Stimulering van geletterdheid: kansen creëren Beginnende ...

Stimulering van geletterdheid:
kansen creëren
Judith Stoep
PonTeM/KEG-ViataalGroep
Nijmegen
Met medewerking van:
Hans van Balkom,
Margje van der Schuit (Radboud Universiteit Nijmegen),
Hans Luiken
Alle Taal Centraal
Donderdag 19 maart, Evoluon Eindhoven
Jonge kinderen en de
visualisatie van taal
• Groei van kennis over taal en schrift
begint al vanaf de geboorte
• Visualisatie omvat schrift, maar ook
picto’s, gebaren, foto’s, logo’s….
• Omgaan met boeken en voorgelezen
worden zijn belangrijke kennisbronnen
• Jonge kinderen weten meer over
boeken dan je soms denkt
• Ze zijn nieuwsgierig naar boeken en
verhalen, omdat/als die deel uitmaken
van hun omgeving
Verhoeven, 1994
Beginnende geletterdheid
• Voorafgaand aan conventionele geletterdheid
• Stimulering thuis en op school
• Voorwaarde: geschreven taal in de omgeving van
het kind
• Kind moet de mogelijkheid krijgen om zelf
boeken te lezen en te experimenteren met schrift
Teale & Sulzby, 1986
Belangrijke factoren
• Aanwezigheid geschreven
materialen (dus niet alleen
boeken!)
• (Voor)leesfrequentie gezin
• Toegankelijkheid
schrijfmaterialen
• Inspelen op
interesse/ontwikkeling kind
• Betekenisvolle interacties
• Leerklimaat
• Opleiding ouders (met name
moeder)
• Verwachtingen ouders
• Inrichting klas
• Interactief voorlezen
• Aandacht voor
mondeling taal en
woordenschat
• Stimuleren
fonologisch/
metalinguïstisch
bewustzijn
Snow et al., 1991; Baker et al., 1994; Leseman & De Jong,
2001; Sénéchal, LeFevre, Thomas & Daley, 1998

Beginnende geletterdheid:
op school en thuis
Garant (Antwerpen):
www.maklu.be
Promotor:
Prof. Dr. Ludo Verhoeven
Co-promotor:
Dr. Joep Bakker
Onderzoeksvragen
• Hoe verloopt de stimulering van beginnende
geletterdheid van kinderen uit verschillende
lagen van de bevolking, op school en thuis?
• Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in
ontwikkeling
• Welke rol spelen ouderlijke betrokkenheid en
verwachtingen van leerkrachten?
Longitudinale onderzoeken
• 867 kinderen (415 allochtoon)
Methode
• Data normeringsstudie TAK (Cito)
• Testen beginnende geletterdheid: foneemsegmentatie,
letterkennis en boekoriëntatie
• Testen technisch en begrijpend lezen
• Opnames van voorleesinteractie in de klas
• Vragenlijsten: ouders en leerkrachten
Dieptestudie (Stichting Lezen)
• 42 kinderen
• Uitgebreide ouderinterviews
• Opnames van voorleesinteractie thuis
Resultaten eind groep 3
• Verschillen taalvaardigheid/geletterdheid
tussen allochtone en autochtone kinderen
• Grootste verschillen op
woordenschattaken
• Technisch lezen geen verschillen,
begrijpend lezen wel
• Sterke longitudinale verbanden
• Leerkrachtoordelen over
ouderbetrokkenheid van voorspellende
waarde

Pre-test
Grafeemkennis
Boekoriëntatie
Foneemanalyse
Post-test
Grafeemkennis
Boekoriëntatie
Foneemanalyse
Regressieanalyse:
allochtone kinderen
Variabele
1: Verwachting ouders
2: Leerkrachtoordeel
1: Leerkrachtoordeel
-
1: Pre-test
2: Leerkrachtoordeel
1: Pre-test
1: Leerkrachtoordeel
2: Pre-test
Taallijn VVE
• Expertisecentrum Nederlands (EN) en
Sardes
• 2500 leidsters op 600 peuterspeelzalen
• Doorgaande lijn naar basisonderwijs
• Materialen:
- Handboek
- Activiteiten bij Meneer Logeer (Z@ppelin
Logeerboek)
- Prentenboekuitwerkingen (ook bij Piramide)
- Tien gouden voorleestips
- CD-roms (interactief voorlezen, gesprekken
voeren)
- Z@ppflat (iedere ochtend om 7:00 uur op 3)
B
.89
.04
.07
1.35
.10
.75
.08
.70
SE B
.35
.02
.03
.24
.04
.12
.03
.30
!
.28
.23
.30
.63
.30
.66
.35
.30
R 2
.08
.13
.09
.40
.48
.44
.12
.21
www.taalonderwijs.nl
Stoep & Van Elsäcker, 2005
Leerkrachtoordelen
• Impliceren cognitieve en educatieve doelen 1
• Visie op overeenstemming tussen school en thuis
resulteert in groepsafhankelijke materiaalkeuze 2
• Pygmalion-effect 3
1: Van der Hoeven - Van Doornum, 1990
2: Bakker, Pranger, & Tersmette, 1991
3: Rosenthal & Jacobson, 1986
Praten rondom prentenboeken
• Achtergrondinformatie over
interactief voorlezen:
– Thuis
– Peuterspeelzalen,
kinderdagverblijven en de
onderbouw van het basisonderwijs
• Tips voor het kiezen van boeken
• Activiteiten rondom de
prentenboeken in vijf stappen per
boek
Stoep, 2004

Interactief voorlezen
• Belangrijke tool
• Het kind bij het boek betrekken door te
motiveren, concretiseren en aan te sluiten
• Peuters leren vooral van gesprekken rondom
boeken
• Zoek naar mogelijkheden zodat peuters over
hun eigen ervaringen kunnen vertellen
• Ga door op datgene wat het kind wil vertellen
Barrières in het kind
• Niet/nauwelijks kunnen praten
• Samenkomst van problemen
• Beperkte communicatieve competentie
• Weinig initiatiefnames kind
Maar: vaak zijn fysieke, sociale
en psychologische barrieres in de
omgeving van het kind evenzeer
van belang
Lezen & beperkte communicatie
• ± 70% van de mensen met ernstige communicatiebeperkingen
heeft een achterstand op het gebied van
taal en geletterdheid
• Om te kunnen (leren) lezen en schrijven is spraak niet
noodzakelijk
• Taalvaardigheid, lezen en schrijven zijn de sleutels
tot schoolsucces van een kind, en diens mogelijkheid
om later goed te kunnen functioneren
Yoder & Koppenhaver, 1993; Koppenhaver & Yoder, 1993
Barrières in de omgeving
• Geen adequaat model
• Afhankelijk van anderen om voorleessessies te
beginnen
• Passieve rol tijdens voorleesinteracties
• Minder kansen om een boek herhaald te horen
• Minder mogelijkheden omgang met geschreven
materialen
• Minder mogelijkheden om zelf te schrijven
• Inadequaat taalaanbod van omgeving
• Lage verwachtingen van ouders, leerkrachten en
begeleiding op het gebied van geletterdheid, hetgeen
vaak leidt tot lage doelen
Light & McNaughton, 1993

Promotie-onderzoek
Marieke Peeters (RU)
Geletterde omgeving van kinderen met een
cerebrale parese:
• Minder ervaringen met schrijfactiviteiten
• Minder actief/betrokken tijdens voorlezen
• Minder boeken
• Lager schrijf- en leesniveau
• Lagere verwachtingen van ouders
Peeters, Verhoeven, Van Balkom & De Moor (2008)
KLINc In-Com-Clusie
Kinderen
Leren
Initiatieven
Nemen
in
communicatie
InClusie
door
Communicatie
ondersteuning
Stimulering op
maat
Kernteams
rondom kind
Dynamische
assessment
Communicatie
Competentie
Profiel (CCP)
Ondersteunde
Communicatie
Betekenisvolle,
ankergestuurde
instructie
Spelen en
werken in
hoeken; eigen
initiatief
optimaliseren
Pilot kdc De Grummelkes
• Lokatie: kdc De Grummelkes (RADAR), Cadier en Keer
• 13 niet of nauwelijks sprekende, verstandelijk
beperkte kinderen met bijkomende problematiek
(ASS, zintuiglijke en/of motorische beperkingen)
• Nederlandssprekende thuissituatie
• IQ > 50 (ondergrens 50)
• Minimaal 10 concepten
• Kalenderleeftijd 2;00 – 6;00 jaar
• Traject: 24 maanden met 10 projectperiodes (ankers)
van circa 9 weken
Interreg Benelux Middengebied 4-BMG-V-1=31

Ankergestuurde cyclus
KLINc
Kinderen krijgen gelegenheid om binnen
tijdsspanne van 9 weken ankergestuurde
activiteiten uit te voeren met de nadruk op herhaling,
consolidering en verbreding
• Duur: 9 weken
• Voorbereiding door kernteam (begeleiding & ouders)
• Gezamenlijke startactiviteit
• Verschillende vervolgactiviteiten: herhaling,
verschillende modaliteiten
• Gezamenlijke afsluiting: tentoonstelling, uitvoering
• Evaluatie kernteam
Stoep, Van Balkom, Luiken, Snieders, & Van der Schuit (2008)
Communiceren over boeken
met kinderen met beperkingen
• Communicatie kent vele
vormen
• Om te kunnen
communiceren moet je je
inleven en afstemmen
• Zoek naar mogelijkheden in
plaats van richten op
beperkingen
• Ondersteunde Communicatie
• Pictogrammen
• Gebaren
• Foto’s
• Labels
• Vocaflex
• Big Mack
• Communicatieklapper
• ClassroomSuite
Spelen en werken in hoeken
• Aandacht voor beginnende geletterdheid door
boeken, picto’s, geschreven taal
• Inzet van Ondersteunde Communicatie (OC)
• Bevorderen van zelfredzaamheid en eigen
intiatief
• Geïnspireerd door Reggio Emilia: 100 talen van
kinderen
• Toegankelijke materialen
• Scripts en modeling
Ingrediënten voor geletterdheid
in de leeromgeving
• Schrift in de omgeving (labels, geschreven
materialen)
• Toegang tot lezen en schrijven (mogelijkheden om
boeken te lezen en zelf te schrijven)
• Interactief voorlezen (herhaald voorlezen met de
nadruk op interactie tussen kinderen onderling
en tussen kinderen en leidster
Steelman, Pierce & Koppenhaver, 1993

Lees- en schrijfhoek
• Boekenrekje met
verscheidenheid aan boeken
rond het centrale anker
(centraal prentenboek,
ankerboekje, verhalende
boeken, aanwijsboeken…)
• Bank/kussens
• Schrijfmaterialen
• OC-materialen
• Woordkaarten
• Stempels
• Papier
• Pennen
• Labels
• Flapover
Logeerkoffer
• Prentenboek
• Picto’s
• Speelmaterialen
• Voorleestips
• Logboekje
Dynamische Assessment
• Testafnames
begin en eind
ankercyclus
• Analyse van
communicatieve
ontwikkeling
(videoobservatiesysteem)
• Cyclische
bijstelling doelen
op basis van
evaluatie
Initiele Assessment
Baseline
Meting
Dynamische Assessment KLINc
Interventie- en ondersteuningstraject van twee jaar
Tussentijdse evaluatiemeetmomenten
Expertteam, Opleiding, Training, Coaching
video video video video
Kindgecentreerde kernteams,
minimaal elke negen weken
Hans van Balkom, Viataal Sint-Michielsgestel
Uitvoeringscyclus
video
Case
management
Portfolio
Evaluatiecyclus
Effectmeting KLINc-Atelier
Margje van der Schuit
Afname van een testbatterij om de 6 maanden:
– Taalbegrip: Reynell Test voor Taalbegrip
– Taalproductie: Schlichting Test voor Taalproductie
• Zinsontwikkeling
• Woordenschatontwikkeling
• Auditief geheugen
– Nonverbale intelligentie: SON-R 2 ! - 7
Stimuleren op maat
• Kernteambesprekingen per ankercyclus
• Oefeningen op maat, rekening houdend met
zone van aangrenzende ontwikkeling
(Vygotsky)
• Individuele doelen, maar
gemeenschappelijk kader door ankercyclus
• Optimale communicatie-mogelijkheden en
ondersteuning daarvan (OC)

Opbrengsten KLINc
(2009/2010)
• Proefschrift Margje van der Schuit met
effectstudie
• Ondersteunings- en trainingscentra
(Communic@-On)
• Handboek stimulering taal, communicatie
en beginnende geletterdheid bij kinderen
met meervoudige beperkingen
• Trainingen voor ouders, groepsleiding,
leerkrachten en therapeuten
• Interventiemodules rondom ankers
(materialen, activiteiten)
• Digitale portfolio’s via website (MILO)
• Bijdrage boeken In-Com-Clusie en
Communicatie op eigen wijze (Acco)
Literatuurlijst
Baker, L., Sonnenschein, S., Serpell, R., Fernandez-Fein, S., & Scher, D. (1994). Contexts of
emergent literacy: Everyday home experiences of urban pre-kindergarten children (Research
Rep. No. 24). Athens, GA: National Reading Research Center.
Bakker, J., Pranger, H., & Tersmette, Ph. (1991). De oordeelsvorming van leerkrachten over
leerproblematische leerlingen in het regulier- en speciaal onderwijs. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, 30, 465-475.
Hoeven-van Doornum, A. van der (1990). Effecten van leerlingbeelden en streefniveaus op
schoolloopbanen. Nijmegen: ITS
Koppenhaver, D, & Yoder, D. (1993). Classroom literacy instruction for children with severe
speech and physical impairments (SSPI): What is and what might be. Topics in Language
Disorders, 13, 1-15.
Leseman, P., & Jong, P. De (2001). How important is home literacy for acquiring literacy in
school? In: L. Verhoeven & C. Snow (Red.), Literacy and motivation: Reading engagement in
individuals and groups (pp. 71–93). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Light, J., & McNaughton, D. (1993). Literacy and augmentative and alternative communication
(AAC): The expectations and priorities of parents and teachers. Topics in Language Disorders,
13, 33-46.
Peeters, M., Verhoeven, L., Balkom, H. van, & Moor, J. de (2008). Home literacy environment:
characteristiscs of children with cerebral palsy. International Journal of Language &
Communication Disorders, 19, 1-24.
Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1986). Pygmalion in the classroom. New York: Holt, Rinehart, and
Winston.
Sénéchal, M., Lefevre, J., Thomas, E., & Daley, K. (1998).
Differential effects of home literacy experiences on the development
of oral and written language. Reading Research Quarterly, 33, 96-
116.
Stichting PonTeM is een gezamenlijk initiatief van de Viataal - Keg groep.
Het onderzoekscentrum slaat een brug tussen onderzoek en praktijk, zorg,
onderwijs en dienstverlening, cliënt en omgeving.
PonTeM zoekt naar toegankelijke vormen van communicatie, taal en
geletterdheid, voor mensen die niet of nauwelijks kunnen spreken of
gebaren(taal) gebruiken.
Judith Stoep
Senior onderzoeker
j.stoep@pontem.nl
PonTeM
Wijchenseweg 122 D
6538 SX Nijmegen
0031 (0)24 366 7466
www.pontem.nl
info@pontem.nl
Literatuurlijst (vervolg)
Snow, C., Barnes, W., Chandler, J., Hemphill, L., & Goodman, I. (1991). Unfulfilled expectations:
Home and school influences on literacy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Steelman, J., Pierce, P., & Koppenhaver, D. (1993). The role of computers in promoting literacy
in children with severe speech and phusical impairments (SSPI). Topics in Language Disorders,
13, 76-88.
Stoep, J. (2004). Praten rondom prentenboeken. Handleiding bij Z@ppelin Logeerboek.
Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.
Stoep, J. (2008). Opportunities for early literacy development: Evidence for home and school
support. Apeldoorn/Antwerpen: Garant-Uitgevers.
Stoep, J., Balkom, H. van, Luiken, H., Snieders, J., & Schuit, M. van der (2008). Het KLINc-
Atelier: ruimte voor het beleven en verwerven van communicatie, taal en beginnende
geletterdheid. In: H. Van Balkom & J. Knoops (Red.), In-Com-Clusie; Inclusie door
communicatieontwikkeling en-ondersteuning. Leuven: Acco.
Stoep, J., & Elsäcker, W. van (2005). Peuters interactief met taal. De Taallijn VVE:
Taalstimulering voor jonge kinderen. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.
Teale, W. & Sulzby, E. (1989). Emergent literacy: New perspectives. In D. Strickland & L.
Morrow (Eds.), Emergent literacy: Young children learn to read and write (pp. 1-15). Newark,
DE: International Reading Association.
Verhoeven, L. (1994). Ontluikende geletterdheid; Een overzicht van de vroege ontwikkeling van
lezen en schrijven. Lisse: Swets & Zeitlinger B.V.
Verhoeven, L., & Aarnoutse, C. (1999). Tussendoelen beginnende
geletterdheid; Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3. Nijmegen:
Expertisecentrum Nederlands.
Yoder, D., & Koppenhaver, D. (1993). Literacy learning and people
with severe speech impairments (Special issue). Topics in Language
Disorders, 13 (2).