 87,5 MHz tot 108 MHz en de AM-band
van 526,5 kHz tot 1606,5 kHz vinden analoge audio
omroepuitzendingen plaats. Uitzendingen in de kortegolf
vinden niet meer plaats vanuit Nederland. Radio Nederland
Wereldomroep zendt, als gevolg van de Europese aanbesteding
van het zenderpark, vanuit andere landen uit.
Digitale radio en televisie vindt plaats in de banden van 174
tot 230 MHz, 470 tot 608 MHz, 614 tot 862 MHz en van 1452
- 1479.5 MHz.
Bestemmingen
Een belangrijke bestemmingswijziging vloeit voort uit het
Digitaal Dividend. Zie hiervoor paragraaf 4.1. De ruimte is
van oudsher bestemd voor Omroep, maar dit wordt
gewijzigd in Mobiele communicatie. Het gaat om de band
van 790 tot 862 MHz. Publicatie van deze wijziging is
voorzien in 2011.
Vergunningen
Het aantal vergunningen in het omroepsegment is zeer
stabiel. Het aantal lokale publieke omroepen daalt licht,
veelal door gemeentelijke herindelingen of een zwakke
financiële positie. De daling in het aantal vergunningen
voor publieke omroep (regionaal en landelijk) is van
administratieve aard, omdat enkele apart vergunde
steunzenders onder de hoofdvergunning zijn gebracht.
4.1 Digitaal Dividend
In Nederland zijn in 2010 de voorbereidingen gestart voor
de veiling van de band van 790 tot 892 MHz onder mobiele
operators. Mobiele operators willen uiteraard graag zo
snel mogelijk van deze voor hen economisch zeer
interessante band gebruik maken, vooral nu in de hele
Europese Gemeenschap deze band exclusief beschikbaar
komt voor mobiele diensten.
Digitaal Dividend
Wanneer in een bepaalde frequentieband analoge
uitzendingen worden vervangen door digitale, is
voor hetzelfde dienstenaanbod (bijvoorbeeld een
aantal televisiekanalen) minder frequentieruimte
nodig dan voorheen. De overgebleven frequentieruimte
noemt men Digitaal Dividend.
Dit fenomeen deed zich voor het eerst op grote
schaal voor als gevolg van de omschakeling van
analoge ethertelevisie naar digitale ethertelevisie.
Een buitengewoon interessante ontwikkeling,
omdat daarmee werd aangetoond dat digitale
signalen in het algemeen efficiënter gebruik maken
van frequentieruimte en er dus minder frequentieruimte
nodig is voor het overbrengen van dezelfde
boodschap.
De vrijvallende ruimte kan gebruikt worden voor
uitbreiding en verbetering van de bestaande
toepassing, maar kan ook ingezet worden voor het
introduceren van nieuwe toepassingen. Het
fenomeen Digitaal Dividend heeft daarom een grote
(economische) waarde.

Staat van de Ether 2010 4. Media 45
Breedband-dekking in de dunbevolkte gebieden van
Europa is een belangrijk doel uit de Digital Agenda for
Europe. Een meerderheid van de Europese lidstaten heeft
daarom besloten om over enkele jaren deze band beschikbaar
te stellen voor mobiele communicatienetwerken. Het
toewijzen van deze frequentieband, ook wel bekend als de
800 MHz band, is daarom binnen de Europese
Gemeenschap niet langer een zaak van de individuele
lidstaten.
Het blijven interessante tijden rond het thema Digitaal
Dividend, omdat ook in technische zin nieuwe technieken
(uitrol van MPEG4, voor ontvangers en DVB-T2 voor
zenders) hun effect op nog efficiënter gebruik van het
spectrum zullen hebben.
Uitvoeringsvervolg
Nederland is actief betrokken bij het vrijmaken van
de 800 MHz band in onze regio. Onder het voorzitterschap
van Agentschap Telecom zijn in de Western
European Digital Dividend Implementation Platform
(WEDDIP) al vergaande afspraken gemaakt over een
eerlijke herverdeling van frequentierechten in de
band onder de 800 MHz band. De deelnemende
landen zijn: het Verenigd Koninkrijk, België,
Frankrijk, Duitsland, Ierland, Luxemburg,
Zwitserland en Nederland.
• Vooral voor KPN/Digitenne en de Publieke
Omroep is het van groot belang om continuïteit
van hun DVBT-uitzendingen gegarandeerd te
krijgen.
• Ook de gebruikers van draadloze audio
systemen (PMSE) zullen niet langer kunnen
beschikken over de 800 MHz en de
consequenties daarvan ervaren. Inmiddels zijn
er oplossingen gevonden.
• Agentschap Telecom heeft in samenwerking met
de TU Twente de mogelijke storing van LTE-
telefoons op kabeltelevisiekanalen onderzocht.
4.2 Digitale aardse audio-omroep
(TDAB) en verlenging analoge FM-radio
Ten tijde van het verschijnen van de vorige editie van de
Staat van de Ether tekenden de contouren van het
digitaliseringbeleid voor Omroep zich verder af. Inmiddels
is de Tweede Kamer op diverse momenten geïnformeerd
over het digitaliseringbeleid en heeft aanpassing van
regelgeving plaatsgevonden. Daarmee is de weg vrij voor
uitvoering van het beleid. Dat gebeurt in het project
“BREAD”, dat staat voor BeleidsRealisatie Etherradio
Analoog en Digitaal.
Digitale aardse audio-omroep (T-DAB)
Tijdens de in 2006 in Genève gehouden Regionale
Radio Conferentie heeft Nederland de rechten
verworven voor drie landelijk dekkende TDABlagen
en één landelijk dekkende DVBT-laag in Band
III, van 174 tot 230 MHz. Eén TDAB-laag is vergund
aan de Stichting Nederlandse Publieke Omroep en
één aan MTV NL B.V. De overgebleven TDAB-laag is
bedoeld voor de landelijke commerciële omroepen,
gekoppeld aan de overeenkomende
FM-uitzendingen. Verder wordt de DVBT-laag
opgesplitst in 4 TDAB-lagen. Eén daarvan zal
worden gebruikt voor de niet-landelijke commerciële
omroepen, gekoppeld aan de overeenkomende
FM-uitzendingen. De tweede laag is bedoeld
voor middengolf en de regionale publieke omroepen.
Deze laatste partijen mogen digitaliseren;
voor commerciële partijen in de FM-band is dat
verplicht.
+ Uitvoering digitaliseringbeleid gestart
Eerder is frequentieruimte uitgegeven voor landelijke
digitale omroep in band III (van 174 tot 230 MHz) aan de
Nederlandse Publieke Omroep en MTV NL B.V. en in de
L-band (van 1452 tot 1479,5 MHz) aan Callmax Global B.V.
Via BREAD komen daar nog extra frequentiepakketten bij
voor commerciële digitale radio-omroep. Tegelijk worden
de FM-vergunningen voor de analoge radiozenders voor
een relatief korte tijd (zes jaar) verlengd en is geregeld dat
het bekende commerciële radioaanbod binnenkort ook via
de digitale radio te beluisteren zal zijn.
De radiofrequenties van de publieke omroep zijn of
worden eveneens verlengd, ook digitaal. Voor de consument
ontstaat hierdoor een ruim digitaal aanbod, van

46
Antenne-opstelpunten van TDAB zenders op basis van het antenneregister.
Frequentie: 227,36 MHz
zowel publieke als commerciële stations. Samen met de
betere dekking en de andere mogelijkheden die digitale
radio biedt, ontstaat een aantrekkelijk aanbod en een
belangrijke prikkel om over te stappen van analoge naar
digitale radio.
Maximale veldsterkte op basis van mobiele metingen over alle N-wegen
in Nederland. Bereik: 227 - 228 MHz
Afbeelding 22: Antenne-opstelpunten en veldsterktemetingen van TDAB-zenders (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
4.3 Digitale aardse televisieomroep
(DVBT)
DVBT stond in het teken van Digitaal Dividend (van 790 tot
862 MHz). Deze band is bestemd voor mobiele communicatie
en zal vrijgemaakt moeten worden van omroepzenders.
Dit betekent dat de bestaande zenders in de 800 MHz
zullen moeten wijken voor mobiele communicatie. Op dit
moment zijn in deze band KPN-Digitenne en de
Nederlandse Publieke Omroep als vergunninghouders
actief.
Hiervoor zijn twee plannen gemaakt. Een plan voor de
korte termijn vanaf medio 2012 tot 2017 en een plan voor
de lange termijn voor de periode 2017 en daarna. Beide
plannen zijn een complexe puzzel, omdat zowel binnenlandse
als buitenlandse belangen spelen.
Periode tot 2017
Het plan voor de korte termijn is bedoeld als directe
vervanging van de meest urgente kanalen van de NPO en
Digitenne. Hiervoor zijn andere frequenties gevonden. De
afstemming met buurlanden over dit plan is gereed.
Aangezien de bestaande vergunningen doorlopen tot 2017
zullen de vergunninghouders financieel worden gecompenseerd
voor de uitvoering van het plan voor de korte
termijn. De hoogte van dit bedrag is gebaseerd op een
onafhankelijk onderzoek.

Staat van de Ether 2010 4. Media 47
Antenne-opstelpunten van DVBT-zenders van 790 tot 862 MHz op basis
van het antenneregister.
Afbeelding 23: Antenne-opstelpunten en veldsterktemetingen van DVBT-zenders (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Periode vanaf 2017
Het plan voor de lange termijn is bedoeld voor de opvolging
van de huidige vergunningen, die lopen tot 2017. Het
Digitaal Dividend brengt met zich mee dat de oorspronkelijk
verworven rechten voor zeven landelijke DVBT-lagen
worden teruggebracht naar vijf. De bedoeling van het plan
voor de lange termijn is om, dankzij voorschrijdende
technische ontwikkelingen (DVBT2) en een herindeling,
uiteindelijk toch tot zes DVBT-lagen te komen. Voor dit
plan is in 2010 de basis gelegd en de verwachting is dat het
plan eind 2011 gereed is.
4.4 Compatibiliteit PMSE en LTE
Op termijn is het gebruik van draadloze microfonen in de
band van 790 tot 862 MHz niet meer mogelijk als gevolg van
de introductie van mobiele communicatie in deze frequentieband.
Het agentschap heeft de afgelopen jaren diverse
onderzoeken gedaan naar mogelijkheden om het verlies van
de frequentieruimte voor deze toepassing te compenseren.
Een van de oplossingen is het beschikbaar stellen van
frequentieruimte in de band van 550 tot 718 MHz. Een groot
deel van deze band is (secundair) toegewezen aan reportageverbindingen.
Agentschap Telecom heeft onderzoek
gedaan naar de effecten van het gedeeld gebruiken van
reportageverbindingen met draadloze microfonen. Dit om
meer mogelijkheden voor deze laatste toepassing te
creëren.
Maximale veldsterkte op basis van mobiele metingen over alle N-wegen
in Nederland. Bereik: 790 tot 862 MHz.
Program Making and Special Events
PMSE is een verzamelnaam voor toepassingen die
gebruikt worden voor het maken van televisie- en
radioprogramma’s op locatie. Het gaat dan om
bijvoorbeeld draadloze microfonen en
reportageverbindingen.
Daarvoor is onder andere de frequentieband van
790 tot 862 MHz bestemd, maar het gebruik van
die band is op relatief korte termijn niet meer
mogelijk. De frequentieband van 550 tot 718 MHz
is ook in gebruik voor PMSE, maar hier bevinden
zich ook digitale televisieomroep en
radioastronomie.
Omdat de ruimte in het frequentiespectrum voor
draadloze microfonen kleiner wordt, vanwege de
introductie van digitale radio en televisie en de
gewijzigde bestemming van het Digitaal Dividend.
Daarom heeft het agentschap in 2010 onderzocht
wat de mogelijkheden zijn om meer ruimte te
vinden voor de draadloze microfonen.
Uit berekeningen blijkt dat de reportageverbindingen nog
over een redelijk grote afstand storing op draadloze
microfoonontvangers kunnen veroorzaken (tot 3,5
kilometer, wanneer dezelfde frequentie wordt gebruikt).

48
Andersom is ook sprake van een forse stoorafstand, zeker
wanneer de ontvangstantenne voor reportageverbindingen
op grote hoogte is geplaatst (bijna drie kilometer, met
de antenne op 80 meter hoogte en gebruik van dezelfde
frequentie).
In een deel van de band zal het gebruik van de draadloze
microfonen kunnen samengaan met reportageverbindingen.
De reportageverbindingen behouden echter een
gedeelte exclusief secundair gebruik. Tegelijkertijd kan
daarmee wèl de fragmentatie die ten tijde van de analoge
televisie-uitzendingen ontstond ongedaan worden
gemaakt.
Uitvoeringsvervolg
De uitwerking van de gevonden oplossingen is in
volle gang, door onder andere de voorbereiding van
de wijzigingen van de relevante regelingen (het
Nationaal FrequentiePlan en Regeling gebruik
frequentieruimte zonder vergunning). Naar
verwachting worden de oplossingen in de loop van
2011 geïmplementeerd.
Het agentschap zet de afstemming met belanghebbende
partijen zoals de PMSE-gebruikers en de
Radioastronomie voort.
4.5 Medische telemetrie
De gebruikers van medische telemetrie in de frequentieband
van 202,65 tot 205,15 MHz zullen op termijn moeten
migreren omdat het gebruik van medische telemetrie kan
worden verstoord door de verdere introductie van digitale
radio. Het aantal vergunninghouders is beperkt. In overleg
met de vergunninghouders wordt gekeken of verlenging
van de vergunning voor medische telemetrie technisch
mogelijk en/of wenselijk is. Op termijn (medio 2013) zal
naar verwachting al het medische telemetriegebruik in de
band 202,65-206,15 MHz zijn uitgefaseerd. Hiermee wordt
voorkomen dat een kwetsbare toepassing gestoord kan
gaan worden.
4.6 Onderzoek kabelstoring
Omdat de nieuwe generatie mobiele toepassingen (Long
Term Evolution) in het Digitaal Dividend deels dezelfde
frequenties gebruikt als kabeltelevisienetwerken, kan
zogenaamde co-channeling plaatsvinden. Dat houdt in dat
een mobiele telefoon en een kabeltelevisiesignaal
gelijktijdig hetzelfde frequentiekanaal gebruiken. Dat is
mogelijk bij vier van de ongeveer zestig kanalen. Als dat
gebeurt, kan het televisiesignaal verstoord raken.
Agentschap Telecom heeft - samen met Universiteit Twente
- onderzoek gedaan naar de mogelijke verstoring op
kabeltelevisie door mobiel gebruik.
De gemiddelde stoorkans is 0,17%. Op een gemiddelde
televisieavond betekent dit dat, onder bepaalde aannames,
ongeveer 5000 huishoudens een verstoring kunnen
ondervinden van het tv-signaal voor de duur van het
gebruik van de mobiele telefoon op dat ogenblik.
Deze resultaten zijn nog zonder te nemen maatregelen om
de storing te verminderen. Er zijn vele maatregelen
denkbaar die deze stoorkans en aantallen huishoudens
nog verder omlaag kunnen brengen, in sommige gevallen
leidt dit zelfs tot een verlaging van de stoorkans en het
aantal huishoudens met een factor tien.
De conclusie van het onderzoek is dan ook dat het
probleem oplosbaar en beheersbaar is, mits er een aantal
maatregelen genomen wordt. Oplossingen zijn te vinden
in de sfeer van verbetering van de huisinstallaties bij
consumenten (kabels en pluggen) of de programmering
van minder goed bekeken zenders op de vier “risicokanalen”.
De verwachte verbetering van de kwaliteit van de
apparatuur (settopboxen) in de nabije toekomst zal het
probleem grotendeels doen verdwijnen.
Uitvoeringsvervolg
Naar aanleiding van het onderzoek is er vervolgoverleg
met de kabelsector en de mobiele operators over
het gezamenlijk oplossen van mogelijke resterende
problemen. Dit kan mogelijk nog leiden tot aanvullende
uitvoeringsacties.
Zie voor het onderzoeksrapport de website van
Agentschap Telecom: www.agentschaptelecom.nl,
onder het onderwerp “Frequentiemanagement”, of
volg de link: www.agentschaptelecom.nl/binaries/
content/assets/agentschaptelecom/
Frequentiemanagement/
Onderzoek-naar-storing-op-kabeltelevisie-doormobiel-gebruik

Staat van de Ether 2010 4. Media 49
4.7 Illegaal gebruik in de FM-omroepband
In 2009 is een nieuwe aanpak van etherpiraterij ontwikkeld,
waarbij een groter effect wordt beoogd en meer
efficiency. Dit houdt in dat ook eigenaren van percelen
waar een antenne wordt aangetroffen die gebruikt wordt
voor illegale uitzendingen worden aangepakt. Er vindt
daarmee een verschuiving plaats van een repressieve
strafrechtelijke aanpak, naar een proactieve op bestuursrecht
gebaseerde werkmethode. Voordeel daarvan is dat
het agentschap minder afhankelijk is van de inzet van
externe partijen, zoals politie, justitie en gemeenten.
In de eerste helft van 2010 is op de traditionele wijze
gewerkt. In totaal zijn 100 processen verbaal opgesteld, en
zijn er bijna 150 lasten onder dwangsom opgelegd.
Uiteindelijk is vanaf 15 percelen een uitzending geconstateerd
waarna de last is verbeurd.
Bij de start van deze nieuwe werkwijze in de zomer van
2010 zijn op ongeveer 1000 antennelocaties waarschuwingsbrieven
uitgereikt. Na aankondiging van de nieuwe
aanpak in de landelijke en regionale media bleek al tijdens
een inventarisatie dat op ruim 10% van de locaties de
aantal uur illegaal gebruik
Illegaal gebruik in de FM-band
Het illegaal gebruik van de FM-omroepband heeft
in de afgelopen jaren een nieuwe vlucht genomen.
In 2010 zijn bijna 1300 klachten binnengekomen.
In het bijzonder is de situatie in Noordoost-
Nederland van een zorgelijke omvang. Deze
illegale uitzendingen leiden geregeld tot klachten
van de luchtvaartsector en kunnen grote consequenties
hebben wanneer de luchtvaartcommunicatie
gestoord wordt.
120,00
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0
Emmen
Uren illegaal per dag van de week (gem.)
voor actie
na actie
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag
dag van de week
antenne al uit de mast was verwijderd, Uiteindelijk zijn na
het versturen van de brieven één boete en een last onder
dwangsom opgelegd.
In Afbeelding 24 zijn resultaten te zien van Emmen en
Hoogeveen, waar veel etherpiraten actief zijn. Uit de
meetgegevens zien wij een lichte afname ontstaan van de
uren illegaal zenden. De gegevens betreffen echter nog een
te korte periode om er harde uitspraken over te doen.
maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag zondag
dag van de week
Afbeelding 24: Gemiddeld aantal uren illegaal gebruik per dag van de week voor (zwart) en na (wit) de actie. Links Emmen, rechts Hoogeveen.
aantal uur illegaal gebruik
Toezichtsvervolg
In algemene zin wordt het rustiger in de FM-band,
sinds de invoering van de nieuwe aanpak.
Uitzendtijden verschuiven naar latere tijdstippen en
de animo om illegaal uit te zenden wordt minder.
Tevens worden steeds meer vaste installaties
ontmanteld. Als neveneffect komen er soms mobiele
varianten voor in de plaats. Het agentschap
onderneemt hierop in 2011 actie.
140,00
120,00
100,00
80,00
60,00
40,00
20,00
0
Hoogeveen
Uren illegaal per dag van de week (gem.)
voor actie
na actie

50
4.8 Antenne-opstelpunten Omroep
In verband met de verankering van het antenneregister in
de Telecommunicatiewet, heeft in 2010 een controle van de
precieze antennegegevens plaatsgevonden. De Wet schrijft
een grotere nauwkeurigheid voor dan voorheen. De locatie
van de zender moet binnen een straal van 15 meter worden
aangegeven.
Om het eenvoudig te maken zijn in de brieven aan
antennegebruikers de gegevens die reeds bij het agentschap
bekend waren in de brief afgedrukt. Gevraagd is deze
gegevens op juistheid en conformiteit met de eisen van het
antenneregister te controleren. De grote omroepzenders
staan in Nederland al jaren op de zelfde plaats. Van deze
masten waren de coördinaten dan ook al bekend. Een
groot deel van de antennegegevens die het agentschap had
vastgelegd bleek daarom correct.
In het geval van de lokale publieke omroepen bleek dit niet
het geval. Voor deze categorie gold daarnaast dat omroepen
in veel gevallen de brieven niet of zonder deze op
juistheid te controleren hebben teruggestuurd. Omdat het
opnieuw versturen van ruim 200 brieven niet opportuun
leek, heeft het agentschap de gegevens zelf (handmatig)
gecontroleerd. Dat is gebeurd met plaatsbepalingssoftware,
in combinatie met de bij het agentschap bekende
gegevens van het in gebruik zijnde opstelpunt.
Daarnaast heeft de afdeling Toezicht in de reguliere
inspecties van de lokale omroepen de antenne-opstelpunten
in kaart gebracht. Hiermee zijn medio 2010 alle
locatiegegevens van de antennes van de lokale omroepen
in kaart gebracht. Aangezien in 2011 gewijzigde vergunningen
worden uitgegeven aan de lokale publieke omroepen,
worden de antennelocaties meteen aangepast in de
vergunningbestanden.
4.9 Naleving vergunningvoorschriften
Lokale Publieke Omroep
Eind 2010 is een onderzoek gedaan naar de naleving van
de vergunninghouders Lokale Publieke Omroep. Het gaat
daarbij om de voorschriften, beperkingen en de technische
parameters van de lokale omroepzenders, zoals in
de vergunningen opgenomen. De reden voor dit onderzoek
werd ingegeven door een vooronderzoek in 2009.
Toen bleek dat de naleving van de vergunningvoorwaarden
in deze categorie erg laag was.
Voor dit onderzoek werd op basis van een
deelwaarneming een zestigtal vergunninghouders
geselecteerd. Hierbij was een belangrijk criterium dat het
omroepen betrof waarvan de exacte antennepositie
onduidelijk was en dat de omroep niet in het voorgaande
onderzoek is gecontroleerd. De controle spitste zich toe
op de antenne-eigenschappen, zoals de
hoofdstraalrichting, positie, hoogte, constructie en type
van de antenne.
Van de 49 gecontroleerde vergunningen bleek dat er 29
minimaal één afkeuringgrond hadden, ruim 59%. Bij
negentien vergunninghouders bleek dat er een overtreding
was met betrekking tot de antenne-installatie. Bij de
controles bleek ook dat een groot aantal aangetroffen
zenders voorzien was van software om heel eenvoudig
het vermogen aan te passen.
De constructie en opstelling van sommige antennes laat
te wensen over. Zo staan antennes geregeld scheef
(Afbeelding 25). Dergelijke incorrect opgestelde antennes
beïnvloeden het stralingsdiagram zeer nadelig. In één
geval wees de antenne zelfs naar boven. Dit soort
situaties kan een directe oorzaak zijn van storingen op
luchtvaartfrequenties in de bovenliggende band van 108
tot 137 MHz.
Afbeelding 25: Niet loodrecht geplaatste tweelaags dipoolantenne

Staat van de Ether 2010 4. Media 51
Mede daarom is ook gecontroleerd of zogenaamde
tweelaags dipoolantennes op de juiste wijze zijn
bevestigd. In verband met het voorkomen van storingen
in de luchtvaartband moet de top van de bovenste dipool
minimaal 10cm onder de top van de bevestigingsbuis zijn
gemonteerd. Daarmee wordt het signaal in opgaande
richting zoveel mogelijk voorkomen. Bij de antenne in
Afbeelding 25 was dit wel in orde.
Toezichtsvervolg
Het eigenhandig veranderen van de technische
parameters is mede ingegeven doordat lokale
publieke omroepen te maken hebben met
commerciële belangen (adverteerders). Vaak speelt
ook mee dat door gemeentelijke herindeling een
groter vermogen en/of een andere
antenne(constructie) gewenst is.
Het eigenstandig wijzigen van de technische
parameters beïnvloedt het dekkingsplan voor de
lokale publieke omroepen negatief. Ook kan dit tot
storingen leiden in de bovengelegen luchtvaartband
of op andere omroepuitzendingen. Dit
vergroot de kans op klachten. Met name bij
verstoringen van luchtvaartcommunicatie kunnen
de gevolgen verstrekkend zijn.
Gezien de potentiële kwetsbaarheid van de
luchtvaartcommunicatie is in 2011 een voorlichtingsbijeenkomst
gehouden voor de Lokale
Publieke Omroepen. Tevens wordt een gelijk aantal
vergunninghouders gecontroleerd.
- Naleving vergunningvoorwaarden Lokale
Publieke Omroep is laag (41%)

5
Vergunningvrije domein

54
Bestemmingen
Het vergunningvrije domein vindt zijn grondslag in de
Regeling gebruik frequentieruimte zonder vergunning. In
deze regeling zijn in 2010 geen wijzigingen doorgevoerd.
De frequentieruimte is daarom niet toe- of afgenomen.
Registraties en vergunningen
De omzetting van vergunning naar registratie voor
maritieme communicatie en radiozendamateurs vond
plaats in 2008, waar de aantallen grote veranderingen
vertonen. Vanaf 2009 is de DECT-guardband vergunningvrij,
maar gebruikers moeten zich wel registreren bij het
agentschap. Deze registraties lopen vanaf 2009.
Voor specifieke toepassingen of situaties blijft een
vergunning vereist. Zo moet in het maritieme werkveld
voor een walstation (bijvoorbeeld een brug of sluis) nog
steeds een vergunning worden aangevraagd. Dit houdt
verband met feit dat voor vast opgestelde stations
berekeningen nodig zijn om storing op andere stations te
voorkomen. Ook is in die gevallen meestal afstemming
met buurlanden noodzakelijk.
Daarnaast is een vergunning vereist voor bijzondere
situaties, zoals apparatuur op boorplatforms en portofoons
die gebruikt worden door havendiensten of in de
petrochemische industrie. Deze gevallen zijn zichtbaar in
onderstaande tabel. De stijging van de categorie “Maritiem
overig” is daarvan het gevolg, en ook portofoons zijn
onder vergunning gebleven. Bij Tijdelijke vergunningen
maritiem gaat het om kortlopende vergunningen (enkele
per jaar) voor proefvaarten. Deze komen daardoor vaak
niet tot uitdrukking op de peildatum van 1 januari. Een
klein aantal schepen valt nog onder een vergunning. Het
streven is om deze tien uitzonderingen ook onder een
registratie of een andere categorie te brengen.
Voor radiozendamateurs geldt dat het onbemande gebruik
onder vergunning is gebleven. Deze groep beslaat
ongeveer 200 vergunningen. Daarnaast is er nog een aantal
specifieke vergunningen voor onderwijs en wetenschap.
5.1 DECT-guardband
Uit recent onderzoek is gebleken dat vergunningvrij
gebruik van de DECT-guardband inderdaad leidt tot
innovatieve niche-toepassingen voor mobiele communicatie,
omdat niche-spelers zo eenvoudig toegang tot de
Categorie 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011
Registraties DECT-guardband 3094 3538
Registraties Binnenvaart 6223 7348 7677
Registraties Pleziervaart 45180 48408 51111
Registraties Zeevaart 1844 2197 2278
Registraties Radiozendamateurs 12920 13266 13409
Radiozendamateurs (omgezet naar registratie) 13004 12814 12663 12787 267 167 230
Binnenvaart (omgezet naar registratie) 7024 6853 6807 6880 821 7 2
Pleziervaart (omgezet naar registratie) 38714 39573 40973 42520 308 23 5
Zeevaart (omgezet naar registratie) 1937 1888 1867 1909 177 6 3
Maritiem overig 87 85 134 93 149 227 435
Portofoons maritiem 1315 1236 1401 1444 1493 1522 1527
Tijdelijke vergunningen maritiem 0 1 1 1 4 0 0
Walstations 618 614 609 632 642 654 645
Tabel 5: Ontwikkeling registraties en vergunningen in het vergunningvrije domein per jaar, peildatum 1 januari
DECT-guardband
De DECT-guardband maakt deel uit van de
GSM1800-band. Het spectrum van 1782,1 tot 1784,9
MHz en van 1877,5 tot 1880 MHz is sinds 1 januari
2009 vergunningvrij; wel geldt hiervoor een
registratieplicht. Zowel de bestemming van de
DECT-guardband als de GSM-vergunningen lopen
tot en met 25 februari 2013.
Ten aanzien van de periode daarna zal er een
heroverweging plaatsvinden over de bestemming
van de gehele GSM1800-band. Bij die heroverweging
zal onder meer rekening worden gehouden
met de mate van succes van het vergunningsvrije
gebruik van de DECT-guardband.
+ Frequentieruimte in de DECT-guardband
wordt uitgebreid

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 55
markt hebben. Dit vergroot de effectieve concurrentie op
de markt voor mobiele communicatie. Hierdoor is druk
ontstaan op de bestaande mobiele operators om met
concurrerende proposities te komen en (eerder) met
innovatieve diensten te komen. Ook zijn er bedrijven
ontstaan die voor specifieke nichemarkten applicaties
ontwikkelen op mobiele netwerken 1 .
Er is dan ook besloten om het vergunningvrij gebruik van
de DECT-guardband na februari 2013 voort te zetten. Om
ervoor te zorgen dat vergunningvrij gebruik ook mee kan
met de laatste technologische ontwikkelingen is besloten
om het vergunningvrije gebruik in principe uit te breiden
tot een kanaal van 2 x 5 MHz 2 .
5.2 Maritiem
Agentschap Telecom houdt in het maritieme werkveld
toezicht op:
• de aanwezigheid van bedieningscertificaten;
• de maritieme registratieplicht en programmering van
de apparatuur met de juiste identificatienummers
(radioroepnaam, ATIS-code en MMSI-nummer);
• het gebruik van de juiste kanalen;
• correcte gespreksdiscipline;
• correcte werking van maritieme radiozendapparatuur.
Controles vinden vaak in samenwerking plaats met de
Dienst Waterpolitie van het Korps Landelijke Politie
Diensten (KLPD) en Rijkswaterstaat (RWS) door steekproefcontroles
te houden. Dat gebeurde op afstand (door te
luisteren naar het maritieme radioverkeer) maar ook fysiek
(aan boord). Daarnaast werd evenals voorgaande jaren
aandacht besteed aan de bekendmaking van de geldende
regels. Ook dit gebeurde vaak in samenwerking met het
KLPD en RWS door landelijk de voorlichtingsfolder te
verspreiden bij sluizen en bij controles aan boord.
1 Vergunningvrij gebruik voormalige DECT guardband, Stratix, november 2010
2 Strategische Nota Mobiele Communicatie, EL&I, december 2010
De belangrijkste maritieme begrippen:
Radioroepnaam: code bestaande uit vier letters
(zeevaart) of twee letters en vier cijfers (binnenvaart
en pleziervaart) die gebruikt wordt als
identificatie in communicatie over de marifoon.
ATIS: Automatic Transmitter Identification System,
versleutelde weergave van de radioroepnaam. Een
marifoon moet met deze code geprogrammeerd
zijn zodat een walstation kan zien van welk schip
een marifoonbericht afkomstig is.
EPIRB: Emergency Poition Indicating Radio Beacon,
een satellietbaken dat bij een noodsituatie
informatie over het schip en de positie doorgeeft
op 406 MHz. Tevens wordt een homingsignaal
uitgezonden op 121,5 MHz.
PLB: Personal Locator Beacon, een noodbaken dat
door bemanningsleden gedragen wordt.
Verschillende varianten mogelijk met alleen
homing op 121,5 MHz of in combinatie met
satellietcommunicatie via 406 MHz.
AIS: Automatic Identification System, niet te
verwarren met ATIS. AIS is een zendapparaat dat
periodiek informatie geeft over het schip, de
positie, koers, bestemming en lading. Verplicht
voor beroepszeevaart en binnenkort ook voor de
beroepsbinnenvaart. Geregistreerde gebruikers
kunnen de informatie raadplegen via websites als
www.aislive.com en www.siitech.com
MMSI: Mobile Maritime Service Identity, een
indentificatiecode die gebruikt wordt voor
satellietcommunicatie.

56
Naleving beroepsvaart
In het voor- en najaar van 2010 hebben inspecteurs
van Agentschap Telecom in samenwerking met
Inspectie Verkeer en Waterstaat zes controledagen
gehouden. Tijdens deze controles werden 300
schepen op de gevoerde communicatie gecontroleerd.
Het nalevingpercentage was 85%. Daarmee
blijft de naleving de laatste jaren op een gelijk
niveau.
Naleving pleziervaart
In samenwerking met de Waterpolitie van het KLPD
zijn 14 “varende” controles uitgevoerd. Diverse
malen werd daarbij samengewerkt met andere
Nederlandse overheidsdiensten (onder andere
Rijkswaterstaat, de Koninklijke Marechaussee en
de Douane). In Maastricht werd, naast samenwerking
met diverse Nederlandse inspectiediensten,
ook samengewerkt met Belgische
inspectiediensten.
In totaal werden tijdens deze varende controles 256
plezier- en recreatievaartuigen, uitgerust met
maritieme communicatieapparatuur, aan boord
gecontroleerd. Het resultaat van deze controles is
een nalevingpercentage van circa 53%. Dat is een
afname van het nalevingniveau ten opzichte van
2009 (naleving 2008: 52%, naleving 2009: 61%).
• Naleving beroepsvaart blijft constant,
maar aan de lage kant
- Naleving pleziervaart verslechtert
AIS (Automatic Identification System)
In 2010 heeft het agentschap via diverse maritieme
internetsites (AIS-live, Siitech.com) en door middel van de
door Inspectie Verkeer en Waterstaat ontwikkelde server
circa 700 vaartuigen gecontroleerd op het uitzenden van
de juiste identificatie. Identificatie is belangrijk voor het
herkennen van een schip en dus hiermee belangrijk voor
de veiligheid van het verkeer op het water.
Categorie Aantal
Beroepsbinnenvaart 3029
Beroepszeevaart 1354
Pleziervaart 1157
VTS stations (verkeersbegeleidingsstations) 17
Walstations
(demonstratieopstellingen van leveranciers)
Tabel 6: Aantal registraties/vergunningen met AIS op 31 december 2010
Waargenomen werd dat in vele gevallen de identificatie
niet correct of helemaal niet werd uitgezonden. In 125
situaties werd hiervan een rapport van bevindingen
opgemaakt en een sanctietraject gestart.
De belangrijkste leveranciers van AIS-apparatuur zijn ook
door het agentschap bezocht. Hierbij is nadrukkelijk
gewezen op het belang van juiste programmering van de
identificatie in AIS-apparatuur. Alle bezochte leveranciers
gaven aan zich te houden aan de voorgeschreven identificatie
eisen. Zes leveranciers werden bezocht in verband
met het voorhanden hebben van een werkende AISinstallatie
zonder vergunning.
Maritieme evenementen
Het agentschap is geregeld bij evenementen aanwezig,
omdat gelijktijdig gebruik van veel communicatiemiddelen
op een relatief klein geografisch oppervlak kan leiden tot
ernstige verstoringen van de verbindingen. Het agentschap
ziet tijdens het evenement toe op correct gebruik van de
communicatiemiddelen en is beschikbaar als vraagbaak en
voor het oplossen van verstoringen. Bij constatering van
onjuist gebruik wordt zo nodig corrigerend opgetreden. In
2010 is het agentschap aanwezig geweest bij Sail
Amsterdam, de Hiswa beurs en de Colin Archer Memorial
Race.
In voorgaande jaren hebben inspecteurs van Agentschap
Telecom tijdens het bezoek aan de Hiswa watersportbeurs
diverse malen vastgesteld dat de daar aangeboden en
14

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 57
opgestelde maritieme zendapparatuur, ten behoeve van
demonstratie doeleinden, onvoldoende was gedeactiveerd.
Dit veroorzaakt storingen. In 2010 is voorafgaande
aan de opening, uit preventief oogpunt, een bezoek
gebracht aan de stands van de leveranciers en installateurs
van maritieme communicatie apparatuur. Er werden zes
bedrijven gecontroleerd. Bij drie van de zes gecontroleerde
bedrijven was niet alles in orde. De betrokken standhouders
zijn hierover ter plaatse geïnformeerd en opgedragen
dit, voor aanvang van de beurs, in orde te maken. Tijdens
een later beursbezoek hebben de inspecteurs deze stands
nogmaals gecontroleerd en stelden daarbij vast dat de
geconstateerde afwijkingen waren hersteld.
De Colin Archer Memorial Race is een maritiem evenement
in en rond de haven van Lauwersoog waar meer dan
honderd jachten aan deelnemen. De volgende constateringen
zijn gedaan:
• Een onacceptabel hoog percentage (70%) van de
deelnemers heeft de radiozendapparatuur niet correct
laten registreren bij Agentschap Telecom.
• Het grootste aantal overtredingen betreft het niet
voldoen aan de meldplicht voor de aan boord
aanwezige identificatie systemen (406 MHz EPIRB en/
of Automatic Identification System-transponder).
Dit is van belang voor de communicatie op het water.
• Opvallend veel maritieme portofoons met onjuiste
identificaties. Marifoons zonder ATIS en Personal
Locator Beacons en EPIRB’s met onjuiste MMSI-
nummer geprogrammeerd.
• EPIRB dat wordt gebruikt bij dreiging van schip
of bemanning, werd veelal niet voorzien van een goed
leesbare identiteit (scheepsnaam en Maritime Mobile
Service IDentity-nummer).
• Onwetendheid/onkunde in het bedienen van de eigen
zendapparatuur, met name Digital Selective Calling,
EPIRB’s en het omschakelen van combi-marifoons van
zee- naar binnenvaartmodus en omgekeerd.
• Organisatoren van maritieme evenementen zijn
onvoldoende op de hoogte van de mogelijkheden en
verplichtingen van het marifoonkanaal 88L
(marifoonkanaal voor gebruik tijdens evenementen).
5.3 Storingsklachten maritiem
Bovengenoemde toezichtactiviteiten hebben naast
corrigerende maatregelen ook een preventief effect.
Desondanks is het onvermijdelijk dat storingen optreden.
Storingen en hinder kennen diverse oorzaken, zoals
ondeskundig gebruik, gebruik van onjuiste kanalen,
incorrecte etherdiscipline en technische problemen.
Gebruikers kunnen storingsklachten melden bij
Agentschap Telecom. Dat kan 24 uur per dag, zeven
dagen per week via telefoonnummer (0900) 899 11
51. Buiten kantooruren worden de meldingen
aangenomen door een extern callcenter. Op
belangrijke klachten (prioriteit 1) onderneemt het
agentschap direct actie, ook ’s nachts en in het
weekend. Dat gebeurt echter alleen bij verstoring
van frequenties met een hoge risicofactor voor
nood-, spoed- en veiligheidsverkeer of zeer grote
economische belangen. Dergelijke meldingen
worden met name door de Kustwacht en
Rijkswaterstaat gedaan. Het belangrijkste doel is
om de storing binnen zo kort mogelijke tijd op te
heffen. Later kan eventueel de oorzaak worden
onderzocht.
Onder andere twee storingsmeldingen waarop in 2010
actie werd ondernomen:
• Storing op SAR (Search And Rescue) marifoonkanalen
door visserijvaartuigen.
• Storing op zeeverkeersposten door een toen nog
onbekend vaartuig. De oorzaak bleek een technisch
defect in een van de marifooninstallaties.
5.4 Toezicht op de exameninstellingen
De maritieme examens worden al een tijd afgenomen door
organisaties zoals de ANWB, zeevaartscholen, en particuliere
maritieme opleidingsinstanties. Het agentschap
houdt toezicht op deze exameninstellingen. Naast de
theorie examens voor Basiscertificaat Marifonie, Beperkt
certificaat Marifonie (Marcom B) en Algemeen certificaat
Marifonie (Marcom A) worden ook praktijkexamens
afgenomen.
Bij de theorie-examens is in 2010 geconstateerd dat de
examinerende instellingen op hetzelfde prestatieniveau
acteren en dat ze de regelgeving in een hoge mate naleven.

58
De praktijkexamens verschillen echter wel qua vorm en
niveau bij de bezochte instellingen. Het bleek dat voor de
examinerende instellingen niet alle wettelijke eisen voor
het praktijkexamen even concreet en duidelijk waren.
Toezichtsvervolg
Het verdient aanbeveling de regeling verder uit te
werken waar het gaat om de randvoorwaarden en
kwaliteitaspecten. Dit geeft de instanties meer
houvast.
De beoordelingscriteria en de kwalificatie-eisen
kunnen duidelijker omschreven worden. Dat maakt
het tevens mogelijk om examinerende instanties
met elkaar te vergelijken. Dat zou kunnen in de
vorm van een waardering met een rapportcijfer.
+ Theorie-examens verlopen vergelijkbaar bij
verschillende exameninstanties
+ Naleving theorie-examens is hoog
- Onduidelijkheden bij de organisatie en
uitvoering van de praktijkexamens
5.5 Radiozendamateurs
Frequentieband Status Bestemming
430.0 MHz - 432.0 MHz PRI Amateur
430.0 MHz - 432.0 MHz SEC Radioplaatsbepaling
432.0 MHz - 436.0 MHz PRI Amateur
In 2010 is de frequentieband van 430 tot 440 MHz onderzocht.
Het doel van het onderzoek was om te bepalen in
welke mate de frequentieband gebruikt wordt door
radiozendamateurs. In een deel van deze band hebben de
zendamateurs de primaire status; in een ander deel een
secundaire status (Tabel 7). De status geeft aan in hoeverre
de verschillende radiodiensten onderling storing mogen
veroorzaken.
Aanleiding voor het onderzoek was een toename van
klachten door zendamateurs en gebruikers van DGPSsystemen.
DGPS staat voor Differential Global Positioning
System, een techniek waarmee de nauwkeurigheid van GPS
aanzienlijk wordt verbeterd. Dit systeem is met name voor
de landbouw belangrijk, omdat het de nauwkeurigheid van
bijvoorbeeld het bemesten van het land verhoogt.
Hierdoor zijn minder meststoffen nodig. Dit is zowel
economisch voordelig als gunstig voor het milieu. Aan de
hand van dit onderzoek is getracht een oplossing te vinden
voor de storing die beide groepen gebruikers ondervinden.
Het doel van het onderzoek is te bepalen in welke mate de
frequentieband van 430 tot 440 MHz daadwerkelijk door
zendamateurs wordt gebruikt. In het bijzonder geldt dit
voor de bovengenoemde subbanden waarin sprake is van
medegebruik. Daarnaast is het interessant te weten of:
432.0 MHz - 436.0 MHz SEC Aarde- en atmosfeeronderzoek (actief)
432.0 MHz - 436.0 MHz SEC Radioplaatsbepaling
432.0 MHz - 436.0 MHz NIB Mobiele communicatie, SRD
436.0 MHz - 438.0 MHz PRI Radioplaatsbepaling
436.0 MHz - 438.0 MHz SEC Amateur
436.0 MHz - 438.0 MHz SEC Aarde- en atmosfeeronderzoek (actief)
438.0 MHz - 444.0 MHz PRI Radioplaatsbepaling, DGPS
438.0 MHz - 444.0 MHz SEC Amateur
Tabel 7: Bestemmingen in de band van 430 tot 440 MHz

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 59
Afbeelding 26: Spectrum van 430 tot 440 MHz in de jaren 2008, 2009 en 2010
• er delen zijn van deze band waarin vrijwel geen
amateurgebruik wordt waargenomen;
• er zich in de afgelopen jaren veranderingen hebben
voltrokken in het gebruik van de band;
• er een verschil is in gebruik van de band in de
grensgebieden t.o.v. de rest van het land.
Om inzicht te verkrijgen in het gebruik van de frequentieband
van 430 tot 440 MHz is een analyse uitgevoerd
uitgaande van data die is verzameld door posten van het
Vaste Meetnet van het agentschap, over de afgelopen 3 jaar.
Ter illustratie is in Afbeelding 26 het gebruik van de band
van 430 tot 440 MHz weergegeven. Getracht is om met
behulp van deze analyseresultaten zo goed mogelijk
antwoord te geven op de bovenstaande vragen.
Desondanks is het ten gevolge van de beperkingen van de
beschikbare meetgegevens niet eenvoudig een uitspraak te
doen over de herkomst van de signalen.
Op basis van de verkregen monitoring- en analyseresultaten
kunnen de volgende (voorlopige) conclusies worden
getrokken:
1. Bij alle meetposten is een overeenkomstige bezetting
waarneembaar in de volgende subbanden:
430 - 431 MHz (repeaterstations amateurdienst)
433 - 434,7 MHz (Short Range Devices, Low Power
Devices)
438 - 440 MHz (DGPS, repeaterstations amateurdienst)
2. In de tussenliggende gebieden 431 - 433 MHz en
434,7 - 438 MHz verschilt de bezetting sterk in plaats
en tijd. Dit kan duiden op gebruik door zendamateurs.
In 2008 is meer activiteit waarneembaar in deze
gebieden dan in de jaren 2009 en 2010.
3. De subband 433 - 434,7 MHz vertoont een toename
van de bezetting in stedelijke gebieden
(Eindhoven, Nijmegen).
4. De subband 438 - 440 MHz vertoont in het gebied van
438 - 439 MHz (zendamateurs) een lagere bezetting
dan van 439 - 440 MHz (DGPS).
5. De bezetting van de subband 434,7 - 438 MHz is over
het algemeen laag, waarschijnlijk veroorzaakt doordat
hier amateur satellietcommunicatie plaatsvindt.
Dit is niet goed waar te nemen met het Vaste Meetnet.
6. Het is moeilijk verschil waar te nemen in bezetting in
het grensgebied met de buurlanden, ten opzichte van
de rest van het land.

60
Uitvoeringsvervolg
Om storingen tussen radiozendamateurs en DGPS
te voorkomen wordt een nieuw bandplan ontwikkeld.
Hierbij wordt rekening gehouden met het
IARU- bandplan (International Amateur Radio
Union) voor het onbemande gebruik van de
zendamateurs. Ook wordt er rekening gehouden
met de momenteel bekende onbemande stations
in de grensgebieden met buurlanden.
Concreet betekent dit dat er geen DGPS stations
onder de 438,5 MHz zullen worden ondergebracht.
De frequentie 439,750 MHz wordt vrijgehouden
voor het audiokanaal van amateurtelevisie. In de
subband 439,8125 tot 439,975 worden geen nieuwe
DGPS station toegewezen. Voor het nieuwe
uitgifteplan wordt uitgegaan van en maximale
ontwikkeling van de DGPS-stations (worst-case
scenario). Het totale gebruik van de band 438 tot
440 Mhz voor DGPS komt uit op 650 kHz, maar dit
zal naar verwachting in de praktijk minder zijn.
+ Acceptabele oplossing gevonden voor beide
gebruikersgroepen in de band 430 – 440 MHz
5.6 Wifi-netwerken
Het gebruik van draadloze routers voor thuis- of kantoornetwerken
(Wifi) is vandaag de dag niet meer weg te
denken uit onze maatschappij. Steeds meer mensen
vertrouwen op het functioneren van hun internetverbinding
via de ether. De frequentieruimte waar deze apparatuur
gebruik van maakt is vergunningvrij. Dat wil zeggen
dat iedereen zijn eigen draadloze router kan plaatsen. De
vraag is natuurlijk, wanneer deze frequentieruimte vol is.
En wat zijn de consequenties als congestie optreedt? In
hoeverre is het vertrouwen dat men in deze apparatuur
heeft terecht?
Afbeelding 27: Veldsterktemeting in de Wifi band
Bereik: 2,400 tot 2,480 GHz (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Voor Wifi zijn drie frequentiebanden beschikbaar. De band
die het eerst in gebruik is genomen loopt van 2400 tot 2483
MHz. Uit Afbeelding 27 blijkt dat deze band algemeen in
Nederland wordt gebruikt.
In Tabel 8 is een overzicht gegeven van de verschillende
kanalen die in deze band beschikbaar zijn. Voor data
overdracht is een signaalbreedte van 20 MHz gebruikelijk
en dus is er overlap tussen de verschillende kanalen. In de
vorige Staat van de Ether is al melding gemaakt van de
hoge concentratie Wifi-routers in de Amsterdamse
binnenstad. In Afbeelding 28 is te zien dat daarbij vooral de
kanalen 1, 6 en 11 in gebruik zijn, te zien als de drie
verticale banen. Meestal is één van deze standaard
ingesteld door de fabrikant. De overlap tussen de kanalen
wordt zo voorkomen, zodat er de minste kans op storing is.

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 61
Kanaal Frequentie MHz Vermogen mWatt
1 2412 100
2 2417 100
3 2422 100
4 2427 100
5 2432 100
6 2437 100
7 2442 100
8 2447 100
9 2452 100
10 2457 100
11 2462 100
12 2467 100
13 2472 100
Tabel 8: Kanaal verdeling Wifi in Nederland volgens IEEE 802.11g
Afbeelding 28: Veldsterktemetingen van de Wifi-band (2400 – 2480
MHz) in de binnenstad van Amsterdam.
Een alternatief bij congestie zou het gebruik van de
Wifi-banden in de 5 GHz kunnen zijn. Deze banden
bestrijken het gebied van 5150 tot 5350 MHz en 5470 tot
5725 MHz. In Tabel 9 zijn de verschillende kanalen per band
in een overzicht weergegeven. Belangrijkste verschil
tussen de drie Wifi-banden is het vermogen waarmee
uitgezonden mag worden. Het vermogen neemt toe
naarmate de frequentie hoger wordt. Dit is noodzakelijk
omdat ook het bereik en de doordringbaarheid in
gebouwen afneemt met een hogere frequentie.
Kanaal Frequentie MHz Vermogen mWatt
36 5180 100
40 5200 100
44 5220 100
48 5240 100
52 5260 100
56 5280 100
60 5300 100
64 5320 100
100 5500 100
104 5520 100
108 5540 100
112 5560 100
116 5580 1000
120 5600 1000
124 5620 1000
128 5640 1000
132 5660 1000
136 5680 1000
Tabel 9: Kanaalverdeling Wifi in Nederland volgens IEEE 802.11a

62
Afbeelding 29: Veldsterktemetingen in de hoge Wifi-band Links: Bereik: 5,150 tot 5,350 GHz - Rechts: Bereik: 5,470 tot 5,725 GHz
De metingen met mobiele meetapparatuur laten zien dat
de banden in 5 GHz in Nederland nog nauwelijks worden
gebruikt (zie Afbeelding 29). Slechts plaatselijk is enige
activiteit waar te nemen
Uitvoeringsvervolg
Veel Wifi-routers werken alleen in de 2,4 GHz band.
Moderne varianten werken ook in de 5 GHz banden.
Zolang het oude apparaat voldoet, is men waarschijnlijk
niet gauw geneigd een nieuwe router aan
te schaffen. Massaal gebruik van de hogere banden
zal naar verwachting nog op zich laten wachten.
Het agentschap volgt het gebruik van al deze
banden nauwgezet.
- In dichtbevolkte gebieden lijkt er sprake
van congestie in de 2,4 GHz-band
+ Voldoende ruimte beschikbaar voor
Wifi-routers in de 5 GHz band
Wifi 5 GHz: Draadloze camera’s
De metingen in de drie grote steden Amsterdam,
Rotterdam en Den Haag laten een zelfde beeld als de
landelijke metingen in de 5 GHz band zien. Ook hier slechts
plaatselijk enige activiteit in de Wifi-band. Een markant
voorbeeld is te zien in Afbeelding 30, waar verhoogde
veldsterkte is waar te nemen rond de Noord/Zuidlijn die in
aanbouw is. Dit zijn de signalen van draadloze bewakings-
camera’s. Eenzelfde beeld is waar te nemen in de binnenstad
van Rotterdam (Afbeelding 31, links). Ook hier zijn
draadloze camera’s te zien die voor de beveiliging van de
binnenstad worden gebruikt. In Den Haag is daarentegen
niets waargenomen (Afbeelding 31, rechts). Ook hier zijn
beveiligingscamera’s in de binnenstad in gebruik. Mogelijk
maken deze gebruik van kabels of andere
frequentiebanden.
Toezichtsvervolg
Indien de 5 GHz meer gebruikt wordt voor draadloze
internetrouters kan het gebruik van draadloze
camera’s in deze band kwetsbaarder worden. Het
agentschap zal het gebruik in deze band dan ook
monitoren, gezien het maatschappelijke belang van
deze cameratoepassingen. Tijdige voorlichting over
de kwetsbaarheid wordt dan mogelijk, evenals het
tijdig zoeken naar alternatieven.
Buienradar 5 GHz
Weerstations in De Bilt en Den Helder gebruiken radar
(5,647 GHz en 5,625 GHz) om regenbuien te detecteren. Dit
doen zij in de zelfde band als waar WLAN opstellingen
gebruik van maken. Volgens het NFP hebben beiden niet
het exclusieve recht in deze band en zouden elkaar dus niet
mogen storen. In Afbeelding 32 is te zien dat in de smalle
band waarbinnen de weerradar actief is, ook andere

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 63
Bereik: 5,500 tot 5,700 GHz. Veel activiteit rond de Noord-Zuidlijn. Spectrumweergave van 5,500 tot 5,700 GHz
Afbeelding 30: Veldsterktemetingen in de hoge Wifi band in Amsterdam (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Bereik: 5,500 tot 5,700 GHz. Veel activiteit in het centrum en rond station Bereik: 5,500 tot 5,700 GHz. Geen activiteit van betekenis in Den Haag.
Rotterdam Centraal.
Afbeelding 31: Veldsterktemetingen in de hoge Wifi band in Rotterdam en Den Haag (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Afbeelding 32: Veldsterktemetingen van de weerradars in De Bilt en Den Helder (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Links: De Bilt: 5,647 GHz - Rechts: Den Helder :5,625 GHz

64
signalen worden waargenomen. In paragraaf 6.5 wordt
uitgebreid ingegaan op de problemen die spelen tussen
WLAN opstellingen en de weerradar van het KNMI.
5.7 Short Range Devices 863 – 870 MHz
De betreffende frequentieruimte voor Short Range Devices
van 863 tot 870 is op te delen in 3 stukken. Een overzicht
hiervan is te zien in tabel 10, waar een samenvatting uit het
Nationaal Frequentieregister is gegeven. Het eerste deel (van
863 tot 865 MHz) wordt hoofdzakelijk voor draadloze audio
en draadloze microfonen gebruikt. De zenders in dit gebied
leveren een relatief laag vermogen. Het volgende gebied is
exclusief gereserveerd voor RFID (865 – 868 MHz). RFID
basisstations, die de tags uitlezen, mogen met een relatief
hoog vermogen zenden. Het laatste stuk (868 – 870 MHz) uit
deze frequentieruimte wordt o.a. gebruikt voor draadloze
weerstations. Ook hiervoor geldt dat ze met een relatief laag
vermogen zenden.
De meetcampagne op de provinciale wegen toont geen
duidelijke ‘hotspots’ aan waar SRD’s op grote schaal
worden toegepast. Door hun lage vermogen zullen de
meeste SRD’s pas op korte afstand worden waargenomen.
Onderstaande plaatjes tonen de activiteit van SRD’s in en
om het centrum van Amsterdam en Schiphol. De meeste
activiteit is in het eerste deel van de SRD band waargenomen
(863-865 MHz). Opvallend is de lage bijdrage van
RFID’s. Nergens zijn duidelijke ‘hotspots’ zichtbaar en uit
het spectrum gebruik (hierbij wordt de maximale veldsterkte
per frequentie over het hele gebied getoond) blijkt
dat er nergens een hoge veldsterkte wordt gemeten.
Op grond van uit te zenden vermogens werden hogere
waarden verwacht.
Vaste meetlocatie Schiedam
Ook internationaal wordt de SRD-band gemeten.
Nederland heeft hierin een coördinerende rol. Uit onze
eigen metingen vanaf een vaste meetlocatie in Schiedam
blijkt dat bovenstaande beeld bevestigd wordt (zie
Afbeelding 34 en Afbeelding 35). Vooral in de RFID-band
wordt nauwelijks iets gemeten, de bezettingsgraad blijft
ver onder de 1%. Dit beeld is ook te zien in metingen van
buitenlandse toezichthouders.
De discussie over de beschikbare frequentieruimte voor
SRD’s is hiermee niet ten einde gekomen. Agentschap
Telecom zal de dialoog aangaan met het bedrijfsleven om
samen op zoek te gaan naar knelpunten. Voorbeelden uit
de praktijk zullen moeten uitwijzen waar en hoe beperkingen
optreden in de beschikbare frequentieruimte.
Frequentieband Toepassing Channeling Bezettingsgraad Vermogen (mW e.r.p.)
863.0 MHz - 865.0 MHz Microfoon 200k 100% 10
863.0 MHz - 865.0 MHz Draadloze audio all k 1005 10
863.0 MHz - 868.0 MHz Non specific SRD

Staat van de Ether 2010 5. Vergunningvrije domein 65
SRD: 863 – 865 MHz SRD: 865 – 868 MHz SRD: 868 – 870 MHz
SRD: 863 – 865 MHz SRD: 865 – 868 MHz SRD: 868 – 870 MHz
Afbeelding 33: Meetdata mobiele monitoring Amsterdam van 863 tot 870 MHz
Afbeelding 34: Spectrumplot SRD-band (863-870 MHz) locatie Schiedam
Afbeelding 35: Bezettingsgraad SRD-band (863-870 MHz) locatie Schiedam

6
Publieke ruimte

68
De publieke ruimte omvat het frequentiegebruik met een
maatschappelijk veiligheidsbelang. Het gaat met name om
brandweer, ambulance, politie en de luchtvaartsector. Ook
de functie van de rampenzenders van de publieke omroep
valt onder dit domein.
Bestemmingen
In 2010 zijn geen wijzigingen geweest in de bestemmingen.
Wel verandert er veel in de manier waarop de overheid
haar eigen frequentiegebruik regelt. De overheid vindt dat
dit voor de buitenwereld op een transparante manier moet
plaatsvinden. Daarom wordt het frequentiegebruik van de
overheid met de inwerkingtreding van de gewijzigde
Telecommunicatiewet geregeld in zogenaamde Behoefte
Onderbouwings Plannen (BOP’s). De ministeries die veel
gebruik maken van frequenties moeten een dergelijk plan
indienen bij de Minister van Economische Zaken,
Landbouw en Innovatie. De Tweede Kamer heeft recentelijk
met de wetswijziging ingestemd en naar verwachting
treedt de nieuwe wet in 2011 in werking. De ministeries die
een BOP moeten indienen zijn:
• Veiligheid en Justitie;
• Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties;
• Infrastructuur en Milieu;
• Defensie;
• Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Vergunningen
In onderstaande tabel is niet al het frequentiegebruik van
het publieke domein zichtbaar omdat in de meeste
gevallen een reguliere vergunning volstaat, ook al gaat het
om overheidsgebruik. Het vergunningenbestand is op de
“Overige vergunningen” na, stabiel. Dit is een verzamelcategorie
waarin onder andere de experimenteervergunningen
vallen. De stijging heeft geen duidelijk aanwijsbare
oorzaak.
6.1 Defensie en Openbare Orde &
Veiligheidsdiensten
In 2010 heeft het agentschap de frequentieband van 442 tot
448 MHz onderzocht, voorheen in gebruik door Defensie en
de Koninklijke Marechaussee. Tevens werd het gebruik in de
frequentieband van 450 tot 470 MHz onderzocht. Dit is de
voormalige frequentieband voor de “zwaailichtsector” zoals
de analoge netten van de brandweer, ambulance en
politiediensten. Deze laatste groep is overgegaan naar het
C2000 communicatienetwerk.
Voor een nieuwe bandindeling en toewijzing van frequenties
is het van belang om te weten welke gebruikers er
mogelijk nog van deze frequentiebanden gebruik maken.
Voor bepaling van het gebruik in de frequentiebanden is
gebruik gemaakt van het Vaste Meetnet van het agentschap,
in zijn oude vorm. Er werd landelijk bemeten vanuit
het monitoringstation in Amersfoort. Ook is op specifieke
lokaties zoals luchthavens, kazernes en militaire vliegvelden
mobiel monitoringonderzoek gedaan naar frequentiegebruik
in de genoemde banden.
Alhoewel sommige frequentieplots anders doen vermoeden,
is geen defensiegebruik geconstateerd. Dit is
geconcludeerd uit de mobiele luisteronderzoeken. De
signalen die wel zijn waargenomen via het Vaste Meetnet
zijn (ter illustratie) te zien in Afbeelding 36. Deze zijn onder
andere van nieuwe toepassingen zoals DGPS rond de 444
en 445 MHz en de al wat langer gebruikte Private Mobile
Radio rond de 446 MHz (PMR446).
De “voormalige” frequentieband van de zwaailichtsector
kent vergelijkbaar beeld. Het probleem bij het monitoren
van deze band is dat de frequenties alleen in gebruik zijn
wanneer calamiteiten plaatsvinden. Wanneer tijdens
calamiteiten geen monitoring heeft plaatsgevonden kan
dit niet achteraf geconstateerd worden.
Bovendien heeft een aantal brandweerkorpsen nog een
vergunning in deze band. Deze geldt voor portofoons en
Categorie 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011
Beproevingen 3 3 3 2 2 2
Overige vergunningen 135 91 54 43 46 46 63
Radiozendapparatuur aan boord van luchtvaartuigen 1255 1042 1043 1112 1166 1446 1387
Grondstations luchtvaartterreinen zonder verkeersleiding 24 43 41 43 42 42 39
Mobiele stations recreatieve luchtvaart 380 546 546 518 510 576 552
Grondstations luchtvaartmaatschappijen 58 56 59 60 65 64 63
Grondstations bijzonder gebruik luchtvaartmobiele banden 25 12 12 11 10 12 11
Tabel 11: Ontwikkeling vergunningenbestand Publieke Ruimte, peildatum 1 januari

Staat van de Ether 2010 6. Publieke Ruimte 69
Afbeelding 36: Spectrumplot ’t Harde 440 – 450 MHz
mobilofoons, die dienen als backup voor het C2000
systeem. Over C2000 zijn in diverse media publicaties
geweest over problemen met dit netwerk. Enkele brandweerkorpsen
maken nog gebruik van oude analoge
portofoons die frequenties rond de 151 MHz gebruiken.
Toezichtsvervolg
Het blijkt dat DGPS meer en meer toepassing vindt
en daarbij wordt vaak niet gewerkt met de juiste
frequenties en vermogens. Meer informatie
daarover in de volgende paragraaf. Hier treedt het
agentschap tegen op.
Ook is geconstateerd dat professionele gebruikers
de vergunningvrije PMR446 gebruiken, wat met het
beperkte aantal kanalen tot problemen zou kunnen
leiden. Voor dergelijk gebruik zie ook paragraaf 3.11.
6.2 DGPS
In 2008 zag het agentschap het aantal klachten dat
betrekking had op DGPS sterk toenemen. DGPS staat voor
Differential Global Positioning System, waarmee de
nauwkeurigheid van het bekende GPS-systemen aanmerkelijk
kan worden verbeterd. Het systeem wordt veel
gebruikt in de agrarische sector en de weg- en waterbouw.
Sinds 2008 wordt veel aan voorlichting gedaan. Een aantal
leveranciers had het systeem verkocht als vergunningvrije
toepassing. Veel gebruikers waren daarom verrast na een
bezoek van een inspecteur van het agentschap.
Het agentschap heeft onderzoek gedaan naar de volgende
aspecten:
• Gebruik zonder vergunning in de frequentieband van
438 – 440 MHz;
• Terugdringen van het aantal klachten;
• Controle van de uitrolverplichting van het netwerk
van New Holland;
• Controle in het havengebied Rotterdam;
• Controle langs de Belgische grens.
Het agentschap heeft informatie gevorderd van de
leveranciers, om de namen en adressen te achterhalen van
de eindgebruikers. Vervolgens is via informele waarschuwingsbrieven
gewezen op de vergunningplicht van deze
systemen. Sindsdien is het aantal aanvragen voor een
vergunning met tientallen toegenomen.
Vervolgens zijn in 2010 fysieke controles gehouden onder
50 gebruikers. In ongeveer de helft van de gevallen werden
geen onvolkomenheden geconstateerd. Een aanmerkelijke
verbetering; in de jaren 2008 en 2009 was dat minder dan
tien procent. Ook het aantal klachten is sterk teruggelopen.
In 2010 waren dat er slechts twee.
Het netwerk van New Holland voldeed, op enkele onvolkomenheden
na, aan de verwachtingen en de uitrolplicht van
40 basisstations is ruimschoots gehaald.
Het onderzoek in Rotterdam kon vanwege technische

70
beperkingen van de meetapparatuur niet worden
afgerond.
Het probleem aan de Belgische grens is dat de amateurdienst
in België de primaire status (in Nederland secundair).
In Nederland heeft het DGPS-gebruik de primaire
status en is de amateurdienst juist secundair. Onderlinge
storing is daarom nauwelijks oplosbaar.
Toezichtvervolg
Het nalevingsniveau is met 50% nog niet op het
gewenste niveau. DGPS zal daarom ook in 2011 de
nodige aandacht vragen. Dan zal ook het onderzoek
in de Rotterdamse haven worden voorgezet,
met nieuwe mobiele meetapparatuur.
- Nalevingsniveau DGPS-gebruik nog niet
op orde
+ Bekendheid bij DGPS-leveranciers
en -gebruikers is toegenomen
6.3 Smart Grids
De zogenaamde “Slimme Meter” voor elektriciteit, gas en
water wordt gezien als springplank naar Smart Grids.
Binnen de Europese Unie is afgesproken dat in 2020 80%
van de huishoudens een op afstand uitleesbare energiemeter
moet hebben. In Nederland wordt de invoering van het
gebruik van de slimme energiemeter geregeld in een
wijziging van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. De
Eerste en Tweede Kamer hebben inmiddels hiermee
ingestemd. Dit betekent dat de invoering van de slimme
energiemeter naar verwachting kan beginnen in 2012.
Smard Grids
“Smart Grids” of “Intelligente Netten” zijn innovaties
rond energienetwerken die tot doel hebben om
ook in de toekomst de energievoorziening
betaalbaar en betrouwbaar te houden en daarnaast
te verduurzamen.
Essentieel in het begrip “Intelligent Net” is het
ontstaan van tweerichtingsverkeer tussen
energieverbruikers onderling en met producenten.
Dankzij de toevoeging van ICT-technologie aan de
netwerken (met name elektriciteit, maar ook gas en
water) is het mogelijk om energiestromen beter te
controleren, te sturen en te beheren. Hierdoor
ontstaan mogelijkheden om:
• de vraag bij de gebruikers te beïnvloeden zodat
bijvoorbeeld niet iedereen tegelijk elektrische
apparaten gaat aanzetten;
• decentrale opwekking en opslag van energie
beter in het systeem is in te passen;
• nieuwe producten, diensten en markten te
ontwikkelen, gekoppeld aan energiebesparing
en comfort;
• de flexibiliteit van het energiesysteem (met
name elektriciteit) te verhogen;
• investeringen in netten te beperken of uit te
stellen;
• de betrouwbaarheid van de
elektriciteitsvoorziening te waarborgen.
De gegevens van de energiemeter zouden op verschillende
manieren kunnen worden overgebracht: draadloos of
draadgebonden. Draadgebonden zou dit kunnen via Power
Line Communications (PLC, zie ook paragraaf 7.2);
draadloos zou dit kunnen in diverse frequentiebanden:

Staat van de Ether 2010 6. Publieke Ruimte 71
• Energiemeters met een GSM/UMTS/GPRS-aansluiting;
• Het gebruik van de 450 MHz band. Gedacht kan
worden aan het gebruik van het PAMR-netwerk, onder
de lopende vergunning van KPN;
• Het opzetten van een eigen CDMA-netwerk van de
energiebeheerders rond 450 MHz (Code Division
Multiple Access);
• Het gebruik van vergunningvrije banden, zoals de
DECT-guardband of Wifi-banden;
Gelet op bovenstaande ontwikkelingen is het van belang
dat Agentschap Telecom tijdig onderzoek doet naar de
vraag of en hoe frequentieruimte beschikbaar kan worden
gesteld voor de uitrol van slimme meters en andere
toepassingen zoals Smart Grids. In 2010 is hier mee gestart.
Uitvoeringsvervolg
Agentschap Telecom is bij deze ontwikkelingen
betrokken vanuit de verantwoordelijkheid voor de
uitvoering en het toezicht op de naleving van de
R&TTE- en de EMC-richtljn. Hieronder valt ook de
verantwoordelijkheid van het agentschap voor het
totstandbrengen van de geharmoniseerde normen
onder deze beide richtlijnen. Naar verwachting zal
de ontwikkeling op het gebied van Intelligente
Netten leiden tot het op de markt komen van
nieuwe apparatuur en/of de aanpassing van
bestaande apparatuur onder de R&TTE- en de
EMC-richtlijn.
Agentschap Telecom zal nadrukkelijk wijzen op de
kwetsbaarheid voor Smart Grids indien daarvoor
vergunningvrije frequentiebanden gebruikt gaan
worden.
+ Diverse opties voor Smart Grids in onderzoek
6.4 Experimenten
Voor experimenten is het mogelijk om af te wijken van de
frequentiebestemmingen van het Nationaal Frequentie
Plan. In Afbeelding 37 is het aantal experimenten op
jaarbasis weergegeven. Experimenten kunnen worden
verlengd om aanvullende vraagstukken te onderzoeken.
Deze verlengingen worden in het overzicht geteld als
nieuwe vergunning.
Aantal experimenten
35
per jaar
aantal
30
25
20
15
10
5
0
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Afbeelding 37: Aantal experimenteervergunningen per jaar
2009
jaar
De grafiek laat zien dat na de verruiming van het
experimenteerbeleid het aantal experimenteervergunningen
is gestegen. Hoogtepunt was het jaar 2008,
waarbij het zwaartepunt lag op experimenten in de
DECT-guardband en met lokale DVB-T toepassingen.
Mogelijk is de afname sinds 2009 te wijten aan de
economische crisis, waardoor R&D-budgetten zijn
beperkt. Een andere oorzaak zou kunnen liggen in het
beperkte aantal lopende beleidswijzigingen.
Experimenten zijn meestal geen directe aanleiding tot
het wijzigen van beleid. Meestal voeren bedrijven
experimenten uit, voorafgaand aan de implementatie van
systemen ten gevolge van een al in gang gezette beleidswijziging.
Een voorbeeld daarvan zijn experimenten met
LTE.
Long Term Evolution (LTE)
Aan Tele2 is een vergunning verleend voor het testen van
een LTE-netwerk in de 2,6 GHz. Het experiment vindt in
de frequentiebanden van de eigen vergunning plaats,
maar buiten de parameters van die vergunning. TNO
heeft een vergunning verkregen voor het testen van een
LTE-netwerk in de 800 MHz-band. Meerdere marktpartijen
en Digitennne (als vergunninghouder in die band)
zijn betrokken bij het experiment.

72
LTE – kabeltelevisie (Agentschap Telecom)
Agentschap Telecom voert zelf ook experimenten uit,
bijvoorbeeld ten behoeve van storingsonderzoek. Zo is in
2010 een vergunning verleend voor het uitvoeren van een
experiment m.b.t. het meten van eventuele storing op
(huisinstallaties voor) kabeltelevisie, als gevolg van de
introductie van LTE (Long Term Evolution). Deze opvolger
van UMTS wordt na de multiband veiling in de frequentieband
790-862 MHz ondergebracht. Het experiment vond
plaats in een 30-tal woningen in de omgeving Enschede en
Hengelo. De uitkomsten zijn gebruikt voor het rapport
Kabelstoring.
Stratos Teleport Burum
De experimenteervergunning aan Stratos is verlengd voor
het onderzoek naar mogelijke WiMax-storing (propagatiemetingen)
in de 3580-3600 MHz band. Het onderzoek door
Stratos/Inmarsat is afgerond en Agentschap Telecom gaat
dit experiment de komende drie tot vijf jaar onder eigen
regie voortzetten om de effecten op lange termijn te
onderzoeken voor wat betreft de propagatie (de voortplanting
van radiogolven).
NEDAP
Verlenging van het experiment ten behoeve van het testen
van een RTLS systeem (Real Time Locating System) voor
detectie, locatie en identificatie van mensen, dieren en
voorwerpen op basis van het FM-CW radarprincipe
(Frequency Modulation – Continuous Wave).
VERON / VRZA
Aan de twee verenigingen voor radiozendamateurs is
afzonderlijk een experimenteervergunning afgegeven ten
behoeve van een technisch experiment door radiozendamateurs
in de frequentieband 501-504 kHz vooruitlopend
op mogelijk toekomstig gebruik door radiozendamateurs.
De resultaten zullen worden gebruikt als input
voor de Nederlandse delegatie op de Wereld Radio
Conferentie in 2012.
Uitvoeringsvervolg
Naar verwachting zal tijdens de WRC2012 frequentieruimte
rond de 500 kHz worden gereserveerd
voor zendamateurs.
6.5 Verstoring neerslagradar KNMI
Sinds begin 2009 heeft het KNMI last van verstoringen op
de radar in De Bilt. Deze verstoring bestond en bestaat nog
steeds uit signalen die door de radar worden gedetecteerd
als neerslag, maar die in werkelijkheid geen neerslag zijn
(Afbeelding 38). De verstoring is zichtbaar als een lange
streep op het radarbeeld.
Neerslagradar
Het Koninklijk Meteorologisch Instituut maakt
gebruik van twee neerslagradars, opgesteld in De
Bilt en Den Helder. Deze regendata wordt onder
andere ook gebruikt door websites als
www.buienradar.nl en www.weeronline.nl.
De door de neerslagradar gebruikte frequenties zijn
5,647 GHz (De Bilt) en 5,625 GHz (Den Helder).
Radiolocatie heeft een primaire status in deze
frequentieband, volgens het Nationaal Frequentie
Plan (NFP). Weerradars vallen onder Radiolocatie
omdat het gaat om objectdetectie van
regendruppels.
Om verder onderzoek mogelijk te maken heeft het KNMI
op 27 mei 2009 de storing gemeld bij Agentschap Telecom.
Hierop heeft Agentschap Telecom een onderzoek ingesteld
naar de oorzaak van deze verstoringen.
Afbeelding 38: Verstoring van de neerslagradar (bron: KNMI)

Staat van de Ether 2010 6. Publieke Ruimte 73
Op 27 juli 2009 heeft Agentschap Telecom samen met de
afdeling Infra en Beheer van het KNMI een spectrumonderzoek
gedaan, rechtstreeks aan de antenne van de
neerslagradar in De Bilt. Het doel van dit onderzoek was
om de richting en aard van verstoringen vast te stellen.
Wanneer de exacte richting bekend is, is het makkelijker te
bepalen waar men moet zoeken naar gebruikers, al is het
niet mogelijk de afstand vanaf de radar te bepalen.
Het ontvangen signaal bleek afkomstig van een RLANsysteem
(Radio Local Area Network), op een gebouw in het
centrum van Zeist. Onderzoek aldaar wees uit dat de
gebruikte RLAN apparatuur werkend in de 5 GHz frequentieband,
niet was voorzien van een juist werkende DFS
(Dynamic Frequency Selection). Dit is een wettelijke eis aan
deze apparatuur, die voorschrijft dat het systeem eerst kijkt
welke frequentie in een bepaald bereik vrij is. Zo wordt
voorkomen dat storing optreedt.
Na dit onderzoek bleven echter meer verstoringen
zichtbaar. Ook deze werden veroorzaakt door draadloze
computernetwerken in de 5 GHz-band. De meeste
verstoringen zijn inmiddels opgelost, maar niet uitgesloten
is dat zich nieuwe gevallen zullen voordoen.
Toezichtvervolg
Communicatie is noodzakelijk met installateurs en
fabrikanten over de essentiële eisen voor dit soort
apparatuur. Agentschap Telecom zorgt vanuit haar
uitvoeringstaak voor het tot stand komen van
adequate apparatuureisen in internationaal
verband (ETSI). Deze eisen zorgen ervoor dat
verschillende toepassingen storingsvrij naast elkaar
kunnen werken.
In dit geval hebben het uitschakelen van DFS of
andere in ETSI verplichte voorzieningen zoals
Automatic Power Contol (APC) tot gevolg dat de
apparatuur niet meer voldoet aan de essentiële
eisen voor vergunningvrij gebruik, en daardoor is
het gebruik niet toegestaan.
6.6 Luchtvaart
In 2010 hebben enkele wijzigingen plaatsgevonden van de
indeling van het luchtruim. Deze hadden echter geen
consequenties voor de frequentieruimte. De Regeling
Burgerluchtvaart is gewijzigd op een aantal punten.
Belangrijk uitgangspunt is de decentralisatie van bepaalde
bevoegdheden voor burgerluchthavens naar de provincies.
De aanpassing maakt het ook mogelijk om luchthavens die
uitsluitend worden gebruikt voor het opstijgen met
ballonnen, schermzweeftoestellen en zeilvliegtuigen vrij te
stellen van de verplichting tot het hebben van een
luchthavenregeling.
Om de toenemende verkeersstromen aan te kunnen is het
samenwerkingsverband AMRUFRA opgezet, waarin de
luchthavens van Amsterdam, het Ruhrgebied en Frankfurt
deelnemen. Agentschap Telecom volgt deze ontwikkelingen
om tijdig bij wijzigingen aan navigatie- en communicatieapparatuur
te kunnen ondersteunen.
Civiele luchtvaart
In 2010 is gestart met de voorbereiding voor twee zogenaamde
Europese Implementing Rules, die een sterke
relatie hebben met het werk van het agentschap.
De eerste is de lopende invoering van het 8,33 kHz kanaalraster.
Het omschakelen naar 8,33 kHz, in plaats van het
bestaande 25 kHz raster, is mogelijk dankzij betere technieken.
Het raster geeft driemaal zoveel kanalen, waarmee de
congestie in de luchtvaartcommunicatie wordt opgeheven.
Dit is de laatste fase van de omschakeling en deze geldt voor
vliegbewegingen beneden flight level 195 (19.500 voet).
Eerder was het toepassen van het nieuwe raster al verplicht
voor luchtvaartuigen boven flight level 195. Luchtvaartuigen
die hun communicatie-apparatuur niet hebben aangepast
op het nieuwe frequentieraster, krijgen dan geen toegang
tot het Europese luchtruim.
De tweede Implementing Rule heeft betrekking op
netwerkmanagementfuncties en is bedoeld voor het
bevorderen van één Europees luchtruim. Het maakt het
mogelijk om eenvoudiger gegevens uit te wisselen tussen
luchthavens. Over beide wijzigingen wordt in 2011 een
besluit genomen
Defensie
Het vliegveld van Soesterberg is gesloten; de navigatieapparatuur
wordt naar andere luchtvaartterreinen van Defensie
verplaatst. Het terrein van de luchthaven Twente is
overgedragen aan de provincie en de gemeente Enschede
ten behoeve van de verdere ontwikkeling van het vliegveld
en het natuurgebied. Op vliegveld De Kooy is in 2010 het
Instrument Landing System uitgebreid met Distance
Measurement Equipment (DME).

74
Recreatieve luchtvaart
In 2010 heeft het agentschap enkele recreatieve luchtvaartevenementen
bezocht. Tijdens deze evenementen zijn
enkele onregelmatigheden geconstateerd, zoals het
gebruik van frequenties zonder de juiste vergunning.
Ook werd, voorafgaand aan een evenement, het gebruik
van een frequentie voor radiozendamateurs aangekondigd.
Dit is voorkomen, na contact met de organisatie van het
evenement.
6.7 Aswolk Eyjafjallajökull
Op 15 april 2010 heeft het Directoraat-generaal Energie,
Telecom en Markten het agentschap om advies gevraagd over
het effect van de aswolk, afkomstig van de IJslandse vulkaan.
De nadruk lag hierbij op de eventuele verzwakking van het
van satellieten afkomstige GPS signaal, dat op veel plekken
gebruikt wordt voor navigatie of tijdsynchronisatie. Het zou
bijvoorbeeld gevolgen kunnen hebben voor installaties op
booreilanden, die zich in het traject van de aswolk bevonden.
Om meer te weten van de samenstelling van de aswolk en de
mogelijke uitwerking hiervan op radiogolven, heeft het
agentschap contact gezocht met het KNMI en het Nationaal
Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium. Na overleg was al snel de
conclusie dat de effecten van de aswolk op GPS signalen te
verwaarlozen zijn. De aswolk bestaat namelijk hoofdzakelijk
uit niet-geleidende deeltjes van glas of zand. Op de hoogte
waarop de aswolk zich bevond was weinig waterdamp
aanwezig, waardoor ook dit niet kon condenseren op de
asdeeltjes en eventueel voor extra demping van het GPS
signaal zou zorgen.

7
Apparatuur

76
Met een toename van de frequentieruimte voor vergunningvrij
gebruik heeft het agentschap minder zicht op
individuele gebruikers. Om storingsvrij gebruik toch
zoveel mogelijk te waarborgen is het van belang om te
zorgen voor apparatuur die zelf geen storing veroorzaakt
en goed is afgeschermd tegen storing van andere apparaten.
Het agentschap draagt daarom bij aan het internationale
standaardisatie- en harmonisatieproces. Zo wordt
storingsvrij gebruik aan de voorkant geregeld, in plaats
van achteraf individuele gebruikers beperkingen op te
leggen in de vorm van een vergunning.
EMC-richtlijn
Alle elektrische producten en installaties moeten in
Europa voldoen aan de EMC-richtlijn. EMC staat
voor Elektromagnetische Compatibiliteit. De
EMC-richtlijn maakt de fabrikant verantwoordelijk
voor het voldoen aan zogenaamde essentiële eisen.
Dit zijn algemeen geformuleerde doelstellingen ter
voorkoming van storingen en het immuun zijn voor
storingen. Het is soms lastig om op basis van alléén
de essentiële eis te beoordelen of een product
hieraan voldoet. Daarom worden geharmoniseerde
normen gemaakt die een verdere uitwerking geven
door middel van meetmethodes en limieten. De
fabrikant mag zo’n geharmoniseerde norm
gebruiken (als deze beschikbaar is) om aan te tonen
dat aan deze essentiële eisen wordt voldaan. De
EMC-richtlijn laat echter ook toe dat een fabrikant
het aantoont met een eigen analyse.
Geharmoniseerde normen
Geharmoniseerde normen worden in de Europese
organisaties ETSI en CENELEC door belanghebbende
partijen gezamenlijk gemaakt, op basis van een
democratisch proces. Uitgangspunt hierbij is dat de
norm uiteindelijk leidt tot het voldoen aan de
essentiële eisen. Hier zien de lidstaten nauwlettend
op toe. In het normalisatieproces zijn de lidstaten
echter niet de enige partij. Omdat het proces
democratisch is, kan het normalisatieproces zeer
veel tijd in beslag nemen. Dat geldt zeker voor die
gevallen waarin het gaat om een controversiële
technologie, zoals PLC (paragraaf 7.2).
7.1 Spaarlampen
Spaarlampen kunnen storing veroorzaken op radioverbindingen,
wanneer ze niet voldoen aan essentiële eisen.
Sinds 1 juli 2010 geldt een nieuwe norm waar deze
apparatuur aan moet voldoen (EN55015:2006+A1:2007+A2
:A2009).
Het agentschap heeft in 2010 een groot deel van de markt
in LED- verlichting onderzocht. Om te beginnen is een
inventarisatie gedaan van op de markt gebrachte PL- en
LED-verlichting. Vervolgens is de nalevingcontrole
opgesplitst in een administratieve en een technische
controle. Uitgangspunt van beide nalevingcontroles is de
sinds 1 juli 2010 geldende norm.
PL- en LED-verlichting
Door maatschappelijke ontwikkelingen is de vraag
naar energiezuinige producten toegenomen. Op
grond van milieubeleid moet de verlichtingsmarkt in
Nederland omschakelen van conventionele
gloeilampen naar energiezuinige alternatieven.
PL-lampen zijn te vergelijken met een TL-buis, maar
dan ter grootte van een gloeilamp. De buis is gevuld
met een edelgas en kwikdamp. Door een spanningsverschil
tussen twee elektrodes treed gasontlading
op waarbij UV-licht vrijkomt. Een fluorescerende
laag aan de binnenkant van de buis zet dit UV-licht
om in zichtbaar licht.
LED-lampen werken volgens een ander principe.
LED staat voor Light Emitting Diode (lichtuitstralende
diode). Een LED maakt gebruik van halfgeleidermateriaal
dat licht uitstraalt wanneer er stroom
doorheen gevoerd wordt. Het gebruikte materiaal
bepaalt de kleur van het uitgestraalde licht. Pas in de
jaren negentig kwam een blauwe ledlamp beschikbaar,
waardoor ook het gebruik in televisietoestellen
mogelijk werd.
Voor de technische nalevingmetingen zijn in totaal 147
PL- en ledlampen gecontroleerd. Hiervan waren 114 stuks
ledlampen. Bij de 33 PL-lampen waren geen afkeuringen.
Waarschijnlijk komt dit omdat de technologie al jaren
beschikbaar is en het product inmiddels vrijwel uitontwikkeld
is.

Staat van de Ether 2010 7. Apparatuur 77
Bij de LED-lampen zijn de volgende afkeurpercentages
geconstateerd:
• fabrikanten “gerenommeerde” merken 0%
• retailketens met meer dan 1 vestiging 5%
• overige fabrikanten en distributiekanalen 32%
De “gerenommeerde” merken zijn van fabrikanten die van
oudsher al verlichting produceerden. Zij zijn waarschijnlijk
beter op de hoogte van de geldende norm of beter in staat
aan de regelgeving te voldoen.
De overschrijdingen van de norm zijn van dusdanige
omvang dat 40dB (100 keer de toegestane waarde) in het
frequentiegebied tot 10 MHz geen uitzondering is.
Dergelijke overschrijdingen kunnen van invloed zijn op
diverse gebruikers van het frequentiespectrum. Dat
kunnen sectoren zijn waar veiligheid van belang is, zoals
lucht- en scheepvaart en defensie. Ook kunnen economische
belangen op het spel staan zoals bij RFIDtoepassingen
(Radio Frequency Identification, bijvoorbeeld
toegangspassen of anti-diefstalsystemen in winkels),
landmobiele communicatie en inductieve ringleidingsystemen
(bijvoorbeeld in magazijnen).
Op kleine schaal zal het gebruik van LED-lampen een te
verwaarlozen storingskans geven. Deze kans neemt echter
toe, afhankelijk van het type lamp, het vermogen, het
toepassingsgebied en de overschrijding van de limieten.
De technologische ontwikkeling van LED’s heeft de laatste
jaren de toepassing ervan flink doen stijgen:
• Televisies;
• Schermen langs de snelweg;
• Stoplichten;
• Verlichtingspanelen in kantooromgeving;
• Vervanger van TL-lampen;
• LED-verlichting toegepast bij het kweken van
algen voor biobrandstof.
Naar verwachting zal de LED-lamp op grote schaal snel
terrein winnen in de agro-sector. Grote landbouw-automatiseerders
in Nederland stellen dat met LED-verlichting de
energiekosten aanzienlijk omlaag gebracht kunnen
worden, bijvoorbeeld in de glasteelt. Met dergelijke
concentraties van LED-lampen kan de stoorkans aanzienlijk
toenemen, wanneer producten niet aan de norm
voldoen.
Toezichtvervolg
Uit de technische en administratieve controles blijkt
dat vooral dat nieuwe marktpartijen onvoldoende
op de hoogte zijn van de eisen en normen welke zijn
gesteld aan verlichting. Het is van belang om deze
nieuwe marktpartijen vroegtijdig te ontdekken en te
informeren. Dit kan door middel van internetonderzoek
en bezoek van retailketens.
Ook kan voorlichting via overkoepelende organisaties
bijdragen tot een betere naleving. Gezien het
belang van de toegenomen kwetsbaarheid van
radioverbindingen voor veiligheidstoepassingen en
het mogelijk negatieve effect op radiotoepassingen
met een hoge economische waarde, zal Agentschap
Telecom een vervolgonderzoek houden in deze zich
nog volop ontwikkelende LED-markt.
- Nieuwe marktpartijen onvoldoende op de
hoogte van eisen en normen aan apparatuur

78
7.2 Power Line Communication
Power Line Communication (PLC), ook wel internet via het
stopcontact, kan storen op radiosystemen. Omdat tot nu toe
een geharmoniseerde norm ontbreekt, is het voor fabrikanten
lastig om te bepalen hoe te voldoen aan de essentiële
eisen (zie kader aan het begin van dit hoofdstuk). In de
praktijk heeft dit tot enkele klachten geleid, die te wijten
waren aan PLC-apparatuur die niet voldeed aan de eisen.
Power Line Communication
PLC is een technologie voor het zenden en ontvangen
van data via het elektriciteitsnetwerk. Deze technologie
wordt ook wel “internet via het stopcontact”
genoemd, omdat er via PLC vaak een koppeling met
het internet tot stand wordt gebracht. Via stopcontacten
in de huizen kan met PLC-modems toegang
worden verkregen tot deze infrastructuur. Deze vorm
van PLC wordt “in house PLC” genoemd.
Ook kan, via de draden van het energienet buitenshuis,
een dataverbinding worden gemaakt met een
transformatorhuisje dat aangesloten is op het
internet. Deze wijze van PLC wordt “access PLC”
genoemd. Op deze manier wordt internet naar de
huizen gebracht.
In gebieden waar geen (andere) infrastructuur
beschikbaar is, kan “access PLC” een eenvoudige
oplossing bieden om huizen aan te sluiten op
internet. Voor de Nederlandse situatie is dat minder
interessant vanwege de goede bekabeling.
“In house PLC” is echter wel interessant voor de
Nederlandse situatie. Binnen gebouwen is het een
alternatief voor Wifi of netwerkkabels (UTP), zonder
dat daarbij nieuwe kabels te hoeven worden
aangelegd. De PLC-modems zijn ruim verkrijgbaar via
de detailhandel en zijn in Nederland in opmars.
Met name radio-ontvangers die werken in het deel van het
spectrum dat kortegolf genoemd wordt, van 3 MHz tot 30 MHz,
zijn gevoelig voor deze storing. Voorbeelden van gebruikers
van radio-ontvangers in het kortegolfspectrum zijn:
• Radiozendamateurs;
• Defensie;
• Gebruikers van “short range devices”, zoals
anti-diefstalpoortjes.
PLC draagt bij aan een verhoging van de ruisvloer. Juist in de
kortegolf is dat als eerste merkbaar, omdat daar gewerkt
wordt met zeer gevoelige ontvangers. Hoe hoger het
ruisniveau, hoe lastiger het is voor een ontvanger om het
gewenste signaal van de ruis te onderscheiden. De genoemde
gebruikers in dit gedeelte van het frequentiespectrum zijn
daarom bezorgd over (de toename van) het gebruik van PLC
en de toegenomen kwetsbaarheid van hun
radioverbindingen.
Het stoorprobleem ontstaat doordat het energienet niet
ontworpen is voor de snelle overdracht van data. Het is
geoptimaliseerd voor energietransport met lage frequenties
(50 Hz). Breedband dataoverdracht werkt met veel hogere
frequenties. Dit leidt tot het opwekken van elektromagnetische
velden die storing kunnen veroorzaken. De elektriciteitsleidingen
werken daarbij als een antenne. Lagere PLC
signaalniveaus veroorzaken weliswaar lagere niveaus van het
stoorveld, maar dat gaat weer ten koste van de datasnelheid.
Daar komt bij dat elektromagnetische golven in de kortegolf
de eigenschap hebben dat ze kunnen worden gereflecteerd
door de ionosfeer (lagen op grote hoogte van het aardoppervlak).
Deze eigenschap brengt met zich mee dat de stoorsignalen
• die opgewekt worden door PLC-apparatuur in een
groot geografisch gebied effecten kunnen hebben.
Uitvoeringsvervolg
Vanwege het ontbreken van een geharmoniseerde
norm heeft het agentschap een alternatief uitgewerkt
voor het voorkomen van storingen door PLC.
In dit plan worden PLC-emissies toegestaan in een
nog te bestemmen vergunningvrije “ISM” band,
voor industriële, wetenschappelijke en medische
toepassingen. Dit is voorzien in het frequentiegebied
van 30 MHz tot 80 MHz. Op die manier wordt
de kortegolfband (van 3 tot 30 MHz) ontzien. Het
agentschap heeft hierover een gesprek gehad met
enkele belangrijke stakeholders, waaronder
Defensie. Deze partijen vonden het zeer de moeite
waard dit plan verder te onderzoeken. Ook in
internationaal verband is het plan onder de
aandacht gebracht en ook daar was men positief.
+ Alternatief plan beschikbaar voor
PLC-problematiek
Toezichtvervolg
Het gebruik van PLC is toegestaan. In geval van
storing kan het agentschap op dit moment alleen op
basis van de R&TTE-richtlijn optreden. Zolang het
ontbreekt aan een geharmoniseerde norm, zet het
agentschap deze werkwijze voort.

Staat van de Ether 2010 7. Apparatuur 79
7.3 EMV-metingen
De afkorting EMV staat voor Electro Magnetische Velden,
of in het Engels, Electro Magnetic Fields (EMF). In 2010
heeft het agentschap 37 metingen gedaan naar de
veldsterkte van GSM900, 1800 en UMTS op voor publiek
toegankelijke plaatsen (Afbeelding 39). Het doel van deze
metingen was om te bepalen of gemeten waarden beneden
bepaalde referentieniveaus blijven. Is dat het geval, dan
voldoet de apparatuur aan de R&TTE richtlijn. Deze niveaus
of blootstellinglimieten worden genoemd in de
EU-aanbeveling 1999/519/EG. Beneden deze niveaus zijn er
geen bewezen ongewenste effecten voor de gezondheid,
veroorzaakt door laag- en hoogfrequente velden.
Per frequentieband gelden verschillende normen voor de
maximum toegestane veldsterkte. In dit onderzoek geldt
de strengste norm voor GSM900, met 41 Volt per meter. De
referentieniveaus zijn respectievelijk:
GSM900: 41V/m
GSM1800: 58V/m
UMTS: 61V/m
Afbeelding 39: EMV-metingen GSM900, GSM1800 en UMTS
De gemiddelde uitkomst van deze metingen was een
veldsterkte van rond de één Volt per meter. In alle gevallen
lieten de metingen een uitkomst zien die ver onder deze
waarden lag.
In Eindhoven is een veldsterktemeting gedaan naar
aanleiding van klachten over een DVB-T zender. Met 1,92
Volt per meter lag ook deze meting ver beneden de
maximum waarde (circa 30 V/m).
In Leusden is een meting gedaan in een ambulancevoertuig.
Dit gebeurde op verzoek van het personeel van deze
ambulance. In een ambulance is veel (zend)apparatuur
aanwezig in een kleine ruimte. Hoewel ook hier een
waarde werd gemeten die ver onder de limiet lag, was deze
uitkomst het hoogst, met gemiddeld circa 5 Volt per meter.
De normen voor de aanwezige apparatuur waren 41 en 28
Volt per meter.
Toezichtvervolg
De metingen geven geen reden tot nader onderzoek
of aanvullende maatregelen. Wel blijft het agentschap
jaarlijks een beperkt aantal EMV-metingen
uitvoeren.
+ EMV-metingen blijven ver onder de norm
7.4 Ruismetingen
Niet alleen zenders, maar ook huishoudelijke elektrische
apparaten, auto’s, bromfietsen en machines produceren
ruis. Bij een toenemend gebruik van de ether, en het
toenemende aantal apparaten neemt ook de achtergrondruis
toe. Het ruisniveau is de optelsom van alle elektromagnetische
signalen. Hoe hoger het niveau, hoe meer
moeite het kost voor een ontvanger om het gewenste
signaal te onderscheiden van de ruis.
Het meten van ruisniveaus is een lastige zaak omdat dit
hoge eisen stelt aan de kwaliteit en betrouwbaarheid van
de gebruikte meetapparatuur. De apparatuur hiervoor is
specialistisch en vereist de nodige kennis om deze op een
goede manier te installeren en de waarde van de verkregen
resultaten te kunnen beoordelen. Het gaat om apparatuur
die uniek is en speciaal voor dit doel ontwikkeld, waardoor
kinderziektes in hard- en software zich kunnen
openbaren.
In 2009 is ontdekt dat de proefmetingen met het ruismeetsysteem
niet correct waren uitgevoerd als gevolg van niet
goed functionerende componenten in het systeem. In 2010
heeft het agentschap het ruismeetsysteem terug ontvangen
van de fabrikant, nadat deze de nodige modificaties
aan het systeem had gedaan. Eind 2010 kon, mede vanwege
de lage buitentemperatuur, slechts een beperkt aantal
metingen worden uitgevoerd.
In Afbeelding 40 is een ruismeting nabij een fabriek op een
relatief rustig industrieterrein. De meting is gestart op een
vrijdag rond het middaguur. Er is goed te zien hoe de ruis
aan het eind van de middag afneemt en in het weekend
constant blijft.

80
Afbeelding 40: Ruismeting
Toezichtvervolg
Het is de bedoeling om in 2011 op 40 plaatsen
metingen te gaan uitvoeren. Het ruismeetsysteem
zal dan ook worden ondergebracht in een aanhangwagen,
waarmee eenvoudiger op locatie metingen
kunnen worden gedaan.
7.5 Jammers
Jammers veroorzaken storing en hinder in mobiele
netwerken. Hoewel het aantal klachten van netwerkoperators
in 2010 iets lager was dan in 2009, is er wel een
stijgende trend waarneembaar. Tegelijkertijd ontvangt het
agentschap steeds meer verzoeken van politiekorpsen om
onderzoek in te stellen naar in beslag genomen stoorzenders.
Tijdens gesprekken met deze korpsen bleek dat bij
criminele activiteiten steeds vaker jammers werden
ingezet door criminelen om onderzoeken door politie en
justitie te dwarsbomen.
Agentschap Telecom constateerde in 2010:
• een toename van klachten van mobiele operators ten
opzichte van eerdere jaren (met uitzondering van 2009);
• een toename van het aantal klachten van politie
en justitie;
• een toename van het aantal aanbieders van jammers,
zowel op het gebied van privé activiteiten als
bedrijfsmatige activiteiten.
Zowel via detailhandel als websites en advertentiesites op
internet, werden deze jammers met grote regelmaat te
koop aangeboden. Deze jammers voldeden niet aan de
essentiële eisen zoals bedoeld in het R&TTE besluit,
onderdeel van de Telecommunicatiewet, en zijn per
definitie illegaal. Dit betekent dat zowel de handel als het
gebruik is verboden in Nederland.

Staat van de Ether 2010 7. Apparatuur 81
Jamming
Jamming is het bewust verstoren van communicatie
door een stoorsignaal op te wekken op dezelfde
frequentie(s). Het betreft voornamelijk de banden
voor mobiele telecommunicatiediensten 900, 1800
en 2100 MHz, de banden voor GPS-systemen in de
1500 en 1600 MHz. Recentelijk zijn ook jammers
voor mobilofoontoepassingen in de banden van 140
tot 170 MHz en van 430 tot 480 MHz gesignaleerd.
- Toenemend gebruik van jammers in relatie tot
criminele activiteiten
+ (Internationale) samenwerking met diverse
instanties is succesvol
Ook in andere Europese landen zijn dergelijke problemen
gesignaleerd. In dit kader werkt Nederland samen met
Europese partners uit het ADCO/R&TTE netwerk.
Agentschap Telecom levert hiervoor de coördinator. Recent
is er ook samenwerking op dit gebied met de Verenigde
Staten en Canada waardoor uitwisseling van informatie
eenvoudig is geworden en verzoeken om onderzoek snel
kunnen worden gehonoreerd door het wederzijds
erkennen van de problematiek van stoorzenders.
Afbeelding 41: Lokalisering van een GPS-jammer in het bereik 1565 tot
1585 MHz (rood is een hoge, blauw is een lage veldsterkte)
Naast deze samenwerkingsverbanden is ook de Europese
Commissie aangesloten bij dit onderzoek en speelt waar
mogelijk haar rol op het gebied van regelgeving en het
centraal informeren van marktpartijen binnen en buiten
de Europese Unie.
Het onderzoek is op 1 juli 2010 gestart en heeft zijn
vruchten al afgeworpen. De verkrijgbaarheid van stoorzen-
ders via internet is sterk ingeperkt, zowel in Nederland als
elders in Europa. Er heeft een flink aantal inbeslagnames
plaatsgevonden. Het agentschap heeft bovendien
overeenkomsten afgesloten met partijen als Marktplaats.
nl die advertenties voor deze apparatuur onmiddellijk
zullen verwijderen.
Probleem is vaak dat de doorsnee Nederlander niet weet
dat het kopen en gebruiken van een jammer verboden is en
welke risico’s dat met zich mee brengt. In 2011 zal het
agentschap daarom meer aandacht besteden aan communicatie
op dit terrein.
Toezichtvervolg
Spyshops (winkels en webshops) zijn nog geen
onderdeel geweest van het in 2010 verrichte
onderzoek. Door de complexiteit van deze nichemarkt
is aandacht voor het hele assortiment van
deze shops noodzakelijk. In 2011 wordt hier
aandacht aan besteed.
In Europees verband wordt de samenwerking in 2011
voortgezet en uitgebreid om de handel in en het
gebruik van jammers op de gehele Europese markt
te ontmoedigen. Nederland levert de Europese
jammercoördinator die tevens de liaisonofficer is
voor de contacten op het gebied van jammers voor
Noord-Amerika (VS en Canada). Deze samenwerking
zal pas in 2011 vorm krijgen en vruchten afwerpen.
Omdat monitoring niet alleen gericht moet zijn op
het beluisteren van de ether, is Desktop Market
Surveillance een belangrijk monitoringinstrument
ter bestrijding van het op de markt brengen van
stoorzenders. Internet is immers de belangrijkste
bron voor de verkrijgbaarheid van deze ongewenste
en illegale apparaten.

8
Kerncijfers

84
In dit hoofdstuk vind u de belangrijkste kerncijfers en/of
prestatie-indicatoren die het agentschap hanteert.
8.1 Bestemmingen
In de eerste plaats is dat de beschikbare spectrumruimte
voor vergunningvrije toepassingen. Deze indicator is in de
Staat van de Ether 2009 geïntroduceerd. In deze prestatieindicator
hebben zich in 2010 geen wijzigingen voorgedaan.
Deze informatie is te vinden in de vorige editie op de
website van Agentschap Telecom, bij het onderwerp
‘Frequentiemanagement’ (www.agentschaptelecom.nl)
8.2 Aantallen vergunningen
Op verzoek van DGETM is de analyse van de aantallen
vergunningen ondergebracht bij de verschillende
themalijnen in de hoofdstukken. In bijlage I vindt u een
totaaloverzicht van alle vergunningen. Voor de toelichting
op de ontwikkelingen in de aantallen wordt verwezen naar
de vorige hoofdstukken.
60
50
40
30
20
10
0
Oorzaken storing GSM en UMTS
Afbeelding 42: Oorzaken storing GSM en UMTS in 2009 en 2010
8.3 Verstoring GSM900, GSM1800
en UMTS
Het agentschap heeft in 2010 160 storingsklachten ontvangen
van netwerkoperators van GSM en UMTS. Deze klachten
zijn terug te voeren tot een beperkt aantal oorzaken. In de
meeste gevallen gaat het om een defecte DECT-telefoon, een
repeater of een jammer. Opvallend is dat bijna alle waardes
ongeveer gelijk blijven maar dat het aandeel van de
repeaters sterk stijgt. Van de categorie “Overig” zijn de
oorzaken divers maar wel aanwijsbaar. Van de categorie
“Onbekend” kon geen oorzaak worden vastgesteld.
DECT-toestellen
Zoals te zien is in de grafiek en de tabellen worden de
meeste meldingen gedaan door KPN Mobile over storingen
in de UMTS band. Als oorzaak van deze storing wordt in
veel gevallen een defect DECT toestel aangetroffen. Dit zijn
vaak Europese DECT-toestellen waarbij de basispost defect
is geraakt. De handset wordt vaak nog gebruikt op een
andere, nieuw aangeschafte basispost. De oude basis wordt
vervolgens gebruikt als lader voor de oude handset met als
gevolg dat de zender blijft uitzenden. Door een interne fout
verloopt het signaal uiteindelijk naar de UMTS-band en dan
vooral in dat deel dat is toegewezen aan KPN Mobile.
Het aantal defecte DECT toestellen dat verstoring geeft in de
Vodafone band is duidelijk minder. Deze storing wordt vaak
veroorzaakt door DECT-toestellen die bestemd zijn voor de
Amerikaanse markt. Deze toestellen worden meegenomen
uit de Verenigde Staten, door mensen die daar een goedkoop
toestel hebben gekocht of die verhuizen naar Europa.
2009 2010
defecte DECT
klacht ingetrokken
overig
onbekend
repeater
jammer

Staat van de Ether 2010 8. Kerncijfers 85
In alle gevallen wordt bij het aantreffen van een defect
DECT-toestel, naast het geven van voorlichting, het toestel
buiten gebruik gesteld. DECT-storingen zijn in het
frequentiespectrum herkenbaar aan hun karakteristieke
signaal. Dit heeft als voordeel dat een goede inschatting
kan worden gemaakt van het zoekgebied.
Afbeelding 43: DECT-telefoon en basispost
Hoewel een DECT-telefoon vanwege de aard van de
constructie geen hoog vermogen kan uitzenden, is een
defect toestel op het UMTS-netwerk vaak de oorzaak van
een grote afname van de data capaciteit. Voor de gebruiker
betekent dit dat de snelheid van het internetverkeer via de
mobiele telefoon afneemt.
Repeaters
Onoordeelkundig geplaatste repeaters kunnen storing
veroorzaken omdat tijdens de aanleg de inrichting van het
indoor repeaternetwerk niet goed is ingepast in het
outdoor mobiele communicatienetwerk. Bij een groot
aantal van deze repeaters treedt een verschijnsel op dat het
best vergelijkbaar is met het rondzingen van een microfoon.
Tussen de buitenantenne en de binnenantenne is te
weinig hoogfrequentontkoppeling met tot gevolg dat er
een rondgaande koppeling ontstaat die in het frequentiespectrum
zichtbaar is als een continu signaal op één
frequentie.
Repeaters
Repeaters worden meestal gebruikt in gebouwen,
parkeergarages of kelders waar onvoldoende
signaalsterkte is om gebruik van GSM-telefoons
mogelijk te maken. Door het plaatsen van een
versterker met een binnen- en buitenantenne
wordt het signaal in het gebouw opnieuw
uitgezonden en omgekeerd ook weer van binnen
naar buiten doorgegeven.
De handel in dit soort repeaters is toegestaan,
maar het plaatsen en aangelegd aanwezig hebben
van een repeater zonder vergunning van
Agentschap Telecom of toestemming van een van
de netwerkoperators is een overtreding van de
Telecommunicatiewet.
• Aantal verstoringen GSM en UMTS blijft op
hetzelfde niveau
- Aandeel repeaters als storingsoorzaak stijgt
Een tweede verschijnsel is oversturing van de versterker
doordat de repeater teveel ingangssignaal ontvangt. Dit
treedt meestal op als de repeater is geplaatst om het
signaal van een veraf gelegen antenne van een netwerk te
versterken, terwijl een andere netwerkoperator een
antenne veel dichter bij heeft staan. In dit geval is er in
het frequentiespectrum vaak een verhoogde ruisvloer
waarneembaar. Deze vorm van storing door een repeater
is vaak lastiger te vinden omdat het signaal minder
opvallend is.
Jammers
Het afgelopen jaar hebben inspecteurs van Agentschap
Telecom diverse malen jammers aangetroffen naar
aanleiding van meldingen van de netwerkoperators. Vaak
werden niet alleen jammers aangetroffen maar had het
gebruik ervan een diepere (criminele) achtergrond.
Jammers werden onder meer aangetroffen in een kantoor
van waaruit een internationaal drugstransport werd
georganiseerd en er werden gestolen touringcars en een
vrachtwagen teruggevonden. Als er tijdens een onderzoek
naar een storingsmelding een ernstig vermoeden
van aanwezigheid is van een of meerdere jammers wordt
altijd de assistentie van de politie ingeroepen en op basis
van strafrecht opgetreden.
Naast gevallen met een duidelijk criminele opzet werden
er ook jammers aangetroffen waarbij de gebruiker geen
kwaad in de zin had. Dat was het geval waar een jammer

86
werd aangetroffen in een kerk of moskee om de rust
tijdens het gebed te waarborgen. Ook werd er een jammer
aangetroffen in een auto- herstelbedrijf op het toilet.
Daar was het doel te voorkomen dat personeel langdurig
privé telefoongesprekken voerde onder werktijd op het
toilet. Zie voor meer informatie over jammers ook
paragraaf 7.5.
8.4 Overige klachten en
storingsmeldingen
Verreweg de meeste storingsmeldingen (Tabel 12) die bij
Agentschap Telecom binnenkomen zijn tips op het gebied
van illegale FM-radiouitzendingen. Dergelijke meldingen
worden in principe niet in behandeling genomen maar
worden doorgegeven aan de inspecteurs ter ondersteuning
van hun dagelijkse werkzaamheden.
Nummer twee op de lijst is een heterogene groep van 170
niet-ontvankelijke meldingen. Een deel betreft
FM-meldingen die betrekking hebben op een slechte
ontvangst, maar die meestal te maken hebben met de
Categorie Ontvangen Ontvankelijk PRIO 1 PRIO 2 PRIO 4
Tip FM illegaal 1470 27 22 5
Niet ontvankelijk 170 4 2 2
Klacht FM storing 128 23 13 10
Klacht zendamateurs 100 76 76
Klacht UMTS 93 91 91
Klacht maritiem 81 46 35 10 1
EMC 70 26 2 24
Klacht GSM 67 61 61
Klacht mobilofoon/portofoon 51 28 2 26
Info 44 1 1
Tip zend amateurs 36 1 1
Klacht luchtvaart 34 27 22 5
Klacht DVBT 26 7 7
Tip 27 Mc 20 0
Klacht C2000 15 15 6 9
PLC 12 0
Klacht kabel TV 11 6 3 3
Geannuleerd 9 0
Draadloze audio broadcasting 8 1 1
Klacht 27 Mc 8 4 4
Klacht emergency locator transmitter 8 6 6
Wifi 8 2 1 1
Klacht middengolf 7 4 1 3
Klacht satelliet 7 2 2
Klacht telefoon 7 1 1
KLacht GPS 5 3 1 2
Kerktelefonie 2 1 1
Klacht lange golf 2 2 2
Klacht TDAB 2 0
Straalverbinding 2 1 1
Tip middengolf 2 0
DECT 1 0
Klacht SHF 1 1 1
Klacht wireless local loop 1 1 1
Opreoepsystemen 1 1 1
Tip wireless local loop 1 0
Trunking 1 1 1
Tabel 12: Storingsmeldingen in 2010 per categorie. Witte categorieën zijn vergunningvrij.

Staat van de Ether 2010 8. Kerncijfers 87
kwaliteit van de eigen ontvangstapparatuur. Het overgrote
deel van de niet-ontvankelijke meldingen betreft echter
vergunningvrije toepassingen zoals draadloze garagedeuropeners,
draadloze deurbellen, draadloze hoofdtelefoons
of Wifi-netwerken. Een groot deel van de meldingen is niet
ontvankelijk omdat de melder bij Agentschap Telecom niet
aan het juiste adres is. Op dergelijke storingsmeldingen
wordt door het agentschap in principe geen actie
ondernomen.
In het geval van de Wifi-storingsmeldingen is in een
beperkt aantal situaties toch actie ondernomen. Het ging
hier om grote openbare gebouwen of bedrijven die
structurele problemen in de Wifi-band hadden. In een
van de gevallen bleek dat een Wifi-accesspoint een te
hoog vermogen gebruikte waardoor systemen in de
omgeving niet bruikbaar waren. In alle andere gevallen
bleek de melding uiteindelijk niet ontvankelijk te zijn.
Van de “niet ontvankelijke storingsmeldingen” zijn er vier
in behandeling genomen. Het betreft hier twee toepassingen
in ziekenhuizen waarbij voor de hartbewaking en
andere dataoverdracht gebruik werd gemaakt van
vergunningvrije banden als 433 MHz en de Wifi-band (2,4
GHz). Vanwege het grote belang van het goed functioneren
van de toepassing is er voor gekozen om toch in actie
te komen.
Dit was ook het geval bij twee meldingen op het gebied
van haperende afstandsbedieningen voor auto’s en
garagedeuren (433 GHz), onder andere van een politiekorps.
Bijkomend probleem in deze band is dat zendamateurs
de primaire status hebben. Dit leidt regelmatig tot
problemen tussen zendamateurs en de omgeving. Zolang
de apparatuur echter aan de essentiële eisen voldoet zijn
er weinig mogelijkheden om oplossingen af te dwingen.
Derde op de lijst is de groep FM-klachten, waarin alle
storingen zitten die niet gerelateerd zijn aan illegale
uitzendingen. Andere grote groepen zijn de storingsmeldingen
van zendamateurs, maritieme meldingen,
meldingen op het gebied van apparatuur (EMC) en
meldingen van gebruikers van mobilofoons en portofoons.
Storingsmeldingen op het gebied van UMTS en
GSM zijn voornamelijk afkomstig van de providers. Het
gaat dan vaak om antenne-opstelpunten waar een storing
optreedt.
Ontvankelijke storingsmeldingen worden ingedeeld op
basis van prioriteit:
PRIO 1: Levensbedreigend
PRIO 2: Economische schade
PRIO 4: Individueel belang
De indeling naar prioriteiten is duidelijk terug te zien in
de aard van de storingsmelding categorie. Zo zijn UMTS
en GSM meldingen voornamelijk PRIO 2. Maritiem en
Luchtverkeer zijn de belangrijkste vertegenwoordigers
van PRIO 1 meldingen. Opvallend is de grote groep
meldingen van zendamateurs. Dit is een groep die goed
bekend is met Agentschap Telecom en die ons eenvoudig
weet te vinden. Eerder was dit ook te zien bij luisteraars
van radiozenders.
8.5 Juridische procedures
De juridische procedures worden inhoudelijk en bestuurlijk
steeds ingewikkelder. De bezwaar- en beroepsprocedures
gaan ook vaak gepaard met Wob-verzoeken (Wet
Openbaarheid van Bestuur).
In 2006 en 2007 is nadrukkelijk geïnvesteerd in het
verbeteren van de juridische kwaliteit van de organisatie.
De effecten daarvan zijn zichtbaar in de daling die na
2007 is ingetreden. Sinds drie jaar worden op een totaal
van 60.000 primaire besluiten op jaarbasis niet meer dan
rond de 200 bezwaren gegenereerd. Dat is minder dan 1%
van de genomen besluiten. Uiteindelijk zijn 60 bezwarenden
in beroep gegaan. Dat is rond de 0,01% van de
genomen primaire besluiten.
In 2010 kwamen er 308 juridische procedures binnen bij
de organisatie: 195 bezwaarschriften, 61 (hoger)-beroepsprocedures
en 52 Wob-verzoeken. Deze instroom is iets
hoger uitgevallen dan de jaarlijkse instroom van de
afgelopen twee jaar. Hier tegenover staat dat de organisatie
279 juridische procedures heeft afgedaan: 175
bezwaarschriften, 38 (hoger)- beroepsprocedures en 66
Wob-verzoeken. Deze uitstroom vertoont de laatste drie
jaar een constant niveau.
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Uitstroom bezwaar
337
2007
Afbeelding 44: Uitstroom bezwaarschriften
178 166 175
2008 2009 2010

88
Dat de instroom hoger is dan in 2008 en 2009 is te wijten
aan de zaken die zijn ontstaan als gevolg van de in 2010
gehouden 2,6 GHz-veiling van mobiele communicatie.
Ten aanzien van de afdoening van deze bezwaarschriften
kan het volgende worden opgemerkt. In 2010 is aan 25
bezwaren tegemoet gekomen en in deze gevallen is zo
nodig een nieuw besluit genomen, 66 zijn ongegrond
verklaard, 35 zijn niet-ontvankelijk verklaard en 49 zijn op
andere wijze 3 afgedaan.
Ten aanzien van de afdoeningen kan worden opgemerkt
dat gemiddeld genomen in bezwaar 25% van de bezwarenden
alsnog in het gelijk worden gesteld, de zogenaamde
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Afdoening bezwaar
2008 2009
Afbeelding 45: Afdoening bezwaarschriften, jaren 2008, 2009 en 2010
30
25
20
15
10
5
0
Afdoening beroep
2008 2009
Afbeelding 46: Afdoening beroepszaken, jaren 2008, 2009 en 2010
gegrondverklaringen. De bezwaarprocedure vervult
binnen de organisatie de rol zoals ooit bedacht door de
wetgever: integraal heroverwegen en gelijk geven daar
waar gelijk gegeven moet worden. Vervolgens wordt de
vraag intern aan de orde gesteld wat er te leren valt van
deze gegrondverklaringen.
Beroepszaken
In de afdoening van beroepszaken heeft het agentschap in
2010 geen enkele zaak verloren. In 2 gevallen heeft het
betreffende rechtscollege in 2 deelaspecten wel een
formele (deel-) gegrondverklaring uitgesproken maar
vervolgens de gevolgen van het bestreden besluit geheel in
stand gelaten.
2010
2010
gegrond
ongegrond
niet ontvankelijk
anders
gegrond
ongegrond
niet ontvankelijk
anders
3 Hieronder moet worden begrepen de intrekkingen. Het agentschap voert een actief beleid om in de zaken die zich ervoor lenen, bezwaarden
te stimuleren hun bezwaar in te trekken.

Staat van de Ether 2010 8. Kerncijfers 89
Bijlage

90
Categorie 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011
Beproevingen 3 3 3 2 2 2
Radar landmobiel 77 76 77 74 69 69 65
Registraties binnenvaart 6223 7348 7677
Registraties pleziervaart 45180 48408 51111
Registraties zeevaart 1844 2197 2278
Registraties radiozendamateurs 12920 13266 13409
Afstandbesturing 412 376 356 344 322 307 295
Radioalarmering 518 506 544 561 550 562 568
Alarm 4 4 1 1 1 1 0
VHF/UHF algemene planning 4222 3838 3585 3460 3343 3255 3202
Draadloze audioverbindingen 141 140 144 153 159 158 156
HF-radiozendapp. landmobiel gebruik/noodsituaties 901 803 757 723 684 649 594
Kerktelefonie 315 376 412 443 464 461
VHF/UHF individuele planning 5333 4824 4244 4032 3817 3710 3607
Hoogfrequente oproepinrichtingen 3554 3214 3040 2885 2671 2642 2616
Overige vergunningen 135 91 54 43 46 46 63
Portofoons / Mobilofoons Tijdelijk gebruik 34 39 43 48 46 58 69
Tijdelijke gesloten netten 1 0 3 2 0 0 0
Telemetrie 197 186 180 184 222 274 306
Trunking 47 51 51 53 59 67 81
Radiozendapparatuur aan boord van luchtvaartuigen 1255 1042 1043 1112 1166 1446 1387
Grondstations luchtvaartterreinen zonder verkeersleiding 24 43 41 43 42 42 39
Mobiele stations recreatieve luchtvaart 380 546 546 518 510 576 552
Grondstations luchtvaartmaatschappijen 58 56 59 60 65 64 63
Grondstations bijzonder gebruik luchtvaartmobiele banden 25 12 12 11 10 12 11
Binnenvaart (omgezet naar registratie) 7024 6853 6807 6880 821 7 2
Maritiem overig 87 85 134 93 149 227 435
Pleziervaart (omgezet naar registratie) 38714 39573 40973 42520 308 23 5
Portofoons maritiem 1315 1236 1401 1444 1493 1522 1527
Tijdelijke vergunningen maritiem 0 1 1 1 4 0 0
Walstations 618 614 609 632 642 654 645
Zeevaart (omgezet naar registratie) 1937 1888 1867 1909 177 6 3
Bijzondere vergunningen 32 31 27 28 26 32
Commerciële omroep 47 47 43 42 59 57 55
Digitale televisie-omroep (DVBT) 2 2 2 2 2 2 2
Kerkomroep 2 2 2 2 2 2 2
Lokale omroep 287 280 275 269 260 266 255
Militaire omroep 3 3 3 3 3 3 3
Publieke omroep 46 38 23 23 22 21 18
Digitale audio-omroep (TDAB) 1 1 1 1 1 3 3
Radiozendamateurs (omgezet naar registratie) 13004 12814 12663 12787 267 167 230
Vaste satellietverbindingen 38 34 33 38 39 48 41
One-way uplink 19 16 18 18 18 17 13
Satellite news gathering 102 94 99 102 115 126 133
Vaste verbindingen 8583 9026 11777 10957 12276 9531 10608
Totaal 89147 88804 91921 92472 97080 98331 102624
Aantallen vergunningen en registraties

Deze brochure is een uitgave van:
Agentschap Telecom ©
Postbus 450 | 9700 AL Groningen
T (050) 58 77 444
www.agentschap-telecom.nl
agentschaptelecom@at-ez.nl
Augustus 2011