Dagboek Oom Jan - J.K. Feringa

J.K. Feringa
10 November 1944 - 3 Juni 1945

Inleiding
Jan Cornelis Feringa - “Oom Jan” –
Geboren 20 september 1925, overleden 28 mei 2000 te Rotterdam
In de tweede wereldoorlog werd hij in 1944 bij de razzia in Rotterdam-Zuid opgepakt en naar Duitsland
gevoerd.
Gedurende de periode van het wegvoeren tot de terugkeer in Rotterdam legde hij zijn belevenissen
nauwkeurig vast. Deze notities verwerkte hij kort na thuiskomst tot dit dagboek.
Na zijn overlijden is dit document in het archief van de familie Feringa opgenomen.
De aanleiding tot deze publicatie waren de unieke wijze van beschrijven van het verloop van de
gebeurtenissen en de nauwkeurige vermelding van personen en plaatsen.
De transcriptie van het dagboek omvat de volledige tekst in de oorspronkelijke formulering en spelling.
In de linkermarge is in cursief de paginanummering van het origineel vermeld.
De afbeeldingen zijn uit het origineel overgenomen.
Aan het dagboek is een index toegevoegd.
Henk Feringa
Cees Feringa
http://genealogie.feringa.net
cees@feringa.net
henk@feringa.net
Copyright © 2004 – Transcriptie by C. and H.Feringa
1

1 Vrijdag 10 November 1944
’s Morgens vroeg klaargestaan zoals gewoonlijk om naar het werk te gaan. Buiten gekomen leek
dit al onmogelijk, daar de straten afgezet waren door de Duitschers. Biljetten werden
rondbezorgd huis aan huis. Hierop stond vermeld dat alle mannelijke personen van 17- tot en
met 40 jaar zich moesten verzamelen op de door de Duitschers aangewezen plaatsen. Ook
reed er een auto door de straten ment een luidspreker er op. Hierdoor werd ook medegedeeld,
dat de mannelijke personen tusschen 17- en 40 jaar zich terstond naar buiten moesten begeven
met medeneming van: deken,vork en lepel en een broodrantsoen voor één dag. Ik meldde mij,
na afscheid genomen te hebben, voor de katholieke kerk, gelegen aan de Dorpsweg.
Hiervandaan vertrokken wij 10 uur naar de remise van de R.E.T aan de Sluisjesdijk.
2 In de remise werden wij ingedeeld naar verschillende leeftijden, wat later geen stand heeft
gehouden. Na weer buiten de remise opgesteld en herhaalde malen geteld te zijn, is de lange rij
mannen gelopen naar de Stieltjeskade. De weg ging over; Wolphaertsbocht, Brielschelaan,
Putschelaan, oprit West-Varkenoordscheweg, luchtbrug Kreekweg, Kreekweg,
Oranjeboomstraat, Nassaukade 15,30 u. ingescheept in een Rijnaak, de Baden 21 genaamd.
Het had ‘s middags al flink geregend, zoodat de ruimen flink nat waren en vies van het
kolengruis. Zoo is de avond en de nacht doorgebracht, halfzittend, of liggend. Half wakend, of
slapend. In ons ruim van 100 man, bevond zich een toevallijder, die ons met zijn gekerm in
een dubbel sombere gemoedsstemming bracht.
3 Zaterdag 11 November 1944
’s Morgens vroeg gelegenheid gezien om een klein briefje naar huis te laten bezorgen. Dat wij
nog aan de kant lagen, was te wijten aan de in ongereedheid geraakte sleepboot.
Het briefje is thuis ontvangen, pa is er mee naar Lena gegaan. Zij is op de fiets gesprongen en
heeft nog ondergoed en brood voor Henk gebracht. Ook voor mij heeft ze nog een tasch met
ondergoed en sokken gehaald. Om negen uur zijn we van de Stieltjeskade naar Amsterdam,
over de Lek, Vaartsche Rijn, Merwede Kanaal, vertrokken. Onderweg werd in Bolnes, wat brood
en water aan boord genomen. Hier zagen nog eenige mannen kans te ontsnappen. Er mochten
maar 2 man tegelijk aan dek .
4 Zondag 12 November 1944
‘s Morgens werd in verschillende ruimen o.l.v. den Heer Langstraat een korte kerkdienst
gehouden. ‘s Middags op de Vecht nog beschoten door vliegtuigen. Zoodat we nog even aan de
wal geweest zijn. Hier probeerden nog weer enige mannen te vluchten, maar dit is hun niet
gelukt.
5 uur kwamen we in Amsterdam aan. Hier werd ons soep verstrekt. Boonensoep zonder zout.
Nu werd op het invallen van de duisternis gewacht en kwamen wij door de schutsluizen op het
IJsselmeer. Hier voeren wij in convooi. ’s Nachts moest het luik, altijd op een kleine opening na,
dicht. En onze behoeften moesten gedaan worden op een gamel in de hoek van het ruim. De
atmosfeer was bij tijden dan ook niet te genieten.
5 Maandag 13 November 1944
’s Morgens vroeg nog op het IJsselmeer. Een prachtig gezicht, de dageraad op het water.
Na de invaart van het Keteldiep kwamen we 12 uur met veel regen in Kampen aan. Hier
moesten we van boord af in snel tempo, zooals dit alleen van de Duitschers te verwachten is.
Na van het Roode Kruis, koffie en brood te hebben gehad, werden we als koeien de “Generaal
van Heutz” Kazerne in gejaagd. Hier werd ik met een ploeg in de z.g. Cantine zaal gestopt.
‘s Avonds, werd ons nog hier warm eten verstrekt, dat zeer goed van smaak was zooals men
zei, ik heb er echter niets van gegeten. Bij de W.C.’s moesten we in de rij staan, daar er die dag
maar 2 waren. Op stro hebben we verder de nacht doorgebracht.
6 Dinsdag 14 November 1944
’s Morgens vroeg op. Wasschen moest bij een kraan gebeuren. Ik wilde mij net gaan scheren,
toen de deuren reeds open gegooid werden en wij weer naar het plein voor de kazerne
getrommeld werden. Hier werden we weer geteld, volgens de Duitsche methode, d.w.z. zij zijn
telkens de tel kwijt. Hierna inscheping in een schip genaamd Petrus. De bevolking van Kampen
heeft hier goed voor ons gezorgd en brachten ons ter verdeling, brood, worst, appels, shag en
postpapier. Bijzonder onderscheidde zich de fam. C.Bos IJsselkade 30 Kampen. Nog briefjes
geschreven en afgegeven. Toen gingen we varen naar Zwolle. In ons ruim waren o.a.
2

7 aanwezig; Henk Feringa, Hoogstad, en Volaart, Jan en Willem Vogel, Adri Breedveld, Dirk
v.Rooijen, Hes, de knecht van Slager Blanken e.a. De dagen werden doorgebracht met rooken,
kaarten, praten, slapen en kankeren.
In ieder ruim was een voorman. ’s Avonds hield Arie Bosman nog een dagsluiting. Hij vertelde
onder groote stilte de gelijkenis van den verloren Zoon.
8 Woensdag 15 November 1944
In Zwolle. Stil gaan liggen in Katerveer. s’ Avonds werd brood boter en worst verstrekt. Deze dag
had ik wel veel last van kramp in het lijf.
Donderdag 16 November 1944
De geheele dag in het schip. De dokter kwam alleen voor erge zieken. Verder niets bijzonders
Vrijdag 17 November 1944
’s Middags om 3 uur uit het schip. De ruimen werden nagezien of niemand zich verstopt had.
In stroomende regen moest nu naar het station in Zwolle geloopen worden. 4 personen wilden
9 zich onderweg verstoppen, maar werden gepakt. Men droeg voor ze op het stationsplein te
fusilleeren tot afschrikking der anderen. Zoover is het gelukkig niet gekomen. Er werd nog
gevraagd wie er bij het A.B.P. werkzaam was. Hieronder viel ook Adrie Breedveld. Hij behoefde
niet weg. In goederenwagens gestopt, nog wat eten van de burgerij van Zwolle en 8 uur
vertrokken. Tijdens het rijden werd het eten enz. verdeeld. Cees Ariës had de leiding. Ik heb nog
een doosje lucifers geloot. Mr. Volaart vertelde nog over het St.Nicolaas feest. Zoo ging de nacht
in en wisten we niet waarheen. In Zwolle hebben we nog naar huis kunnen schrijven.
10 Zaterdag 18 November 1944
’s Morgens 7 uur hield de trein met een schok stil. Half zittend, half liggend was de nacht
doorgebracht. Dan weer wakker, dan weer ingedommeld. We wisten niet waar we stil stonden,
en hadden nog geen vermoeden dat het Duitschland zou zijn. Door een luikje vroeg een van ons
aan een voorbijkomende man: “Waar zijn we hier”? Er werd geantwoord: “Bentheim”! Nu zakte
de stemming geheel naar het nulpunt. Er heerschte een verslagen geest. Er werd aan huis
gedacht, aan vrouw en kinderen, vaders, moeders, aan verloofden. Hoe lang zou het duren in
dit land, vol van gevaren, zoals de steeds toenemende bombardementen? De trein gaat weer
rijden en we zien vanuit het luikje al verschillende getroffen dorpjes langs de grens. Na enige
11 tijd staat de trein weer stil. Van buitenaf wordt verteld dat we in Rheine zijn. Rheine, het
spoorwegemplacement is volkomen verwoest. Groote locomotieven liggen verwoest een eind
buiten de rails. We zien menschen loopen, het blijken Hollanders te zijn. Zij zijn al enige weken
tevoren hier gekomen. Op onze vraag wat ze al gedurende deze tijd gedaan hadden, kwam het
antwoord: “Lijken geborgen”. Prettig vooruitzicht!
Weer rijdt de trein, het landschap dat we zien is mooi. Het mooie echter kan niet ten volle
genoten worden door de downstemming, die over ons gekomen is. Onze dorst is groot, maar er
is geen water. Velen moeten hun behoefte doen, maar daar is geen gelegenheid voor. Urineren
gaat door een spleet van de niet geheel sluitende wagendeur. De trein gaat inmiddels
12 langzamer rijden en staat dan weer stil. De deuren gaan open. Velen springen er uit en gaan
met de broek af zitten. Ik sta net op het punt ook te gaan zitten, of daar gaat de trein weer
langzaam rijden. Alles klimt weer holderdebolder, sommigen nog met afgezakte broek, de
wagon in. De deuren gaan weer dicht, we rijden weer. Na een korte tijd staat de trein weer stil.
Weer een geheel vernield spoorwegemplacement. We blijken nu in Münster te zijn. Er werken
menschen. Zij loopen met kruiwagens zand en puin. Het zijn Italianen. Van onze zijde wordt
bekend gemaakt dat wij veel dorst hebben. Maar een Italiaan die vlak voor onze wagon werkt,
durft dit niet te geven. Hij is bang voor de O.F.’ers die maar steeds rondloopen. Eindelijk gelukt
het ons voor een cigaret, de Italiaan te bewegen water te pompen. Wat smaakte dit water
13 lekker. Vermakelijk was het nog, om de Italiaan te zien werken. Hij schepte zijn kruiwagen vol
zand en daarna schepte hij zijn wagen weer leeg. Een prachtstaaltje van sabotage.
16.30 uur verlaat de trein Münster. De volgende plaats waar we stoppen Lengerich. Hier is het
luchtalarm. De wagons worden op slot gedaan en de soldaten, die ons bewaken, gaan de
schuilkelder in. Wij blijven angstig in de gesloten wagons achter. Later hoorden we van een
zware luchtaanval op Münster. Dus daar waren we aan de dood ontsnapt. Na het luchtalarm
werden eenige wagons open gemaakt en zij, die daar in waren, moesten eruit en werden in
Lengerich gebracht. De rest vertrok uit Lengerich. Na een uurtje rijden en door een tunnel
gegaan te zijn, stond de trein in Osnabrück stil. Het was 8.00 uur in de avond.
3

Hier was weer luchtalarm en moesten we weer de bunker in, onder het station. Een soldaat
14 vertelde, dat we nog een halfuurtje in een andere trein moesten rijden, voordat wij de plaats van
bestemming zouden bereiken. Na het veilig blazen van de sirene gingen we dan ook weer op
het perron. We werden in de trein gestopt. Nu waren het personenwagens en voort ging het
weer. Van dat halve uurtje rijden, weten velen niets meer. We sliepen allen van vermoeidheid en
werden pas wakker, toen de trein met een schok stil stond. We waren nu op onze
bestemmingsplaats, genaamd Oesede. Hier zijn we, opgeschrikt door een harde knal en
lichtkogels, naar de dorpsschool in de Adolf Hitlerstrasse geloopen. In de school, betrokken wij,
althans een gedeelte van ons, kamer 6. Stro werd over de grond verspreid en we gingen al
gauw vermoeid liggen en sliepen spoedig. Tegen 12 uur werden we nog weer wakker gemaakt
en kregen we soep, die zeer goed smaakte. Zoo eindigde onze eerste dag in Duitsland.
15 Zondag 19 November 1944
’s Morgens vroeg hebben we ons voor het eerst weer eens kunnen waschen en scheren. Er was
maar één kraan in de trappenhal. Op de kraan moest gedrukt worden en dan gaf zij een heel
zwak straaltje. Verder werd de Zondag in ledigheid doorgebracht, er werd brood verstrekt (5
man moesten één brood verdelen) en worst. Cees Ariës had in onze kamer de leiding.
Maandag 20 November 1944
Niet veel bijzonderheden. Veel luchtalarm. Smit noteerde onze namen onderwijl genoeglijk
pratend. Hij bleek Muziekleeraar te zijn en organist van de Katholieke kerk aan de Westzeedijk.
Verder zagen we nog onze wachtslieden. Het middageten bestond uit Aardappelsoep.
Ziekenverzorgers waren Herwaarden en Wegbrands
16 Dinsdag 21 November 1944
Niet veel bijzonderheden. Er werd wat gekaart, veel geslapen en men ging knollen zoeken, om
deze rauw op te eten, daar we niet voldoende te eten kregen. Het menu voor deze dag was
Koolsoep. Osnabrück werd deze dag gebombardeerd. In onze kamer zaten onder meer:
H.Feringa D.v.Dongen J.Witzand
J.K.Feringa M.Pille Commijs
B.Hoogstad W.v.Bree Kouwenhoven
Volaart K.Horstman Smeehuijzen
A.Nickel C.Fortuin Weck
D.Werkhoven A.de Jong C.Velvis
C.Ariës H.Richters W.Kind
Willemsen J.Bazuin
W en J Vogel Assele
H.Sonne Kers
K.Bakhuizen J.Visser
17 Woensdag 22 November 1944
Geen bijzonderheden. Menu: peensoep. Af en toe moesten enkelen een karweitje doen voor de
wacht. Volaart vertelde ’s avonds een verhaal.
Donderdag 23 November 1944
Geen bijzonderheden. Menu: Groenekoolsoep.
Vrijdag 24 November 1944
’s Morgens indeling van verschillende personen. Enige moesten naar een boer toe in het dorp.
Andere naar de fabriek van Wiemam. Een naar een drukkerij in een nabij gelegen plaatsje.
Slager Blok naar een slagerij in Hagen enz.
’s Middags om 3 uur kwam er een vrachtauto voor de school en moest het grootste gedeelte van
ons er in. We vertrokken in de stromende regen naar Osnabrück.
18 4.30 u. Aankomst in Osnabrück. Een en al puinhoop daar. Gestopt voor de bureaux van het
Arbeitsamt. Verder door naar de Wittekindschule. Eerst ondergebracht in een houten gebouwtje
voor de school. Later in de school zelf. Twee lokalen werden betrokken en wel lokaal 7 en 8.
4

Hier moesten we de eerste nacht in schoolbanken doorbrengen. Er werd ons hier nog brood,
boter en marmelade verstrekt. Tijdens het luchtalarm zaten we nog 1½ uur in een Hochbunker.
Levinus en Herman Zoeteman gezien, de laatste lag ziek en mager op zijn stroozak in een
lokaal van de andere vleugel van het gebouw. Ook was in dit lokaal Mr v.d.Broek. Deze dag
kregen we een Lagerführer genaamd Löttmann. Ook hier werd een ziekenkamer ingericht.
19 Zaterdag 25 November 1944
De dag in ledigheid doorgebracht. Op het voorplein werd ons een etensnap en een drinkkop
verstrekt. Twee maal voor luchtalarm in de bunker geweest. Enigen van ons wisselden Hollands
geld voor Marken en lieten hun haar knippen
Zondag 26 November 1944
Van Zat- op Zondagnacht een paar uur in de Bunker. ’s Morgens om 8 uur in colonne onder
leiding van de lagerführer naar de Domplatz. Hier stonden reeds groepen Russen, mannen en
vrouwen. We noemden het hier de slavenmarkt. We werden in groepen verdeeld en iedere
groep werd naar een bepaalde plaats in de stad gebracht om te werken. Mijn broer,
20 Bakhuizen en ik hebben in de Lutherstrasse gewerkt bij burgers. Ik kreeg nog 2 sigaren. ’s
Morgens werd ons nog medegedeeld dat we maar tot 2 uur zouden werken. Van werken is niet
veel gekomen, daar er weer luchtalarm kwam en we weer ruim 2 uur in de bunker zaten.
Om 2 uur verzamelde ons ploegje voor de Lutherkirche en ging het weer naar de school. Ons
Zondagse menu was, aardappelen met rauwe rode kool.
Maandag 27 November 1944
’s Nachts om half 2 luchtalarm en een uur weer de bunker.in.
’s Morgens weer naar de slavenmarkt en tewerkgesteld bij het Arbeitsamt. Hier moesten we de
inventaris uit het vernielde pand halen. Ons werk werd weer enige uren onderbroken door
21 luchtalarm. ‘s Avonds in de school weer 4 uur luchtalarm. W.C.’s waren er niet in de school.
Naast de school was een houten overkapping. Hieronder was een put waar boven een balk lag.
Op de balk zittend moet men zijn behoefte doen. Wee hij, die zijn evenwicht verloor en in de put
viel
Dinsdag 28 November
’s Morgens weer naar de slavenmarkt, nu o.l.v. Bas Prins. Mijn broer en ik hebben de hele dag
bij burgers gewerkt en hebben daar kleine timmerkarweitjes verricht. De mensen heetten
Sörensen en woonden op de Klüshügel. Hier ontvingen wij frühstück, 2 borrels, middageten
bestaande uit bloemkoolsoep met pelkartoffeln en een appel toe. ’s Middags kregen we ook nog
bij het weggaan brood en koffie. Iedereen een pakje scheermesjes, klosjes garen en naalden en
2 cigaretten.
22 Woensdag 22 November
’s Morgens vroeg om half 5 weer naar de bunker. Weer naar de slavenmarkt. Hier werden
Carst Fortuin, Dirk v.Rooijen en ik opgepikt door een uitvoerder van cementwerken. Hij bracht
ons in een vernield pand in de Großstrasse. Hier moest op de eerste verdieping een
cementvloer gemaakt worden. Een Fransman stond achter de cementmolen en wij moesten
zand, cement, grind en water in de molen gooien. Tot onze vreugde weigerde in de loop van de
morgen de motor van de molen. Hierop volgde spoedig luchtalarm zoodat wij weer vele uren van
de dag in de schuilkelder zaten van het ziekenhuis. Na het uit de schuilkelder komen kamen wij
Hoogstad tegen met geheel zijn arm in’t verband. Hij had bloedvergiftiging en was in
23 het ziekenhuis verbonden
’s Avonds brachten we weer een poosje door in de bunker. Intusschen maakten enigen van ons,
op de dag, een kachel in ons lokaal klaar. Zoodoende konden we onze kleeren droogen, brood
roosteren, en drinken klaarmaken. Daar Cees Ariës ziek was, werd Willem v. Bree tot
kamerleider gekozen. In deze kamer waren o.a.:
H.Feringa Smeehuijzen
J.K.Feringa H.Richters
Volaart Hazebroek
B.Hoogstad Bakker
A.Nickel Commijs
5

24 Donderdag 30 november 1944
D.v.Rooijen B.Kouwenhoven
D.Werkhoven H.Sonne
W. en J.Vogel Bakhuizen
C.Ariës Fortuin
M.Pille W.Kind
W.van Bree
D’Hous
Weck
’s Morgens weer naar de slavenmarkt op de Domplatz. Door een man door Osnabrück geleid en
bij een object gebracht. Hier moesten we grondwerk verrichten. Ik ben daar weggeloopen en
weer gaan werken bij een vrouw op de Klüshügel. Haar huis lag in elkaar en moesten we zoveel
mogelijk onder de puin vandaan halen. Van de vrouw kreeg ik brood, middageten en brood mee
voor het lager. Het werk werd weer door luchtalarm onderbroken. Om 4 uur was ik klaar en
beloofde haar, de volgende dag weer terug te komen. Dit is echter niet doorgegaan, omdat wij
de andere dag naar Oesede teruggingen. ’s Avonds vertelde lagerführer Löttmann, dat hij ons
ging verlaten. In de loop v.d. dag hadden verschillende zich laten keuren. ‘s Avonds weer
luchtalarm.
25 Vrijdag 1 December 1944
s Morgens allereerst Henk gefeliciteerd met zijn verjaardag. Lageführer Unger doet zijn intrede
en deelt mede, dat wij om 10 uur per trein uit Osnabrück naar Oesede vertrekken. Na aankomst
in Oesede betrekken we weer de school in de Adolf Hitlerstrasse. Nu moeten wij kamer 3
nemen. Kamer 3 heeft een goede verlichting en andere kamerbewooners zijn jaloers op ons. We
slapen weer op stro. En daar Willem van Bree met zijn been sukkelt verdeelt Meindert Pille
grootendeels het eten. Kamer 1 wordt ziekenkamer. Kamer 2 is voor de wacht. Stawinsky wordt
onze wachtfüher. Hij is in de oorlog aan zijn rug verwond en draagt nu een stalen vest voor
steun. Ook is er een klein oud mannetje als wacht over ons. We noemden hem St.Nicolaas. Ook
een zekere Frans is nog bij de wacht. Een jonge man met een mank been en een bril op. Hij
draagt een zwart uniform.
26 Zaterdag 2 December 1944
’s Morgens is het aantreden om naar de slakkenberg te gaan in Malbergen. Deze berg behoort
tot het hoogovenbedrijf der Klöcknerwerke A.G in Georgmarienhütte, afgekort Hütte. We gaan
onder leiding van Leen Langbroek, van beroep kapitein van de binnenvaart. In Malbergen
worden wij opgewacht door de Org.Todt. Zij laten ons in de rij staan, we worden geteld en men
deelt ons mede, dat bij het werk niet het onmogelijke van ons verlangd wordt. Wanneer zij maar
onze goede wil zien, komt alles in orde. Nu gaan we naar de berg, hier liggen houweelen en
schoppen klaar. Hetgeen afgehakt is, moet in wagens gegooid worden. De slakken worden
gebruikt onder de spoorrails. Ook gevangenen werken aan de berg en worden door een soldaat
bewaakt. Het zijn meest Italianen in zebrapakjes.
27 ’s Middags om 4 uur zijn we klaar en is er Feierabend.
Zondag 3 December 1944
Deze zondag zijn we niet vrij, maar moeten werken aan de slakkenberg van 8 uur tot 16,15 uur.
Nu reeds maken de O.F’ers aanmerkingen op ons werk. Er mag niet te veel stilgestaan worden,
de wagens moeten voller enz, enz….. Een bleekneus loopt bij hen rond. Hij heeft net een
gezicht als een doodenmasker met bril op. Hij heeft een eigenaardige gewoonte om “Hallo
paspoort!” te roepen wanneer iemand niet werkte. Met het paspoort bedoelt hij het laten zien
van het persoonsbewijs. Deze uitroep van hem, heeft hij als spotnaam gekregen. Verder waren
er nog de O.F’ers Adolf, Frans en Otto. De laatste had een klein snorretje en een gemeen
uiterlijk. Een echte sadist
28 Maandag 4 December 1944
Iedere morgen meldden zich zeer velen krank. Zoo ook ik. Ik gaf voor last van mijn navelbreuk
te hebben en niet in staat te zijn de schop of houweel te hanteeren. Dit alles wekte de woede
van de lagerführer op. Hij kwam ’s morgens altijd de kamer op met de vraag:”Wer ist hier
krank?”. En dan werden de zieken een voor een ondervraagd. En wanneer hij ze niet krank
6

achtte zei hij: “Aufstehen, arbeiten, zum slackenberg. Deutschland kennt kein kranken. Nur
lebenden und toten. Wir müssen den krieg gewinnen“. Deze dag werkte ik niet en zag des
middags kans om in het dorp mijn haar te laten knippen voor 60 pf. John v. Gurp haalde voor
ons nog met paard en wagen het warme eten
29 Dinsdag 5 December
‘s Morgens naar de slakkenberg. De morgen werd onderbroken door een langdurig luchtalarm.
Münster werd gebombardeerd. Het alarm duurde van 9,30- tot 12,30 uur.’s Middags kregen we
aan de berg soep. Het weer was al drie dagen zeer ongunstig, veel regen en koude wind.
Woensdag 6 December
Met kapotte hielen thuis gebleven. Er is deze dag bij elkaar 5½ uur luchtalarm geweest.
Münster, Bielefeld en Osnabrück gebombardeerd. ‘s Avonds bij de broodverdeeling bleef wel
eens wat over. Dit werd dan verloot. Deze avond, won ik een extra sneetje.
30 Donderdag 7 December 1944
’s Morgens weer naar de slakkenberg. Het middageten kwam deze middag zeer laat. De
geheele dag was het ontzettend slecht weer.
Vrijdag 8 December 1944
Om half elf ’s morgens tegen Langbroek verteld, dat ik last kreeg van mijn breuk (simulant). Hij
deelde dit mee aan een nieuwe O.F’er Ballo genaamd. Deze man had als bijnaam “knuppeltje”
gekregen, omdat hij er mee dreigde als wij niet werkten. Deze man kon ook altijd zoo
schreeuwen. Knuppel liet mij naar het lager gaan. Daar moest ik mij melden bij Stawinsky de
wachtführer. ‘s Avonds met Willem Vogel bier gedronken bij Cassmann vlakbij het station. Voor
31 het slapengaan deelde Henk mede, dat zij, die enige tijd tevoren in Osnabrück gekeurd waren,
grootendeels naar huis gingen, ondermeer ook hijzelf.
Zaterdag 9 December 1944
Niet gewerkt, maar bij Dr. Dütemeyer geweest. Dr. Dütemeyer was een zeer geschikte kerel en
keurde nog al gauw af. Hij was dokter in Oesede, maar kon niet officieel afkeuren voor Holland
‘s Middags vertelde Henk, dat ik ook naar huis zou gaan. De lagerführer had op eigen houtje
nog voor een bepaald aantal personen permissie gegeven. Hierna ben ik ook naar kamer 1, dus
de ziekenkamer, gegaan. Voor het eerst ontvingen we deze avond een wittebroodje van 500 gr.
Het smaakte heerlijk.
32 Zondag 10 December 1944
’s Nachts om 3 uur opgestaan om me geheel te wasschen. Met 2 man deelde ik het waschhok,
n.l. H.Sonne en C.Ariës. In de ochtend deelde Henk nog mede, dat ik ’s Maandags nog eerst in
Osnabrück gekeurd moest worden.
De administratie werd gevoerd door de Duitscher Dietrich, deze man was bij de vliegdienst
geweest, had een ongeluk gehad, en bezat één glazen oog.
Om 10.30 met Willem van Bree naar de Kath. Kerk geweest, hij zou ook ’s Maandags naar huis
gaan, vanwege zijn dikke been, dat vermoedelijk t.b.c. was.
Het middageten bestond uit erwtensoep, en de soep was zeer smakelijk.
’s Avonds om 8 uur werd er een kerkdienst gehouden in kamer 8. Volaart had er de leiding. Hij
sprak over de bergrede. Diezelfde avond moesten de afgekeurden nog hun etensnap en kop
inleveren.
33 Maandag 11 December 1944
’s Morgens om 7 uur naar het station. Er werd op het station medegedeeld, dat de trein pas om
half 9 zou arriveren. Het had ’s nachts gesneeuwd en het was koud, zoodoende gingen allen in
de wachtkamer. In Osnabrück gingen we eerst van het station naar de Wittekindschule. Hier
bleven zij die reeds afgekeurd waren achter. De rest gingen onder leiding van Herwaarden naar
het Arbeitsamt en daarna naar de dokter. Ik was net aan de beurt voor onderzoek, toen de
sirene blies voor luchtalarm. Het onderzoek werd nu eenige tijd onderbroken. Na de hervatting,
gelukte mij het afkeuren niet. Ik was ook nog doorgelicht. Wij zijn weer naar de Wittekindschule
gegaan en de niet afgekeurden namen hier afscheid van de afgekeurden, die volgens zeggen
7

34 ’s avonds naar Holland zouden gaan. Om 14.45 uur zijn de niet afgekeurden weer met de trein
naar Oesede gegaan. ‘s Avonds kwamen de afgekeurden echter ook weer naar Oesede terug.
Hun papieren waren niet in orde en ze bleven nog in de school slapen. Willem Kind ruilde mijn
horloge voor broodbonnen (25 KG + 5 cigaretten). Deze middag hadden we ook kribben gehad.
Dinsdag 12 December 1944
Doordat er altijd ’s morgens zich veel personen ziek in het lager hielden, kwamen er niet veel
arbeiders aan de slakkenberg. Dit stond de O.F. niet aan. Knuppeltje kwam dan ook ‘s morgens
met veel geschreeuw het lager binnen en ging knuppel zwaaiend de kamers rond. Liet hen die
meenden wat te mankeren bij hem komen en sprak over hun toestand zijn mening uit.
35 Ik gaf de last van mijn navelbreuk aan hem op en hij oordeelde voor mij: “Leichte arbeit”. De rest
moesten in colonne, onder zijn leiding naar de slakkenberg. De afgekeurden voor Holland
gingen weer naar Osnabrück, in de hoop nu weg te komen. ’s Middags kwam knuppel weer in
het lager met Dr. Dütemeyer en deze onderzocht weer. Ik kwam weer in aanmerking voor lichte
arbeid. Daarna haalde ik het eten met Volaart en Hoogstad uit de keuken. ’s Avonds kwamen
weer de afgekeurden uit Osnabrück terug, zij hadden geen succes gehad. Henk voelde zich niet
fit en had het in zij keel en sliep ’s nachts in de wacht op een krib bij Stawinsky.
Volaard en Hoogstad, onderwijzers van beroep, waren aangesteld voor corvee dienst. Zij
hebben dat baantje al die maanden dat wij in Duitsland werkten, behouden.
36 Woensdag 13 December 1944
’s Morgens kamer 3 geveegd en opgeruimd. ’s Middags om 13.30 uur gingen de afgekeurden
weer te voet naar Osnabrück. De papieren waren nu in orde. Zij gingen begeleid door het
St.Nicolaasje. De reis naar Holland nam nu een aanvang voor hen.
Eten gehaald met Hoogstad en Volaart. Tevens werd de kamer van 37- op 30 man gebracht. De
kribben bestonden uit 2 bedden. Eén boven en één beneden. Hier onder een schets van de
kamer met indeeling
De kribben indeeling was als volgt;
1 - 2 Smeehuijzen - Weck
3 - 4 Kers - Assele
5 - 6 Hoogstad - Volaart
7 - 8 Pille - Feringa
9 - 10 Willemsen - Schollaart
11 - 12 Nickel - Sonne
13 - 14 J.Vogel - v.Rooijen
15 - 16 W.Vogel - Werkhoven
17 - 18 Velvis - Witzand
8

38 Donderdag 14 December 1944
19 - 20 v.d.Winden - Bazuin
21 - 22 Meeuwsen - Visser
23 - 24 Bakhuizen - Fortuin
25 - 26 D’Hous - Richters
27 - 28 Bakker - Hazebroek
29 - 30 Kouwenhoven - Commijs
Kamer 3 schoongemaakt. Ik moest altijd proberen de Lagerführer niet tegen het lijf te loopen.
Want anders zei hij dan:”Was machst du hier? Gehst du zum schlackenberg!”. Hij kon niet
hebben dat ik overdag in het lager was. Eten gehaald
’s Avonds beloofde Unger tabak, scheerzeep, waschpoeder.
Vrijdag 15 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt.
’s Avonds deelde Langbroek mede dat er 30 man van het lager in Osnabrück moeten gaan
werken. Van onze kamer zijn het: Sonne, J.Vogel, Hazebroek, Richters, Commijs,
Kouwenhoven, Willemsen
Feldpostkaart naar huis geschreven. Vroeg naar bed gegaan, daar ik last van de maag had.
39 Zaterdag 16 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt. Stroomatrassen gevuld en ’s middags voor ’t eerst een bad genomen
met warm water.
Zondag 17 December 1944
Deze dag werd benut met het herstellen van kleeding. ’s Middags een orgelconcert beluisterd in
de Kath.Kerk. Het orgel werd bespeeld door Smit.
Het menu bestond uit aardappelen, vleesch en pudding. De pudding was zóó dun, dat ze zo
opgedronken kon worden.
Maandag 18 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt. Met Hoogstad naar de slakkenberg geweest om koffie te brengen.
40 Een dambord gemaakt van triplexhout. De schijfjes of steenen gezaagd van een bezemsteel en
met verf bestreken. Dit dambord heeft veel dienst gedaan. ’s Avonds werd ons voor het eerst
geld uitbetaald. Ik ontving een voorschot van R.M. 36,59. Tevens werd een kleinigheid gevraagd
voor het Duitsche Roode Kruis.
Dinsdag 19 December 1944
Kamer 3 en aborten schoongemaakt. Laatstgenoemden werden altijd zeer bevuild. Er werd
meer naast dan in de W.C.’s gedaan. Met Hoogstad weer koffie naar de slakkenberg gebracht.
Haar laten knippen. En des avonds kreeg iedereen een Ausweis. Deze Ausweis moest men
altijd bij zich dragen en op verlangen toonen.
41 Woensdag 20 December 1944
Weer naar de slakkenberg gegaan om te werken. Ik moest van de lagerführer weer het lager uit.
Langbroek gaf mij licht werk, n.l. steentjes zoeken uit het bouwland tegenover de berg. In de
berg werden gaten gehakt van 1,20 Mtr volgestopt met springstof en wanneer de lading dan
explodeerde vlogen de stukken slak het bouwland op. Om nu het ploegmes van den boer te
sparen, werden die slakken gezocht en in korven weggedragen en langs de spoorweg gegooid.
In het schaftuur vertelde Volaart, dat ik van Stawinsky weer naar het lager moest komen. We zijn
dan ook om 1 uur gegaan. De lagerführer vertelde mij ’s middags dat hij voor een breukband
zou zorgen. Stawinsky was opgetogen over het 120 KM. terugslaan der Amerikanen door de
Duitschers. ’s Avonds een partijtje gedamd.
9

42 Donderdag 21 December 1944
Weer in het lager gebleven. Stawinsky vertelde dat de dokter weer zou komen. Hij is echter niet
geweest. Deze dokter keurde sekuur en zonder pardon, werd ons verteld. Alle personen kregen
deze dag een dienstnummer, wat op de Ausweisen reeds stond. Op de kribben werden
papiertjes geplakt, voorzien van naam en nummer.
Hieronder volgt de nummering:
Smeehuijzen No 34 Nickel No 91 Meeuwsen No 104
Weck - 101 Sonne - 90 Visser -
Kers - 99 W.Vogel - 92 D’Hous - 75
Assele - 98 Werkhoven - 89 Richters - 76
Hoogstad - 8 v.Rooijen - 94 Bakhuizen - 78
Volaard - 97 J.Vogel - 93 Fortuin - 77
Pille - 107 Velvis - 88 Bakker - 73
Feringa - 95 Witzand - 106 Hazebroek - 74
Willemsen - 33 v.d.Winden - 87 Kouwenhoven - 109
Schollaart - 86 Bazuin - 84 Commijs - 110
43 Vrijdag 22 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt, daarna voor de dokter. Het bleek een poolsche dokter te zijn. Een
aardige kerel. De ziekenkamer fungeerde tevens voor onderzoekkamer. Herwaarden (sanitäter)
speelde voor tolk. Mijn kwalen hadden niets om ’t lijf. Ook vertelde de lagerführer later dat ik
geen breukband kreeg. Ik was verplicht dagelijks aan de slakkenberg te werken. ’s Middags heb
ik mij lekker gewasschen en daarna met Hoogstad het eten gehaald. ’s Avonds geruime tijd in
het donker gezeten wegens storing in het lichtnet. Hierna groote hilariteit. Dirk Werkhoven mist
een stuk brood. Wie heeft dat gedaan? Verdenking valt op Schollaart. Waarmee hij het verder
ook afgehandeld heeft.
44 Zaterdag 23 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt, onder protest eerst van de lagerführer. Hij wilde me weer “Zum
Schlackenberg” hebben. Daarna gelastte hij dat ik ook de gangen en het trappenhuis moest
doen. ’s Middags deelt Unger mij mee, dat ik de 2 e Kerstdag Volaart en Hoogstad moest
aflossen met hun corveewerk. Zij kregen een dag vrijaf van hem.Van Nispen zou mij dan helpen.
Ook werd deze dag voor het eerst tabak uitgedeeld en wel pakjes shag van 20 gr.
’s Avonds kregen we nog
1 bus Appelmoes
1 bus zoet zuur
1 stuk worst
1 stuk kaas
1 stuk boter
1 bruin brood en een extra witbrood
Alles omdat het Weinachten werd.
45 Zondag 24 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt. Het middageten was goed. Aardappelen, boontjes met vleesch. Veel
alarm deze dag
’s Avonds kregen we elk een koek die zeer lekker was. Arie Bosman hield nog in kamer 8 een
avondwijding. Smit deelde mede, dat 1 e Kerstdag een nachtmis zou worden gehouden in de
Kath.Kerken van Oesede en Georgmarienhütte. Hij gaf nog een korte uiteenzetting van de
Kerstmis.
Maandag 25 December 1944
1 e Kerstdag
De nachtmis bijgewoond in de Kath.kerk van Oesede. Om 10 uur de kerkdienst bijgewoond in
de Evang.Luth.kerk te Georgmarienhütte. Het middageten was zeer goed. Aardappelen,
spinazie en vleesch. ’s Avonds zat onze kamer gezellig bijeen. De kerstboom midden in.
46 Er werd muziek gemaakt. En Volaart vertelde een verhaal. ’s Middags speelde Smeehuijzen
voor kapper. Dat was zijn beroep
10

Dinsdag 26 December 1944
2 e Kerstdag
’s Nachts om 4 uur opgestaan. Volaart en Hoogstad hadden een vrije dag. Herman Sonne heeft
mij die dag geholpen, daar van Nispen ziek was geworden. Het middageten bestond uit
aardappelen en boontjes. Deze dag was er geen alarm. Het weer was mooi en zonnig.
Woensdag 27 December 1944
Kamer 3 schoongemaakt. Koffie met Hoogstad naar de slakkenberg gebracht. Het weer was
weer zeer mooi. Ik maakte mij deze dag nog verdienstelijk door Meindert Pille z’n sokken te
47 stoppen. Smeehuijzen en v.d.Meijden zijn deze dag naar Holland vertrokken. Zij waren
afgekeurd door Dr. Isemeijer in Osnabrück. v.d.Meijden heeft daar lang voor moeten loopen
Donderdag 28 December 1944
’s Morgens weer naar de slakkenberg. Het had ‘s nachts geijzeld. En de wegen waren zeer glad.
Deze dag was er zeer veel luchtalarm, en viel er een bom op het ziekenhuis van Osnabrück. ’s
Avonds werd in het lager altijd over de toestand gesproken. Willemsen had meestal wat te
vertellen. De Osnabrückers hadden altijd het meeste nieuws. Herman Sonne pochte altijd, dat
het eten uit de “betriebsküchen” in Osnabrück zoo goed was, maar ’s avonds liet hij toch nooit
het eten in het lager staan, al kankerde hij er op.
48 Vrijdag 29 December 1944
Werken aan de slakkenberg tot 4 uur. Er waren dagen, dat we eerder weggingen als knuppeltje
een goede bui had. Deze dag zeer veel luchtalarm.
Achter de slakkenberg was een A.Z. lager. In dit lager b.v. zaten mannen, die over de grens
getracht hadden te vluchten. In het A.Z. lager was het zeer slecht van eten en drinken. Veel
slaag werd er gegeven en menigeen stierf er van kommer en ellende. Deze dag werkten er
K.Z.’ers op de berg en vroegen ons om brood en cigaretten.
Zaterdag 30 December 1944
Weer in het lager gebleven en schoongemaakt. Jan Vogel kwam uit Osnabrück met oorwarmers
(R.M. 1 p.stuk). Het middageten bestond uit zeer slechte dunne pap.
49 Een bad genomen en ’s avonds weer een wittebroodje van 500 gram ontvangen. Veel
luchtalarm
Zondag 31 December 1944
Weer naar de slakkenberg van 7.30- tot 12.15 uur. Hierna gaf O.F’er Adolf ons permissie naar
het lager te gaan. Knuppel was ’s morgens niet geweest, maar het ongeluk wil dat hij komt net
dat wij weg waren. En daarna ziet hij dat één wagon niet vol is. De machine stond reeds voor de
wagons. De half volle liet Knuppel afkoppelen. We zaten net in het lager te eten, of Knuppel
komt de kamer met veel geschreeuw binnen. We hadden niet weg mogen gaan.
Adolf had niets te vertellen. En we moesten van hem weer gaan werken. Deden we het niet,
50 dan moesten we op Nieuwjaarsdag ook werken. Zoodoende hebben we nog van 16.- tot 17.45
uur gewerkt
In dit tijdsbestek van werken slaat Willem Vogel nog met z’n houweel een winkelhaak in Dirk
Werkhoven z’n jas. Dit geeft wederzijds nog eenige hilariteit.
Het middageten was erwten en bonen geweest. Zeer goed van smaak. Verder ’s avonds Oud en
Nieuw gevierd. ‘s Nachts viel er veel sneeuw.
Maandag 1 januari 1945
’s Morgens uitgeslapen. Het middageten was goed. Met Schollaart bier gedronken bij Cassmann
aan het station. Er lag veel sneeuw. Bijna de gehele dag was er luchtalarm.
’s Avonds werd er nog een pakje tabak verstrekt en wel 50 gr shag. Tevens werd de mededeling
gedaan dat er binnenkort 6 man uit het lager naar Rotterdam mogen om koffers met kleding te
halen.
51 Dinsdag 2 januari 1945
11

Kamer 3 schoongemaakt en daarna weer door de lagerführer naar de slakkenberg gestuurd. Ik
probeerde maar iedere morgen in het lager te blijven, maar het lukte niet altijd. Deze dag was
het zeer koud. Het eten was zeer goed en bestond uit goede macaronisoep, liever gezegd pap.
Woensdag 3 januari 1945
Allereerst Volaart gefeliciteerd met z’n verjaardag. Gewerkt aan de slakkenberg. Hazenbroek
sleep mijn zakmes in Osnabrück. ’s Avonds maakten we kleine busjes van ledige appelmoes- en
zoetzuurbussen om onze suiker en marmelade in te doen. Volaart tracteerde op koffie en
koekjes. Later op de avond vertelde hij een verhaal. Het menu van de dag was pelkartoffeln
52 Donderdag 4 januari 1945
Werk op de slakkenberg. In de loop van morgen komt Langbroek weer met pakjes shag van
50 gr naar de slakkenberg en deelde ze uit. Er wordt door hem weer medegedeeld, dat 30 man
van het lager, in Osnabrück moeten gaan werken. Tieffliegers boven de berg om treinen te
beschieten. We zoeken dekking onder de wagons.
Van onze kamer worden nog voor Osnabrück aangewezen:
Werkhoven, W.Vogel, Nickel, v.Rooijen, Velvis, v.d.Winden, Bazuin, D’Hous, Weck, Kers en
Assele
Vrijdag 5 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Echter aan de achterzijde bij de cementfabriek. Om 4 uur klaar.
Veel alarm en overvliegers, vooral ’s avonds
53 Er wordt bekendgemaakt wie er naar Rotterdam zullen gaan voor kleding. Het zijn: Langbroek,
de Waard, Volaard, Wegbrans, Stam,en de Hooge. Een brief naar huis geschreven.
Zaterdag 6 Januari 1945
Daar Volaart zich klaar moet maken voor Holland, was ik assistent van Hoogstad. Om 12 uur
ging het zestal loopend naar Osnabrück om met de avondtrein naar Holland te gaan. De
lagerführer ging ook mee naar Holland in partij uniform.
Koffie gebracht met Hoogstad naar de slakkenberg over de Osterberg. Deze weg is korter, maar
was deze dag zeer glad van de sneeuw. Op de terugweg in Georgmarienhütte gegeten in de
Wirtschaft “Glück auf”. Hier ging Volaart met Hoogstad wel meer eten. Een bord soep kostte 60
pf. Lepel moest men zelf meebrengen.
54 Italianen die bij de Klückner werkten kwamen er ook veel. Een vrouw bediende. Het was een
haaibaai. Een Italiaan had het ongeluk een bord te breken. Hij werd direct buiten de deur gezet
en mocht niet meer komen eten.
Zondag 7 Januari 1945
Rustige Zondag. Corveédienst.
Veel sneeuw en alarm
Maandag 8 Januari 1945
Corveédienst. Zware sneeuwval. Toch er door om koffie te brengen aan de slakkenberg.
Geweldig mooi natuurschoon gezien. Organist Smit hield de wachtkamer schoon van het
55 station Malbergen. Hier aten de slakkenbergers altijd. ’s Morgens brooden gehaald in de
keuken. Hier werd medegedeeld, dat er ’s avonds geen eten zou zijn. Er was geen materiaal
meer. Doch om 6 uur kwam het bericht dat er toch nog eten zou komen. Het kon 9 uur gehaald
worden. Met 8 man is het gehaald geworden, de wagen was haast niet door de sneeuw te
krijgen. Heen dronken we eerst nog bier bij Dütmann. De namen der trekkers waren:
Pille, Visser, Witzand, Feringa, Hoogstad, Sonne,Vogel, Schollaart. In de keuken kregen we van
Charlie de kok een kop heerlijke bouillon.
56 Dinsdag 9 Januari 1945
Corveédienst. Koffie gebracht naar de slakkenberg. Weer gegeten in “Glück auf”. Een extra
brood met worst en boter gehad van Stawinsky. Met 7 man het eten gehaald van wege de
12

sneeuw. ’s Avonds doen, Pille Werkhoven, W.Vogel en Bazuin een karweitje bij de
burgemeester. Zij kwamen weer half dronken terug. Ze hadden sterke drank verladen en
mochten na afloop een flesch met elkaar leeg maken. We hebben verder de hele avond plezier
van hen gehad.
Woensdag 10 januari 1945
Corveédienst. 1 pakje tabak geruild voor 9000 gr brood. ’s Avonds loon ontvangen R.M. 69. De
vorst valt in.
57 Donderdag 11Januari 1945
Corveé-dienst. Een paar klompen gekocht voor R.M. 2. Extra brood met worst van Stawinsky.
Vorst.
Vrijdag 12 Januari 1945
Corveédienst. Extra brood van Stawinsky. Bad genomen. Er valt weer lichte dooi.
Zaterdag 13 januari 1945
Corveédienst. Het lager moest schoongemaakt worden. Er zou bezoek komen.
Zondag 14 Januari 1945
Corveédienst
58 Sonne, Willemsen, Bazuin en Hoogstad krijgen post uit Holland. Het middageten kon pas om 4
uur gehaald worden. Vorst.
Maandag 15 Januari 1945
Corveédienst. Koffie naar de slakkenberg gebracht. Zeer gladde wegen met veel sneeuw. Het
waschhok zou verplaatst worden. Hiertoe werd achter de school een houten keet getimmerd. Er
kwam een houten waschbak in. Deze bak brachten Hoogstad, Witzand en ik naar de smid.
Vandaag was het menu; pelkartoffeln met knollensaus. ’s Avonds kwamen de lui die de koffers
met kleding enz… gehaald hadden uit Holland weer terug. Volaart stapte 7 uur de kamer
59 binnen. De wagon met de koffers stond al afgekoppeld op het station in Oesede. We hebben ze
nog direct uit de wagon gehaald. Het is een drukke avond geweest. Ieder las gretig de brieven
uit Holland. Ab Houtkamp, die eerst afgekeurd naar huis kwam, was weer teruggekomen. Ook al
van het weinige eten in Rotterdam
Dinsdag 16 Januari 1945
Deze dag nog corveé dienst gedaan met Hoogstad, daar Volaart uit mocht slapen. Twee brieven
uit R’dam ontvangen, een van Pa en Moe de andere van Henk. Het menu was knollensoep. ’s
Avonds mijn broek gemaakt en lappen op de knieën gezet. Ook de lagerführer kwam ’s avonds.
Hij voelde zich ziek van de reis zei hij. Tegen mij zei hij direct: ”Morgen wieder zum
slackenberg”. Hiemede was mijn corveé dienst afgelopen. Hij zei nog, dat het in Rotterdam
slecht met het eten was. Over vier weken willen jullie niet meer naar Holland toe.
60 Woensdag 17 Januari 1945
Weer naar de slakkenberg. 3 uren groot alarm. Menu stampot van knollen met aardappelen.
Smaak was vrij goed.
Er gaan geruchten dat Warschau gevallen is. Dat Tiel in geallieerde handen is.
Lichte dooi.
Donderdag 18 Januari 1945
’s Morgens om half zes al groot alarm. Gewerkt aan de slakkenberg. Zeer koud weer. Menu was
knollensoep. ‘s Avonds viel er veel regen.
Aan de slakkenberg kan het zeer koud zijn. Er werden dan ook van oude bussen vuurpotten
gemaakt en konden we ons om beurten warmen. Toch waren er veel lui bij die de gehele dag bij
de pot stonden en anderen maar lieten werken. Parasieten zijn overal.
13

61 Vrijdag 19 Januari 1945
’s Morgens met de Hüttezug naar Malbergen voor te gaan werken bij de slakkenberg. Dit korte
treinreisje scheelde het te moeten loopen door de sneeuw langs de spoorbaan. Het vertrok altijd
bijna op een voor mij juiste tijd. Zeer koud weer. Geweldige sneeuwstorm. We mochten om half
twaalf naar het lager, en als het bleef sneeuwen behoefden we niet terug te komen. Het bleef tot
onze blijdschap de geheele middag sneeuwen. Onderweg bij het naar huis gaan komen we
Stam, met achter hem aan loopend knuppel tegen. Stam had altijd smoesjes om niet aan het
werk te komen. Knuppel haalde hem deze morgen uit het Lager en dreigde hem , in het A.Z. te
zullen laten brengen. Het is nog met een sisser afgeloopen. ’s Avonds had Nickel ruzie
62 met Herman Sonne. Sonne was nog een jonge jongen. Thuis een beetje te veel over het paard
getild, en dacht in het lager altijd maar alles te mogen zeggen. Menigmaal waren er conflicten
door hem.
Last van lichte diarhee had ik deze dag. Bad genomen.
Zaterdag 20 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Om 3 uur klaar. Rheine en Bentheim gebombardeerd. Veel
sneeuw en zeer koud weer.
Zondag 21 januari 1945
En zeer stille Zondag.
Menu vleesch. Aardappelen met knollen gestampt.
Volgens de berichten maakten de Russen goede vorderingen.
Sokken gestopt voor Meindert Pille.
63 Maandag 22 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Omdat er geen wagons waren, voorraad gehakt en op hoopen
gegooid. Hierna tot 3 uur achter de berg wagons geladen en toen deze vol waren, weer voor de
berg. Geweldig koud weer. Menu was knollensoep.
Dinsdag 23 Januari 1945
Op de beurt gaf Leen Langbroek ‘s morgens aan een paar mannen de gelegenheid om het haar
te laten knippen.Zij moesten dan stiekum op de slakkenberg komen, zonder dat de O.F. hem
zag. Vandaag was het mijn beurt. Ik ging in Georgmarienhütte. Menu zeer slechte knollensoep.
Volaart en Hoogstad hadden een vrije dag. Witzand heeft corveé dienst. Witzand was altijd in
64 het lager. Hij had een ongelukkige voet en kon niet lang staan. Door het slechte schoeisel, ging
zijn voet ook vaak kapot.
Woensdag 24 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Koud weer. Menu. Stampot.
’s Avonds uitdeling van stroop suiker en worst.
Donderdag 25 januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. Tripjes gekocht voor R.M.5.
Er valt nog steeds sneeuw
Menu. Goede soep bestaande uit aard. met knollen en macaroni.
65 Vrijdag 26 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Veel Tiefvliegers zoodat het geschut in de omgeving van de berg
flink aan het schieten kwam. Menu. Knollensoep. 1 pond worst gehad, waarop we nog recht
hadden. Potlood omgeruild voor 4500 gr. brood. Een warm bad genomen. Het was deze dag
koud weer.
Zaterdag 27 januari 1945
14

Gewerkt aan de slakkenberg en om 3,15 uur klaar. Bij ons aan de berg werken ook nog een
groep Rotterdammers en Hagenaars. Vandaag waren zij er niet. Zij moesten ontluisd worden.
Hun lager in Georgmarienhütte was niet zuiver. O.F’er Otto met het snorretje was hun
lagerführer. Hij was een sadist.
66 Deze middag hadden wij geen half uur maar een kwartier schafttijd genomen, omdat knuppel er
niet was.
Menu. Zeer smakelijke pap.
Weer een wittebrood van 500 gram.
Zondag 28 Januari 1945
Niet naar de slakkenberg maar mezelf gedrukt. Wandeling gemaakt naar Borgloh over Kloster-
Oesede en Wellendorf 10 R.M. Hier in Borgloh is de omgeving zeer mooi. De sneeuw lag op
berg en dennebosch en toen de zon doorkwam geleek het net een sprookje zoo mooi. Borgloh
is een mooi dorpje. Op de heenweg in een wirtschaft bier gedronken en een brood gekocht. Op
de terugweg overviel mij een sneeuwstorm, zoodat ik in Kloster-Oesede bij een vrouw om iets
67 warms te drinken vroeg. Zij liet mij binnen en gaf mij een heerlijk middagmaal, bestaande uit
aardappelen met rabarber uit de weck, worst en pudding na. Als dank gaf ik haar een flacon Eau
de cologne. De naam van deze vrouw was de Runde zij was weduwe en had 2 kinderen. Een
jongen en een meisje. Zij gaf mij nog een paar boterhammen met worst voor het lager. Jaap de
timmerman van ons lager bleek hier zij vast adresje te hebben.
Maandag 29 Januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. ’s Middags maar één kwartier schafttijd. Dit was voor
straf, omdat in de loop van de morgen verschillende er even tusschen uitgepiept waren om in
een wirtschaftje koffie te gaan drinken. Dit was ontdekt door knuppeltje.
Menu. Knollen soep (veel water)
68 ’s Avonds mijn ondergoed gerepareerd en de broekspijpen van Arie Nickel gemaakt, wat een
heel werk was. Hij gaf als dank hiervoor een paar boterhammen.
Dinsdag 30 januari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. Menu. zeer slechte knollensoep.
’s Avonds onderzoek naar wapens in het lager door de leden van de Volkssturm. Er was een
Belg vermoord en men zocht naar de dader en naar wapens. Bij ons in de school werd niets
gevonden. Alles werd wel lelijk overhoop gehaald.
Er viel deze dag nog veel sneeuw.
Woensdag 31 Januari 1945
69 Gewerkt aan de slakkenberg tot 5 uur. Knuppel hield ons langer omdat we volgens zijn zeggen
te lang voor de regen hadden geschuild.
40 cigaretten ontvangen (regie no 2).
Briefkaart van Henk v. Oom Kees uit Dortmund ontvangen, als antwoord op mijn schrijven op 16
januari 1945. Menu. Pelkartoffeln met knollensaus.
Donderdag 1 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Knuppel had nog al eens de gewoonte om te zeggen: ”Wagons
vol, naar huis”. Om 3 uur hadden we de wagons vol, maar hij liet ons niet gaan. Er moest verder
maar voorraad gehakt worden. Deze dag viel de dooi in met veel regen en wind.
De gehele maand januari heeft er sneeuw gelegen. Deze dag veel groot alarm. Menu:
knollensoep
Vrijdag 2 Februari 1945
70 Brief geschreven en gepost voor neef H.Feringa te Dortmund
Gewerkt aan de slakkenberg, om 4 uur vrij. Deze dag 2x groot alarm. Bad genomen Menu;
knollensoep
Zaterdag 3 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. O.F’er Adolf krijgt de leiding over ons.Dit bleek later maar voor
korte duur. Langbroek weet een vrije Zondag voor ons te krijgen. Met wat cigaretten, en aan
15

Adolf gezegd te hebben, dat het al 3 weken geleden was, dat er een vrije Zondag gegeven was,
lukt hem dit. Om 4 uur gaf Adolf vrij af.
Menu. Werkelijk zeer goede pap, met frambozen smaak.
71 ‘s Avonds groot alarm. Luchtaanval in de omgeving van Osnabrück. Er vielen daar allerlei
gekleurde lichtkogels. Zij vielen neer in de vorm van een dennenboom. Het was een geweldig
mooi gezicht.
Zondag 4 Februari 1945
Een vrije Zondag
Met Willemsen wezen eten bij vrouw de Runde. Jaap de timmerman zat er reeds toen wij
binnenkwamen. Het was zeer slecht weer en druipnat kwamen wij haar aan. Onze jassen
werden bij het fornuis gedroogd. Menu. Aardappelen met jus en gehakt en pruimen toe. In het
lager was het menu aardappelen met knollen en vleesch. Ook kregen wij boterhammen van
haar mee. ’s Avonds kregen we weer 20 cigaretten (Regie nr.2)
72 Frans de jongen van de wacht, komt vertellen, dat wij vanaf heden, zoodra de lagerführer de
kamers binnenkomt, wij moeten opstaan. De zelfde avond komt hij nog. Allen staan en Unger
zegt dan;”Ruhig zitten!” Het komt er zo sarcastisch bij hem uit.
‘s Avonds 2x groot alarm
Maandag 5 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg en om 3 uur klaar. Dit gebeurde maar een enkele keer, dat de O.F
ons zóó vroeg vrij gaf. Menu: knollensoep.
’s Maandags en Donderdags was er altijd brood uitdeeling in het lager. ’s Nachts om 3 uur was
er groot alarm.
73 Dinsdag 6 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. Bijna de geheele dag groot alarm. Stam deelde mede,
dat hij van de lagerführer toestemming had gehad om naar huis te gaan. Achter dit geval zat
muziek. Onze kamergnoot Cor Bakker mocht ook naar huis. Hij leed aan toevallen.
Menu; Knollensoep. Brief uit Rotterdam ontvangen die 17 Dec. uit Rotterdam verzonden was.
Woensdag 7 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Tusschen de middag 6 kwartier schafttijd. om kwart over vier
vrijaf.
Menu; knollensoep
Weer 20 cigaretten. Ondergoed gewasschen. Heel de dag slecht weer. Groot alarm. Bodegom
naar huis gegaan.
74 Gewerkt aan de slakkenberg. Om 12 uur “mittag machen” zooals de Duitschers dat zeggen, tot
1 uur. Om half 4 vrij. Menu; knollensoep met stukjes vleesch er in. Volgens geruchten zijn de
Engelsen geland bij Bochum en Wezep.
Stam en Bakker naar huis. Bakker nam een klein briefje mee voor mij.
Vrijdag 9 februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg.
Spoorrails verlegd onder leiding van knuppel. Hierbij kon hij geweldig schreeuwen. Het moest bij
hem altijd snel gaan. Typisch waren zij uitdrukkingen als, “sneller, noch ein schlag, weiter durch,
noch einmal, einbischen anstrengen, angepackt en eine wagenlenge“,
75 Dit schreeuwde hij altijd met een hol stemgeluid. Vijf kwartier schafttijd. Menu; knollensoep.
Schoenen in reparatie gegeven. De schoenmaker wilde het eerst niet doen, maar toen ik hem
een paar cigaretten gaf, zei hij: ”Kom ze morgen maar terughalen”. ‘s Avonds ga ik met
Willemsen een glas bier drinken. We komen de school uit in pikdonker en worden aangehouden
door een jonge vrouw met een klein meisje op haar arm. Zij vraagt of we nog cigaretten hebben
en die willen ruilen voor brood. Ik heb er nog 19 en krijg er 3 wittebrooden voor van elk 1000
gram. De vrouw haar man is een Tsjech, zijn naam is Polazek. Hij moet zich stiekem houden.
We spreken met haar af de volgende Vrijdag bij haar thuis te komen om weer cigaretten te
ruilen. Ze woont Adolf Hitler strasse 27. vlak bij ons lager.
76 Werkhoven, W.Vogel en v.Rooijen naar Osnabrück om te werken daar aan de spoorweg.
16

Zaterdag 10 Februari 1945
’s Morgensvroeg naar Stawinsky om te vertellen dat mijn schoenen in reparatie zijn. Ik moet van
hem de school schoonmaken. ’s Middags briketten gelost en in een hok achter de W.C’s
gegooid. Witzand moest mij helpen. Tepe de wachtsman hielp ook een handje mee.
Menu. Pap met eieren en doorgeklutst. Bravenboer had deze dag mot met knuppel aan de
slakkenberg.
’s Avonds 1 pak IMI; 1 pak Waschpulver, 1 st kleizeep en 1 st. scheerzeep gehad. Groot alarm.
77 Zondag 11 Februari 1945
Niet naar de slakkenberg maar de boer op. Met Willemsen had ik afgesproken om twaalf uur bij
vrouw de Runde te gaan eten, zij bleek echter niet thuis te zijn. We kwamen echter met volle
tasschen in het lager terug. Brood in overvloed.
Menu. Aardappelen gestampt met knollen en vleesch.
‘s Avonds een glaasje bier gedronken bij Cassmann
Maandag 12 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. Menu: knollensoep
Brief van thuis ontvangen van 8 Dec. ’44. ’s Avonds bier gedronken bij Cassmann
78 Dinsdag 13 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg tot 4 uur. Menu: knollen soep.
Woensdag 14 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg. Om 7 uur begonnen en om 3,30 uur naar huis.
De gehele winter had knuppeltje een gummi overjas gedragen. Maar deze morgen was hij even
weggeweest en kwam hij terug met een nieuwe wollen overjas aan. Wat was hij trotsch. Maar
met al die trotsch van hem, gelastte hij ons, dat wij onze regenjassen uit moesten trekken onder
het werk. Als wij dit niet zouden doen, liet hij ons in het A.Z. lager stoppen.
Menu: knollensoep.
’s Avonds groot alarm.
79 Briefkaart naar huis geschreven. Een maal per week konden wij over het D.A.F. (Deutsche
Arbeits Front) een briefkaart naar huis schrijven, met plus minus 35 woorden er op.
Donderdag 15 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 3,30 uur. ’s Morgens even aan de achterkant van de
berg een paar wagons geladen. In het lager van de Rotterdammers en Hagenaars in
Georgmarienhütte was iemand overleden. ’s Middags ging deze ploeg om 12 uur weg om de
man te begraven. Knuppel woonde ook de begrafenis bij. De O.F.heeft ook nog een krans op het
graf gelegd.
Wijn hebben ’s middags rustig gewerkt, want het was mooi weer. Tevens flink de lijn getrokken.
’s Avonds weer groot alarm.
80 Vrijdag 16 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot half vijf. Langbroek had in Osnabrück gehoord, dat onze
werktijden waren van 7- tot s’ middags 3,30 uur. Wij wilden ons hier aan houden. Maar toen wij
’s middags op het commando van Langbroek om half vier weg liepen, kwam knuppel ons met
zijn revolver achterna Hij schreeuwde luid: ”Zurück nach den bahnstelle”! En we werden weer
teruggedreven en moesten een uur langer werken.
Menu: Knollensoep.
Deze dag was er ’s morgens weer een aanval op Osnabrück.
Warm bad genomen.
’s Avonds volgens afspraak bij Aran Polazek cigaretten geruild. Hij gaf mij een paar borden
heerlijke soep.
81 Zaterdag 7 Februari 1945
17

Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 2,30 uur. Lagerführer Unger komt aan de berg kijken.
Groot alarm.
Menu: knollensoep. Ondergoed gewasschen. Mijndert Pille mijn kribgenoot had reeds lange tijd
een zwerende groote teen. Deze morgen was hij naar het ziekenhuis in Georgmarienhütte
geweest. Hier was onder een narcose de nagel van zijn teen getrokken. Hij heeft nog weken
lang met zij voet rust moeten houden en veel pijn gehad. Werkhoven is zo dom om met z’n voet
onder een wagon te komen.
Zondag 18 Februari 1945
’s Morgens vroeg werd Volaart gehuldigd. Hij was 12½ jaar getrouwd. Carst Fortuin hield een
82 toespraakje. Hierna werd Volaart een kleurets aangeboden namens de geheel kamer. De ets
stelde een Duitsche boerderij voor. Ik ben verder deze dag de boer op geweest en kwam met
een volle tasch terug.
Menu, Stampot met boonen en aard. Pruimen toe.
’s Avond was er achter het café van Dütmann een cabaret avond. Waarbij de lagerführer ook
tegenwoordig was. Het was een aardige avond met muziek, dans en voordracht. Veel
instemming en bijval had het lied “Heimat”. Voor de avond begon ontvingen we nog 20
cigaretten (regie no 4). De avond werd nog even onderbroken door groot alarm.
83 Maandag 19 Februari 1945
Gewerkt van 7- tot 4.30 uur aan de slakkenberg. De lagerführer weer op de berg geweest. Na
schafttijd hield hij op het stationsperron een toespraak tot ons. Hij resumeerde o.a. het geval van
Bravenboer in diens twist met knuppel. Bas Prins gaf daarover ook nog een verklaring. Verder
zei Unger dat wij nog meer intenser moesten arbeiden. “Mit arbeiten, und arbeiten können wir
den krieg gewinnen“, zeide hij. Dit was weer het oude smoesje van hem. Het was niet de eerste
keer, dat wij het hoorden. Verder zei hij dat knuppel niet meer met de revolver zou dreigen, tenzij
z’n leven bedreigd zou worden. Menu: knollensoep
Osnabrück was ’s middags weer flink gebombardeerd. ’s Avonds weer bij Frau Pollazek
84 gegeten. Zij had 2 kinderen. Een meisje van 1½ jaar, Rita genaamd en een meisje van 8
maanden Uti genaamd. Ook maakte ik met Polazek kennis. Hij was 24 jaar en zij vrouw 21 jaar.
Bij deze vrouw heb ik menigmaal eieren laten koken, die ik ’s Zondags bij de boer gehaald had.
En brief van thuis ontvangen van 7 Februari.
Dinsdag 20 Februari 1945
Met veel regen aan de slakkenberg gewerkt. Eerst van 7- tot 10,30 uur daarna liet knuppel tot
half een rusten. Hierna gewerkt tot 3,15 uur.
Menu; knollensoep
Groot alarm
Woensdag 21 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Groot alarm.
85 ’s Morgens om ± 11 uur kwam er een lange Roode Kruis trein langs de slakkenberg, richting
Bielefeld. Er lagen veel gewonden in. Veel soldaten zonder arm of been stonden op het balcon
van de rijtuigen. Ongeveer 10 minuten nadat ze gepasseerd waren werden ze beschoten door
Tieffliegers. Bij deze aanval werden nog vele gewonden gedood. ’s Morgens was Tuting, de
wachtsman ook nog aan de berg geweest bij ons. Hij was een aardige kerel. Van beroep was hij
“Lockführer”. Hij was ook door Tieffliegers gewond geraakt, n.l. in z’n been. Daarom was hij bij
ons in de wacht om wat op rust te komen. Typisch waren zijn gezegden als; “zimmer drei ist de
zauberste zimmer of als hij aan de berg kwam, schönes wetter nicht, herliche frische luft nicht,
gesunde arbeit nicht.”
‘s Avonds, aardappelen met jus en vleesch. Brief van N.v.E. ontvangen van 8 januari.
Bij Polazek bij de radio geluisterd. Klompen gekocht voor R.M.2.
86 Donderdag 22 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7-tot 4 uur. Groot alarm. Om half 12 een half uur in de bunker
onder de slakkenberg geweest. Knuppel wilde tegelijk een proef nemen, hoe snel alles ging, met
naar en uit de bunker loopen. Na deze ééne keer, zij we er nooit meer ingeweest.
Menu; boonensoep
18

Sokjes gekocht om in de klompen te dragen van R.M. 2,10.
Willemsen was deze dag 12½ jaar getrouwd. ’s Morgens had Carst Fortuin ook tot hem weer
een korte toespraak gehouden en hem namens kamer 3 een kleurets, voorstellende een
havengezicht aangeboden
87 Vrijdag 23 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 4 uur. Deze dag waren er geen wagons en moeten we
voorraad hakken.
Osnabrück gebombardeerd. 2 Militairen treinen passeerden de berg, richting Osnabrück, maar
komen weer terug, want de rails waren getroffen.
Menu; knollensoep
Zaterdag 24 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 3,30 uur. Menu; knollensoep
Geruchte, dat Turkije in oorlog met Duitschland is.
Groot alarm
Brief v. H.Feringa uit Dortmund ontvangen.
88 Zondag 25 Februari 1945
Niet naar de slakkenberg maar de boer op met Arie Nickel.
Stawinsky stond op de gang, daarom zijn we door het raam naar buiten geklommen. Allereerst
hebben we in Wellendorf gefrühstückt bij een schoenmakersvrouw met 10 kinderen. Het waren
partijmenschen, dus moesten wij voorzichtig zijn. Daarna hebben we nog eens weer frühstück
genomen bij een vrouw wier man en broeder aan het front waren. De vrouw van haar broeder
woonde bij haar in. Deze was gevlucht met haar zoontje uit Aken, tijdens de hevige
bombardementen en krijgsverrichtingen. Daarna zijn we naar Borgloh geloopen en aldaar
heerlijk gegeten bij een boer. Aardappels met spek en peertjes, tevens kregen we ieder twee
appels. Hierna zijn we opgestapt. Onderweg voelden we dat we nog trek hadden en zijn we nog
89 op een groote boerderij afgestapt even buiten Borgloh. We klopten aan, we moesten even
wachten en daarna werden we in de keuken gelaten en werd ons nog een heerlijk maal
voorgezet bestaande uit aardappels met kip en appelmoes. Terwijl we rustig zaten te eten, werd
er een deur open gedaan en kwam er een Gestapo agent binnen. Inwendig schrokken we.
Hij vroeg of we Hollanders waren en we moesten ieder onze Ausweis tonen. Hierna liet hij ons
met rust. Toch zijn we nooit meer op deze boerderij wezen eten. Wij waren in het hol van den
leeuw geweest. Vermoedelijk lag deze agent op deze boerderij ingekwartierd. Op de terugweg
tikten we nog vele eieren op de kop.
Het lagereten bestond uit aard. gestampt met knollen en vleesch. De Osnabrückers, die deze
90 Zondagvrij waren moeten ’s morgens in het dorp werken. Dit was altijd het droevige. Wanneer
men een vrije Zondag had moest men ’s morgens voor de burgemeester werken. Deze Zondag
was er veel groot alarm.
’s Avonds bij Cassmann een brief geschreven naar H.Feringa te Dortmund.
In de afgeloopen week was er volgens Stawinsky, te vroeg het electrische licht aangedraaid. Dit
heeft hij blijkbaar aan de lagerführer verklapt, want deze kwam deze dag woedend de kamer op
en vertelde, dat als dit nog eens voorkwam wij allemaal ingespert zouden worden. Dit
beschouwde hij als sabottage. Je kon aan deze prikkelbaarheid merken, dat het niet goed ging
met Duitschland.
Maandag 26 Februari 1845
91 Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 2,45 uur. Knuppel was er deze dag niet. Otto de O.F’er
kwam af en toe eens kijken. Na het werk een paar glazen bier gedronken bij Cassmann aan het
station in Oesede
Menu; Boonensoep
’s Avonds nog eens gegeten bij Polazek en in het lager nog Quark gehad. Quark smaakte alleen
lekker met jam en suiker. Groot alarm deze dag.
Dinsdag 27 Februari 1945
Slakkenberg van 7 tot 4,30 uur. Niet veel uitgevoerd. Stam van kamer 1 had het nog al eens
moeilijk met zichzelf. Hij was gereformeerd en was nog al eens geestelijk gedrukt. Ik heb deze
dag nogal bemoedigend met hem gesproken. Groot alarm.
19

Menu; Peensoep
Briefkaart naar huis geschreven.
92 Woensdag 28 Februari 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 6,20 uur
Als we ’s morgens al een half uur bezig waren aan de slakkenberg kwam de Hüttezug voorbij
met jongens die in Osnabrück werkten. De trein stopte ook in Malbergen. Deze morgen was hij
net van Malbergen vertrokken of daar werd hij beschoten door Tieffliegers. Gelukkig werd
niemand van ons verwond.
Groot alarm.
Knuppel waarschuwde ons, dat we deze dag moesten doorwerken, er zou hoog bezoek uit
Berlijn komen.
Slager Blok die werkzaam was bij een slager in Hagen, vertrok deze dag naar Holland. Wilschut
en Bram Dubbeld zijn stiekum met hem meegegaan en ook thuis gekomen.
Menu; Aardappelen soep met een bal gehakt. Volaart ziek geworden.
93 Donderdag 1 Maart 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Zeer slecht weer. Knuppel had het weer in z’n
hoofd om ons rails te laten verleggen En weldra klonk het dan ook weer “Sneller, weiter durch,
noch ein schlag, noch einmal”. Groot alarm.
Menu; Aardappelen soep
‘s Avonds sokken gestopt voor Meindert Pille.
Vrijdag 2 Maart 1945
Gewerkt aan de slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Zeer slecht weer. Veel hagel en sneeuw. Groot
alarm.
Menu; Aardappelen met macaroni soep.
Volaart gaat naar de ziekenkamer.
94 Zaterdag 3 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4 uur. Guur weer met sneeuw en hagel.
Menu; Peensoep. Bad genomen.
Geruchten, dat Langbroek vermoedelijk naar huis gaat.
Zondag 4 Maart 1945
Niet naar de slakkenberg , maar de boer op. Bij 2 boeren in Borgloh weer warm eten gegeten.
Bij de laatste werd ik door de vrouw medegenomen en naar de doodkamer geleid. Hier lag haar
zoon opgebaard. Hij had aan het front in Thorn een kogel door zijn mond gehad en deze was bij
zijn achterhoofd er weer uitgekomen. De zoon was 38 jaar en liet een vrouw en 2 kinderen
achter.
95 Het was ’s middags nog te vroeg om naar het lager te gaan, daarom dronk ik nog eerst bier bij
Cassmann.
Lagermenu. Knollensoep
’s Avonds nog soep gegeten bij Polazek. Volaart op de ziekenkamer nog een keer eieren
gebracht. Herwaarden mijn hielen laten behandelen. Ik had ze flink stukgeloopen.
Maandag 5 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Zeer donker weer.
Lagermenu; Boonen en erwtensoep.
60 cigaretten ontvangen.
Lagerführer Unger neemt afscheid des avonds. Ik vernam er niets van, daar ik al lekker sliep.
96 Dinsdag 6 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Knuppel was er niet. Groot alarm
Menu; boonen met knollensoep.
20

‘s Avonds worden we wakker gemaakt door een gil van Nickel. Bij een onderzoek van
Hazebroek, blijkt hij een wandluis op z’n gezicht gehad te hebben. Dit is geen prettig
vooruitzicht.
Woensdag 7 Maart 1945
Slakkenberg van 7- 5 uur.
Groot alarm.
Menu; Boonensoep
Bij Polazek gebakken aardappelen gegeten
Brief naar huis geschreven.
Deze dag zijn er 6 zieken naar huis gegaan.
97 Donderdag 8 maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 3,45 uur. Regenachtig weer.
Menu; knollensoep
Veel wandluizen in de kamer ontdekt
Vrijdag 9 Maart
Slakkenberg van 7- 5 uur. Mooi weer. Osnabrück gebombardeerd. Groot alarm.
Menu; knollensoep
Amerikanen bij Bonn over de Rijn.
Zaterdag 10 Maart
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur.
Groot alarm – Regen.
Knuppel geeft ons door dat hij opdracht van de Eisenbahn heeft gekregen, dat er
98 24 wagons geladen moeten worden. Hij zegt zelf dat dit een onmogelijkheid is.
Menu; knollensoep.
Wittebrood zal niet meer worden verstrekt om de 14 dagen.
Erge pijn heb ik in de linker zij. Een schop kon ik niet meer optillen.
Zondag 11 Maart 1945
De boer op. Bij twee boeren middag eten. Bij de 1 ste boer hoorde ik over landingen in Bochelt
van de Eng. en Amerikanen.
Gegeten; aard met boontjes en spek. Dik stuk worst meegekregen.
Bij de 2 e boer; Aard met vleesch en rodekool.
Veel eieren deze dag opgehaald
’s Middags ondergoed gewasschen met Mijndert Pille. Groot alarm
99 Maandag 12 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Goed weer. Grootalarm.
Menu; knollensoep (het kwam laat)
Frau Polazek ziek te bed.
Dinsdag 13 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Groot alarm. Mooi weer.
Menu; knollensoep
Woensdag 14 maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4.30 uur. Zeer mooi weer. Osnabrück gebombardeerd.
Leen Langbroek en v.Brugge gaan naar Holland.
100 ’s Avonds brengt een Hollander, die bij de O.F. werkt een brief van Frau Polazek’s moeder uit
Lengerich. Daarin stond vermeld, dat alles goed was in Lengerich. Lengerich was n.l. een paar
dagen tevoren gebombardeerd.
Donderdag 16 Maart 1945
21

Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Heel mooi weer.
Witzand, Prins en Taks voor de keuring. Witzand alleen afgekeurd.
Groot alarm.
Vrijdag 16 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur
Deze morgen moesten alle etenswaren uit de kamer. De kamer werd uitgezwaveld voor de
101 wandluizen en we mochten in 24 uur niet in de kamer komen.Deze dag kwamen nog ± 60 man
uit de Wittekind school in Osnabrück in ons lager. Zij waren daar weggebombardeerd. Een
groep van hen werkten nog ’s middags aan de slakkenberg. ’s Avonds gegeten in kamer 4 en
geslapen op de ziekenkamer voor het raam op de grond. ’s Avonds viel er nog veel regen. Cor v.
Heteren ontmoette ik ook deze middag.
Zaterdag 17 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4 uur. Regenachtig weer
’s Middags in Malbergen op de Hüttezug gestapt tot Oesede.
Kamer 3 weer in gebruik genomen. Groot alarm. Toch nog een wittebrood van 550 gram gehad.
102 Zondag Maart 1945
Vrije Zondag. Met Nickel de boer op. Veel opgehaald. Een groepje A.Z’ers gesproken. Zij
vertelden, dat ze veel in hun straflager hadden meegemaakt. Nickel ruilde voor tabak nog spek
bij een van hen.
Groot alarm. Nickel was onderweg altijd zeer angstig voor vliegtuigen. Ik stelde hem altijd maar
gerust.
Lager menu Aard. gestampt met peen en vleesch
’s Avonds nog 2 borden soep met worst bij Polazek gegeten
Maandag 19 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Bijna de geheele dag groot alarm
Menu; Pelkartoffelen.
103 Sanitäter Herwaarden met diphteritis naar het ziekenhuis in Rotenfeld.
Dinsdag 20 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Groot alarm.
Knuppel vertelde dat Duisburg gevallen was.
Menu; Knollensoep
Volaart en Hoogstad een vrije dag. Zij gingen ook de boer op.
Woensdag 21 Maart 1945
Slakkenberg van 7-tot 4,30 uur. Heerlijk weer.
Groote aanval op Rheine, Münster, Lennerich
Menu; knollensoep
104 Donderdag 22 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Schoon weer.
Groot alarm. Menu; Goede boonensoep.
Russische jas gekocht voor R.M. 30
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur. Schoon weer.
Groot alarm. Osnabrück gebombardeerd. Met O.F’er een zak cement gehaald bij de
cementfabriek. Ik heb me hiermede een natte rug gesjouwd. Op het laatste nippertje kwam
knuppel nog met deze opdracht aan.
Menu; knollensoep
105 Zaterdag 24 Maart 1945
22

Slakkenberg van 7- tot 5 uur. Prachtig weer.
Groot alarm en veel activiteiten in de lucht met vliegtuigen.
Menu; knollensoep
Nog een wittebroodje gehad van 500 gr. Willemsen hoorde van luchtlandingstroepen bij Wezel.
Zondag 25 Maart 1945
De boer op. 2x warm gegeten bij boeren in Borgloh. Bij de 1 ste boer, aard. met groote boonen
en spek. Bij de 2 de boer, aard. gestampt met kroten en vleesch.
Osnabrück gebombardeerd, veel branden. Geall. rukken op naar Münster.
106 Maandag 26 Maart 1945
Slakkenberg v. 7- tot 5 uur.
Knuppel zegt onder veel geschreeuw dat we de laatste tijd flink de lijn getrokken hebben.
Tiefflieger, boven de berg, zoodat we dekking moeten zoeken onder de wagons.
Menu; Pelkartoffeln met knollensaus
’s Avonds groot alarm
Dinsdag 27 Maart 1945
Slakkenberg van 7- toto 4,30 uur. Donker weer.
Menu; knollensoep
Geruchten dat Essen en Frankfurt gevallen zijn. En geall. troepen 80 KM voor Nürnberg.
’s Avonds waschten we om beurten met warm water de schaaltjes en koppen af. Deze
107 gewoonte hadden we van begin af aan gehouden. De lagerführer was weer teruggekomen,
nadat hij allang afscheid genomen had. Hij stond deze avond weer wat te kletsen op de kamer.
Schollaard viel hem telkens in de rede. Hierop werd hij kwaad. Schollaard moest voor straf 8
dagen de kamer schoonhouden en schaaltjes afwasschen.
‘Stubemeister Pille”, sprak de lagerführer; du kannst auch selbst jedermann bestrafen, ich gebe
recht dazu”. Toen hij weg was hebben wij eens heerlijk gelachen.
Woensdag 28 Maart 1945
Slakkenberg van 7- 4 uur. Groot alarm
Geruchten over pantserspitsen op 10 KM. Afstand van Münster
Menu; knollensoep.
108 Donderdag 29 Maart 1945
De lagerführer maakt bekend, dat er geen cigaretten meer zijn.
Menu; knollensoep
Van 7- tot 4 uur op de slakkenberg gewerkt. Willem Vogel tot colonneführer benoemd.
Regenachtig weer deze dag.
Vrijdag 30 Maart 1945.
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur.
’s Morgens houdt knuppel vergadering met de voorlieden in de stationswachtkamer van
Malbergen. Hij wil laten gaan werken van 7- tot 6 uur.
’s Middags lokt hij ons allen op het perron en begint plotseling als een bezetene op rond te
slaan.
Niemantsverdriet vertrok deze dag naar Holland. Hij was afgekeurd.
Menu; knollensoep
Groot alarm
109 Zaterdag 31 Maart 1945
Slakkenberg van 7- tot 4,30 uur.
Soldaten hielden de wacht op de slakkenberg. Men verwachtte reeds onraad en het oprukken
der Amerikanen. Deze dag 23 Wagons geladen.
Menu; knollensoep
’s Avonds met Nickel nog de boer opgeweest. Nog weer een wittebrood van 500 gram. Tommies
voorbij Paderborn. Groot alarm.
23

Zondag 1 april 1945
’s Morgens om 7 uur gaf Stawinsky het bevel, dat wij onze koffers moesten pakken. Om 10 uur
zouden we weggevoerd worden. Dat gaf een heele opschudding. Velen gingen er van door. Op
110 het laatst ging dit niet meer, daar Stawinsky en een wacht rond de school surveilleerden.
Volgens geruchten zouden we naar Melle gaan. Het werd 11 – 12 en 1 uur en nog waren wij niet
weg. Even na 1 uur kwam het bericht, dat we al door de geall. ingesloten waren en ze geen
kans meer zagen ons te ontvoeren.
’s Middags met W.Vogel en D.v.Rooijen de boer opgegaan en nog flink wat eieren opgehaald.
Onze corvee’ers Hoogstad en Volaart waren er ’s morgens er tusschen uitgepiept. Waarheen
wist niemand. Ook sanitäter Wegbrans had de beenen genomen met de geneesmiddelen bij
zich. De zieken liet hij aan hun lot over. Eerst zou er geen lager eten komen, doch dit is des
avonds toch doorgegaan. Het menu bestond uit aardappelen met witte boonen. De Russen
111 werden wel weggevoerd. Honderden liepen er langs de wegen. Maar ’s avonds keerden velen
terug, het had geen zin, wegvoeren ging niet meer.
Er was al wel drukte met terugtrekkende Duitschers door het dorp. Menig soldaat sjokte
doodmoe zonder geweer, onder het stof over de weg. Ook moesten in het dorp soldaten
ingekwartierd worden. We waren zelfs nog bang dat we de school uit zouden moeten. ‘s Nachts
sliepen we allen half ontkleed, om bij het minste alarm, gauw klaar te zijn.
Maandag 2 April 1945
Met Nickel de boer op. Sommigen waren nog naar de slakkenberg gegaan om te kijken of er
nog gewerkt werd. De O.F’ers waren echter al gevlucht en hadden de schoppen en houweelen
meegenomen. Het was zeer slecht weer. Toch hebben we nog veel opgehaald
112 Ook brachten Nickel en ik nog een bezoek bij de vrouw met haar schoonzusje uit Aken.
Menu; pelkartoffeln met knollensaus. Om het zekere voor het onzekere te nemen had ik mijn
koffer bij een zekere Heer Goërs gebracht. Hij was hoofd van de school waarin wij ons lager
hadden. Mochten we nog eens moeten vluchten, dan was mijn koffer toch in veiligheid.
’s Avonds kwamen nog een paar lui van de Eisenbahn uit Osnabrück om ons loon te brengen. Ik
ontving nog R.M. 100.
’s Nachts weer gekleed te bed.
Dinsdag 3 April 1945
In ’t lager gebleven. Met Willemsen de boer op in de buurt van de school. 2x middageten
gegeten. Bij de eene boer in ruil voor een pak waschpoeder.
113 De boerin zei, dat we de volgende dag weer mochten koomen. Om 1 uur maakten de
ingekwartierde Duitschers zich klaar voor de aftocht uit Oesede. Men zei dat de Tommies
naderden. Ons lager ging veiligheidshalve achter de school de schuilkelder in met iedereen
proviand bij zich. Het middageten was klaar, maar werd pas gehaald toen de Tommies er waren.
Een paar Duitsche soldaten waren in het dorp achtergebleven met pantservuisten. Om 5,10 uur
riepen sommigen die even buiten waren geweest; “de Tommies zijn er, de Tommies zijn er, de
tanks rijden al het dorp binnen”! Ik wilde het niet gelooven en dacht, dat ze de boel voor de gek
hielden. Maar toen ze allemaal uit de schuilplaats liepen, gingen de ongeloovige Thomassen er
ook uit. En ja wel hoor, daar stroomden de tanks en pantserwagens door het dorp. Hartelijk
juichten we de bevrijders toe, die met hun vingers het V teeken maakten. De V.
114 van Victorie. Cigaretten gooiden en deelden de bevrijders uit. Engelsche cigaretten wat een
genot. Als de auto’s even stilstonden vroegen de Tommies, hoe lang de Duitsche soldaten uit
het dorp waren. We hadden op het wit van de Hollandse vlag het woord Dutchman geschilderd.
Met deze vlag gingen 2 man van ons op de weg staan en als de Tommies de vlag passeerden
maakten zij het V-teeken. Eindeloos was de stoet auto’s en tanks.
De bevolking van ons dorp stond met open mond te kijken en was ook blij dat ze van het
Nazidom bevrijd werden. Een Duitsche geestelijke zei, dat hij Nog blijder was dan de
Hollanders. De feestvreugde was groot onder ons. Maar om 10 uur moesten we ’s avonds
binnen zijn.
Menu; was aardappelen met knollen.
We sliepen ’s nachts rustig en heerlijk met een bevrijd gevoel.
115 Geen slakkenberg, geen knuppel, geen lagerführer meer met hun grillen en bedreigingen. WIJ
WAREN VRIJ. LEVE DE VICTORIE. LEVE HET VADERLAND
24

Woensdag 4 April
’s Morgens naar Georgmarienhütte gegaan. We waren daar met Pille, Jan Vogel, Herman
Sonne, Werkhoven en Nickel. Hier kochten we nu zonder bon koffiesurrogaat en waschpoeder.
Nauwelijks waren we weer in het lager, of daar werden we weer gewaarschuwd , dat op de weg
naar Osnabrüch even buiten ons dorp een reparatiewerkplaats van schoenen en laarzen was
opengebroken. Wij er heen en konden nog net een paar laarzen te pakken krijgen. Voor het
neusje van de zalm,waren we net te laat, er waren al veel menschen geweest. Hierna brachten
116 we een bezoek in een magazijn naast onze lagerkeuken. De deur van het magazijn was
opengetrapt door een Tommy. Hollanders mochten er in, Duitschers niet.
Dit magazijn bleek een opslagplaats te zijn van huishoudelijke artikelen. Het werd totaal
leeggehaald.
’s Middags weer met Willemsen achter de school bij een boer gegeten. Aardappelen met
zuurkool en meelsoep na.
Lagermenu; pelkartoffeln met knollen.
’s Middags waren op een grasveld achter het lager al heel wat krijgsgevangenen gebracht. Zij
zagen er vermoeid en bemodderd uit.
Nog een jasje gekocht, in een zaak van bedrijfskleeding in Adolf Hitlerstrasse, voor R.M. 21.
117 Donderdag 5 April 1945
’s Morgens nog geprobeerd om schoenen te krijgen, dit lukte echter niet meer. De Russen
waren ons allen al voor geweest.
’s Middags met Willemsen en Hazebroek naar Hütte gewandeld. Onderweg overviel ons veel
regen, zoodat wij ijlings terugkeerden. Ook diarheé overviel mij onderweg, zoodat ik mij
wasschen en verschoonen moest in het lager.
Verschillende uit het lager hadden deze middag een auto of iets dergelijks op de kop getikt om
mee naar Holland te kunnen komen.
118 Vrijdag 6 April 1945
Regenachtig weer. Laten scheren en haarsnijden bij de kapper achter het station. Eerst wilde hij
nooit, maar nu de Tommies er waren moest hij wel.
In de weer om voertuigen. Hazebroek met Velvis nemen een oude kinderwagen. Door de regen
wordt hun vertrek een dag vertraagd.
Twee maal bij de boeren warmeten gegeten.
1 e boer; soep en pannekoeken met meelsoep na
2 e boer; soep aard, met doperwten en appelmoes. Hierna nog brood.
In het dorp wordt afgekondigd, dat de Duitschers hun vuurwapenen, fototoestellen, verrekijkers
enz. moeten inleveren. Hun auto’s en radio’s moeten aangegeven. Burgers moeten van
’s avonds halfzeven tot ’s morgens 6 uur binnen blijven.
119 Deze middag heeft de lagerführer nog het lef gehad om bij de school te komen. Hij vroeg nog
hoe of het nu met het eten ging. Er werd gezegd:” Wat hebben we met jou te maken, de
Tommies zorgen voor ons”. Een toeterde met een trompet aan z’n oor. Kriek wilde hem te lijf
gaan, want Unger had hem een week te voren uit bed getrapt. Kriek werd door ons nog
tegengehouden en de lagerführer smeerde hem gauw. Zelf hebben we nog een vrolijke avond
gehad.
Zaterdag 7 April 1945
Met D’Hous de boer op, tevens naar een geschikt wagentje gekeken.
Middageten gegeten bij een boer waar D’Hous altijd kwam. Een wagentje hebben we niet op de
kop getikt.
’s Middags op fietsenjacht, naar aanleiding, dat Horstman en Burg zulke mooie fietsen van de
120 Mof gepikt hadden. Wij kwamen zonder fiets weer in het lager. Het schijnt bij ons niet in het
bloed gezeten te hebben dat afpakken van fietsen, zooals de Mof dat in Holland deed. Deze dag
hoorde ik dat Leen v.d.Waal omgekomen was in een magazijn in Osnabrück.
Zondag 8 April 1945
Iedereen in het lager had groepjes gevormd om te vertrekken.
Hazebroek met Velvis waren Zaterdags al vertrokken.
De jongens van Bosman gingen met een luxe auto
Blok, Taks, Gé v.d.Jagt ook met een auto.
25

Pille, Bazuin, Willemsen, Schollaart, Visser en Meeuwen gingen met paard en wagen. Jan
Bazuin blies bij vertrek ook werkelijk op de Bazuin.
121 Nickel had een auto aanhangwagen op luchtbanden bij de burgemeester op de kop getikt.
Hiermede gingen wij deze ochtend om half 10 op stap. Ons ploegje bestond uit 10 man en een
vrouw. De vrouw had een dag te voren aan Nickel gevraagd of hij haar wilde meenemen naar
Holland.
De namen van dit ploegje trekkers waren: A.Nickel, Jan en Willem Vogel, D.Werkhoven, A. de
Jong, H.Sonne, C.Fortuin, K.Bakhuizen en J.Feringa. De vrouw heette Buschmann
We gingen over Iburg, dat tusschen de bergen ligt. Een schitterende omgeving passeerden we.
Onderweg toen we even stilstonden hield een Belg ons aan en zei, dat we maar terug moesten
gaan, want dat we toch niet over de Rijn kwamen. Maar we hebben toch maar doorgezet. Zoo
gauw gaven we de moed niet op. Ongeveer één uur hielden we stil voor een café aan de weg.
122 Hier hebben we ons brood gegeten, koffie en melk gedronken. Bij de afrekening bleek, dat wij
alles gratis hadden. In dit café bleek een mensch te wonen. De eigenaar heette H.Niekerke
Hierna weer op stap. Op de beurt werd de wagen getrokken en geduwd. De weg was mooi glad
en de zon gaf heerlijke warmte. Sommigen van ons bleven wat achter om onderweg eieren op te
halen. Dit vlotte zeer goed. In de loop van de middag werd Glandorf bereikt. Hier werd even
stilgehouden. De wagen kwam achter een Amerikaansche tank te staan die hier gestationeerd
was. Eenige zieke Duitsche krijgsgevangenen zaten naast de tank voor een woning. We zijn in 2
café’s enkele borrels en een paar glazen bier wezen drinken. Het was in het eene kroegje
123 zeer druk. Heel wat dronken Russen maakten er plezier en vroegen maar steeds weer opnieuw
naar “snaps” aan de vrouw achter de kist. De dochter leek me wel van licht allooi te zijn. Na
deze kleine verpoozing zijn we nog een eind doorgeloopen en kwamen om ± 7 uur in het
gehucht Snege. Hier hebben we onderdak gezocht bij een boer genaamd Berhard Buller. Hij
maakte nog gebakken aardappelen voor ons klaar, wat ons zeer goed smaakte na zo’n
wandeltocht in de vrije natuur. Ongeveer 9 uur gingen we slapen op de hooizolder. Zoo eindigde
onze eerste dag op weg naar het Vaderland. ± 20 Km was deze dag afgelegd.
Maandag 9 April 1945
We hadden ’s nachts heerlijk geslapen. Het was wel koud geweest en de varkens in de stal.
124 beneden hadden ons met hun geknor wel even wakker gehouden. Na het ontbijt zijn we ± half
tien weer op stap gegaan. De dag begon weer met heerlijke zonneschijn. Onderweg konden we
hier en daar de sporen en uitwerkingen van de strijd zien. Ontwortelde boomen, kapotte huisjes
of boerderijen en stukgeschoten Duitsche tanks. Om 12 uur kwamen we in Ostbeveren aan en
hier aten we weer in een café ons brood op. Ook liet ik de radio aanzetten om het nieuws te
hooren. Er was enige wrijving gekomen. Er kwamen vele terug, die zeiden, dat men er niet
doorkwam. Sonne, Nickel, de gebr. Vogel en ook Bakhuizen voelden er voor terug te keeren. De
rest wilde onherroepelijk doorgaan. Zulke gevallen krijgt men gauw met veel personen te samen.
Zooveel hoofden, zooveel zinnen. Mijn parool was doorgaan, alsmaar doorgaan. Iedere
125 kilometer is er wéér één dichter bij huis. Na het eten zijn we weer opgestapt en ’s middags zijn
we een mooi eind doorgeloopen. Af en toe nog wel eens een protest maar voort ging het.
’s Avonds werd weer onderdak gezocht en konden wij in een groote boerderij terecht. In de
gevelsteen stond de naam Bernhard Korthorst. Hier hebben we nog een emmer aardappelen
geschild en werd voor ons nog een heerlijk maal klaargemaakt. In de schouw had de oude boer
nog een vuur van takkebosschen klaargemaakt, want ’s avonds was het wat kil. Dit was een
fantastisch gezicht in het donker. Om ongeveer negen uur gingen wij weer slapen in de schuur.
De boer was bang voor de Russen en wij waakten er dus ook voor. Russen plunderen en steken
graag de boel in brand. De nacht ging rustig en diep slapende voorbij.
126 Dinsdag 10 April 1945
Na het ontbijt, wat goed verzorgd was, gingen we weer op stap. De stemming onder ons was
goed en moedig ging het er weer op los. Weer was het zeer mooi weer. Omstreeks 11 uur
kwamen we in het dorp Greven aan. Hier hoorden we, dat we het beste deden in Greven te
blijven, want dat we spoedig op transport naar Holland zouden gaan. We lieten ons hier
inschrijven en dusten. Dusten is, het zich onder de kleeren laten spuiten tegen ongedierte. Mijn
registratienummer werd G 11123665. Hierna kregen we onderdak en wel een eigen huisje in de
Josephstrasse 21. De Duitschers moesten er uit en wij er in. Er waren aardappelen in de kelder,
kolen in het hok, het fornuis konden we in stoken en potten en pannen waren er voor in te
127 koken. We maakten het ons zeer comfortabel. Slaapplaats was er net voldoende. Mevr
Buschmann kreeg een apart kamertje. Sonne en J.Vogel deelden een kamer, Werkhoven en van
Rooijen idem, Nickel en W.Vogel idem. Bakhuizen, Fortuin, de Jong en ik gingen gingen op
zolder in het stro slapen, ook hier lag het zeer goed. De voeding hier genoten we van de
26

Engelschen. We kregen ’s middags de man 10 kaakjes en wat jam en ’s avonds wat soep. Na
middag maakten we huisje wat op orde en werd W.Vogel tot kok gekozen. We spraken af de
wagen bij een boer in te ruilen voor melk en eieren, zoolang we in Greven zouden zijn. Ik zou
ieder morgen meel gaan halen bij de molenaar. Zoo verliep de dag in ons eigen huisje met
tuintjes en bloempjes voor het raam, wat wij de vorige dag niet hadden kunnen dromen. Er werd
’s avonds vroeg naar bed gegaan.
128 Woensdag 11 April 1945
’s Morgens vroeg opgestaan en meel gehaald bij de molenaar.
Met Bakhuizen en Nickel de wagen wezen ruilen voor melk en eieren. De boer had toevallig een
doode kip deze morgen en ook de kip hebben we meegenomen. Er werd afgesproken met de
boer, dat iedere dag melk en eieren bij hem gehaald zouden worden. Willem Vogel kwam deze
morgen in conflict met Herman Sonne, die zich weer eens bemoeide met dingen waarmee hij
niets te maken had. Sonne delfde het onderspit.
De Engelsche verzorging bestond deze dag uit Biscuits, kaas en erwtensoep. Deze dag bracht
ik door met sokken stoppen. Ook v.Rooijen toonde zich hierin een pikeur. Op een bord van de
129 Holl. delegatie werden allerlei mededelingen geschreven. Omtrent de tijd van afhalen van het
eten enz….
Willem Vogel maakte een heerlijke kippensoep klaar.
Donderdag 12 April 1945.
’s Morgens weer meel gehaald. Er werd een knipkaart uitgereikt die we als we eten gingen halen
moesten toonen. We kregen Biscuits, kaas en soep. Op het mededelingenbord werd bekend
gemaakt dat president Roosenfelt was overleden. Willem Vogel kookte een heerlijke pap.
’s Avonds moesten we nog 4 man in ons huis opnemen. Het waren J.Visser, G.Rietveld,
D.v.d.Waag en P.Weijnand. Op iedere voordeur moest een briefje hangen, met de namen van de
bewoners.
130 Vrijdag 13 April 1945
‘s Morgens meel gehaald. De mededeling wordt gedaan, dat we op Zondag 15 April zullen
vertrekken.
Willem Vogel kookt fijne soep met spek er in en heerlijke dikke pap na. Jammer, dat hij in de pap
te veel zoetstof had gedaan, hierdoor was de pap wat bitter. Engelsche verpflegung bestond uit
Biscuits, met 2 bouillonblokjes en soep. ’s Avonds was er een cabaretvoorstelling in het
Belitheater. Mevr. Buschmann, v.Rooijen en ik bleven thuis om aardappelen te schillen. Het weer
was deze dag prachtig.
Zaterdag 14 April 1945
131 Weer meel gehaald. W.Vogel kookte weer pap. De Engelsche verpflegung gaf 1/6 brood, jam en
soep.
Om 6 uur ’s avonds met Werkhoven melk gehaald. Onderweg werd ik bijna aangeschoten door
een Rus, die een Duitsche onderduiker na zat en maar in het wilde weg pafte. Werkhoven deed
veel aan “Buk”, wat hem menig vrij rookertje verschafte.
Ook Fortuin, Bakhuizen en de Jong liepen ’s avonds vaak achter de Tommies aan, totdat deze
hun peukjes wegwierpen. Ja, nood breekt wet.
Deze dag gingen we ook kijken naar het vertrek van Hollanders, Franschen, Belgen, die er al
eerder waren dan wij. Arie de Jong maakte bekend dat wij ’s Zondagsmorgens half tien zouden
vertrekken.
132 Zondag 15 April 1945
De geheele Zondag klaargezeten voor ons vertrek. Het is echter 5 uur geworden voordat we
naar het opstelplein gingen.
We maakten in ons huisje nog pelkartoffeln en gebakken aardappelen klaar. ’s Middags wordt er
nog pap verstrekt, maar alleen voor hen die niet vertrokken. Ik ben echter met Dirk van Rooijen
er op uit gegaan met een emmer en we kwamen met een volle emmer pap terug. Het smaakte
heerlijk. Wie waagt, die wint.
27

Om 6,15 ‘s avonds vertrokken we met auto’s in colonne naar Bochholt. Het werd een mooie
tocht. De bagage voorin en dan met 25 man per auto. Mevr. Buschmann mocht voorin zitten bij
de chauffeur. Het was ’s avonds toen het donker werd een leuk gezicht al die auto’s
133 op de weg met de koplichten aan. Om 10 uur arriveerden we in Bochholt en werden
ondergebracht in de Siemens-Schuckert fabriek, die nagenoeg in puin lag. We hebben
nagenoeg onder de bloote hemel geslapen op de grond. Voor we gingen slapen, werden ons
nog Biscuits en koffie plus vleesch verstrekt. Er werden vele vuurtjes gestookt en al het
houtwerk, wat er lag werd opgestookt, dit vuur deed tevens dienst als verlichting.
Maandag 16 April 1945
’s Morgens ontvingen we een 1/5 brood en ’s middags soep. Een goede waschgelegenheid was
er niet, dus werd dit overgeslagen. Verder moesten we de geheele dag, buiten wachten op
134 transport naar een kasteel even buiten Bocholt, hier zouden we nog een nacht doorbrengen.
Om 5 uur werden we naar het kasteel vervoerd. Het bleek een tamelijk groot kasteel te zijn ,
maar we moesten genoegen nemen met een plaatsje op de vliering onder de pannen, waar het
snik heet was. We werden verzorgd door charmante Francaises in uniform. ’s Avonds nog
Biscuits en soep gehad.
Boven de ingang van het kasteel stond:
Semper Amicis Patet
1710
Dinsdag 17 April 1945
’s Morgensvroeg werd er brood en koffie verstrekt en om even voor 9 uur verschenen de
135 transport auto’s weer. We zouden naar Kevelaer gebracht worden.
Onderweg hier heen kwamen ook niets dan puinhoopen tegen. Om ± half 11 passeerden we de
Rijn. Hier overheen lagen al reeds groote noodbruggen. Om half 12 reden we Kevelaer binnen
en werden we afgezet bij de Bazilica of Maria kathedraal in de Hauptstrasse. Hier in deze stad,
die ook verwoest was, werden we weer ingeschreven. Om 2 uur ontvingen we 2 boterhammen
met een bord melk, daar de soep op was. Hier na werd een slaapplaats in de kerk gezocht en
we vonden een geschikt plekje voor de altaar trappen. Het was een schitterende kathedraal
geweest met prachtige muur- en plafond beschilderingen. Bijbelsche voorstellingen. Hier was
een meesterhand aan het werk geweest. Jammer dat alles zo verwoest was. ’s Avonds
136 ontvingen we nog een snee brood met een bord boonensoep
Ook werden de namen afgeroepen van hen, die de volgende dag naar Eindhoven zouden gaan.
Dirk v.Rooijen werd niet genoemd, maar hij ging er op uit en het is voor hem ook in orde
gekomen. Hierna gingen we slapen. Mevr. Buschmann, Fortuin en Bakhuizen sliepen deze
nacht in een huis naast de kerk. Het was zeer koud ’s nachts in de kerk. Men moest zich goed
toedekken.
Woensdag 18 April 1945
Vertrokken ’s morgens om 8,45 uit Kevelaer met auto’s. Per auto 30 man. Bij Venlo kwamen wij
Holland binnen. De mist trok op en het werd prachtig weer. Onderweg zagen we nog veel
puinhopen.
137 Limburg is behoorlijk geteisterd. Over Valkenswaard kwamen we in Eindhoven aan om precies
12 uur. Onderweg waren we al door velen toegejuicht en hartelijk begroet. Voor de Philipsfabrieken
stopten we. Met bagage werden we in een groote hal van de fabriek gebracht. Hier
konden we aan tafels zitten en werden we onthaald op een kop echte thee met een paar appels.
Hierna werd door een luidspreker afgeroepen, dat we gedunst moesten worden. Nadat dit
gebeurd was gingen we een groote ruimte in, waarin in lange rijen bedden lagen op de grond.
De dekens moesten we over de bedden leggen, want die zouden ook gedunst worden.
We waren hiermee bezig, of daar werd gezegd dat we warm eten konden krijgen. Daar maar
eerst op af. Het eten was geweldig. Peenstampot en goed vet. Onder het eten werden onze
138 namen afgeroepen. Er werd gezegd dat we ons buiten moesten opstellen om naar de Houtstraat
vervoerd te worden. Dus gingen we onze dekens maar weer oprollen en met pak en zak naar
buiten. In de Houtstraat werden we ondergebracht in een R.K.Meisjesschool. Hier was het
eigenlijke repatriëringcentrum.
Na hier ondervraagd te zijn en een inschrijvingskaart te hebben ontvangen, kregen we weer
warm eten en per man 3 cigaretten. Hierna zouden we gekeurd worden. Zoover kwam het
echter niet, dus werd dit uitgesteld tot de volgende morgen. We moesten ons nachtverblijf
opslaan in kamer 8 waar ons ook nog 3 dekens werden verstrekt. ’s Avonds werd nog
toestemming verleend om buiten de school te gaan. Om 11 uur moest alles in rust zijn. Van het
28

139 naar buiten gaan werd door ons dankbaar gebruik gemaakt. We kwamen buiten nog al gauw
met een paar menschen in contact. Daams was hun naam en ze woonden op het z.g.
Dwarseindje. De vrouw en dochters wilden graag wat naaigaren en vorken en lepels kopen, die
we uit Duitschland hadden meegenomen. Ook hebben we nog wat verpatst in een logement in
de Lijnbeek aan een marschkramer. Nickel, had met Bakhuizen om z’n intrek te gaan nemen, bij
kennissen van de fam. Daams, wel zin. Ook Fortuin zou daar wel kunnen komen bleek later. Ik
was reeds weer naar de Houtstraat gegaan om te gaan slapen.
Weldra was het op de kamer rustig geworden en vielen we een voor een in slaap. De eerste
nacht op Vaderlandsche bodem.
140 Donderdag 19 April 1945
Ik was ‘s morgens vroeg op. Er was een behoorlijke wasch en scheergelegenheid in de school
aanwezig en daar werd dankbaar gebruik van gemaakt. De keuring begon om 9 uur, nadat we
enige goed belegde boterhammen hadden ontvangen. Het was geen strenge keuring. Er werd
bij mij alleen in de keel gekeken en nagezien of ik geen geslachtsziekte had. Op de
inschrijvingskaart, werd in code opgeschreven de uitslag van de keuring. Hierna moesten we
afwachten, dat onze namen zouden worden afgeroepen om op transport gesteld te worden naar
boeren in de omtrek van Eindhoven. Zoover hebben we het niet laten komen. We zijn naar de
administratie gegaan en hebben maar gezegd, dat we onderdak bij kennissen in Eindhoven de
141 vorige avond hadden gevonden.Dit werd toegestaan. We gingen eerst naar de Lijmbeekstraat
no 398 daar woonde een zekere familie Wildenberg, waar Nickel en Bakhuizen de vorige avond
al even geweest waren. De menschen konden echter maar twee mannen in huis nemen. Nickel
en Bakhuizen bleven er en daar de fam. Wildenberg verder gaan adressen wisten waar Fortuin
en ik zouden kunnen blijven, gingen Fortuin en ik maar zelf op zoek. Bij twee bewoners in de
Lijmbeekstaat kregen we nul op het request. Wij zijn toen schuin overgestoken naar de
Harmoniestraat. Op no. 50 bij een zekere B.Brekelmans belden we aan. Een meisje deed open
en we vroegen of zij geen adres wist waar wij ons intrek konden nemen. Inmiddels was
Mr Brekelmans ook aan de deur gekomen en wij herhaalden hem nog eens onze vraag.
142 Kom maar eens binnen, zei hij, dan kunnen wij eens praten. Hij liet een kop koffie inschenken en
presenteerde ons een Eng. Cigaret. Hij bleek ook een zoon in het buitenland te hebben en wel
in Weenen en op zij thuiskomst werd met spanning gewacht. Inmiddels werden ons een paar
heerlijke boterhammen voorgezet.
Brekelmans vertelde, dat zijn vrouw in Breda was bij haar moeder, die geopereerd moest
worden aan kanker in de borst. Hij deelde mee dat we bij hen konden logeren en dit aanbod
namen we in dank aan. We moesten onze bagage nog halen in de Houtstraat en wilden dit maar
eerst doen. Buiten kwamen we Nickel en Bakhuizen al tegen die nieuwsgierig waren geworden.
Toen we dan ook vertelden dat we zoo goed aangeland waren en al gegeten hadden, waren ze
een tikje jaloers.
143 Na veel gezeul kwam onze bagage veilig in de Harmoniestraat aan. Hier stond nu inmiddels een
heerlijk warm maal voor ons klaar. Eerst soep vooraf, daarna aard. met groente. We troffen het
bijzonder, dat Brekelmans eenige dagen verlof had, zoodoende kon hij ’s middags met ons de
stad in. Allereerst moesten we naar het stadhuis om ingeschreven te worden als tijdelijk inwoner.
Met deze voorlopige inschrijving moesten we naar het distibutiebureau, waar we werden
voorzien van bonnen. Daarna tracteerde Mr. Brekelmans op een heerlijk glas bier. Het was
warm deze dag. Na het avond eten dat ook zeer goed verzorgd was, hebben we Arie de Jong
en Werkhoven nog aan een kosthuis geholpen, daar zij nog in de Houtstraat verblijf hielden. Een
zekere familie Pols in de Wilgenstraat 50 (Philipsdorp) zorgde voor een goed adres en wel in de
Keerweerstraat.
144 Werkhoven en de Jong kwamen ’s avonds ons nog even bedanken voor de gedane moeite.
Mevr. Brekelmans was ook deze avond thuis gekomen van haar ouders te Breda, dus maakten
we ook met haar kennis. Zeer opvallend was voor ons de gulle, hartelijke ontvangst van de
Eindhovenaren.
Na vader en moeder Brekelmans bestond het gezin uit 4 kinderen. 2 jongens en 2 meisjes. Hier
volgen de namen: Vader, Bernardus, moeder, Martha, oudste zoon Cornelis, jongste zoon
Adrianus afgekort werd hij Ad genoemd. Oudste dochter Maria of wel zus, jongste dochter
Benardina of wel Beppie. Met Kees hebben we in het geheel geen kennis gemaakt, daar hij nog
steeds in het buitenland vertoefde. Ad lag te bed, hij was in de keel gesneden en waarschijnlijk
moesten z’n amandelen nog gepeld worden. ’s Nachts sliepen we voor het eerst sinds maanden
tusschen witte lakens. We hebben enorm gepit.
145 Vrijdag 20 April 1945
29

’s Morgens allereerst onze koffers uitgepakt en alles netjes in ons kastje op de zolder geborgen.
Onze dekens en werkkleding waschte Mevr. Brekelmans uit. ’s Middags aten we vooraf bruine-
boonensoep, daarna aard. met doperwten en snijboonen. Hierna moesten we naar de
Catharinastraat om vergoeding te halen. Dit was bestemd voor fam. Brekelmans. Van het
vergoedingsbedrag moest voor ons beide 2x f 1,50 zakgeld af. Mevr Brekelmans zei echter: “We
hebben jullie niet in huis genomen om er van te plukken”. Wij kregen van haar elke week
f 5,- zakgeld. ’s Zaterdags konden we het geld afhalen.
Zaterdag 21 April 1945
Vergoeding afgehaald en naar de kapper geweest. Menu; bruine boonensoep met aard. peen
146 en snijboonen. Naar het Militair gezag geweest, om te informeren waar we ons Duitsche geld
moesten omwisselen. We werden hiervoor verwezen naar het kantoor der Inv.rechten en
Accijnzen gevestigd op het Begijnenhof. Dit kantoor was reeds gesloten. Fortuin wilde papieren
boorden hebben maar deze waren nergens te krijgen. Hierna hebben we ons thuis lekker
gewasschen en verschoond. Het weer was deze dag regenachtig.
Zondag 22 April 1945
Kerkdienst bijgewoond met Fortuin in de Herv. Kerk aan de Ten Hagestraat. Aanvang der dienst
10,30 uur. Voorganger was ds. J.N.v.d.Heijden. De kerk was stampend vol en we moesten voor
het orgel zitten op de galerij.
147 Menu; soep. Aard. met appelmoes, peen spinazie en pudding toe.
’s Avonds de stad in met de jongens.
Maandag 23 April 1945
Naar het kantoor der Inv- en Acc. Geweest. Mijn RM. 216- daar gedeponeerd en hiervoor een
ontvangstbewijs ontvangen. Te zijner tijd volgt nog bericht thuis in Rotterdam in hoeverre de
vergoeding van dit geld geregeld wordt. Hierna moesten we nog naar het stadhuis. Naar de
H.A.R.K. geweest in de Kruisstraat 62 D , bij een zekere mej. Aarts. Zij noteerde onze namen voor
eventueel uitreiking van kleeding.
’s Middags naar het bureau van het Rode Kruis op de Markt geweest en een bericht naar
Groningen verzonden, naar huis kon nog niet, daar het Westen nog niet vrij was. Cigaretten op
de bon gehaald. ’s Avonds thuis gebleven.
148 Dinsdag 24 April 1945
’s Morgens met Werkhoven en de Jong naar het kantoor der Inv. en Acc. geweest. Hierna ons
laten inschrijven op het Arbeidsbureau.
Menu, Erwtensoep, aard met doperwten.
’s Middags kaartjes gehaald voor de andere dag om naar Tilburg te gaan.
’s Avonds thuis.
Woensdag 25 April 1945
’s Morgens met de geheele ploeg naar Tilburg vertrokken, om ons te gaan melden voor de
hulpverlening bij het Rode Kruis voor het Westen. Dirk v.Rooijen ging echter met Mevr
Brekelmans, (die weer naar haar ouders ging) door naar Breda.
149 In Tilburg gingen we naar Huize “Ave Maris” aan de Nwe. Goirleseweg. Hier ontmoette ik
Mr.v.Huessen. De anderen spraken inmiddels met de leider van de transportcolonne voor
Rotterdam. We konden niet mee, alles was al geregeld werd er gezegd. Alleen als we
leiderscapaciteiten- of een auto bezaten ging het nog. Hierna hebben we eerst in een café ons
brood opgegeten. In de IJzerstraat hebben we ook nog geprobeerd bij een colonne te kunnen
komen, maar ook hier werden we afgewezen. ’s Avonds om 17,15 uur weer met de trein naar
Eindhoven terug. In onze coupé hadden we nog het gezelschap van 2 jonge dames en van een
van hen weet ik nog de naam: Elisa Panhuisen. geb 11-12-1926 van beroep telefoniste. Het
waren heel aardige nette meisjes. Thuis nog erwtensoep en snijboonenstampot gegeten.
150 Donderdag 26 April 1945
’s Morgens naar het stadhuis voor een noodstamkaart. Hierna weer naar het Arbeidsbureau
voor een stempel. Rode Kruis formulieren gehaald.
Menu; aard. met peen en vischsaus, met pap toe.
30

’s Avonds Mevr. Brekelmans v/d trein gehaald.
Door de radio wordt bekend gemaakt dat de Amerikanen en de Russen elkaar ontmoet hebben
bij Torgau.
Vrijdag 27 April 1945
Met mijn horloge naar de horlogemaker geweest. Het kon echter niet gemaakt worden daar de
horlogemaker geen onderdeelen meer had.
Formulieren ingeleverd bij het Rode Kruis.
Menu; aard. met kroten en pap
Deze dag verder niets bijzonders.
151 Zaterdag 28 April 1945
Met Mr.Brekelmans, Ad en Fortuin naar het vliegveld Welschap geweest. Dit vliegveld ligt even
buiten Ehv. en is zeer groot van oppervlakte.
Menu; aard. met kroten en doperwten en pap.
De radio geeft het bericht door v. Himmler over capitulatie aan Amerika en Engeland. Een
heerlijk bad genomen. ’s Avonds leerde Ad ons een kaartspel, pesten genaamd. De radio
maakte bekend, dat er voedsel zal worden uitgeworpen boven het Westen. En alsdat Hitler
stervende zou zijn.
Zondag 29 April 1945
’s Morgens half elf, kerk in de Ten Hagestraat.
Zus en Bep gingen naar Breda
152 Per radio werd bekend gemaakt, dat even voor 12 uur vliegtuigen waren opgestegen in
Engeland met voedsel voor West Nederland.
Men; soep, aard. met snij- en witteboonen en pudding toe.
Maandag 30 April 1945
Allereerst in de Catharinastraat uitkeringsgeld gehaald. Maar voor we dat ontvingen moesten we
ons eerst bij een ziekenfonds laten inschrijven. Dit gebeurde op het bureau aan de kleine Berg.
Menu; Stampot van aard. met witteboontjes, vooraf soep, pudding toe.
’s Middags aard geschild. Ad had indertijd een Rode Kruis lot gekocht en hij had een prijs. Deze
kon afgehaald worden bij Vroom en Dreesman. Hij kwam met een toetertje thuis.
153 Fen van Hal, een kennis van Brekelmans, tracteerde op een taart. Beppie komt weer thuis uit
Breda.
Donderdag 1 Mei 1945
’s Morgens met Carst Fortuin naar de Gemeente ontvanger. Hij wilde eens informeren of hij z’n
salaris niet kon opnemen. Dit ging echter niet.
Menu; aard. met spinazie en pap toe
’s Middags aard. geschilt en peen geschrapt. ’s Avonds nog een heerlijk stuk taart gehad.
Woensdag 2 Mei 1945
’s Morgensvroeg deelde men door de Radio mede, dat Hitler dood zou zijn en dat Dönitz zijn
154 opvolger was. Verder deelde men mede, dat er voedsel per auto en boot naar het Westen
gebracht zou worden. Kaartjes gehaald bij Cinéma Paris voor de avond voorstelling van 7 uur.
Er werd bekend gemaakt door Arie de Jong en Werkhoven dat er schoenbonnen werden
uitgegeven op het distributiekantoor in de Ten Hagestraat. Wij er heen en mochten een
schoenbon 1 a ontvangen. Schoenen konden Carst en ik er nog niet op krijgen, daar de winkels
uitverkocht waren. De Jong en Werkhoven hadden nog net een paar gekocht. Het geld werd
weer in de Catharinastraat vergoed. ’s Middags Mensch erger je niet gespeeld met Brekelmans.
De radio gaf door, dat volgens Stalin Berlijn gevallen was.
De film, “If I had my way”, gezien. ‘s Avonds had Ad thuis, bestuursvergadering van de
kappersbedienden bond.
155 Donderdag 3 Mei 1945
’s Morgensvroeg om textiel aanvraag form. geweest. Er waren echter niet meer voorradig. Een
lekker glas bier gedronken bij Herk.
31

Menu; erwtensoep, aard met peentjes.
Harry, een kennis van Brekelmans en tevens vriend v. Fen van Hal komt aanwippen. Hij had
vrijwillig voor het leger geteekend en kwam met verlof uit Goch.
De radio geeft door, dat de strijd in Italië geëindigd is.
Vrijdag 4 Mei 1945
Met geheele ploeg textiel aanvraagform. Gehaald, ingevuld en weer weggebracht naar het
156 Rijksbureau voor Aardolieproducten. We bezaten niet veel geld en daarom solliciteerden we.
Dan konden we allicht iets extra’s voor thuis koopen. Het is ons echter niet gelukt werk te
vinden.
Toen we ’s avonds rustig thuis zaten hoorden we plotseling het luiden der klokken en
geschreeuw op straat. We luisterden aan de radio en jawel hoor er werd bekend gemaakt dat
het Duitsche leger in Holland gecapituleerd had. Wat een vreugde. Eindhoven stond op z’n kop.
Vreugde vuren werden ontstoken.
Maar ja, ook wij waren blij, maar konden toch nog niet z’n groote vreugde bezitten, daar wij toch
niet wisten hoe het thuis was. Want de zwaarmoedigste geruchten waren door de pers en de
radio verspreid over het westen. Er heerschte groote hongersnood en er waren zeer veel
dooden.
Menu van deze dag was; soep en aard. met kroten.
157 Zaterdag 5 Mei 1945
Om 8 uur trad ’s morgens de Duitsche capitulatie in werking. De stad in met Brekelmans, het
was zeer druk. Ad en Doortje gingen naar Breda.
Menu; aard. met kroten gestampt.
’s Avonds gekaart
Zondag 6 Mei 1945
Kerkdienst om 10,30 uur in de Ten Hagestraat. Voorganger was Ds. v.d.Heijden. Het was een
druk bezochte dankdienst.
Menu; aard. met princessebonen en bloempap na. Ik rolde zowat van tafel.
’s Middags voetbalwedstrijd bijgewoond in het Philips sportpark P.S.V-Longa. De uitslag werd 1-
3.
’s Avonds prettig gekaart.
158 Maandag 7 Mei 1945
Vergoeding gehaald. Rode Kruis form. naar Rotterdam verzonden.
Harry weer vertrokken.
Menu; aard. met boontjes en pap na.
’s Middags wilden Carst en ik naar de bioscoop, maar het was veel te druk. We maakten daarom
een flinke wandeling en hebben heerlijk in het gras liggen slapen.
’s Middags werd ook Duitschlands capitulatie een feit. Zus weer uit Breda terug.
’s Avonds op visite bij een kennis van Carst n.l. Tjal Burg ingekwartierd bij een schoonzuster in
de Edelweisstr 156
De capitulatie was bedongen in het hoofdkwartier van Generaal Eisenhouwer in Reims.
159 Dinsdag 8 Mei 1945
De zender ‘herrijzend Nederland” liet 2x per week n.l. ’s woensdags en ’s Zaterdags
grammofoonplaten spelen op verzoek ten bate van de H.A.R.K. (Hulpactie Rode Kruis).
Carst en ik hebben ook een plaatje opgegeven, hij voor zijn vrouw en kind en ik voor mijn
ouders. Maar toen wij uit Eindhoven weggingen, was het nog niet gedraaid. We hebben
gevraagd om de mooie aria uit de opera, “Parelvisschers” van George Bizet gezongen door
Benjamino Gigli.
Menu; boonensoep, aard met spinazie.
’s Middags aardappelen geschild en verder gezellig thuis gebleven.
160 Woensdag 9 Mei 1945
Kaartjes gehaald bij Cinema Parisien.
Formulieren bezorgd bij het Rode Kruis daarna met Carst een glas bier gedronken bij Herk
Menu; boonensoep, gestampte aard. met sla.
32

Op ons brood kregen wij bij de familie Brekelmans nogal veel het z.g. Balkenbrei dit smaakte
verrukkelijk en is zeer voedzaam. Als ik dit gegeten had rolde ik zowat van tafel. Carst Fortuin
had er zowaar glimmende wangen van gekregen.
’s Avonds de film “Mijn zuster Eileen” gezien Het deze avond zóó warm in de bioscoop, dat vele
menschen er uit liepen. We hadden dan ook geen droge draad meer aan ons lijf toen we eruit
kwamen.
161 Donderdag 10 Mei 1945
Hemelvaartsdag
Naar de kerk geweest in de Ten Hagestraat voorganger Ds. v. Wijhe (Radiodienst)
Menu; erwtensoep, aard. met boontjes.
’ s Middags en ’s avonds thuis.
Vrijdag 11 Mei 1945
Formulieren gebracht bij het Rode Kruis op de Markt.
Kermis op de Markt.
Schoenen gekocht op onze 1A bon bij schoenenmagazijn Ullings. Ik kocht een paar mooie
hooge schoenen, daar lage schoenen in mijn maat er niet meer waren. Carst had nog lage
schoenen gekregen. De kosten à f 14,50 werden ons weer vergoed in de Catharinastraat.
Met ons beidjes asperges gekocht voor de fam. Brekelmans, we wilden graag iets geven zoo af
162 en toe, maar daar we niet veel geld aan kas hadden, moest het zoo maar. Een bloemstuk was
veel te duur. De prijzen waren hiervan f 15,- en f 19,-. Dit kon bruin niet trekken.
Menu; erwtensoep, aard met boontjes
Briefkaarten naar Rotterdam verzonden.
Zaterdag 12 Mei 1945
’s Morgens briefkaarten gekocht op het postkantoor op het Begijnenhof. We moesten hiervoor in
de rij staan.
Menu; aard. met spinazie en pap toe.
Bad genomen
Zus ging weer naar grootouders in Breda.
163 Zondag 13 Mei 1945
Kerkdienst om half 11 in de Ten Hagestraat voorganger Ds. v.d.Hijden
Menu; soep, aard. met asperges. Delftsche Frisse- en bloempudding daarna nog een
sinaasappel.
’s Avonds met mevr. Brekelmans bij fam Verdaasdonk in de Bondstr 8 geweest
Maandag 14 Mei 1945
Vergoeding afgehaald. Carst bracht een zomerjasje uit Duitschland afkomstig bij de naaister Jo
Verdaasdonk. Het jasje was hem wat te wijd. Hij heeft nog lang moeten wachten voordat het
klaar was. Jo had steeds een uitvluchtje
Menu; aard met spinazie en pap na
Verder met lezen de dag doorgebracht
164 Dinsdag 15 Mei 1945
’s Morgens gewandeld. (we waren net van die gepensioëneerden, die op de lauweren rusten)
Menu; aard. met spinazie en karnemelkpap toe.
Aardappelen geschild
’s Middags om 4 uur naar de City bioscoop geweest er werd gedraaid de film Our Wife (onze
echtgenoote)
’s Avonds gekaart.
Woensdag 16 Mei 1945
Mr. en Mevr. Brekelmans naar Breda.
We wilden op bezoek gaan bij Arie de Jong en Dirk Werkhoven. Zij waren niet thuis. Weer
asperges gekocht.
Menu; boonensoep, aard met sla en asperges, karnemelkpap na.
33

165 Als mevr. Brekelmans van huis was kookte zus, Zij verstond evenals haar moeder de kookkust
best. Als ik haar daar mijn complimenten over maakte, zei zij altijd; opnaaiers gevraagd. Dit is
ook weer een echt Eindhovensche uitdrukking.
Bericht uit Groningen van mijn fam. ontvangen dat bij hun alles goed was.
’s Avonds gelezen
166 Donderdag 17 Mei 1945
’s Morgens lepels en vorken geruild bij Zus voor stukken zeep.
Koos Bakhuijzen komt zeggen dat Arie de Jong bericht van z’n vrouw uit Rotterdam gekregen
heeft. Alles was goed thuis.
Elken dag keken we met spanning uit naar de post, want de wildste geruchten werden per radio
en in de dagbladen verspreid. Wij allen hunkerden naar enig bericht van thuis.
Menu; boonensoep, aard met sla en karnemelk pap na
’s Middags een wandeling gemaakt. Ook nog even bij Bakhuizen geweest, daar hij ook bericht
van thuis had ontvangen.
’s Avonds werden wij nog getracteerd op een vlaatje. (Vloatje zou Mr Brekelmans zeggen).
167 Vrijdag 18 Mei 1945
’s Morgens boodschappen gehaald bij kruidenier Titselaar.
Menu; soep, aard. met doperwten en bloempap na.
’s Middags met Carst, Arie Nickel en Bakhuizen, naar de redactie van het “Eindhovens Dagblad”
geweest naar aanleiding van het artikel wat ’s morgens in de krant stond. In het artikel stond
o.m. dat in Rotterdam en andere groote steden de door verhongering van de apathisch
geworden ambtenaren en arbeiders hun werk niet meer konden verrichten. Waarom lieten ze
dan niet meer jonge kerels als wij naar het westen koomen, om hulp te verlenen?
De redactie was het met ons eens, en zei:”Ja heeren toen Brabant en Limburg bevrijd waren
168 hadden wij hier ook hulpacties, maar ze werkten niet samen, maar langs elkaar heen”.
Wij hadden de redactie ook al verteld dat wij in Tilburg geweest waren om ons aan te bieden
voor hulpverlening in bevrijd Rotterdam.
De redactie beloofde ons nog een stukje in de krant te zetten over hetgeen bij ons was
voorgevallen. Zij hadden het vermoeden dat over het artikeltje van ’s morgens ook nog wel van
hoogerhand commentaar zou komen. We moesten dus nog even afwachten.
’s Middags nog aardappelen geschild.
’s Avonds kwam Mr. Brekelmans weer uit Breda terug.
169 Zaterdag 19 Mei 1945
Met Mr. Brekelmans de stad in. Hij wilde bij de Sociale afdeling van Philips informeren of ze al
iets wisten omtrent zijn zoon.
Een brief ontvangen van de gebr. Vogel uit het dorpje Asten. Zij maakten het goed. Hun adres
luidde J. en W. Vogel
Pannehoef 7-Asten
p/a Vervoordeldonk
Menu; aard met zuurkool gestampt.
Bad genomen.
’s Avonds naar het Philipssportpark. De Wedstrijd P.S.V.-Willem II bijgewoond.
De stand werd 1-1. Het was een aardige wedstrijd
170 Zondag 20 Mei 1945
Kerkdienst om half elf in de Ten Hagestraat. Voorganger was Ds.Nijholt. Er was bevestiging van
lidmaten.
Menu; erwtensoep; aard met snij- en witte boonen, pudding na.
’s Middags heerlijk in de tuin in de zon gezeten.
171 Maandag 21 Mei 1945
Tweede Pinksterdag
Naar de fam. in Groningen geschreven. Tevens naar de burgemeester van Rotterdam, Mr
P.J.Oud. Ik verzocht hem in dit schrijven, of hij moeite wilde doen bij de desbetreffende
autoriteiten om ons zoo spoedig mogelijk naar Rotterdam te laten kunnen terug keeren.
34

Een dergelijk verzoek richtte ik ook aan Ds Mantz.
Menu; soep, aard met boontjes en pudding na.
’s Middags gekaart en ’s avonds Mevr. Brekelmans van het station gehaald.
172 Dinsdag 22 Mei 1945
Met de geheele ploeg, nieuwe bonnen voor levensmiddelen gehaald. Daarna de wekelijkse
vergoeding gehaald in de Catharinastraat.
Een maal in de week gaf een zekere Mr de Fox voor de microfoon van “Herrijzend Nederland”.
een overzicht omtrent de toestand in Nederland. Hij kon zeer veel zeggen dikwijls en zette
menigmaal de puntjes op de i. Carst Fortuin had het plan en heeft trouwens het plan ook
uitgevoerd, hem een brief te schrijven. Hij vertelde Mr de Fox hierin, hoe wij van kastje naar de
muur hebben geloopen om bij het Rode Kruis onze diensten voor Rotterdam aan te bieden,
maar dat, waar wij ook kwamen niets voor ons te doen bleek te zijn. Ook het courantenartikel,
173 bracht Fortuin ter sprake. Enfin alles werd Mr de Fox onder het oog gebracht. Deze brief hebben
we ook ’s morgens aan het kantoor van “Herrijzend Nederland”, dat was gevestigd in het Philips
ontspannings-gebouw, afgegeven
Menu; aard gestampt, boontjes en sla met pap na.
’s Middags met Carst naar de bioscoop geweest. De film, The lamp still burns, (de lamp brand
nog) werd gedraaid. Het was een propaganda film voor het aanwerven van verpleegsters. Het
verhaal speelde dan ook in een Engelsch ziekenhuis af.
‘s Avonds kwam nog een logée bij fam. Brekelmans, een zekere Johan Brandsen uit Woerden.
Hij kwam ook uit Duitschland en was er 2 jaar geweest. Brekelmans’ oudste zoon, had toen hij
174 voor zijn nummer in dienst was bij Brandsen veel gelogeerd en vandaar was Johan dus een
bekende voor de familie. Ook hij werd hartelijk ontvangen en was al gauw ingeburgerd.
Woensdag 23 Mei 1945
Ook met Johan de stad in om voor hem de noodige papieren en inschrijvingen te halen.
Arie de Jong had een brief van zijn vrouw ontvangen, waarin ook stond dat bij Carst Fortuin alles
goed was. Dit gaf Carst een grote geruststelling.
Menu; erwtensoep, aard met doperwten.
Er zaten deze middag veel aan tafel, want ook de naaister van fam. Brekelmans at mee.
‘s Middags gewandeld
175 Donderdag 24 Mei 1945
Bonnen gehaald voor Johan en gewandeld.
Menu; soep, aard. met doperwten.
‘s Middags gekaart
’s Avonds allemaal gezongen met begeleiding van de mondharmonica
Brieven naar huis geschreven.
Vrijdag 25 Mei 1945
Op stap geweest om vergoeding voor Johan.
Toen wij thuis kwamen vonden Carst en ik tot onze groote vreugde een brief van huis. Bij ons
beiden was alles goed thuis. Wel allen zeer mager maar toch niet, zooals voor de radio bekend
was gemaakt. Er werd wel geschreven, dat de Duitsche bezetting niet langer had moeten
176 blijven, daar het dan op een groote ramp had uitgeloopen.
Op deze brieven hebben we direct een antwoord geschreven en bij Verdaasdonk gebracht, daar
deze fam. kennissen hadden, die ’s Zondags naar Rotterdam zouden gaan.
’s Avonds gekaart en gezongen.
Zaterdag 26 Mei 1945
’s Morgens naar Arie de Jong en Dirk Werkhoven geweest om hen mede te deelen, dat ook wij
bericht van thuis hadden. Werkhoven had nog steeds niets gehoord.
Mr. en mevr. Brekelmans gingen weer naar Breda.
19 pakjes cigarettenvloei gekocht, deze waren haast nergens meer te krijgen.
Menu; Soep en aard. gestampt met sla .
177 ’s Middags gras voor de konijnen gehaald en daarna een bad genomen.
Zus was ’s avonds in de war, want ze had wat mot met haar verloofde.
35

Als wij ’s avonds op ons slaapkamertje waren konden wij vanuit ons dakraam het zolderraam
van het huis zien waar Koos Bakhuizen en Arie Nickel woonden. We spraken des middags met
hen af, dat we ’s avonds om half twaalf met elkaar zouden seinen. Ik nam er de knijpdynamo
van Brekelmans voor.
’s Middags was er nog weer post voor van thuis voor mij en ik heb onmiddellijk weer
teruggeschreven.
178 Zondag 27 Mei 1945
Kerkdienst om half elf in de Ten Hagestraat. Vooranger was Ds. Moll v. Charante, uit Den Bosch.
Menu; soep’ aard. Met doperwten en pudding na.
Twee dames (fam v. Brekelmans) aten ook ’s middags mee. Zij waren uit Tilburg gekomen.
’s Middags verschillende kaarten naar Rotterdam verzonden.
Ad en Bep Brekelmans waren lid van de Eindhovenshe Wandelsport Vereeniging. De verloofde
van zus, was er de voorzitter van. Deze dag werd er een tocht gehouden van 25 KM.
Verschillende vereenigingen namen er aan deel.
’s Avonds met Johan en Carst naar het binnenkomen wezen kijken. E.W.V. won de tweede prijs.
179 Mr. en Mevr. Brekelmans kwamen weer terug uit Breda en gingen’s avonds nog weer op
verjaardagsvisite bij Verdaasdonk in de Bondstraat.
Maandag 28 Mei 1945
Vergoeding wezen halen. We kregen voor de familie Brekelmans met z’n drieën bijelkaar f 36,-.
Hier moest dan f 1,50 x 3 zakgeld voor ons af.
Bioscoopkaartjes gehaald
Menu; stampot en pap na.
Met Carst in de Houtstraat geïnformeerd over het naar Rotterdam gaan.
Om 7 uur filmvoorstelling in Cinema Parisien van de film, Candle light in Algiers (kaarslicht in
Algiers) Het was een mooie en spannende film.
180 Dinsdag 29 Mei 1945
Met Carst ’s morgens de boer op. 18 KG tarwe en 12 KG rogge gekocht. Tarwe à 50 ct p KG en
rogge à 25 ct p KG. Dit geheele kwantum hebben we door elkaar gedaan en bij een molenaar
laten malen.
Bij mijn thuiskomst lag er een brief van broer Berend uit Amsterdam. Hij meldde, dat ook bij hem
thuis alles goed was.
Menu; aard. met bloemkool en pap na.
Fortuin zijn Russische jas uit Duitschland geruild voor 10 KG tarwe en 5 KG rogge, bij de
buurman van Brekelmans, Mr de Beer.
’s Avonds bij de fam. De Beer op visite.
181 Woensdag 30 Mei 1945
In Eindhoven hadden veel menschen last van jeuk over het geheele lichaam. Zus, Bep en Kees
met zijn broer gingen deze morgen naar de dokter hiervoor en kregen ieder een pot zalf mee
naar huis. Hiermede moesten zij zich geheel inwrijven.
Carst ontving een briefkaart van z’n vrouw. Waarin zij vertelde, dat Hazebroek bij haar aan de
deur geweest was, om te kijken of Carst al thuis was. Hij en Velvis waren met hun kinderwagen
ook helemaal uit Duitschland komen loopen.
’s Middags eerst een stempel gehaald op onze inschrijvingskaart bij de repatriëring in de
Houtstraat. Dit stempel was het bewijs, dat de repatriëring goedkeuring hechtte
182 aan ons vertrek naar Rotterdam
Weer de boer op. Mijn Russische jas en een paar oude schoenen verpatst voor 10 KG rogge.
Terwijl we er nog 4 KG bij kochten voor f 0,25 per KG.
’s Avonds kwamen Werkhoven en de Jong op visite.
183 Donderdag 31 Mei 1945
Met ons allen naar het Militair Gezag om een stempel te halen, daar we hadden vernomen, dat
het repatriërings stempel niet voldoende was om naar huis te komen op eigen gelegenheid.
Fortuin en Bakhuizen gingen eerst naar binnen en hadden geluk. Er stond zeiden ze een man
op te spelen die ook naar huis wilde daar z’n vrouw ziek lag. Na veel gepraat kreeg de man een
stempel. Aan Koos en Carst werd tegelijkertijd gevraagd, wat ze wilden. Toen zei de heer die
36

hun te woord stond “Nu vooruit dan jullie alle drie een stempel, maar mondje dicht houden. Dus
zij boften.
Ik ging met Nickel en zijn broer naar binnen. De broer van Nickel kreeg een stempel, want hij
184 had geldige papieren. Nickel kreeg geen stempel en heeft hierover danig op staan pijpen. Ook ik
kreeg geen stempel ik moest kunnen aantoonen, dat ik òf bij de overheid òf bij de
voedselvoorziening werkt. Toen ik dit dan ook kon bevestigen werd ik verwezen naar het
Departement v. Landbouw en Visscherij in de pastoor Petersstraat 14. Toen ik thuis kwam was
er net een briefkaart van mijn directeur gekomen waarin hij schreef, dat hij moeite voor mij zou
doen, om mij naar R’dam te krijgen
Met dit schrijven van hem en een brief van m’n vader waarin stond, dat de margerinefabriek het
door de geall. vliegers uitgeworpen boter had verwerkt, ben ik ’s middags naar het Departement
van Landbouw en Visscherij gegaan en kreeg ik hier een schrijven mee, waarop ik bij het
185 Militair Gezag een stempel kreeg. Nu was alles oké. Als we nu een gelegenheid hadden of
wisten, konden we naar huis.
’s Middags nog houten kleppers gekocht voor te samen f 3,50
Het menu van de dag was; Aard. met doperwten en pap.
Arie de Jong en Werkhoven kwamen ’s avonds weer op visite
186 Vrijdag 1 Juni 1945
Om half zes om wat rogge voor Mevr. Brekelmans te laten malen. Dit malen moest om 7 uur
plaats vinden met het oog op controleurs van de C.C.D.
Hierna bij v.Gend en Loos en Expeditie v.Dooren geweest, om te vragen of zij ons niet mee
konden nemen naar R’dam. Bij v.Dooren moesten we ’s avonds nog weer komen hooren.
Johan Brandsen, Werkhoven en de Jong ook een stempel ontvangen bij het Militair Gezag.
Carst Fortuin had clandestien een brief geschreven voor hen.
Een kamergenoot uit Oesede ontmoet en wel Kers. Hij was uit Maastricht gekomen.
Menu; boonensoep, aard met sla en gebakken aardappelen.
187 We hadden een adres opgekregen in de Lijnbeekstraat 24. Hier moest een zekere Sjors de
Visser wonen, die krijgsgevangene van Weert naar huis vervoerde. Carst en ik ’s morgens er
heen. We troffen Visser thuis en vroegen of hij geen transport had naar Rotterdam. Deze
transporten had hij dikwijls. Ook weer morgen vertelde hij. Ik wil jullie wel meenemen, zei hij,
maar die officieren die ik moet halen en doorbrengen zijn dikwijls lastig. Maar enfin, ik kom
morgen in ieder geval bij jullie langs. Kunne jullie niet allemaal mee, dan moeten jullie zelf maar
uitmaken, wie dan wel. De kosten zouden f 20,- per persoon bedragen. Wij weer naar huis.
’s Avonds weer naar expeditie v, Dooren gegaan, maar hier konden zij ons nog niets zeggen, we
moesten a.s. Maandag nog maar eens komen hooren.
188 Onze bevindingen van ’s middags aan de jongens medegedeeld en we spraken af, dat we. ’s
Zaterdagsmorgen allen bij ons in de Harmoniestraat zouden komen met gepakte koffers. We
zouden dan zooals was afgesproken op Sjors de Visser wachten.
Zus werd ’s avonds niet goed, ze kreeg het benauwd en ging vroeg naar bed.
Zaterdag 2 Juni 1945
Al vroeg waren we bij elkaar en nu was het maar afwachten. Sommigen gaven te kennen, dat
wanneer het ons niet gelukte met de auto van Visser weg te komen, zij naar Den Bosch wilden
gaan. Er werd verteld, dat vanuit Den Bosch booten voeren naar R’dam. Ik wilde hier niets van
weten. Het meest zag ik tegen het gesleep met de bagage op.
189 ’s Middags om 2 uur was Visser nog niet geweest. Ik nam het besluit naar Visser zijn huis toe te
gaan. Bij z’n huis aangekomen kwam Visser net met een auto uit Weert.
Op de auto zaten vijf militairen. Op hun kragen 3 sterren met een balk. Verder was de auto leeg.
Ik vroeg dan ook aan Visser of hij ons kwam halen, maar hij zei, dat de militairen geen burgers
op de auto wilden hebben. Ik was woest en heb die dooie dienders de huid volgescholden. Dat
zijn, zóó noemen ze zich tenminste óók Hollanders. Terug bij de jongens vertelde ik hun wat
voorgevallen was. De teleurstelling was groot.
Na veel praten, ik was er eerst op tegen, besloten we om nog de zelfde middag op de trein te
190 gaan naar Den Bosch en te zien of we niet met de boot konden gaan. Om half zes ging de trein.
Het menu was deze middag geweest; soep aard met doperwten en pap na.
Het was ons laatste middagmaal in Eindhoven.
Met onze koffers en zakken zijn we om vijf uur maar het station vertrokken. Hartelijk namen we
afscheid van fam. Brekemans, die al die tijd zoo goed had verzorgd.
Johan Brandsen ging niet met ons mee, maar bracht ons toch weg. Ook Beppie en Zus
Hendriks met haar houten been brachten ons naar de trein
37

Om half zes precies vertrok de trein. Wij zaten in de postwagen. Goed half zeven arriveerden
we in Den Bosch. Daar stonden we nu met onze zware bagage. Lukraak hadden we deze reis
ondernomen. Daar kwam een man van de posterijen met een leege wagen over het perron.
191 We vroegen de man of we de wagen even mochten gebruiken om de bagage buiten te brengen.
Als jullie de wagen maar terug brengen, is dat geen bezwaar,sprak de beambte. Wij gauw
opgeladen en ermee naar de uitgang. Vlak bij de uitgang stond een vrachtauto menschen in te
laden en kwam een meneer op ons af, die vroeg waar wij naar toe wilden. Wij willen proberen
hier in Den Bosch een boot te vinden, die ons naar Rotterdam vervoerd zeiden we.
Nu heeren wacht U dan maar even, deze menschen hier op de auto worden even weggebracht
en dan komen we U halen. Morgen om 8 uur vaart de boot naar Rotterdam en kunt U nog net
mee. Boften wij even. Dit was op zichzelf al een felicitatie waard. Na een half uurtje ongeveer
haalde de Auto ons op. Wij werden in een Katholieke school ondergebracht in de z.g. Siberische
buurt. Hier werden we op 8 sneden brood met een kop koffie onthaald.
192 ’s Avonds zijn we nog even een glas bier wezen drinken.
Arie de Jong en Werkhoven waren de zelfde week al een keer in Den Bosch geweest. En wisten
een adres, waar Belgische Shag te koop was. Wij weer naar dat adres toe. De man die de tabak
verkocht heette M.Creteer. In een donkere achterkamer van zijn huis werd de tabak afgewogen
en in zakjes gedaan. Ik heb 3 ons gekocht voor f 18,-
Op de zolder van de school hebben we in het stro geslapen. Hier werden ons nog dekens
verstrekt. Heerlijk sliepen we deze nacht, want we wisten morgenavond zijn we thuis.
193 Zondag 3 Juni 1945
De laatste Ronde
Om vijf uur waren we al op, want de bakker zou om 6 uur brood voor ons hebben. Carst en ik
hadden ieder nog een broodbon van Mevr. Brekelmans meegekregen. Op deze bon gaf de
bakker ons een brood, terwijl hij ons ook nog een brood zonder bon verkocht. Dan had hij ook
nog, voor ieder van ons een brood, dat wat zwart gebakken was en niet oogelijk voor de
winkelverkoop was. Al deze brooden worden ons verkocht voor f 0,19 p stuk.
In de school bestond ons ontbijt uit 8 sneden brood met een kop melk. Om half acht hebben we
onze bagage op een wagen geladen en zijn er mede naar de spoorbrug gereden. Nu moesten
194 we verder de bagage naar de boot dragen wat een heel gesjouw is geworden.
Hadden we nog even geduld gehad, dan waren we weer met de auto naar de boot gebracht.
Bij de boot kregen we nu onze inschrijvingskaarten terug met een heel brood erbij. Dus ik ging
met 4 brooden naar huis. De bagage mocht niet op het dek, maar werd in het ruim geplaatst.
Om goed 9 uur vertrokken we. De boot droeg de naam van “Antruso”. Toen we de Dieze
uitvoeren kwamen we op de Maas. Tegen 10 uur moesten we door een sluis en om 12 uur
gingen we in Andel aan de wal. Hier moest de boot een paar uur wachten op het getij, daar de
sluis waar we door moesten niet geheel in orde was. Het was prachtig warm weer en we hebben
langs de dijk van Andel een heerlijk uiltje geknapt.Er was ons gezegd dat we om half twee weer
aan boord moesten wezen.
195 Om 3 uur vertrok de boot pas. We lagen net midden op stroom of daar kwamen nog twee
laatkomers over de dijk aan rennen. Gelukkig lag er iemand aan de kant met een roeiboot, die
hen naar ons toe roeiden. Ze werden aan boord flink uitgekafferd.
In Gorkum, Hardinxveld, Sliedrecht, Dordrecht, H.I.Ambacht werden personen die daar
woonden afgezet. Nu ging het verder op Rotterdam aan. Bij Slikkerveer zagen we reeds de
heftorens van de brug en het Witte Huis. Na 7 maanden zagen we weer de zoobekende
omgeving weer naderen. Het typische was, we waren met een boot ontvoerd en kwamen nu
weer met een boot naar thuis. Maar nu onder andere omstandigheden. Nu waren wij geen
arbeidsslaven meer.
Aan de Oosterkade voor het Maasstation ging de boot aan de kant en gingen velen aan de wal.
196 Ook Dirk Werkhoven ging ons hier verlaten. Hij had liever achter de gasfabriek afgezet geworden
maar het aanleg steiger was daar niet meer. Nu ging de boot weer naar de overkant en legde aan
bij de Nassaukade achter de fabriek van v.d.Bergh en Jurgens. De firma dus waar ik bij werkte, Ik
had al tegen de jongens gezegd, dat ik bij de fabriek een handwagen zou gaan vragen. Toevallig
stond de directeur van de fabriek, Mr. v.d.Ley naar de aankomst der boot te kijken. Ik op hem af.
Hij keek vreemd op mij hier weer te zien en na elkaar begroet te hebben vroeg ik hem om een
handwagen. Portier Boon gaf mij er een en ik moest hem beloven hem de volgende dag terug te
brengen.
Nu weer terug en de bagage opgeladen en daar gingen we dan weer. De laatste etappe. We
197 zagen onderweg veel vermagerde gezichten. Menigeen hield ons aan en vroegen waar wij
vandaan kwamen. Tegen half tien reden we de Portlandstraat in en zagen daar nog Volaart met
z’n vrouw. Hij was al een week eerder thuis gekomen. Heel de straat liep op ons toe om ons te
38

verwelkomen. Ik ben maar eerst de trap opgerend om mijn ouders te begroeten. Mijn bagage
heb ik zelf niet naar boven behoeven te dragen, maar werd door de buren naar boven gebracht.
Nu ging de rest naar huis verder. Fortuin zou de wagen bij v.Gelder (melkboer) in de schuur
onderbrengen. Hiermede was mijn avontuur ten einde.
Gezond en wel weer in huis teruggekeerd na 7 maanden afwezigheid. Maanden om nooit meer
te vergeten. Een deel van ons leven. Velen moesten in het vreemde land hun leven laten.
Wij waren weer thuis
198 Twee dagen later keerden ook de gebroeders Vogel op het nest terug.
39

– Index –
A
Aarts, Mej. 30
Adolf 11, 15, 16
Ariës, Cees 3, 4, 5, 6, 7
Assele
B
4, 8, 10, 12
Bakhuizen, Koos 4, 5, 6, 9, 10, 26, 27, 28, 29, 34, 36
Bakker, Cor 5, 9, 10, 16
Ballo 7
Bazuin, J. 4, 9, 10, 12, 13, 26
Beer, de 36
Blok 4, 20, 25
Bodegom 16
Boon 38
Bos, C. 2
Bosman, Arie 3, 10, 25
Brandsen, Johan 35, 37
Bravenboer 17
Bree, Willem van 4, 5, 6, 7
Breedveld, Adrie 3
Brekelmans, Ad 31, 32, 36
Brekelmans, B. 29
Brekelmans, Bep 31, 36, 37
Brekelmans, Bernard 29, 31, 34, 36
Brekelmans, Carst 35
Brekelmans, Fam. 33, 35, 36, 37
Brekelmans, Johan 36
Brekelmans, Kees 36
Brekelmans, Maria (Zus) 31, 32, 33, 34, 36, 37
Brekelmans, Martha 29, 30, 31, 33, 34, 35, 37, 38
Broek, v.d. 5
Brugge, van 21
Buller, Bernhard 26
Burg 25
Burg, Tjal 32
Buschmann, Frau
C
26, 27, 28
Cassmann 7, 11, 17, 19, 20
Charlie 12
Commijs 4, 5, 9, 10
Creteer, M.
D
38
Daams, Fam. 29
Dietrich 7
Dongen, D.van 4
Doortje 32
Dubbeld, Bram 20
Dütemeyer, Dr. 7, 8
Dütmann
F
12
Feringa-Noorland, Lena 2
Feringa, Berend 36
Feringa, Henk 3, 4, 5, 6, 7, 8
Feringa, Jan K. 4, 5, 8, 10, 12, 26
Fortuin, Carst 4, 5, 6, 9, 10, 19, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39
Fox, de 35
Frans
G
16
Gelder, van 39
Goërs 24
Gurp, John van 7
40

H
Hal, Fen van 31, 32
Harry 32
Hazebroek 5, 9, 10, 12, 21, 25, 36
Heijden, J.N.van de, ds. 30, 32
Hendriks, Zus 37
Herk 31, 32
Herwaarden 4, 7, 20, 22
Hes 3
Heteren, Cor van 22
Hijden, J.N.van de, ds. 33
Hooge, de 12
Hoogstad, B. 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 22, 24
Horstman, K. 4, 25
Hous, d’ 6, 9, 12, 25
Houtkamp, Ab 13
Huessen, v. 30
I
Isemeijer, Dr. 11
J
Jaap 15, 16
Jagt, Gé v.d. 25
Jong, Arie de 4, 26, 27, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38
K
Kers 4, 8, 10, 12, 37
Kind, Willem 4, 6, 8
Knuppel 7, 8, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24
Kouwenhoven, B. 4, 6, 9, 10
Kriek 25
L
Langbroek, Leen 6, 7, 9, 12, 14, 15, 17, 20, 21
Langstraat 2
Levinus 5
Ley, de 38
Löttmann 6
M
Mantz, ds. 35
Meeuwsen 9, 10
Meijden, v.d. 11
Moll v. Charante, ds. 36
N
Nickel, Arie 4, 5, 8, 10, 12, 14, 15, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 34, 36, 37
Niekerke, N. 26
Niemantsverdriet 23
Nijholt, ds. 34
Nispen, van 10, 11
O
Otto 15, 19
Oud, P.J. mr. 34
P
Panhuisen, Elisa 30
Pille, Meindert 4, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 20, 21, 23, 25, 26
Polazek, Aran 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22
Polazek, Frau 18, 21
Polazek, Rita 18
Polazek, Uti 18
Pols, Fam. 29
Prins, Bas 5, 22
R
Richters, H. 4, 5, 9, 10
Rietveld, G. 27
Rooijen, Dirk van 3, 5, 6, 8, 10, 12, 16, 24, 26, 27, 28, 30
41

Runde, de 15, 16, 17
S
Schollaart 8, 10, 11, 23, 26
Smeehuijzen 4, 5, 8, 10, 11
Smit 4, 9, 10, 12
Sonne, Herman 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 25, 26, 27
Sörensen 5
St.Nicolaas 6, 8
Stam 12, 14, 16, 19
Stawinsky 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 17, 19, 24
T
Taks 22, 25
Tepe 17
Titselaar 34
Tuting 18
U
Ullings 33
Unger 9, 10, 16, 20, 25
V
Velvis, C. 4, 8, 10, 12, 25, 36
Verdaasdonk, Fam. 33, 35, 36
Verdaasdonk, Jo 33
Visser, J. 4, 9, 10, 12, 27
Visser, Sjors de 37
Vogel, Jan 6, 8, 9, 10, 11, 12, 25, 26, 34, 39
Vogel, Willem 3, 4, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 23, 24, 26, 27
Volaart 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 20, 22, 24, 38
W
Waag, D.v.d. 27
Waal, Leen v d 25
Waard, de 12
Weck 4, 6, 8, 10, 12
Wegbrands 4, 12, 24
Weijnand, P. 27
Werkhoven, Dirk 4, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 33, 35, 36, 37, 38
Wijhe, van, ds 33
Wildenberg, Fam. 29
Willemsen 4, 9, 10, 11, 13, 16, 17, 19, 23, 24, 25, 26
Wilschut 20
Winden, v.d. 9, 10, 12
Witzand, J. 4, 8, 10, 12, 13, 14, 17, 22
Z
Zoeteman, Herman 5
42