Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...
Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...
Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Stimulering</strong> <strong>van</strong> <strong>geletterdheid</strong>:<br />
<strong>kansen</strong> <strong>creëren</strong><br />
Judith Stoep<br />
PonTeM/KEG-ViataalGroep<br />
Nijmegen<br />
Met medewerking <strong>van</strong>:<br />
Hans <strong>van</strong> Balkom,<br />
Margje <strong>van</strong> der Schuit (Radboud Universiteit Nijmegen),<br />
Hans Luiken<br />
Alle Taal Centraal<br />
Donderdag 19 maart, Evoluon Eindhoven<br />
Jonge kinderen en de<br />
visualisatie <strong>van</strong> taal<br />
• Groei <strong>van</strong> kennis over taal en schrift<br />
begint al <strong>van</strong>af de geboorte<br />
• Visualisatie omvat schrift, maar ook<br />
picto’s, gebaren, foto’s, logo’s….<br />
• Omgaan met boeken en voorgelezen<br />
worden zijn belangrijke kennisbronnen<br />
• Jonge kinderen weten meer over<br />
boeken dan je soms denkt<br />
• Ze zijn nieuwsgierig naar boeken en<br />
verhalen, omdat/als die deel uitmaken<br />
<strong>van</strong> hun omgeving<br />
Verhoeven, 1994<br />
<strong>Beginnende</strong> <strong>geletterdheid</strong><br />
• Voorafgaand aan conventionele <strong>geletterdheid</strong><br />
• <strong>Stimulering</strong> thuis en op school<br />
• Voorwaarde: geschreven taal in de omgeving <strong>van</strong><br />
het kind<br />
• Kind moet de mogelijkheid krijgen om zelf<br />
boeken te lezen en te experimenteren met schrift<br />
Teale & Sulzby, 1986<br />
Belangrijke factoren<br />
• Aanwezigheid geschreven<br />
materialen (dus niet alleen<br />
boeken!)<br />
• (Voor)leesfrequentie gezin<br />
• Toegankelijkheid<br />
schrijfmaterialen<br />
• Inspelen op<br />
interesse/ontwikkeling kind<br />
• Betekenisvolle interacties<br />
• Leerklimaat<br />
• Opleiding ouders (met name<br />
moeder)<br />
• Verwachtingen ouders<br />
• Inrichting klas<br />
• Interactief voorlezen<br />
• Aandacht voor<br />
mondeling taal en<br />
woordenschat<br />
• Stimuleren<br />
fonologisch/<br />
metalinguïstisch<br />
bewustzijn<br />
Snow et al., 1991; Baker et al., 1994; Leseman & De Jong,<br />
2001; Sénéchal, LeFevre, Thomas & Daley, 1998
<strong>Beginnende</strong> <strong>geletterdheid</strong>:<br />
op school en thuis<br />
Garant (Antwerpen):<br />
www.maklu.be<br />
Promotor:<br />
Prof. Dr. Ludo Verhoeven<br />
Co-promotor:<br />
Dr. Joep Bakker<br />
Onderzoeksvragen<br />
• Hoe verloopt de stimulering <strong>van</strong> beginnende<br />
<strong>geletterdheid</strong> <strong>van</strong> kinderen uit verschillende<br />
lagen <strong>van</strong> de bevolking, op school en thuis?<br />
• Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in<br />
ontwikkeling<br />
• Welke rol spelen ouderlijke betrokkenheid en<br />
verwachtingen <strong>van</strong> leerkrachten?<br />
Longitudinale onderzoeken<br />
• 867 kinderen (415 allochtoon)<br />
Methode<br />
• Data normeringsstudie TAK (Cito)<br />
• Testen beginnende <strong>geletterdheid</strong>: foneemsegmentatie,<br />
letterkennis en boekoriëntatie<br />
• Testen technisch en begrijpend lezen<br />
• Opnames <strong>van</strong> voorleesinteractie in de klas<br />
• Vragenlijsten: ouders en leerkrachten<br />
Dieptestudie (Stichting Lezen)<br />
• 42 kinderen<br />
• Uitgebreide ouderinterviews<br />
• Opnames <strong>van</strong> voorleesinteractie thuis<br />
Resultaten eind groep 3<br />
• Verschillen taalvaardigheid/<strong>geletterdheid</strong><br />
tussen allochtone en autochtone kinderen<br />
• Grootste verschillen op<br />
woordenschattaken<br />
• Technisch lezen geen verschillen,<br />
begrijpend lezen wel<br />
• Sterke longitudinale verbanden<br />
• Leerkrachtoordelen over<br />
ouderbetrokkenheid <strong>van</strong> voorspellende<br />
waarde
Pre-test<br />
Grafeemkennis<br />
Boekoriëntatie<br />
Foneemanalyse<br />
Post-test<br />
Grafeemkennis<br />
Boekoriëntatie<br />
Foneemanalyse<br />
Regressieanalyse:<br />
allochtone kinderen<br />
Variabele<br />
1: Verwachting ouders<br />
2: Leerkrachtoordeel<br />
1: Leerkrachtoordeel<br />
-<br />
1: Pre-test<br />
2: Leerkrachtoordeel<br />
1: Pre-test<br />
1: Leerkrachtoordeel<br />
2: Pre-test<br />
Taallijn VVE<br />
• Expertisecentrum Nederlands (EN) en<br />
Sardes<br />
• 2500 leidsters op 600 peuterspeelzalen<br />
• Doorgaande lijn naar basisonderwijs<br />
• Materialen:<br />
- Handboek<br />
- Activiteiten bij Meneer Logeer (Z@ppelin<br />
Logeerboek)<br />
- Prentenboekuitwerkingen (ook bij Piramide)<br />
- Tien gouden voorleestips<br />
- CD-roms (interactief voorlezen, gesprekken<br />
voeren)<br />
- Z@ppflat (iedere ochtend om 7:00 uur op 3)<br />
B<br />
.89<br />
.04<br />
.07<br />
1.35<br />
.10<br />
.75<br />
.08<br />
.70<br />
SE B<br />
.35<br />
.02<br />
.03<br />
.24<br />
.04<br />
.12<br />
.03<br />
.30<br />
!<br />
.28<br />
.23<br />
.30<br />
.63<br />
.30<br />
.66<br />
.35<br />
.30<br />
R 2<br />
.08<br />
.13<br />
.09<br />
.40<br />
.48<br />
.44<br />
.12<br />
.21<br />
www.taalonderwijs.nl<br />
Stoep & Van Elsäcker, 2005<br />
Leerkrachtoordelen<br />
• Impliceren cognitieve en educatieve doelen 1<br />
• Visie op overeenstemming tussen school en thuis<br />
resulteert in groepsafhankelijke materiaalkeuze 2<br />
• Pygmalion-effect 3<br />
1: Van der Hoeven - Van Doornum, 1990<br />
2: Bakker, Pranger, & Tersmette, 1991<br />
3: Rosenthal & Jacobson, 1986<br />
Praten rondom prentenboeken<br />
• Achtergrondinformatie over<br />
interactief voorlezen:<br />
– Thuis<br />
– Peuterspeelzalen,<br />
kinderdagverblijven en de<br />
onderbouw <strong>van</strong> het basisonderwijs<br />
• Tips voor het kiezen <strong>van</strong> boeken<br />
• Activiteiten rondom de<br />
prentenboeken in vijf stappen per<br />
boek<br />
Stoep, 2004
Interactief voorlezen<br />
• Belangrijke tool<br />
• Het kind bij het boek betrekken door te<br />
motiveren, concretiseren en aan te sluiten<br />
• Peuters leren vooral <strong>van</strong> gesprekken rondom<br />
boeken<br />
• Zoek naar mogelijkheden zodat peuters over<br />
hun eigen ervaringen kunnen vertellen<br />
• Ga door op datgene wat het kind wil vertellen<br />
Barrières in het kind<br />
• Niet/nauwelijks kunnen praten<br />
• Samenkomst <strong>van</strong> problemen<br />
• Beperkte communicatieve competentie<br />
• Weinig initiatiefnames kind<br />
Maar: vaak zijn fysieke, sociale<br />
en psychologische barrieres in de<br />
omgeving <strong>van</strong> het kind evenzeer<br />
<strong>van</strong> belang<br />
Lezen & beperkte communicatie<br />
• ± 70% <strong>van</strong> de mensen met ernstige communicatiebeperkingen<br />
heeft een achterstand op het gebied <strong>van</strong><br />
taal en <strong>geletterdheid</strong><br />
• Om te kunnen (leren) lezen en schrijven is spraak niet<br />
noodzakelijk<br />
• Taalvaardigheid, lezen en schrijven zijn de sleutels<br />
tot schoolsucces <strong>van</strong> een kind, en diens mogelijkheid<br />
om later goed te kunnen functioneren<br />
Yoder & Koppenhaver, 1993; Koppenhaver & Yoder, 1993<br />
Barrières in de omgeving<br />
• Geen adequaat model<br />
• Afhankelijk <strong>van</strong> anderen om voorleessessies te<br />
beginnen<br />
• Passieve rol tijdens voorleesinteracties<br />
• Minder <strong>kansen</strong> om een boek herhaald te horen<br />
• Minder mogelijkheden omgang met geschreven<br />
materialen<br />
• Minder mogelijkheden om zelf te schrijven<br />
• Inadequaat taalaanbod <strong>van</strong> omgeving<br />
• Lage verwachtingen <strong>van</strong> ouders, leerkrachten en<br />
begeleiding op het gebied <strong>van</strong> <strong>geletterdheid</strong>, hetgeen<br />
vaak leidt tot lage doelen<br />
Light & McNaughton, 1993
Promotie-onderzoek<br />
Marieke Peeters (RU)<br />
Geletterde omgeving <strong>van</strong> kinderen met een<br />
cerebrale parese:<br />
• Minder ervaringen met schrijfactiviteiten<br />
• Minder actief/betrokken tijdens voorlezen<br />
• Minder boeken<br />
• Lager schrijf- en leesniveau<br />
• Lagere verwachtingen <strong>van</strong> ouders<br />
Peeters, Verhoeven, Van Balkom & De Moor (2008)<br />
KLINc In-Com-Clusie<br />
Kinderen<br />
Leren<br />
Initiatieven<br />
Nemen<br />
in<br />
communicatie<br />
InClusie<br />
door<br />
Communicatie<br />
ondersteuning<br />
<strong>Stimulering</strong> op<br />
maat<br />
Kernteams<br />
rondom kind<br />
Dynamische<br />
assessment<br />
Communicatie<br />
Competentie<br />
Profiel (CCP)<br />
Ondersteunde<br />
Communicatie<br />
Betekenisvolle,<br />
ankergestuurde<br />
instructie<br />
Spelen en<br />
werken in<br />
hoeken; eigen<br />
initiatief<br />
optimaliseren<br />
Pilot kdc De Grummelkes<br />
• Lokatie: kdc De Grummelkes (RADAR), Cadier en Keer<br />
• 13 niet of nauwelijks sprekende, verstandelijk<br />
beperkte kinderen met bijkomende problematiek<br />
(ASS, zintuiglijke en/of motorische beperkingen)<br />
• Nederlandssprekende thuissituatie<br />
• IQ > 50 (ondergrens 50)<br />
• Minimaal 10 concepten<br />
• Kalenderleeftijd 2;00 – 6;00 jaar<br />
• Traject: 24 maanden met 10 projectperiodes (ankers)<br />
<strong>van</strong> circa 9 weken<br />
Interreg Benelux Middengebied 4-BMG-V-1=31
Ankergestuurde cyclus<br />
KLINc<br />
Kinderen krijgen gelegenheid om binnen<br />
tijdsspanne <strong>van</strong> 9 weken ankergestuurde<br />
activiteiten uit te voeren met de nadruk op herhaling,<br />
consolidering en verbreding<br />
• Duur: 9 weken<br />
• Voorbereiding door kernteam (begeleiding & ouders)<br />
• Gezamenlijke startactiviteit<br />
• Verschillende vervolgactiviteiten: herhaling,<br />
verschillende modaliteiten<br />
• Gezamenlijke afsluiting: tentoonstelling, uitvoering<br />
• Evaluatie kernteam<br />
Stoep, Van Balkom, Luiken, Snieders, & Van der Schuit (2008)<br />
Communiceren over boeken<br />
met kinderen met beperkingen<br />
• Communicatie kent vele<br />
vormen<br />
• Om te kunnen<br />
communiceren moet je je<br />
inleven en afstemmen<br />
• Zoek naar mogelijkheden in<br />
plaats <strong>van</strong> richten op<br />
beperkingen<br />
• Ondersteunde Communicatie<br />
• Pictogrammen<br />
• Gebaren<br />
• Foto’s<br />
• Labels<br />
• Vocaflex<br />
• Big Mack<br />
• Communicatieklapper<br />
• ClassroomSuite<br />
Spelen en werken in hoeken<br />
• Aandacht voor beginnende <strong>geletterdheid</strong> door<br />
boeken, picto’s, geschreven taal<br />
• Inzet <strong>van</strong> Ondersteunde Communicatie (OC)<br />
• Bevorderen <strong>van</strong> zelfredzaamheid en eigen<br />
intiatief<br />
• Geïnspireerd door Reggio Emilia: 100 talen <strong>van</strong><br />
kinderen<br />
• Toegankelijke materialen<br />
• Scripts en modeling<br />
Ingrediënten voor <strong>geletterdheid</strong><br />
in de leeromgeving<br />
• Schrift in de omgeving (labels, geschreven<br />
materialen)<br />
• Toegang tot lezen en schrijven (mogelijkheden om<br />
boeken te lezen en zelf te schrijven)<br />
• Interactief voorlezen (herhaald voorlezen met de<br />
nadruk op interactie tussen kinderen onderling<br />
en tussen kinderen en leidster<br />
Steelman, Pierce & Koppenhaver, 1993
Lees- en schrijfhoek<br />
• Boekenrekje met<br />
verscheidenheid aan boeken<br />
rond het centrale anker<br />
(centraal prentenboek,<br />
ankerboekje, verhalende<br />
boeken, aanwijsboeken…)<br />
• Bank/kussens<br />
• Schrijfmaterialen<br />
• OC-materialen<br />
• Woordkaarten<br />
• Stempels<br />
• Papier<br />
• Pennen<br />
• Labels<br />
• Flapover<br />
Logeerkoffer<br />
• Prentenboek<br />
• Picto’s<br />
• Speelmaterialen<br />
• Voorleestips<br />
• Logboekje<br />
Dynamische Assessment<br />
• Testafnames<br />
begin en eind<br />
ankercyclus<br />
• Analyse <strong>van</strong><br />
communicatieve<br />
ontwikkeling<br />
(videoobservatiesysteem)<br />
• Cyclische<br />
bijstelling doelen<br />
op basis <strong>van</strong><br />
evaluatie<br />
Initiele Assessment<br />
Baseline<br />
Meting<br />
Dynamische Assessment KLINc<br />
Interventie- en ondersteuningstraject <strong>van</strong> twee jaar<br />
Tussentijdse evaluatiemeetmomenten<br />
Expertteam, Opleiding, Training, Coaching<br />
video video video video<br />
Kindgecentreerde kernteams,<br />
minimaal elke negen weken<br />
Hans <strong>van</strong> Balkom, Viataal Sint-Michielsgestel<br />
Uitvoeringscyclus<br />
video<br />
Case<br />
management<br />
Portfolio<br />
Evaluatiecyclus<br />
Effectmeting KLINc-Atelier<br />
Margje <strong>van</strong> der Schuit<br />
Afname <strong>van</strong> een testbatterij om de 6 maanden:<br />
– Taalbegrip: Reynell Test voor Taalbegrip<br />
– Taalproductie: Schlichting Test voor Taalproductie<br />
• Zinsontwikkeling<br />
• Woordenschatontwikkeling<br />
• Auditief geheugen<br />
– Nonverbale intelligentie: SON-R 2 ! - 7<br />
Stimuleren op maat<br />
• Kernteambesprekingen per ankercyclus<br />
• Oefeningen op maat, rekening houdend met<br />
zone <strong>van</strong> aangrenzende ontwikkeling<br />
(Vygotsky)<br />
• Individuele doelen, maar<br />
gemeenschappelijk kader door ankercyclus<br />
• Optimale communicatie-mogelijkheden en<br />
ondersteuning daar<strong>van</strong> (OC)
Opbrengsten KLINc<br />
(2009/2010)<br />
• Proefschrift Margje <strong>van</strong> der Schuit met<br />
effectstudie<br />
• Ondersteunings- en trainingscentra<br />
(Communic@-On)<br />
• Handboek stimulering taal, communicatie<br />
en beginnende <strong>geletterdheid</strong> bij kinderen<br />
met meervoudige beperkingen<br />
• Trainingen voor ouders, groepsleiding,<br />
leerkrachten en therapeuten<br />
• Interventiemodules rondom ankers<br />
(materialen, activiteiten)<br />
• Digitale portfolio’s via website (MILO)<br />
• Bijdrage boeken In-Com-Clusie en<br />
Communicatie op eigen wijze (Acco)<br />
Literatuurlijst<br />
Baker, L., Sonnenschein, S., Serpell, R., Fernandez-Fein, S., & Scher, D. (1994). Contexts of<br />
emergent literacy: Everyday home experiences of urban pre-kindergarten children (Research<br />
Rep. No. 24). Athens, GA: National Reading Research Center.<br />
Bakker, J., Pranger, H., & Tersmette, Ph. (1991). De oordeelsvorming <strong>van</strong> leerkrachten over<br />
leerproblematische leerlingen in het regulier- en speciaal onderwijs. Tijdschrift voor<br />
Orthopedagogiek, 30, 465-475.<br />
Hoeven-<strong>van</strong> Doornum, A. <strong>van</strong> der (1990). Effecten <strong>van</strong> leerlingbeelden en streefniveaus op<br />
schoolloopbanen. Nijmegen: ITS<br />
Koppenhaver, D, & Yoder, D. (1993). Classroom literacy instruction for children with severe<br />
speech and physical impairments (SSPI): What is and what might be. Topics in Language<br />
Disorders, 13, 1-15.<br />
Leseman, P., & Jong, P. De (2001). How important is home literacy for acquiring literacy in<br />
school? In: L. Verhoeven & C. Snow (Red.), Literacy and motivation: Reading engagement in<br />
individuals and groups (pp. 71–93). Hillsdale, NJ: Erlbaum.<br />
Light, J., & McNaughton, D. (1993). Literacy and augmentative and alternative communication<br />
(AAC): The expectations and priorities of parents and teachers. Topics in Language Disorders,<br />
13, 33-46.<br />
Peeters, M., Verhoeven, L., Balkom, H. <strong>van</strong>, & Moor, J. de (2008). Home literacy environment:<br />
characteristiscs of children with cerebral palsy. International Journal of Language &<br />
Communication Disorders, 19, 1-24.<br />
Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1986). Pygmalion in the classroom. New York: Holt, Rinehart, and<br />
Winston.<br />
Sénéchal, M., Lefevre, J., Thomas, E., & Daley, K. (1998).<br />
Differential effects of home literacy experiences on the development<br />
of oral and written language. Reading Research Quarterly, 33, 96-<br />
116.<br />
Stichting PonTeM is een gezamenlijk initiatief <strong>van</strong> de Viataal - Keg groep.<br />
Het onderzoekscentrum slaat een brug tussen onderzoek en praktijk, zorg,<br />
onderwijs en dienstverlening, cliënt en omgeving.<br />
PonTeM zoekt naar toegankelijke vormen <strong>van</strong> communicatie, taal en<br />
<strong>geletterdheid</strong>, voor mensen die niet of nauwelijks kunnen spreken of<br />
gebaren(taal) gebruiken.<br />
Judith Stoep<br />
Senior onderzoeker<br />
j.stoep@pontem.nl<br />
PonTeM<br />
Wijchenseweg 122 D<br />
6538 SX Nijmegen<br />
0031 (0)24 366 7466<br />
www.pontem.nl<br />
info@pontem.nl<br />
Literatuurlijst (vervolg)<br />
Snow, C., Barnes, W., Chandler, J., Hemphill, L., & Goodman, I. (1991). Unfulfilled expectations:<br />
Home and school influences on literacy. Cambridge, MA: Harvard University Press.<br />
Steelman, J., Pierce, P., & Koppenhaver, D. (1993). The role of computers in promoting literacy<br />
in children with severe speech and phusical impairments (SSPI). Topics in Language Disorders,<br />
13, 76-88.<br />
Stoep, J. (2004). Praten rondom prentenboeken. Handleiding bij Z@ppelin Logeerboek.<br />
Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.<br />
Stoep, J. (2008). Opportunities for early literacy development: Evidence for home and school<br />
support. Apeldoorn/Antwerpen: Garant-Uitgevers.<br />
Stoep, J., Balkom, H. <strong>van</strong>, Luiken, H., Snieders, J., & Schuit, M. <strong>van</strong> der (2008). Het KLINc-<br />
Atelier: ruimte voor het beleven en verwerven <strong>van</strong> communicatie, taal en beginnende<br />
<strong>geletterdheid</strong>. In: H. Van Balkom & J. Knoops (Red.), In-Com-Clusie; Inclusie door<br />
communicatieontwikkeling en-ondersteuning. Leuven: Acco.<br />
Stoep, J., & Elsäcker, W. <strong>van</strong> (2005). Peuters interactief met taal. De Taallijn VVE:<br />
Taalstimulering voor jonge kinderen. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.<br />
Teale, W. & Sulzby, E. (1989). Emergent literacy: New perspectives. In D. Strickland & L.<br />
Morrow (Eds.), Emergent literacy: Young children learn to read and write (pp. 1-15). Newark,<br />
DE: International Reading Association.<br />
Verhoeven, L. (1994). Ontluikende <strong>geletterdheid</strong>; Een overzicht <strong>van</strong> de vroege ontwikkeling <strong>van</strong><br />
lezen en schrijven. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V.<br />
Verhoeven, L., & Aarnoutse, C. (1999). Tussendoelen beginnende<br />
<strong>geletterdheid</strong>; Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3. Nijmegen:<br />
Expertisecentrum Nederlands.<br />
Yoder, D., & Koppenhaver, D. (1993). Literacy learning and people<br />
with severe speech impairments (Special issue). Topics in Language<br />
Disorders, 13 (2).