Bronnendossier - David van der Linden

Bronnendossier
De herroeping van het Edict van Nantes:
Religie, migratie en politiek in
vroegmodern Europa
Samenstelling:
David van der Linden
Universiteit Utrecht © 2011

I. Primaire bronnen
Bron 1. Toespraak van intendant René de Marillac op het stadhuis van Rouen, 31 oktober
1685, Archives Municipales Rouen, inv. nr. A28, vroedschapresoluties 1671-­‐1694, f. 283v.
Hij [Marillac] zei dat het de wens van de Vorst was dat er voortaan niet meer dan één Re-­‐
ligie in zijn Koninkrijk is, dat dit de glorie van God en het belang van de staat diende, dat
de diversiteit van ideeën in zaken van geloof onvermijdelijk tot dezelfde diversiteit leid-­‐
de in alle civiele zaken, dat het onmogelijk was zulke tegenstrijdige belangen te voorko-­‐
men dan door alle harten te verenigen in eenzelfde geloof, opdat ze slechts door één
geest gedreven worden, en in alle zaken dus hetzelfde doel voor ogen hebben. Diegenen
onder u die vrijelijk terugkeren naar de Katholieke Religie zullen door Zijne Majesteit als
loyale onderdanen worden behandeld en zullen door hem overladen worden met gun-­‐
sten, maar zij die volharden in hun criminele standvastigheid zullen beschouwd worden
als onderdanen die rebelleren tegen God en de Vorst, en we gedwongen zijn tegen hen de
noodoplossingen in te zetten die ons zijn gezonden om hun onfortuinlijke koppigheid te
breken, namelijk troepen bij hen inkwartieren totdat ze hun dwalingen hebben afgezwo-­‐
ren.
Bron 2. Secretaris van de markies De Beuvron aan de vroedschap van Rouen, Dieppe 26
november 1685, Archives Municipales Rouen, inv. nr. 398, correspondentie met de
vroedschap van Rouen, ff. 12r-­‐v.
/f. 12r/ Mijnheer de markies De Beuvron gelast me u te de verordening mede te delen
die hij hier heeft gebruikt jegens de bevolking van de R.P.R. [Religion Prétendue Réfor-­‐
mée] van deze stad, met als doel ze te intimideren en hen te dwingen zo snel mogelijk
hun geloof af te zweren. Hij heeft de stad in meerdere wijken opgedeeld en heeft evenzo-­‐
veel manschappen van zes tot acht personen samengesteld, zowel soldaten als stadsma-­‐
gistraten, en iedere eenheid werd geleid door de luitenant-­‐generaal, mijnheer Esne, of
door de vroedschappen en de wijkmeesters, die waren verdeeld over de eenheden. De
manschappen hebben een meest nauwkeurige inspectie verricht in alle kamers /f. 12v/
van ieder huis om te weten hoeveel personen er nog restten om te bekeren, om hun na-­‐
men te noteren in een register dat ieder bij zich droeg, en om hun kamers en onderdak te
noteren zodat men er soldaten heen kon sturen (…), om tegelijkertijd de verklaringen
van afzwering te ontvangen van hen die vrijwillig hun geloof wilden afzweren, en ten
slotte om de anderen alle mogelijke vermaningen te doen om hen tot afzwering dwingen,
en om de hardnekkigen te bedreigen. Dit alles heeft zo goed gewerkt dat het grootste
deel en haast iedereen van deze bevolkingsgroep zich binnen twee dagen heeft overge-­‐
geven, zodat er nog maar weinig overblijven om te bekeren, die zich zonder twijfel ook
zullen bekeren, aangezien er nog constant mensen hun geloof afzweren.
2

Bron 3. Minister Seignelay aan de markies De Beuvron te Rouen, Versailles 25 maart
1686, Bibliothèque Nationale de France Parijs, NAF Ms. 1206, correspondentie inzake de
Hugenoten in Normandië, ff. 50r-­‐v.
/f. 50r/ Omdat Zijne Majesteit de ontsnapping van zijn onderdanen van de R.P.R. [Religi-­‐
ion Prétendue Réformée] en van de nouveaux convertis wil verhinderen, heeft hij u uit-­‐
gekozen om zorg te dragen voor Normandië, en met dit doeleinde verlangt hij dat u alle
kusten inspecteert; dat u alle plekken onderzoekt waar de genoemde religionnaires en
nouveaux convertis zich kunnen inschepen om naar het buitenland te gaan; en dat u op
alle plaatsen waar u het nodig acht voldoende wachtposten plaatst die in staat zijn om
hen die naar de kust komen om zich in te schepen te arresteren. (…) /f. 50v/ Om precies
geïnformeerd te worden over alle bewegingen van de voornoemde religionnaires en
nouveaux convertis, zult u in alle plaatsen van Normandië een aantal betrouwbare ka-­‐
tholieken uitkiezen, die de intenties van de genoemde religionnaires en nouveaux con-­‐
vertis kunnen ontdekken dankzij de omgang die ze met hen hebben, en die aan u nauw-­‐
keurig verslag zullen uitbrengen opdat hun plan verhinderd kan worden. U zult zelfs een
kleine beloning geven aan hen die u zult uitkiezen voor deze zaken, indien ze hun taak
goed uitvoeren.
Bron 4. Verslag van het verhoor van Jacques Simon, Caen 30 januari 1690, Archives Na-­‐
tionales Parijs, serie TT, inv. nr. 237/2, stukken betreffende de Hugenoten te Caen, ff.
117-­‐119.
/f. 117/ [Jacques Simon verklaarde] dat de vrouw van Jean Caignard, die bij Anne du
Bois inwoont in een kamer boven de zijne, op de derde etage, meerdere malen in de ka-­‐
mer van ondervraagde was gekomen, en hem had gezegd dat het jammerlijk was dat ze
geen kerk meer hadden waar ze konden bidden, en dat ze daarom zelf samen moesten
komen. Ze verzocht ondervraagde dringend om er mee in te stemmen dat deze bijeen-­‐
komst in de kamer van ondervraagde zou plaatsvinden, en daarmee ingestemd hebben-­‐
de /f. 118/ hadden ze afgesproken om er de zondag voorafgaand aan de afgelopen Kerst
samen te komen. Desbetreffende zondagmorgen trad voornoemde Quesnel, vrouw van
voornoemde Caignard, de kamer binnen met Suzanne Quesnel, haar zus; Anne du Bois;
meubelmaker Jean Gautier met zijn vrouw, wonende in de Rue Neuve; de vrouw van
Isaac l’Honorey, meubelmaker wonende in dezelfde straat; de vrouw van ene Sablons,
apotheker wonende tegenover de herberg Le Signe de la Croix; en Anne Bourget. Nadat
ondervraagde zijn bijbel had genomen, had hij eruit voorgelezen in bijzijn van voor-­‐
noemde personen, waarna genoemde Anne du Bois de bijbel had overgenomen en er ook
uit had voorgelezen; vervolgens zongen ze hardop een psalm van hun Religion Préten-­‐
due Réformée, uit het psalmenboek dat ondervraagde en enkele anderen bij zich hadden,
en vervolgens knielden ze neer om hardop hun gebeden te doen die op de psalmen vol-­‐
gen, en nadat de ceremonie ten einde was ging ieder zijns weegs, nadat genoemde vrouw
van Caignard had verklaard dat de gehele vergadering op dezelfde plaats bijeen zou ko-­‐
men op kerstochtend. Op desbetreffende dag omstreeks negen uur ’s morgens (…) /f.
119/ hadden ze allereerst allen geknield en samen hardop gebeden, waarna onder-­‐
vraagde hen hardop een andere preek voorlas, en ze vervolgens hardop samen een
psalm van hun Religie zongen, en daarna wederom knielden om hardop te bidden, en
zelfs hadden gebeden voor de gezondheid en het behoud van de Vorst, en voor de vrede
van het koninkrijk.
3

Bron 5. Toelichting reconnaissanceregister Waalse kerk Rotterdam, Gemeentearchief
Rotterdam, archief Waalse kerk, inv. nr. 143, reconnaissanceregister, f. 1r.
De vervolgingen in Frankrijk hebben een groot aantal hervormden doen bezwijken; de
één tekende zijn geloofsafzwering om te zwichten voor het geweld, de ander nam van-­‐
wege hetzelfde geweld deel aan de bijgelovige cultus van de Katholieke kerk. Meerdere
personen onder deze zwakken, die hadden toegegeven aan de vervolgingen, hebben ver-­‐
volgens kans gezien om het koninkrijk te verlaten, en hebben zich vervolgens gemeld bij
deze consistorie om te betuigen dat ze spijt hebben van hun val, om vergiffenis te vragen
aan God, en genoegdoening te verschaffen aan de Kerk. De consistorie heeft goedgevon-­‐
den hen in vrede te ontvangen, nadat ze een publieke bekentenis hebben gedaan in bij-­‐
zijn van de gehele gemeenschap, en nadat hun de meest krachtige aansporingen zijn ge-­‐
daan niet meer in dezelfde fout te vervallen.
Bron 6. Kerkenraadnotulen Waalse kerk Rotterdam, 19 mei 1687, Gemeentearchief Rot-­‐
terdam, archief Waalse kerk, inv. nr 1, kerkenraadnotulen 1652-­‐1694, f. 146.
De consistorie, in overweging genomen hebbende dat de grote vervolging ons met een
zeer groot aantal vluchtelingen uit Frankrijk overspoelt, zowel zieken als geteisterden,
en ziende dat de beurs van onze diaconie daar veel onder lijdt, heeft goedgevonden dat
om de beurs der diaconie weer in staat te stellen voornoemde vluchtelingen te kunnen
ondersteunen – zowel zij die in gezondheid verkeren als de zieken – uit ons midden
mijnheer Pielat, één onzer predikanten, mijnheer Timmers, één onzer ouderlingen, &
Isaac Poortugael, één onzer diakenen, af te vaardigen naar onze Heren burgemeesters,
om hen toestemming te vragen een collecte te mogen houden.
Bron 7. Vroedschapsresolutie Rotterdam, 18 augustus 1681, Gemeentearchief Rotter-­‐
dam, archief gemeentesecretarie, inv. nr. 30, vroedschapresoluties 1684-­‐1688, f. 89r.
Alle de gene die uijt Vrankrijck, ofte eenige andere quartieren over en ter sake van de
Religie haer inde Stad begeven, met intentie van alhier met haer gantsche familie te blij-­‐
ven wonen, en eenigh handwerk ofte neringe doende, ofte commercie zijn drijvende, sal
men met soodanighe cleijne benioicien, immuniteijten, ofte met het geven van eenige
weijnige penningen soodanigh begunstigen, als haer Ed. [Edelen] ter meeren dienste van
de Commercie, ende minste costen van de Stad sullen te vinden te behoren.
Bron 8. David Mallot aan vroedschap Rotterdam, 7 augustus 1685, Gemeentearchief Rot-­‐
terdam, archief gemeentesecretarie, inv. nr. 30, vroedschapresoluties 1684-­‐1688, f. 176r.
Ik, David Mallot uit Rouen in Frankrijk, de gereformeerde Religie belijdende, verklaar
nederig dat wegens de miserabele behandeling van de voornoemde religie in het voor-­‐
noemde Koninkrijk, en nadat ik een groot deel van mijn bezittingen had achtergelaten,
waaronder zich al mijn gereedschappen van een zeer omvangrijke hoedenwerkplaats
bevonden, die ik had ingericht in de voornoemde stad, dat ik in mijn tegenspoed ge-­‐
dwongen was een andere haven te zoeken in zo’n gevaarlijke storm, en nadat ik alles
goed had onderzocht meende ik geen beter toevluchtsoord te kunnen vinden dan in dit
land, en hoofdzakelijk in deze stad waarover u Heren het bestuur heeft, omdat u gewend
4

ent de vluchtelingen te helpen en ondersteunen. Dit alles gezien hebbende, en omdat ik
van plan ben een hoedenwerkplaats in te richten zoals ik had gedaan in de voornoemde
stad Rouen, ben ik zo vrij om u te verzoeken me de volgende privileges te vergunnen:
vrijstelling van wacht en tocht, vrijstelling van imposten, en een lening van f400 jaarlijks
om mijn hoedenwerkplaats in te stellen, gedurende de toekomende drie jaren.
Bron 9. Resolutie Gecommitteerde Raden Staten van Holland, 20 december 1695, Natio-­‐
naal Archief Den Haag, archief Gecommitteerde Raden Staten van Holland, inv. nr. 3045,
f. 411v-­‐412r.
/f. 411v/ Is naer voorgaende deliberatie ende in agtingh genoomen sijnde dat Elias Be-­‐
noist, gerefugieert frans praedicant tot Delft aengenoomen, ende onder den titel van His-­‐
toire de l’Edict de Nantes geschreeven hebbende*, de historie van de vervolgingen die de
gereformeerde kercke Jesu Christi in Vranckrijck heeft moeten uijtstaen, nae het rapport
/f. 412r/ aen haer Edele Mogende gedaen, hem nog dagelijcx geoccupeert hout, is, ende
met het schrijven van saecken, die van seer veel stigtingh ende utiliteijt sijn voor de gere-­‐
formeerde kercken deeser landen, ende de leedematen van dier, goet gevonden ender
verstaen, dat hem bij continuatie ende tot naeder ordre van haer Edele mogende jaer-­‐
lijcx op acte, ofte ordre van secreete dienste betaelt sal worden de somme van drie hon-­‐
dert vijfftien guldens.
* De Franse editie verscheen in drie delen tussen 1693 en 1695, onder de titel Histoire de
l’Édit de Nantes; de Nederlandse vertaling volgde in 1696. De volgende fragmenten zijn afkomstig
uit deze laatste editie.
Bron 10. Algemene voorrede in Elie Benoist, Historie der Reformatie en Vervolginge der
Gereformeerde Kerken in Vrankryk, dl. 1 (Amsterdam, 1696).
Men wil dat een History-­‐schrijver een volkomene onsijdigheid beware, dat hy noit sijn
bysonder gevoelen doe blijken, dat hy met sijne redeneringe den Lezer niet voor af in
neme, en dat hy sig bindende aan een gantsch blote beschrijvinge van de saken en om-­‐
standigheden, nimmermeer het merkteken, of van partye, of van voorspraak of van Reg-­‐
ter aanneme. Ik hebbe van dese strenge wetten my ontslagen; ik hebbe geredeneert, ik
hebbe mijn meninge voorgestelt, ik hebbe bewesen, ik hebbe nu en dan wederlegt, na
dat ik oordeelde dat de saak vereyschte. (...) Maar ik sal my vergenoegen twee saken tot
mijn verweringe te stellen. De eerste is, dat mijn advijsen, en mijn redeneringen moeten
worden aangemerkt, als die van de Personen voor wien ik spreek, ‘t sy om datse sijn uit-­‐
treksels van de redeneringen, dewelke tot hun voordeel gebragt sijn; ‘t sy datse uyt de
sake selven spruyten, en vertonen omtrent dese stoffe dat af vorderde. De tweede is, dat
het een onvermijdelijke nootwendigheid is, dat ik mijn Historie een Caracter en merk-­‐
teyken van een verantwoordinge aan passe: om dat ik deselve schreef om tot een weder-­‐
spraak te dienen tegens de geweldige uytbulderingen van die gene die ons hebben ver-­‐
volgt; het was dan niet te vermijden, dat ik nu en dan mijn opmerkingen by het verhaal
der geschigten vervoegde, op dat ik des te beter het bedrog en de onrechtmatigheyd van
dese dewelke ik beschuldigde, mag doen blijken, en de onschuld der gener die ik soek te
regtvaardigen in schoner dag te stellen.
5

Bron 11. Voorrede tweede deel in Elie Benoist, Historie der Refomatie en Vervolginge der
Gereformeerde Kerken in Vrankryk, dl. 2 (Amsterdam, 1696).
Ik hebbe niets verhandeld, van het welke ik geen naauwkeurige Memorien in handen
hebbe gehad, of daar ik zelve geen getuyge van ben geweest. En wanneer ik geen ge-­‐
noegsame sekerheit hebbe gehad van de saken die my verhalens waardig dachten, hebbe
ik my ingetoogen met deselve te verhandelen, in beteykenissen van hun onsekerheden.
Ik hebbe my beholpen met een (men zecht) of met eenige andere spreekwyse van ver-­‐
twyfelinge, die de saak haar natuerlyk merkteeken niet onttrekt, dog egter doet aanmer-­‐
ken, dat sy niet so seker gaat als de rest.
Bron 12. Elie Benoist, Historie der Reformatie en Vervolginge der Gereformeerde Kerken in
Vrankryk, dl. 2 (Amsterdam, 1696), p. 502.
Orangen gevoelde mede de wreetheden die men overal in andere plaatsen pleegde. (...)
Aldaar passeerde niets dat merkwaardiger was, als het proces dat een Kindt van negen
jaren, Louis Villeneuve genoemt, de Soon van een Soldaat van ‘t guarnisoen, gemaakt
wiert, die valschelijk beschuldigt wiert, dat hy eenige oneerbiedigheyt in de Kapelle van
de Capucijns soude gepleegt gehadt hebben. Men liet hem opentlijk van de Beul geese-­‐
len, alhoewel het ongehoort is, dat men die gestrengheden tegen Kinderen onder haar
rijpheyt van verstant, pleegt. Men bragt hem van Kruys-­‐straat tot Kruys-­‐straat, om de
executie zoo veelmalen weder te beginnen; en om de saak noch zoo veel te plechtelyker
te maken, zoo koos men daar toe de Sondagh (...). Dat selve gebeurde op den agtsten July
1663. Men segt dat de Beul, die minder Beul was als de gene, die sijn dienst tot die on-­‐
menschelyke daadt gebruykten, in tranen wegsmolt, wanneer hy die onrechtvaardige
condemnatie executeerde.
Bron 13. Jacques Pineton de Chambrun, Les larmes de Jacques Pineton de Chambrun, Pasteur
de la Maison de Son Altesse Serenissime, de l’Eglise d’Orange, & Professeur en Theologie
(Den Haag, 1687), pp. 5-­‐6.
/p. 5/ Een kind van 9 jaar oud, Louis de Villeneuve geheten, werd er van beschuldigd een
oneerbiedigheid te hebben begaan in de kapel /p. 6/ die men had opgericht in het Kas-­‐
teel. Deze arme onschuldige werd in een grote toren gezet, waar hij de nachten door-­‐
bracht met het luidkeels schreeuwen om de hulp van zijn vader en moeder, & de daarop-­‐
volgende Zondag werd hij tijdens een publiek spektakel tentoongesteld, precies op het
tijdstip dat men normaal naar de Kerk ging, met een strop om de nek, gebonden & ge-­‐
kneveld, gegeseld door een beul, die vreselijk huilde om wat men hem dwong te doen,
omringd door soldaten van het garnizoen, & terwijl de tamboer roffelde op alle kruis-­‐
punten van de stad. Dit ongehoorde spektakel raakte me zo diep in het hart, dat ik misse-­‐
lijk werd, & en er een halszaak van maakte bij de Commandant, die ik recht in het gezicht
zijn onmenselijkheid verweet, & de barbaarsheid die hij had gebruikt tegen deze on-­‐
schuldige, die ik mijn hele leven als een grootse Geloofsgetuige heb beschouwd.
6

Bron 14. Ambassadeur graaf d’Avaux aan Lodewijk XIV, Den Haag, 31 januari 1686, Ar-­‐
chives du Ministère des Affaires Étrangères Parijs, serie Hollande, inv. nr. 145, depêches
1686, f. 72r.
Men laat hier gravures vervaardigen die de verschillende soorten kwellingen aobeelden
die men in Frankrijk de mensen van de zogenaamd gereformeerde religie in Frankrijk
laat ondergaan, met een onderschrift in het Frans en Nederlands die de uitleg van deze
gravures bevat. (...) Ik ben zo vrij geweest een exemplaar bij te voegen. Men maakt ge-­‐
bruik van dit soort zaken om het volk op te hitsen.
Bron 15. Ambassadeur graaf d’Avaux aan Lodewijk XIV, Den Haag, 24 december 1682,
Archives du Ministère des Affaires Étrangères Parijs, serie Hollande, inv. nr. 132, depê-­‐
ches 1682, ff. 326v-­‐327r.
/f. 326v/ Raadpensionaris Fagel, die allerlei soorten rechtsbevoegdheden benut opdat
het volk van dit land zo veel als hem mogelijk is verwijderd raakt van Frankrijk, heeft
aan alle predikanten van het gewest Holland /f. 327r/ laten gelasten om in hun preken
met overdrijving voor te stellen wat men in Frankrijk hen van de R.P.R. [Religion Préten-­‐
due Réformée] aandoet. Hij heeft hen gelast te zeggen dat de Staten gereed zijn om in
dezelfde ellende te vervallen als die waarin zij van de religie in Frankrijk verkeren, dat
God hen dit verzekerd had, en dat ze er alles aan moesten doen om te voorkomen dat
een dergelijke ramp hen geen tweede keer zou overkomen, omdat het voornaamste doel
dat men [de Fransen] heeft is om de religie te vernietigen.
Bron 16. Verklaring van de titelprent in Elie Benoist, Historie der Reformatie en Vervolginge
der Gereformeerde Kerken in Vrankryk, dl. 1 (Amsterdam, 1696).
Geweld, verwaaten op de Koninklijke macht,
Bind razende ‘t Gemoed met doodelijke zeelen,
En treed d’Onnozelheid met voeten door zijn kracht,
Terwijl de gewetendwang het helpt den moordrol speelen.
De Maagd van Vrankrijk ziet die gruwlen van haar troon,
En sterkt dat monster door haar bloedige plakkaaten,
Haar macht vertoont ze door de scepter en de kroon,
En maakt een bloedbad van haar Koninklijke staaten.
De Roomsche Godsdienst, door een jonge Non verbeeld,
Zoekt door haar vleijery ‘t Gemoed tot haar te trekken,
Dat niet zo zeer de pijn als haar gelaat verveeld,
Terwijl ze al schreiende haar Godt tracht op te wekken.
Haar helpt noch perkament, noch zegel, woord noch eed.
Zy ziet de waare kerk tot aan de grond toe sloopen.
7

II. Tabellen en gra@ieken
Gra_iek 1. Aantal Hugenoten naar regio dat het reconnaissanceregister van de Waalse
kerk te Rotterdam tekende, 1686-­‐1715. N = 1,546.
Angoumois
Anjou
Aunis
Bretagne
Champagne
Guyenne & Gascogne
Île de France
Languedoc
Normandië
Orléanais
Picardië
Poitou
Saintonge
Overige regio’s
Regio onbekend
27
23
18
48
48
85
112
85
74
53
100
114
50
121
0 100 200 300 400 500 600
Bron: Gemeentearchief Rotterdam, archief Waalse kerk, inv. nr. 128, reconnaissancere-­‐
gister.
8
588

Tabel 1. Beroepen van protestantse gezinshoofden in Dieppe (1685-­‐1686), en beroepen
van Hugenoten wier bezit werd geconoisqueerd na hun vlucht uit Dieppe (1685-­‐1689).
A. Beroepen van alle
protestantse gezinshoofden,
1685-1686
9
B. Beroepen van vertrokken
protestantse gezinshoofden,
1685-1689
Beroepstak aantal % van totaal aantal % van A
1. Dienstmeid, knecht 63 4,1 4 6,3
2. Ambachten
Kleding, textiel 148 12
Glas en steen 15 2
Ivoor 22 2
Leer 16 3
Metaal 39 1
Hout 44 6
Overige ambachten 54 7
Subtotaal 338 21,8 33 9,7
3. Verkopers
Kleding, textiel 48 6
Etenswaren 58 11
Overig 8 0
Subtotaal 114 7,4 17 14,9
4. Zeevaart 154 10,0 95 61,7
5. Kooplieden 83 5,4 14 16,9
6. Vrije beroepen
Onderwijs 3 0
Rechtspraak 2 0
Medisch 20 4
Leger 5 0
Kerk 3 1
Subtotaal 33 2,1 5 15,2
7. Overige beroepen 6 0,4 1 16,7
8. Beroep onbekend 756 51,9 146 22,2
Totaal 1547 100,0 315 20,4
Bronnen: Bibliothèque Nationale de France Parijs, Mélanges Colbert, inv. nr. 6, Register
van de nouveaux convertis te Dieppe (A); Archives Nationales Parijs, série TT, inv. nr. 19,
Register van geconoisqueerde protestante bezittingen in Dieppe (B).

Gra_iek 2. Hugenoten uit Dieppe die het reconnaissanceregister van de Waalse kerk te
Rotterdam tekenden, 1686-­‐1688. N = 226.
50
40
30
20
10
0
j f m a m j j a s o n d j f m a m j j a s o n d j f m a m j j a s o n d
1686 1687 1688
Bron: Gemeentearchief Rotterdam, archief Waalse kerk, inv. nr. 128, reconnaissance-­‐
register.
Tabel 2. Armenzorgratio in de Waalse kerk van Rotterdam, 1681-­‐1710.
Jaren
Gemiddeld aantal
bedeelden per jaar
Bronnen: Gemeentearchief Rotterdam, archief Waalse kerk, inv. nrs. 203-­‐205, armen-­‐
zorgrekeningen, 1681-­‐1710; Doopregisters Waalse kerk, inv. nrs. 124-­‐126.
10
Omvang Waalse
gemeente
Armenzorgratio
in %
1681-­‐1685 68 644 10,6
1686-­‐1690 194 1822 10,6
1691-­‐1695 239 1790 13,3
1696-­‐1700 249 1524 16,4
1701-­‐1705 241 1742 13,8
1706-­‐1710 220 1320 16,7

III. Secundaire literatuur
Bron 1. Elisabeth Labrousse, ‘Calvinism in France, 1598-­‐1685’, in: Menna Prestwich, ed.,
International Calvinism, 1541-1715 (Oxford, 1985), pp. 309-­‐310.
The Edict of Nantes was revoked in October 1685. (…) Having ofoicially become, once
more, toute catholique, France could now deal severely (and did not fail to do so) with
those French who did not attend mass on Sundays. For a while, the Court could olatter
itself with the thought that the R.P.R. [Religion Prétendue Réformée] had vanished for-­‐
ever from the kingdom. But disenchantment followed quickly. At least 200,000 Hugue-­‐
nots, perhaps more, managed to escape abroad, despite the prohibition and the very
heavy penalties incurred by those caught in the act. As for the Protestants left in France,
the majority of them put up a stubborn and cunning resistance to forced Catholicization.
Even if their children were baptized by a priest and even if they themselves were unable,
for several years, to evade going to mass, at least they obstinately refused to take Com-­‐
munion à la papauté, as they called it among themselves.
Bron 2. Willem Frijhoff, ‘Uncertain Brotherhood. The Huguenots in the Dutch Republic’,
in: Bertrand van Ruymbeke en Randy J. Sparks, eds., Memory and Identity. The Huguenots
in France and the Atlantic Diaspora (Columbia, 2003), 128-­‐171, aldaar pp. 129-­‐132.
/p. 129/ The Huguenots were not the oirst group of French-­‐speaking refugees in the
Netherlands. After the creation of the Conseil des Troubles (the so-­‐called Council of
Blood) in 1567 by the duke of Alba, the representative of King Philip II in the Nether-­‐
lands, for the repression of Protestantism, a huge exodus of Protestants, mainly Calvin-­‐
ists, but also some Anabaptists and Lutherans, had started to move to foreign towns and
regions. They went to England primarily, but also to Emden, Wesel, and Cologne on the
eastern border, and to other safe places abroad. After the beginning of the rebellion, con-­‐
solidated by the rise of the northern economy, the Dutch towns also became safe havens
for all kinds of religious minorities. (…) /p. 131/ The French-­‐speaking refugees from the
south were called Walloons. Due to their language and their numbers, they managed in
many places to maintain their own group identity, living together in distinct districts and
organizing themselves in their own special way.
/p. 132/ Seen from the perspective of the Second Refuge, the most important achieve-­‐
ment of the First Refuge was the elaboration of a stable network of institutions where
French-­‐speaking refugees could oind appropriate help, shelter, and support: the local
congregations of the Walloon church with their institutions of social support and charity.
(…) They made the northern Netherlands from the outset an attractive place for the Hu-­‐
guenots. The Protestants who oled from France to the northern Netherlands found there
not only a society prone to accept them as brothers of the same faith, but also a fully de-­‐
veloped system of assistance, accustomed to help persecuted co-­‐religionists, and indeed
an organized Reformed church using the same language and liturgy.
11

Bron 3. Willem Frijhoff, ‘Uncertain Brotherhood’, pp. 143-­‐144.
/p. 143/ Informed by the swelling stream of refugees, and urged on by their needs and
demands, several state assemblies and town councils took almost at the same time ap-­‐
propriate measures for the beneoit of the refugees. (…) The States of Holland and West-­‐
Friesland took their oirst measure in favour of the refugees on 25 September 1681, when
they granted full exemption from all the extraordinary provincial taxes for a period of
twelve years to all persons of the Reformed religion. (…) /p. 144/ Local measures soon
followed and completed provincial legislation. They were roughly of two kinds: the oirst
was of an inclusive nature, the second of an exceptional kind. Free citizenship and free
entrance into the guilds were granted on the one hand, while exemption from taxes and
free exercise of commerce and craftsmanship outside the guilds were granted on the
other.
Bron 4. G. C. Gibbs, ‘Some Intellectual and Political Inoluences of the Huguenot Emigrés in
the United Provinces, c. 1680-­‐1730’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis
der Nederlanden, 90:2 (1975), pp. 255-­‐287, aldaar p. 260.
A numberless, but not always nameless legion of Huguenots went to swell, at least ini-­‐
tially, the proletariats of Amsterdam, Rotterdam, Leiden and Haarlem. The prospects that
faced them there were a good deal less alluring than the land olowing with milk and
honey which seemed to beckon them. (…) Many Huguenots, indeed, stood in need of oi-­‐
nancial assistance, and the task of providing it, especially in times of oinancial difoiculty,
soon proved too large a problem for organized charity, whether in the form of repeated
church collections, or municipal largesse, or a rash of municipal lotteries.
Bron 5. Eugène Haag en Émile Haag, La France protestante, ou Vies des Protestants français
qui se sont faits un nom dans l’histoire, dl. 2 (Parijs, 1847), pp. 173-­‐174.
/p. 173/ BENOIST, ÉLIE. Zoon van François Benoist, conciërge in het Hôtel de La Tré-­‐
mouille, en van Marie Calderone, werd geboren te Parijs op 20 januari 1640. (...) Toegela-­‐
ten tot het predikantschap in 1664, werd hij in 1665 beroepen naar Alençon, waar hij
zijn pastorale functies uitoefende gedurende twintig jaar, temidden van lastige omstan-­‐
digheden die van zijn kant evenveel voorzichtigheid als handigheid vereiste. Alençon, dat
onder haar inwoners een aanzienlijk aantal protestanten telde, was een stad die te be-­‐
langrijk was om niet de aandacht van de katholieke bekeerders op zich te vestigen. Een
beroemde jezuïet, Père de la Rue, werd erheen gestuurd, en tussen hem en Benoist brak
een hevige controverse uit over verschillende theologische onderwerpen. (...) /p. 174/
Nadat het Edict van Nantes was herroepen moest de predikant van Alençon Frankrijk
verlaten. Hij scheepte zich in te Dieppe en ging naar Den Haag, waar hij het beroep ont-­‐
ving als derde predikant in de Waalse kerk van Delft. Hij diende deze kerk tot aan 1715,
toen hij na 51 jaar predikantschap de titel van emeritus predikant verkreeg. Hij stierf op
15 november 1728, in zijn 89e levensjaar.
12

Bron 6. Haag en Haag, La France protestante, dl. 8 (Parijs, 1858), p. 245.
PINETON DE CHAMBRUN, JACQUES, predikant en professor in de theologie te Orange.
(...) Hij vervulde reeds enkele jaren de post van predikant in de kerk van Orange, toen in
1660 de bezetting plaatsvond van het prinsdom door de troepen van Lodewijk XIV, een
bezetting die vijf jaar duurde, en gedurende welke periode er zelden een dag voorbijging
of hij was niet bezig met het verdedigen van zijn kudde, ofwel tegen de eisen van de mili-­‐
taire commandanten, ofwel tegen de argumenten van de Jezuïeten of andere monniken.
In die lastige omstandigheden gaf hij blijk van evenveel standvastigheid als tact en voor-­‐
zichtigheid.
Bron 7. Arie van der Schoor, Stad in aanwas: Geschiedenis van Rotterdam tot 1813 (Zwol-­‐
le, 1999), pp. 204-­‐205.
De Rotterdammers voeren vanouds ook verder zuidwaarts, naar Frankrijk. Van de
Noord-­‐Franse havens was het Normandische Rouen aan de Seine, met de voorhavens Le
Havre en Haroleur, het belangrijkst. Op Rouen volgde Dieppe, terwijl in veel mindere ma-­‐
te ook Calais, Boulogne, Montreuil, Fécamp en Caen werden aangedaan. De handelsgoe-­‐
deren die de Rotterdammers naar al deze Noord-­‐Franse havens vervoerden, bestonden
hoofdzakelijk uit haring, kabeljauw, schelvis, makreel en zalm, producten van de walvis-­‐
vangst zoals traan en baleinen, en verder kaas, boter, granen, lijnzaad en meekrap. Ook
lakens van de Rotterdamse textielnijverheid werden geëxporteerd. Tegenover de grote
uitvoer naar Noord-­‐Franse havens stond een bescheiden invoer van Franse producten
als granen, canvas, papier, glas en zijden stoffen naar Rotterdam.
13

IV. A@beeldingen
A_beelding 1. Soldaten misdragen zich in Orange, 1661. Gravure door de Nederlandse
prentkunstenaar Jan Luyken in Historie der Reformatie en Vervolginge der Gereformeerde
Kerken in Vrankrijk.
Bron: Elie Benoist, Historie der Gereformeerde Kerken in Vrankrijk, dl. 2 (Amsterdam,
1696)
A_beelding 2. Detail van aobeelding 1.
Bron: Elie Benoist, Historie der Reformatie en Vervolginge der
Gereformeerde Kerken in Vrankrijk, dl. 2 (Amsterdam, 1696).
14

A_beelding 3. Titelprent van Historie der Reformatie en
Vervolginge der Gereformeerde Kerken in Vrankrijk. Gra-­‐
vure door Jan Luyken.
Bron: Elie Benoist, Historie der der Reformatie en Vervolginge
der Gereformeerde Kerken in Vrankrijk, dl. 1 (Amster-­‐
dam, 1696).
15

A_beelding 4. Verspreiding van protestantse gemeenschappen in
Frankrijk omstreeks 1600.
Bron: Mack P. Holt, The French Wars of Religion (2e ed., Cambridge,
2005), p. 32.
16