09.09.2013 Views

Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...

Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...

Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Stimulering</strong> <strong>van</strong> <strong>geletterdheid</strong>:<br />

<strong>kansen</strong> <strong>creëren</strong><br />

Judith Stoep<br />

PonTeM/KEG-ViataalGroep<br />

Nijmegen<br />

Met medewerking <strong>van</strong>:<br />

Hans <strong>van</strong> Balkom,<br />

Margje <strong>van</strong> der Schuit (Radboud Universiteit Nijmegen),<br />

Hans Luiken<br />

Alle Taal Centraal<br />

Donderdag 19 maart, Evoluon Eindhoven<br />

Jonge kinderen en de<br />

visualisatie <strong>van</strong> taal<br />

• Groei <strong>van</strong> kennis over taal en schrift<br />

begint al <strong>van</strong>af de geboorte<br />

• Visualisatie omvat schrift, maar ook<br />

picto’s, gebaren, foto’s, logo’s….<br />

• Omgaan met boeken en voorgelezen<br />

worden zijn belangrijke kennisbronnen<br />

• Jonge kinderen weten meer over<br />

boeken dan je soms denkt<br />

• Ze zijn nieuwsgierig naar boeken en<br />

verhalen, omdat/als die deel uitmaken<br />

<strong>van</strong> hun omgeving<br />

Verhoeven, 1994<br />

<strong>Beginnende</strong> <strong>geletterdheid</strong><br />

• Voorafgaand aan conventionele <strong>geletterdheid</strong><br />

• <strong>Stimulering</strong> thuis en op school<br />

• Voorwaarde: geschreven taal in de omgeving <strong>van</strong><br />

het kind<br />

• Kind moet de mogelijkheid krijgen om zelf<br />

boeken te lezen en te experimenteren met schrift<br />

Teale & Sulzby, 1986<br />

Belangrijke factoren<br />

• Aanwezigheid geschreven<br />

materialen (dus niet alleen<br />

boeken!)<br />

• (Voor)leesfrequentie gezin<br />

• Toegankelijkheid<br />

schrijfmaterialen<br />

• Inspelen op<br />

interesse/ontwikkeling kind<br />

• Betekenisvolle interacties<br />

• Leerklimaat<br />

• Opleiding ouders (met name<br />

moeder)<br />

• Verwachtingen ouders<br />

• Inrichting klas<br />

• Interactief voorlezen<br />

• Aandacht voor<br />

mondeling taal en<br />

woordenschat<br />

• Stimuleren<br />

fonologisch/<br />

metalinguïstisch<br />

bewustzijn<br />

Snow et al., 1991; Baker et al., 1994; Leseman & De Jong,<br />

2001; Sénéchal, LeFevre, Thomas & Daley, 1998


<strong>Beginnende</strong> <strong>geletterdheid</strong>:<br />

op school en thuis<br />

Garant (Antwerpen):<br />

www.maklu.be<br />

Promotor:<br />

Prof. Dr. Ludo Verhoeven<br />

Co-promotor:<br />

Dr. Joep Bakker<br />

Onderzoeksvragen<br />

• Hoe verloopt de stimulering <strong>van</strong> beginnende<br />

<strong>geletterdheid</strong> <strong>van</strong> kinderen uit verschillende<br />

lagen <strong>van</strong> de bevolking, op school en thuis?<br />

• Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in<br />

ontwikkeling<br />

• Welke rol spelen ouderlijke betrokkenheid en<br />

verwachtingen <strong>van</strong> leerkrachten?<br />

Longitudinale onderzoeken<br />

• 867 kinderen (415 allochtoon)<br />

Methode<br />

• Data normeringsstudie TAK (Cito)<br />

• Testen beginnende <strong>geletterdheid</strong>: foneemsegmentatie,<br />

letterkennis en boekoriëntatie<br />

• Testen technisch en begrijpend lezen<br />

• Opnames <strong>van</strong> voorleesinteractie in de klas<br />

• Vragenlijsten: ouders en leerkrachten<br />

Dieptestudie (Stichting Lezen)<br />

• 42 kinderen<br />

• Uitgebreide ouderinterviews<br />

• Opnames <strong>van</strong> voorleesinteractie thuis<br />

Resultaten eind groep 3<br />

• Verschillen taalvaardigheid/<strong>geletterdheid</strong><br />

tussen allochtone en autochtone kinderen<br />

• Grootste verschillen op<br />

woordenschattaken<br />

• Technisch lezen geen verschillen,<br />

begrijpend lezen wel<br />

• Sterke longitudinale verbanden<br />

• Leerkrachtoordelen over<br />

ouderbetrokkenheid <strong>van</strong> voorspellende<br />

waarde


Pre-test<br />

Grafeemkennis<br />

Boekoriëntatie<br />

Foneemanalyse<br />

Post-test<br />

Grafeemkennis<br />

Boekoriëntatie<br />

Foneemanalyse<br />

Regressieanalyse:<br />

allochtone kinderen<br />

Variabele<br />

1: Verwachting ouders<br />

2: Leerkrachtoordeel<br />

1: Leerkrachtoordeel<br />

-<br />

1: Pre-test<br />

2: Leerkrachtoordeel<br />

1: Pre-test<br />

1: Leerkrachtoordeel<br />

2: Pre-test<br />

Taallijn VVE<br />

• Expertisecentrum Nederlands (EN) en<br />

Sardes<br />

• 2500 leidsters op 600 peuterspeelzalen<br />

• Doorgaande lijn naar basisonderwijs<br />

• Materialen:<br />

- Handboek<br />

- Activiteiten bij Meneer Logeer (Z@ppelin<br />

Logeerboek)<br />

- Prentenboekuitwerkingen (ook bij Piramide)<br />

- Tien gouden voorleestips<br />

- CD-roms (interactief voorlezen, gesprekken<br />

voeren)<br />

- Z@ppflat (iedere ochtend om 7:00 uur op 3)<br />

B<br />

.89<br />

.04<br />

.07<br />

1.35<br />

.10<br />

.75<br />

.08<br />

.70<br />

SE B<br />

.35<br />

.02<br />

.03<br />

.24<br />

.04<br />

.12<br />

.03<br />

.30<br />

!<br />

.28<br />

.23<br />

.30<br />

.63<br />

.30<br />

.66<br />

.35<br />

.30<br />

R 2<br />

.08<br />

.13<br />

.09<br />

.40<br />

.48<br />

.44<br />

.12<br />

.21<br />

www.taalonderwijs.nl<br />

Stoep & Van Elsäcker, 2005<br />

Leerkrachtoordelen<br />

• Impliceren cognitieve en educatieve doelen 1<br />

• Visie op overeenstemming tussen school en thuis<br />

resulteert in groepsafhankelijke materiaalkeuze 2<br />

• Pygmalion-effect 3<br />

1: Van der Hoeven - Van Doornum, 1990<br />

2: Bakker, Pranger, & Tersmette, 1991<br />

3: Rosenthal & Jacobson, 1986<br />

Praten rondom prentenboeken<br />

• Achtergrondinformatie over<br />

interactief voorlezen:<br />

– Thuis<br />

– Peuterspeelzalen,<br />

kinderdagverblijven en de<br />

onderbouw <strong>van</strong> het basisonderwijs<br />

• Tips voor het kiezen <strong>van</strong> boeken<br />

• Activiteiten rondom de<br />

prentenboeken in vijf stappen per<br />

boek<br />

Stoep, 2004


Interactief voorlezen<br />

• Belangrijke tool<br />

• Het kind bij het boek betrekken door te<br />

motiveren, concretiseren en aan te sluiten<br />

• Peuters leren vooral <strong>van</strong> gesprekken rondom<br />

boeken<br />

• Zoek naar mogelijkheden zodat peuters over<br />

hun eigen ervaringen kunnen vertellen<br />

• Ga door op datgene wat het kind wil vertellen<br />

Barrières in het kind<br />

• Niet/nauwelijks kunnen praten<br />

• Samenkomst <strong>van</strong> problemen<br />

• Beperkte communicatieve competentie<br />

• Weinig initiatiefnames kind<br />

Maar: vaak zijn fysieke, sociale<br />

en psychologische barrieres in de<br />

omgeving <strong>van</strong> het kind evenzeer<br />

<strong>van</strong> belang<br />

Lezen & beperkte communicatie<br />

• ± 70% <strong>van</strong> de mensen met ernstige communicatiebeperkingen<br />

heeft een achterstand op het gebied <strong>van</strong><br />

taal en <strong>geletterdheid</strong><br />

• Om te kunnen (leren) lezen en schrijven is spraak niet<br />

noodzakelijk<br />

• Taalvaardigheid, lezen en schrijven zijn de sleutels<br />

tot schoolsucces <strong>van</strong> een kind, en diens mogelijkheid<br />

om later goed te kunnen functioneren<br />

Yoder & Koppenhaver, 1993; Koppenhaver & Yoder, 1993<br />

Barrières in de omgeving<br />

• Geen adequaat model<br />

• Afhankelijk <strong>van</strong> anderen om voorleessessies te<br />

beginnen<br />

• Passieve rol tijdens voorleesinteracties<br />

• Minder <strong>kansen</strong> om een boek herhaald te horen<br />

• Minder mogelijkheden omgang met geschreven<br />

materialen<br />

• Minder mogelijkheden om zelf te schrijven<br />

• Inadequaat taalaanbod <strong>van</strong> omgeving<br />

• Lage verwachtingen <strong>van</strong> ouders, leerkrachten en<br />

begeleiding op het gebied <strong>van</strong> <strong>geletterdheid</strong>, hetgeen<br />

vaak leidt tot lage doelen<br />

Light & McNaughton, 1993


Promotie-onderzoek<br />

Marieke Peeters (RU)<br />

Geletterde omgeving <strong>van</strong> kinderen met een<br />

cerebrale parese:<br />

• Minder ervaringen met schrijfactiviteiten<br />

• Minder actief/betrokken tijdens voorlezen<br />

• Minder boeken<br />

• Lager schrijf- en leesniveau<br />

• Lagere verwachtingen <strong>van</strong> ouders<br />

Peeters, Verhoeven, Van Balkom & De Moor (2008)<br />

KLINc In-Com-Clusie<br />

Kinderen<br />

Leren<br />

Initiatieven<br />

Nemen<br />

in<br />

communicatie<br />

InClusie<br />

door<br />

Communicatie<br />

ondersteuning<br />

<strong>Stimulering</strong> op<br />

maat<br />

Kernteams<br />

rondom kind<br />

Dynamische<br />

assessment<br />

Communicatie<br />

Competentie<br />

Profiel (CCP)<br />

Ondersteunde<br />

Communicatie<br />

Betekenisvolle,<br />

ankergestuurde<br />

instructie<br />

Spelen en<br />

werken in<br />

hoeken; eigen<br />

initiatief<br />

optimaliseren<br />

Pilot kdc De Grummelkes<br />

• Lokatie: kdc De Grummelkes (RADAR), Cadier en Keer<br />

• 13 niet of nauwelijks sprekende, verstandelijk<br />

beperkte kinderen met bijkomende problematiek<br />

(ASS, zintuiglijke en/of motorische beperkingen)<br />

• Nederlandssprekende thuissituatie<br />

• IQ > 50 (ondergrens 50)<br />

• Minimaal 10 concepten<br />

• Kalenderleeftijd 2;00 – 6;00 jaar<br />

• Traject: 24 maanden met 10 projectperiodes (ankers)<br />

<strong>van</strong> circa 9 weken<br />

Interreg Benelux Middengebied 4-BMG-V-1=31


Ankergestuurde cyclus<br />

KLINc<br />

Kinderen krijgen gelegenheid om binnen<br />

tijdsspanne <strong>van</strong> 9 weken ankergestuurde<br />

activiteiten uit te voeren met de nadruk op herhaling,<br />

consolidering en verbreding<br />

• Duur: 9 weken<br />

• Voorbereiding door kernteam (begeleiding & ouders)<br />

• Gezamenlijke startactiviteit<br />

• Verschillende vervolgactiviteiten: herhaling,<br />

verschillende modaliteiten<br />

• Gezamenlijke afsluiting: tentoonstelling, uitvoering<br />

• Evaluatie kernteam<br />

Stoep, Van Balkom, Luiken, Snieders, & Van der Schuit (2008)<br />

Communiceren over boeken<br />

met kinderen met beperkingen<br />

• Communicatie kent vele<br />

vormen<br />

• Om te kunnen<br />

communiceren moet je je<br />

inleven en afstemmen<br />

• Zoek naar mogelijkheden in<br />

plaats <strong>van</strong> richten op<br />

beperkingen<br />

• Ondersteunde Communicatie<br />

• Pictogrammen<br />

• Gebaren<br />

• Foto’s<br />

• Labels<br />

• Vocaflex<br />

• Big Mack<br />

• Communicatieklapper<br />

• ClassroomSuite<br />

Spelen en werken in hoeken<br />

• Aandacht voor beginnende <strong>geletterdheid</strong> door<br />

boeken, picto’s, geschreven taal<br />

• Inzet <strong>van</strong> Ondersteunde Communicatie (OC)<br />

• Bevorderen <strong>van</strong> zelfredzaamheid en eigen<br />

intiatief<br />

• Geïnspireerd door Reggio Emilia: 100 talen <strong>van</strong><br />

kinderen<br />

• Toegankelijke materialen<br />

• Scripts en modeling<br />

Ingrediënten voor <strong>geletterdheid</strong><br />

in de leeromgeving<br />

• Schrift in de omgeving (labels, geschreven<br />

materialen)<br />

• Toegang tot lezen en schrijven (mogelijkheden om<br />

boeken te lezen en zelf te schrijven)<br />

• Interactief voorlezen (herhaald voorlezen met de<br />

nadruk op interactie tussen kinderen onderling<br />

en tussen kinderen en leidster<br />

Steelman, Pierce & Koppenhaver, 1993


Lees- en schrijfhoek<br />

• Boekenrekje met<br />

verscheidenheid aan boeken<br />

rond het centrale anker<br />

(centraal prentenboek,<br />

ankerboekje, verhalende<br />

boeken, aanwijsboeken…)<br />

• Bank/kussens<br />

• Schrijfmaterialen<br />

• OC-materialen<br />

• Woordkaarten<br />

• Stempels<br />

• Papier<br />

• Pennen<br />

• Labels<br />

• Flapover<br />

Logeerkoffer<br />

• Prentenboek<br />

• Picto’s<br />

• Speelmaterialen<br />

• Voorleestips<br />

• Logboekje<br />

Dynamische Assessment<br />

• Testafnames<br />

begin en eind<br />

ankercyclus<br />

• Analyse <strong>van</strong><br />

communicatieve<br />

ontwikkeling<br />

(videoobservatiesysteem)<br />

• Cyclische<br />

bijstelling doelen<br />

op basis <strong>van</strong><br />

evaluatie<br />

Initiele Assessment<br />

Baseline<br />

Meting<br />

Dynamische Assessment KLINc<br />

Interventie- en ondersteuningstraject <strong>van</strong> twee jaar<br />

Tussentijdse evaluatiemeetmomenten<br />

Expertteam, Opleiding, Training, Coaching<br />

video video video video<br />

Kindgecentreerde kernteams,<br />

minimaal elke negen weken<br />

Hans <strong>van</strong> Balkom, Viataal Sint-Michielsgestel<br />

Uitvoeringscyclus<br />

video<br />

Case<br />

management<br />

Portfolio<br />

Evaluatiecyclus<br />

Effectmeting KLINc-Atelier<br />

Margje <strong>van</strong> der Schuit<br />

Afname <strong>van</strong> een testbatterij om de 6 maanden:<br />

– Taalbegrip: Reynell Test voor Taalbegrip<br />

– Taalproductie: Schlichting Test voor Taalproductie<br />

• Zinsontwikkeling<br />

• Woordenschatontwikkeling<br />

• Auditief geheugen<br />

– Nonverbale intelligentie: SON-R 2 ! - 7<br />

Stimuleren op maat<br />

• Kernteambesprekingen per ankercyclus<br />

• Oefeningen op maat, rekening houdend met<br />

zone <strong>van</strong> aangrenzende ontwikkeling<br />

(Vygotsky)<br />

• Individuele doelen, maar<br />

gemeenschappelijk kader door ankercyclus<br />

• Optimale communicatie-mogelijkheden en<br />

ondersteuning daar<strong>van</strong> (OC)


Opbrengsten KLINc<br />

(2009/2010)<br />

• Proefschrift Margje <strong>van</strong> der Schuit met<br />

effectstudie<br />

• Ondersteunings- en trainingscentra<br />

(Communic@-On)<br />

• Handboek stimulering taal, communicatie<br />

en beginnende <strong>geletterdheid</strong> bij kinderen<br />

met meervoudige beperkingen<br />

• Trainingen voor ouders, groepsleiding,<br />

leerkrachten en therapeuten<br />

• Interventiemodules rondom ankers<br />

(materialen, activiteiten)<br />

• Digitale portfolio’s via website (MILO)<br />

• Bijdrage boeken In-Com-Clusie en<br />

Communicatie op eigen wijze (Acco)<br />

Literatuurlijst<br />

Baker, L., Sonnenschein, S., Serpell, R., Fernandez-Fein, S., & Scher, D. (1994). Contexts of<br />

emergent literacy: Everyday home experiences of urban pre-kindergarten children (Research<br />

Rep. No. 24). Athens, GA: National Reading Research Center.<br />

Bakker, J., Pranger, H., & Tersmette, Ph. (1991). De oordeelsvorming <strong>van</strong> leerkrachten over<br />

leerproblematische leerlingen in het regulier- en speciaal onderwijs. Tijdschrift voor<br />

Orthopedagogiek, 30, 465-475.<br />

Hoeven-<strong>van</strong> Doornum, A. <strong>van</strong> der (1990). Effecten <strong>van</strong> leerlingbeelden en streefniveaus op<br />

schoolloopbanen. Nijmegen: ITS<br />

Koppenhaver, D, & Yoder, D. (1993). Classroom literacy instruction for children with severe<br />

speech and physical impairments (SSPI): What is and what might be. Topics in Language<br />

Disorders, 13, 1-15.<br />

Leseman, P., & Jong, P. De (2001). How important is home literacy for acquiring literacy in<br />

school? In: L. Verhoeven & C. Snow (Red.), Literacy and motivation: Reading engagement in<br />

individuals and groups (pp. 71–93). Hillsdale, NJ: Erlbaum.<br />

Light, J., & McNaughton, D. (1993). Literacy and augmentative and alternative communication<br />

(AAC): The expectations and priorities of parents and teachers. Topics in Language Disorders,<br />

13, 33-46.<br />

Peeters, M., Verhoeven, L., Balkom, H. <strong>van</strong>, & Moor, J. de (2008). Home literacy environment:<br />

characteristiscs of children with cerebral palsy. International Journal of Language &<br />

Communication Disorders, 19, 1-24.<br />

Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1986). Pygmalion in the classroom. New York: Holt, Rinehart, and<br />

Winston.<br />

Sénéchal, M., Lefevre, J., Thomas, E., & Daley, K. (1998).<br />

Differential effects of home literacy experiences on the development<br />

of oral and written language. Reading Research Quarterly, 33, 96-<br />

116.<br />

Stichting PonTeM is een gezamenlijk initiatief <strong>van</strong> de Viataal - Keg groep.<br />

Het onderzoekscentrum slaat een brug tussen onderzoek en praktijk, zorg,<br />

onderwijs en dienstverlening, cliënt en omgeving.<br />

PonTeM zoekt naar toegankelijke vormen <strong>van</strong> communicatie, taal en<br />

<strong>geletterdheid</strong>, voor mensen die niet of nauwelijks kunnen spreken of<br />

gebaren(taal) gebruiken.<br />

Judith Stoep<br />

Senior onderzoeker<br />

j.stoep@pontem.nl<br />

PonTeM<br />

Wijchenseweg 122 D<br />

6538 SX Nijmegen<br />

0031 (0)24 366 7466<br />

www.pontem.nl<br />

info@pontem.nl<br />

Literatuurlijst (vervolg)<br />

Snow, C., Barnes, W., Chandler, J., Hemphill, L., & Goodman, I. (1991). Unfulfilled expectations:<br />

Home and school influences on literacy. Cambridge, MA: Harvard University Press.<br />

Steelman, J., Pierce, P., & Koppenhaver, D. (1993). The role of computers in promoting literacy<br />

in children with severe speech and phusical impairments (SSPI). Topics in Language Disorders,<br />

13, 76-88.<br />

Stoep, J. (2004). Praten rondom prentenboeken. Handleiding bij Z@ppelin Logeerboek.<br />

Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.<br />

Stoep, J. (2008). Opportunities for early literacy development: Evidence for home and school<br />

support. Apeldoorn/Antwerpen: Garant-Uitgevers.<br />

Stoep, J., Balkom, H. <strong>van</strong>, Luiken, H., Snieders, J., & Schuit, M. <strong>van</strong> der (2008). Het KLINc-<br />

Atelier: ruimte voor het beleven en verwerven <strong>van</strong> communicatie, taal en beginnende<br />

<strong>geletterdheid</strong>. In: H. Van Balkom & J. Knoops (Red.), In-Com-Clusie; Inclusie door<br />

communicatieontwikkeling en-ondersteuning. Leuven: Acco.<br />

Stoep, J., & Elsäcker, W. <strong>van</strong> (2005). Peuters interactief met taal. De Taallijn VVE:<br />

Taalstimulering voor jonge kinderen. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.<br />

Teale, W. & Sulzby, E. (1989). Emergent literacy: New perspectives. In D. Strickland & L.<br />

Morrow (Eds.), Emergent literacy: Young children learn to read and write (pp. 1-15). Newark,<br />

DE: International Reading Association.<br />

Verhoeven, L. (1994). Ontluikende <strong>geletterdheid</strong>; Een overzicht <strong>van</strong> de vroege ontwikkeling <strong>van</strong><br />

lezen en schrijven. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V.<br />

Verhoeven, L., & Aarnoutse, C. (1999). Tussendoelen beginnende<br />

<strong>geletterdheid</strong>; Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3. Nijmegen:<br />

Expertisecentrum Nederlands.<br />

Yoder, D., & Koppenhaver, D. (1993). Literacy learning and people<br />

with severe speech impairments (Special issue). Topics in Language<br />

Disorders, 13 (2).

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!