Perspectief nemen - Ludo Heylen - Cego ublishers
Perspectief nemen - Ludo Heylen - Cego ublishers
Perspectief nemen - Ludo Heylen - Cego ublishers
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong><br />
We laten ons graag meeslepen door een romantische film en we stellen ons meelevend op wanneer<br />
iemand in de put zit. Dat empathisch vermogen is iedereen gegeven, ook al is het nog niet<br />
aanwezig bij erg jonge kinderen en heeft niet iedereen evenveel empatisch vermogen.<br />
Wat ons boeit is in welke mate leerkrachten dit<br />
empathisch vermogen verder ontwikkelen en<br />
daarmee uitstijgen boven het gemiddelde. Uit het<br />
GOK-onderzoek 1 weten we dat een leerkracht die<br />
gevoelig is voor de beleving van kinderen een verschil<br />
maakt voor iedereen, maar in het bijzonder<br />
voor de jongens in de groep.<br />
Naar een definitie<br />
Waar gaat het om?<br />
<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> is ruimer dan enkel empathisch<br />
inlevingsvermogen. <strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> heeft te<br />
maken met de mate waarin we het gezichtpunt<br />
van de andere mee<strong>nemen</strong>, in de volle breedte. Het<br />
gaat daarbij over hoe die persoon zicht voelt, wat<br />
hij denkt en wat hij wil. Voor kleuterjuffen betekent<br />
dit dat we proberen te achterhalen wat de<br />
kinderen bezighoudt. Vanuit dat perspectief kunnen<br />
we een gerichter en aangepast aanbod geven<br />
in de hoeken. Dat is belangrijk. De kleuterjuf verliest<br />
zichzelf niet in perspectief <strong>nemen</strong>, maar benut<br />
het voor een gerichte actie. Ze doet dat heel<br />
anders dan een acteur. Een acteur gaat in de schoenen<br />
van zijn personage staan en speelt die persoon.<br />
Om dat goed te doen is perspectief <strong>nemen</strong> nodig<br />
en moet je jezelf kunnen inleven. De acteur neemt<br />
het personage over en verdwijnt als het ware in het<br />
personage. De kleuterjuf moet perspectief <strong>nemen</strong><br />
zonder het personage over te <strong>nemen</strong>, om daarna<br />
professioneel te kunnen handelen. <strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong><br />
veronderstelt een absolute openheid voor<br />
wat er gebeurt, hoe het kind zich voelt, wat er zich<br />
in het kind afspeelt. Eigen bekommernissen en interpretaties<br />
mogen daarbij niet meespelen.<br />
1 Buyse, E., Snoeck, G., Laevers, F. (2009). Fundamenteel<br />
diepte-onderzoek naar krachtige GOK-leeromgevingen.<br />
Onderzoeksluik ‘Betrokkenheid & Welbevinden’. Eindrapport.<br />
Leuven: Steunpunt GOK.<br />
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011<br />
Een gesprek<br />
Het volgende voorbeeld illustreert dat dit niet altijd<br />
even eenvoudig is. Naar aanleiding van een verhaaltje<br />
komt de volgende dialoog tot stand 2 . Het<br />
doet er zelfs niet toe of de kleuterjuf hooi in de<br />
klas heeft.<br />
Kleuterjuf: Wat is hooi?<br />
Kinderen: Een soort gras.<br />
Kleuterjuf: Ja, dat klopt, maar wat voor gras?<br />
Kinderen: Gedroogd gras.<br />
Kleuterjuf: Ja, maar wat voor soort gras is het?<br />
Weet iemand dat?<br />
Kinderen: Misschien onkruid?<br />
Kleuterjuf: Ja, dat kan, maar nog iets anders?<br />
Kinderen: Haver, gerst?<br />
Kleuterjuf: Ja, dat wordt gebruikt voor pap. Maar<br />
wat is er in hooi? Ik zal het even tekenen.<br />
2 Voorbeeld van Eva Blomberg, 2008.<br />
PERSPECTIEF NEMEN<br />
19
Een leerkracht die<br />
gevoelig is voor de<br />
beleving van kinderen<br />
maakt voor iedereen<br />
een verschil, maar in<br />
het bijzonder voor de<br />
jongens in de groep.<br />
PERSPECTIEF NEMEN<br />
20<br />
Kinderen: Zeekruid.<br />
Kleuterjuf: Ja, daar lijkt het op.<br />
Kind: Ik weet het. Je kan daar de blaadjes<br />
van aftrekken en dan blijft er<br />
een scherpe strostengel van over.<br />
Kleuterjuf: Ja, weet iemand hoe dat heet? Niemand?<br />
Kinderen: Klaver.<br />
Kleuterjuf: Hoe ziet de bloem eruit?<br />
Kinderen: Groen.<br />
Kleuterjuf: Ja, als ze in de knop staat.<br />
Kinderen: Wit.<br />
Kleuterjuf: Ja, wit! Nog andere kleuren?<br />
Kinderen: Blauw, geel, bruin.<br />
Kind: We hebben ze in ons graspark en dan<br />
komen de bijtjes.<br />
Kleuterjuf: Ja, dan komen de bijtjes.<br />
….<br />
Had jij door wat de kleuterjuf wilde weten? De kleuterjuf<br />
vuurt een hele reeks vragen af met maar één<br />
doel: datgene uit de kinderen te krijgen waaraan ze<br />
zelf denkt. Gunilla Dahlberg noemt dit de ‘guesswhat-I-am-thinking-of’-dialogen.<br />
In dat patroon<br />
worden kinderen hulpeloos en afhankelijk van de<br />
kleuterjuf. Het kind moet gevuld wor-<br />
den met kennis zonder dat het wordt<br />
uitgedaagd om zelf op onderzoek<br />
te gaan (Dahlberg, Moss & Pence,<br />
1999). Hier is geen perspectiefname.<br />
De kleuterjuf vertrekt vanuit haar eigen<br />
denkpatronen en wil de kinderen<br />
daarin duwen. Is dat herkenbaar? Hoe<br />
vaak doen wij hetzelfde wanneer we<br />
bepaalde woordjes aan bod willen laten<br />
komen? Dahlberg, Moss & Pence<br />
beklemtonen dat dit patroon intitatiefdodend<br />
is. Kinderen leren vooral<br />
om zich naar de kleuterjuf te richten.<br />
<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> is net het omgekeerde. De kleuterjuf<br />
vertrekt daarbij vanuit het kind. Ze denkt na<br />
over hoe ze kan aansluiten bij wat de kinderen willen.<br />
Hoe kan ik hen op onderzoek laten gaan? Wat<br />
kunnen ze nu al aan?<br />
Affectief en cognitief<br />
Kijk naar de onderstaande foto. Hoe reageer je en<br />
wat komt er allemaal in je op? Misschien primeert<br />
je eigen spontane afkeer en reageer je<br />
geschokt en trekt je het kind zo<br />
snel mogelijk weg. Het kind<br />
zal verbaasd reageren en zal<br />
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011<br />
niet begrijpen waarom jij zo geïrriteerd bent. In die<br />
reactie handel je eerst bijna reflexmatig vanuit je<br />
eigen bekommernissen om nadien het standpunt<br />
van het kind mee te <strong>nemen</strong>.<br />
Misschien reageer je geamuseerd en kun je perfect<br />
begrijpen dat het kind het wel leuk vindt. Je gaat<br />
naar het kind toe en vraagt: “Vind je dit prettig?”<br />
Tegelijk geef je even aan dat zo’n varken in vieze<br />
troep heeft gezeten met zijn snuit. De foto roept in<br />
elk geval een aantal emoties op. Bij het perspectief<br />
<strong>nemen</strong> gaan we kijken naar hoe het kind de dingen<br />
beleeft. Tegelijkertijd kunnen we het ook plaatsen<br />
vanuit de leeftijd van het kind. We proberen ons<br />
te verplaatsen in wat het kind denkt. Het kind kan<br />
niet inschatten dat dit niet hygiënisch is.<br />
Ruimer dan empathie<br />
“<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> van<br />
een andere persoon is<br />
het vermogen om te<br />
begrijpen hoe de situatie<br />
bij een andere<br />
persoon binnenkomt<br />
en hoe dat die persoon<br />
cognitief en emotioneel<br />
reageert in de<br />
situatie. Het is het vermogen<br />
om jezelf in de<br />
plaats van anderen te<br />
zetten en te herkennen<br />
dat andere individuen<br />
andere gezichtpunten<br />
hebben dan jezelf.”<br />
(Johnson, 1975). <strong>Perspectief</strong><br />
<strong>nemen</strong> heeft<br />
een affectieve en cognitieve<br />
dimensie. Em-
pathie staat voor een emotionele reactie, maar<br />
perspectief <strong>nemen</strong> is breder. Men gebruikt hiervoor<br />
de term ‘social perspective taking’. Het gaat<br />
hier om een emotionele en cognitieve reactie. Ook<br />
bij de onderstaande foto gebruiken we ‘social perspective<br />
taking’. We begrijpen waarom het kind<br />
bang is, we begrijpen hoe het kind zich voelt en<br />
tegelijkertijd voelen we kriebels in de buik…<br />
Conatief: ook intenties en wat men wil<br />
Miller (2001) zegt: “<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> is het vermogen<br />
om tussenkomsten te maken over iemands<br />
capaciteiten, attitudes, verwachtingen, gevoelens<br />
en mogelijk reacties of het vermogen om zaken te<br />
zien vanuit het standpunt van een andere persoon<br />
en mag beschouwd worden als een kritische sociale<br />
en cognitieve vaardigheid.” (Hyun, 1998; Davis,<br />
1983) Belangrijk in deze definitie is het toevoegen<br />
van het aspect ‘verwachtingen en attitudes’. Wat<br />
de andere verwacht, wat de andere wil, waar de andere<br />
van droomt is een belangrijk element om het<br />
perspectief in zijn breedte te kunnen op<strong>nemen</strong>. De<br />
onderstaande prent wordt maar grappig als we begrijpen<br />
wat de gevangene wil: ontsnappen natuurlijk,<br />
door op de escapeknop van een computer te<br />
drukken.<br />
Vanuit al die invalshoeken komt Ferre Laevers tot<br />
de volgende definitie. De definitie is toegespitst op<br />
de leercontext. Er wordt gesproken over de manier<br />
waarop de lerende de werkelijkheid construeert en<br />
beleeft.<br />
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011<br />
<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong><br />
“<strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> kan men definiëren als<br />
het vermogen om zich op de meest levendige<br />
manier een voorstelling te maken van<br />
de wijze waarop de lerende de ‘werkelijkheid’<br />
construeert, met aandacht voor het emotionele<br />
(gevoelens), het conatieve (motivatie en interesse) en<br />
het cognitieve (percepties en cognities).” (Laevers, 2008)<br />
Hoe perspectief <strong>nemen</strong> groeit<br />
Stadia in perspectief <strong>nemen</strong><br />
Kinderen doorlopen verschillende stadia vooraleer<br />
ze echt in staat zijn om perspectief te <strong>nemen</strong>.<br />
Aanvankelijk kijken ze enkel vanuit zichzelf. Ze zijn<br />
egocentrisch. Nadien verandert dat in wat men een<br />
‘subjectief perspectief’ <strong>nemen</strong> noemt. Ze beseffen<br />
wel dat de andere anders is, maar perspectief <strong>nemen</strong><br />
betekent nog vaak dat de andere hetzelfde<br />
denkt als zijzelf. In de volgende fase zijn ze in staat<br />
het perspectief te <strong>nemen</strong>, maar ze kunnen dat nog<br />
niet tegelijkertijd met hun eigen perspectief. Geleidelijk<br />
aan leren ze dat wel te doen en wordt hun<br />
perspectief <strong>nemen</strong> verfijnder en genuanceerder.<br />
Stadia van sociaal perspectief <strong>nemen</strong><br />
(Walker, 1980; Selman, 1980)<br />
Stadium 0: Egocentrisch perspectief <strong>nemen</strong> (3-6 jaar)<br />
Kinderen redeneren vanuit eigen perspectief. Ze onderkennen nog<br />
geen perspectief aan de ander.<br />
Stadium 1: Subjectief perspectief <strong>nemen</strong> (6-8 jaar)<br />
Kinderen beseffen dat anderen een verschillend standpunt kunnen<br />
in<strong>nemen</strong>, maar dat gebeurt alleen als ze over andere informatie<br />
beschikken.<br />
Stadium 2: Gereflecteerd perspectief <strong>nemen</strong> (8-10 jaar)<br />
Kinderen zien dat perspectieven van anderen onderling verschillend<br />
kunnen zijn. Ook als men over dezelfde informatie beschikt. Ze<br />
kunnen zich ook verplaatsen in een ander en zijn reactie voorspellen.<br />
Ze kunnen nog niet hun eigen perspectief en dat van de ander<br />
tegelijkertijd laten meewegen.<br />
Stadium 3: Wederzijds perspectief <strong>nemen</strong> (10-12 jaar)<br />
Het kind kan zich tegelijkertijd in verschillende standpunten inleven.<br />
Ook kan het de rol van een neutrale persoon in<strong>nemen</strong> en voorspellen<br />
hoe de andere betrokkenen reageren.<br />
Stadium 4: <strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> op basis van conventies (12 jaar en<br />
ouder) Jongeren maken zich meer los van de concrete situaties.<br />
PERSPECTIEF NEMEN<br />
21
22<br />
Als we de<br />
betrokkenheid<br />
voldoende hoog<br />
houden, dan zien we<br />
duidelijke leerwinst op<br />
het gebied van taal bij<br />
de kinderen.<br />
PERSPECTIEF NEMEN<br />
Maatschappelijk relevant<br />
Niet alle kinderen doorlopen de verschillende<br />
stadia van perspectief<br />
<strong>nemen</strong> even succesvol. Vooral<br />
binnen criminologie is men erg<br />
geïnteresseerd in de vraag of er<br />
een verband is tussen de competentie<br />
om perspectief te <strong>nemen</strong><br />
en crimineel gedrag. De hypothese<br />
is dat jongeren die niet geleerd hebben<br />
het standpunt van anderen in te<br />
<strong>nemen</strong> en dus niet in staat zijn dat te doen<br />
makkelijker grensoverschrijdende gedrag gaan<br />
vertonen in de vorm van geweld<br />
tegenover anderen. Het lijkt<br />
erop te wijzen dat criminelen<br />
minder empathisch zijn en zich<br />
minder verplaatsen in de standpunten<br />
van anderen. Dat zien<br />
we vooral in het gedrag van jongens.<br />
De onmacht om perspectief<br />
te <strong>nemen</strong> komt meer voor<br />
binnen de groep van criminele<br />
jongens. In deze context is ook<br />
het onderzoek van ‘verbondenheid’<br />
(Depuydt, Declerck, Deboutte)<br />
bijzonder interessant.<br />
Delinquentie is het verbreken<br />
van banden, verbondenheid is het herstellen van<br />
banden. Verbondenheid gaat ervan uit dat men de<br />
andere niet kan kwetsen als men zich verbonden<br />
voelt met de andere. Zich verbonden kunnen voelen<br />
veronderstelt een zekere mate van perspectief<br />
<strong>nemen</strong>.<br />
Geneeskunde<br />
Ook de geneeskunde is sterk geïnteresseerd in<br />
onderzoek naar perspectief <strong>nemen</strong>. Geneesheren<br />
worden vaak geconfronteerd met patiënten die<br />
pijn hebben. Hoe beter een geneesheer of een verpleegkundige<br />
de pijn kan inschatten, hoe beter hij<br />
erop kan reageren. Pijn is een subjectief gegeven,<br />
de pijndrempel verschilt van persoon tot persoon.<br />
Sommige mensen roepen dan ook veel later hulp<br />
in dan anderen. En net dat kan levensbedreigend<br />
zijn. <strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> is in die context een belangrijke<br />
competentie en zorgt voor een betere<br />
afstemming en hulpverlening.<br />
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011<br />
Bedrijfswereld<br />
Ook de bedrijfswereld en wereldleiders<br />
zijn verwachtingsvol naar<br />
onderzoek rond perspectief <strong>nemen</strong>.<br />
Ze zijn geïnteresseerd in de<br />
vraag hoe perspectief <strong>nemen</strong> de<br />
verwachtingen en percepties van<br />
billijkheid van onderhandelaars in<br />
belangrijke besprekingen kan veranderen.<br />
We kunnen ons inbeelden dat<br />
Di Rupo en De Wever anders aan de onderhandelingstafel<br />
zouden zitten als ze sterk<br />
zouden zijn in perspectief <strong>nemen</strong>. Wedden dat het<br />
dan geen maanden zou duren voor we een regering<br />
hebben? In de pers wordt er nu vooral gepraat<br />
over vertrouwen tussen de gesprekpartners. Uiteraard<br />
is vertrouwen een eerste stap om perspectief<br />
<strong>nemen</strong> bij jezelf toe te laten.<br />
Sterke persoonlijkheden<br />
Uit studies weten we dat er duidelijke verbanden<br />
zijn tussen perspectief <strong>nemen</strong> en andere eigenschappen<br />
of competenties. Mensen die goed zijn<br />
in perspectief <strong>nemen</strong> hebben een sterk ontwikkeld<br />
zelfbeeld (Reiman, 1999), beschikken over goede<br />
communicatievaardigheden (O’Keefe & Johnston,<br />
1989), hebben een duidelijk moraliteitsbesef (Blasi,<br />
1980) en zijn cognitief voldoende sterk (Reiman,<br />
1999). <strong>Perspectief</strong> <strong>nemen</strong> hangt ook sterk samen<br />
met het vermogen tot reflectie. Dat geeft aan<br />
dat perspectief <strong>nemen</strong> niet makkelijk is. Je moet<br />
als persoon voldoende sterk zijn, je moet kunnen<br />
reflecteren, je moet kunnen communiceren en gewetensvol<br />
kunnen handelen.<br />
Een kerncompetentie<br />
Lees de kinderen<br />
Verschillende auteurs wijzen op de noodzaak om<br />
perspectief <strong>nemen</strong> meer centraal te zetten in de<br />
competentieprofielen van kleuterjuffen en de lerarenopleiding.<br />
Hunt (1976) stelt het zo: “Teachers<br />
should read the processes going on in the children.”<br />
Kleuterjuffen moeten de processen lezen<br />
die aan de gang zijn bij kinderen. Het gaat om inspelen<br />
op wat er zich aandient vanuit de kinderen.<br />
Dat veronderstelt inzicht en kunde, of zoals John<br />
Hattie (2003) het zegt: expertleerkrachten hebben<br />
een diepere representatie over leren en onderwijzen,<br />
kunnen het leren beter bijsturen en feedback<br />
geven, hebben aandacht voor het affectieve. Dat
dit loont kunnen we afleiden uit verschillende<br />
onderzoeken. Kleuterjuffen die zich zo<br />
naar kinderen richten en zich aanpassen<br />
zijn effectiever en succesvoller in hun<br />
pedagogisch handelen (Baron, 1980).<br />
De meest effectieve kleuterjuffen zijn<br />
zij die spontaan reageren met aangepaste<br />
informatie in het licht van wat de<br />
kinderen nodig hebben (Duffy, Roehler,<br />
Meloth &Vavrus, 1985). Ook het GOK-onderzoek<br />
(Buyse, Snoeck, Laevers, 2009) wijst<br />
in die richting. Als we erin slagen om de betrokkenheid<br />
van kinderen voldoende hoog te houden<br />
(dat veronderstelt perspectief <strong>nemen</strong>) dan zien we<br />
duidelijke leerwinst op het gebied van taal bij de<br />
kinderen.<br />
Voorbeeld van vragen:<br />
We tonen een foto en vragen: “Kijk naar de foto en beschrijf<br />
in drie woorden wat er in het meisje omgaat. Gebruik geen<br />
synoniemen.”<br />
We tonen een videofragment en vragen: “Beschrijf in<br />
twee woorden hoe de leerlingen zich voelen. Beschrijf in<br />
twee woorden hoe de kleuterjuf zich voelt. Gebruik geen<br />
synoniemen.”<br />
We geven een situatieschets van een klascontext waarin<br />
een kleuterjuf reageert op kinderen: “Wat vind jij van deze<br />
onderwijscontext? Beargumenteer zo volledig mogelijk.”<br />
We geven een observatie van een gesprek tussen een kleuterjuf<br />
en een kind en vragen om de interactie te beoordelen:<br />
“Hoe zou jij deze situatie beoordelen op een vierpuntenschaal?<br />
Geef een verantwoording van je score.”<br />
Een instrument om perspectief <strong>nemen</strong> te meten<br />
Omdat perspectief <strong>nemen</strong> zo’n belangrijke competentie<br />
is, hebben we – in het kader van een<br />
OOF-project 3 binnen de associatie KU Leuven –<br />
een instrument ontwikkeld om de competentie<br />
te meten bij studenten. Het instrument is een vragenlijst<br />
die online ingevuld kan worden. In de vragenlijst<br />
gebruiken we verschillende media: foto’s,<br />
filmpjes, observaties en situatiebeschrijvingen.<br />
Aan de hand van de vragenlijst willen we zicht krijgen<br />
op de competentie perspectief <strong>nemen</strong>: welke<br />
studenten <strong>nemen</strong> makkelijker perspectief, welke<br />
aspecten van perspectief <strong>nemen</strong> scoren goed, is er<br />
een verschil tussen eerstejaarsstudenten en derdejaarsstudenten?<br />
3 OOF staat voor Onderwijs Ontwikkelings Fonds.<br />
Kleuters & ik Jrg. 27/2 – 2010-2011<br />
Verbanden<br />
We hebben de studenten ook<br />
bevraagd op een zelfevaluatieinstrument<br />
van Davis (IRI).<br />
Hierin moeten ze 28 vragen<br />
over zichzelf beantwoorden.<br />
De score geeft een idee<br />
van hun mogelijkheden tot<br />
perspectief <strong>nemen</strong>. IRI wordt<br />
vooral gebruikt binnen sociale<br />
wetenschappen en niet binnen het<br />
onderwijs. Het is in elk geval hoopvol<br />
vast te stellen dat de resultaten van het ontwikkelde<br />
instrument IPN positief samenhangen met<br />
de resultaten van IRI. Dat betekent dat beide instrumenten<br />
hetzelfde meten en dat studenten die<br />
hoog scoren op het ene instru-<br />
ment ook hoog scoren op het<br />
andere. Ook is er een verband<br />
met de mening van de docenten<br />
van de opleiding. De studenten<br />
waarvan de docenten aangaven<br />
dat ze beter in staat waren om<br />
perspectief te <strong>nemen</strong>, scoorden<br />
beter zowel op IRI als op IPN.<br />
Ook is duidelijk dat derdejaarsstudenten<br />
het beter doen dan<br />
eerste- of tweedejaarsstudenten. Blijkbaar wordt<br />
er in de betrokken opleidingen gewerkt aan perspectief<br />
<strong>nemen</strong> zodat de competentie zich verder<br />
ontwikkelt doorheen de jaren van de opleiding. Er<br />
is geen verschil tussen jongens en meisjes, maar de<br />
groep jongens was te klein om dit met stelligheid<br />
te kunnen concluderen.<br />
<strong>Ludo</strong> <strong>Heylen</strong> – voorzitter CEGO<br />
Lees ook het praktijkartikel ‘Was onze tovenaar in de<br />
klas vandaag?’ op blz 6 tot 9 in deze Kleuters & Ik.<br />
Meer weten of lezen?<br />
Heb je zin om het instrument eens in te kijken of uit te<br />
proberen? Neem dan contact op met ludo.heylen@ped.<br />
kuleuven.be. Op 11 januari 2011 is een studiemiddag gepland<br />
(aula Wolfspoort, Schapenstraat 34 te Leuven) om de<br />
resultaten van het OOF-project voor te stellen.<br />
Meer info: www.cego.be<br />
Er bestaan duidelijke<br />
verbanden tussen<br />
perspectief <strong>nemen</strong> en<br />
andere eigenschappen<br />
of competenties.<br />
PERSPECTIEF NEMEN<br />
23