enkele pagina's uit het boek - Van Gogh Museum

vermoedelijk ook degene die voorstelde om vijf schilderijen van Van Gogh op te nemen
in de tentoonstelling van de Berlijnse Secession van 1901, waaronder diens Zelfportret
met verbonden oor (afb. p. 29), waarop de kunstenaar zichzelf heeft afgebeeld met
verminkt oor en een bontmuts op tegen een helder oranje achtergrond. In 1910 dacht
een van de belangrijkste kunstenaars van de Berlijnse Secession, Lovis Corinth, terug aan
de verwarring die werd veroorzaakt door de schilderijen van ‘een Hollander over wie nog
nooit iemand iets had gehoord’. Hij schrijft: ‘Heel Berlijn was zo verbluft dat mensen
alleen maar lachten om zijn schilderijen, mensen haalden hun schouders erover op. Maar
de Secession bleef elk jaar met nieuw werk van deze Hollander komen en vandaag de dag
rekent men Van Gogh tot de beste en de duurste.’ 17 Kort na Van Goghs debuut bij de
Berlijnse Secession publiceerde Meier-Graefe zijn Entwicklungsgeschichte der modernen
Kunst in 1904 (de Engelse vertaling verscheen in 1908 onder de titel Modern Art) waarin
hij een overzicht gaf van de ontwikkeling van de moderne kunst in Duitsland. In het boek
stond ook een vijftien pagina’s tellend artikel over Van Gogh, met diverse afbeeldingen
van zijn schilderijen. Dit hoofdstuk vormde de basis voor alle latere publicaties van Meier-
Graefe over Van Gogh. Zo’n twintig jaar lang paste hij de tekst over Van Gogh aan: in
1907 verscheen een uitgebreide versie in zijn boek Impressionisten en het stuk werd ook
gepubliceerd als overdruk. In 1910 werd het heruitgegeven in boekvorm onder de titel
Vincent Van Gogh, de eerste biografie over de kunstenaar. Het boek werd een groot verkoopsucces
en beleefde in korte tijd meerdere herdrukken. In 1921 publiceerde Meier-
Graefe Vincent Van Gogh, een kwartoformaatpublicatie in twee delen die ook werd uitgegeven
als eendelige biografie met de ondertitel Roman eines Gottsuchers (Roman van
een godzoeker). De enorme populariteit van dit boek geeft aan dat de geschriften van
Meier-Graefe in Duitsland een blijvende impact hebben gehad. Nobelprijswinnaar Elias
Canetti schrijft in zijn memoires dat Van Gogh het favoriete lunchonderwerp was in het
logement in Frankfurt waar hij als jonge man begin jaren ’20 woonde: ‘Het was de tijd
waarin de religie rond Van Gogh een aanvang nam, en juffrouw Kündig [een medehuurster]
zei op een keer dat haar nu pas, sinds zij zijn leven kende, de betekenis van Christus
duidelijk was geworden. Ik wist toen niets van Van Gogh af en stelde mijn moeder boven
op onze kamers vragen over hem. Zij had zo weinig te zeggen dat ik me voor haar
schaamde. … “Een gek, die rieten stoelen en zonnebloemen schilderde, altijd alles geel,
die niet hield van andere kleuren, totdat hij een zonnesteek opliep en zichzelf een kogel
door het hoofd joeg.” Ik was erg ontevreden met die informatie.’ 18 Vanuit onze huidige
visie was het hoofdstuk over Van Gogh in Entwicklungsgeschichte der modernen Kunst
het belangrijkste wat Meier-Graefe geschreven heeft. Met dat poëtische stuk heeft hij het
romantische beeld van Van Gogh die zijn schilderijen niet zozeer schilderde als wel
‘hijgend, naar adem snakkend’ op het doek ‘ademde’ stevig neergezet. Meier-Graefe liet
zich soms behoorlijk meeslepen, getuige zijn beschrijving: ‘Het was schrikwekkend om te
zien hoe hij schilderde: een exces waarbij de verf rondspatte als bloed.’ 19 Al zijn overdrijving
ten spijt, Meier-Graefes verdienste is dat hij een beknopte biografie van de
26
kunstenaar schreef en een scherpzinnige analyse van diens werk afleverde in een tijd
waarin vrijwel nog niemand in Duitsland ooit van Van Gogh gehoord had. 20
Diverse aspecten van de tekst die Meier-Graefe schreef over Van Gogh hebben
een (vrijwel) directe invloed gehad op de jonge expressionisten die op dat moment net
begonnen waren met het formuleren van hun artistieke credo. Meier-Graefe legde de
nadruk op de tegendraadse, om niet te zeggen anarchistische kracht die van het werk
van Van Gogh uitging en die hij als fundamenteel antibourgeois kenmerkte. Volgens
Meier-Graefe vormde Van Goghs kunst een aanval op de conventies van het traditionele
burgerlijke interieur (hoewel zijn werk binnen een paar jaar Duitslands meest luxe villa’s
zou sieren), die voortkwam uit het feit dat Van Gogh stond in een decoratieve traditie die
wortelt in de gekleurde mozaïeken van Byzantium en traditionele religieuze sierkunst.
Ook onder de expressionisten leefde de wens om monumentale decoratieve schilderijen
te maken die meer harmonie tussen kunst en leven zouden brengen. Meier-Graefe
noemde Van Gogh een primitief in een zin die we ons vandaag de dag amper nog kunnen
voorstellen21 , daarmee vooruitlopend op wat de kern van het Expressionisme zou gaan
worden: het afkrabben van de vernislaag van de beschaving om authentiekere waarheden
bloot te leggen. Hij schreef ook over Van Goghs wens om samen te werken in een schildersbroederschap
en een internationale tentoonstellingsgemeenschap te vormen – een
idee dat werd overgenomen door de jonge kunstenaars van Die Brücke in Dresden bij
de oprichting van hun groep in 1905.
Een idee dat Meier-Graefe naar voren bracht in latere publicaties is dat Van Gogh
een brug zou kunnen vormen tussen de noordelijke, ‘Germaanse’ traditie en de mediterraanse
kunst. Dit zou een belangrijk aspect worden in de presentatie van Van Gogh op
de Sonderbund-tentoonstelling in Keulen in 1912 en die opvatting sloot goed aan bij pogingen
die de expressionisten zelf in het werk stelden om een compromis te vinden tussen
de nationalistische en internationalistische tendensen binnen de Duitse kunst. In zijn biografie
van 1921 beschreef Meier-Graefe Van Goghs schilderijen zelfs als ‘de Germaanse
bijdrage aan de ontwikkeling van de moderne Europese schilderkunst’. 22 In zijn in 1904
verschenen essay schreef Meier-Graefe dat Van Gogh tijdens zijn verblijf in Frankrijk had
vastgehouden aan zijn Nederlandse tradities. Met name Emil Nolde was erop gebrand om
de Duitse kunst een stevige, onafhankelijke basis te verschaffen. Niet uit affiniteit met de
conventionele smaak van Wilhelm II en diens nationalistische aanhangers maar omdat hij
vond dat de Duitse kunst niet moest blijven steken in het volgen van de laatste trends uit
Frankrijk. Nolde geloofde dat een diepere, expressievere soort kunst, die afstand nam van
het impressionisme en de uiterlijke façade van de dingen doorbrak, meer in overeenstemming
was met de Duitse ziel. 23
Meier-Graefe beschreef op levendige wijze Van Goghs briljante kleurgebruik
en plaatste hem in een traditie die van Titiaan doorliep tot Monet, met de nadruk op de
manier waarop Van Gogh zijn krachtige, complementaire kleuren naast elkaar plaatste.
Naar aanleiding van wat Van Gogh daarover zelf zei in zijn brieven, beschreef Meier-Graefe
27