Heiliging van de Naam - Luisterend Dienen

7
14
21
28
Wat is joods martelaarschap?
Heiliging van de Naam
Het onderwerp dat we op deze ontmoetingsdag bespreken, is heiliging van de Naam, in het
Hebreeuws: kiddoesj ha-Sjem. Ha-Sjem is God Zelf. De joodse gemeenschap heiligt Gods
Naam in de eerste plaats door middel van de geboden en de ethiek van de Tora. De rabbijnen
leggen bij het heiligen van de Naam de nadruk op die ethiek. De negatieve tegenhanger van
het begrip ‘kiddoesj ha-Sjem’ is ‘chilloel ha-Sjem’- ‘ontheiliging van de Naam’. Wie de
vreemdeling en zwakke ontrecht, steelt en rooft, ontwijdt de Naam van de Eeuwige (vgl. bijv.
Amos 2:7). Heiliging maakt de mens gaver en brengt hem in de nabijheid van God. Wat
betekent heiliging in de praktijk? Israël ontving als eerste volk de opdracht om de naam van de
Eeuwige te heiligen in het leven en zelfs tot in de dood. Vooral dat laatste - God heiligen tot in
de dood - zal ik in mijn korte beschouwing van vandaag voor het voetlicht brengen. Want
Kiddoesj ha-Sjem is in het jodendom de vaste aanduiding geworden van martelaarschap. Dit
onderwerp past bij de christelijke Paasdagen van mijn gehoor die weer naderen. Met de
‘Naam’ is, als gezegd, verwezen naar de Eeuwige Zelf. We hebben daarmee al iets wezenlijks
gezegd over de rabbijnse visie op martelaarschap. In heiliging is God Zelf ons tot voorbeeld.
Om na te volgen moeten we weten waaruit Gods heiligheid bestaat. We ontdekken dat bij de
profeten. De heiligheid van de Eeuwige wijst op Zijn absolute gerechtigheid en oneindige
mededogen. Zo beschrijft de profeet Jesaja Gods heiligheid expliciet in termen van Zijn
gerechtigheid: De Heer der heerscharen wordt verhoogd door recht en de heilige God wordt
geheiligd door gerechtigheid (Jes. 5:16). Bij God gaan recht en gerechtigheid samen. Wie
gerechtigheid bedrijft, schept ruimte en doet anderen tot hun recht komen. Dit gegeven
verklaart waarom het bijbelse woord voor gerechtigheid (tzedaka) later de betekenis van
‘aalmoes’ heeft kunnen verkrijgen. Gods gerechtigheid overstijgt de menselijke maat verre en
bevat bovendien de notie van ontferming. In Zijn heiligheid overtreft God ons niet alleen in het
rechtvaardigheid maar ook in barmhartigheid. De Hebreeuwse uitdrukking voor
martelaarschap (kiddoesj ha-Sjem) - ‘heiliging van de Naam’ verkrijgt vooral bij de profeet
Hosjea transparantie: Ik zal Mijn brandende toorn niet ten uitvoer brengen. Ik zal Efraïm niet
verderven. Want Ik ben God en geen mens, heilig in uw midden en Ik zal niet komen in
toorngloed (Hos. 11:9). Gods heiligheid roept ons ondanks Gods transcendente superioriteit
op tot navolging, tot radicale vernieuwing en het overstijgen van onze natuurlijke aandriften.
1

7
14
21
28
In navolging van Gods heiligheid moeten wij in onszelf liefde en ontferming overwicht
verschaffen boven zelfzuchtigheid. Heiliging doet het recht van de sterke wijken voor
naastenliefde, eigenbelang voor het belang van God. Wanneer we onszelf in navolging van
Gods heiligheid overtreffen, verstomt de roep om genoegdoening. Dan krijgt wrok geen kans
meer. Rechtvaardigen laten zich onder geen omstandigheid corrumperen door het kwaad.
Wanneer zij consequent vasthouden aan de ethische waarden en geboden van de Tora en
daardoor het leven in de waagschaal stellen, heiligen zij Gods Naam voor het oog van de
wereld. Dat deden de echte joodse tzaddikiem. Zelfs in de concentratiekampen besloten zij hun
schamele voedsel met anderen te delen, hoewel deze onzelfzuchtige houding de meeste van
hen wel noodlottig moest worden. Om in de hel van de kampen te overleven moest je op
bepaalde momenten eigenlijk wel slecht zijn! Heiligen van de Naam brengt met zich mee dat
je je door geen enkel systeem laat corrumperen, dat je in woord en daad blijft protesteren
tegen onrecht, ook al kost je dit het leven.
(1) Twee typische voorbeelden van rechtvaardigen die Gods Naam heiligden waren Jezus en
Rabbi Chananja ben Teradjon. Beiden heb ik op dezelfde kleurets afgebeeld. Jezus is in joodse
ogen niet meer dan een van de talloze joodse rechtvaardigen en martelaren geweest die door
de Romeinen (!) omgebracht zijn vanwege hun geloof. Volgens de Joodse historicus Flavius
Josephus werden op sommige dagen zelfs honderden Joden door de Romeinen aan het kruis
opgehangen. Rabbi Chananja werd door de Romeinen gearresteerd, omdat hij in strijd met de
anti-joodse verordeningen in het openbaar Tora bleef onderwijzen. De Romeinen executeerden
hem door middel van verbranding. Deze rechtschapen rabbijn stierf door het vuur, gewikkeld
in de zelfde Tora-rol waaruit hij de gemeenschap tot liefde en gerechtigheid publiekelijk had
opgeroepen. De letters op het perkament van de rol vloden volgens de legende samen met de
ziel van de stervende Chananja ten hemel. Perkament kan verbranden, maar de stem der
waarheid en de oproep tot gerechtigheid kan niemand definitief vernietigen. De andere
martelaar op mijn ets, Jezus, kruisigden de Romeinen als ‘Koning der Joden’ (Matth. 27:37).
Hij werd gearresteerd en omgebracht, omdat hij de nabije komst van het koninkrijk en een
omwenteling in sociale verhoudingen predikte. Daar hielden de Romeinse autoriteiten niet van.
Het hoogtepunt van heiliging is, wanneer iemand in een extreme situatie om wille van God en
uit liefde voor zijn medemensen - Gods evenbeeld - zelfs het natuurlijke drang tot zelfbehoud
overwint. Wanneer we uit liefde voor God en omwille van waarden die ons eigenbelang
2

7
14
21
28
overstijgen het leven prijsgeven, heiligen we Gods naam op bijzonder wijze. Martelaarschap
heet daarom traditioneel kiddoesj ha-Sjem - ‘heiliging van de Naam’. Het hart van de joodse
geloofsgetuigenis luidt: Hoor Israël, de Eeuwige, onze God, de Eeuwige is Één. En je zult de
Eeuwige jouw God liefhebben met je gehele hart, met je gehele wezen [ziel] en met al je
vermogen (Deut. 6:5). Vele Joden en Jodinnen stierven met deze Tora-verzen op de lippen de
marteldood, zoals de grote Rabbi Akiva die met stalen kammen levend door de Romeinen is
gevild. Met je gehele wezen [ziel] wil volgens de Wijzen en Akiva zeggen: met al je
lichamelijke en geestelijke krachten, zelfs als je daarbij het leven mocht verliezen. Dat is de
uiterste consequentie van Israëls getuigenis van Gods eenheid. Deze joodse opvatting van
martelaarschap heeft weinig van doen met het celebreren van verzoening of plaatsvervanging,
maar alles met getuige zijn voor het joodse geloof, voor liefde en gerechtigheid, kome wat
komen gaat..
Sterven omdat je Jood bent
Als kunstenaar lees ik niet alleen teksten, maar ik lees ook de beeldtaal van kunstwerken.
Joodse kunstenaars hebben me een diep inzicht verschaft in de joodse visie op martelaarschap.
Hun niet mis te verstane boodschap heeft indringend en verhelderend op mij ingewerkt. Het
wekt verbazing hoeveel joodse kunstenaars - die in de jaren 40-45 en kort daarna van de nu
voorbije eeuw in Amerika werkten - het kruis hebben benut als iconografisch instrument om
joods martelaarschap uit te beelden. Is het kruis wel een typisch christelijk symbool?, zo mag
men zich afvragen. Joodse kunstenaars verdiepten zich in de dramatiek van de kruisdood naar
aanleiding van wat Amerikaanse kranten berichtten over de grote vernietiging van Europese
joden door het Nazi-regiem. Die schokkende informatie kwam al in de loop van 1942 en 1943
in de openbaarheid in de Amerikaanse media, inclusief berichten over het gebruik van
gaskamers. De bewering dat tijdens de Tweede Wereldoorlog gewone burgers geen enkel
vermoeden konden hebben van wat zich in de concentratiekampen afspeelde, is een fabel!
Enkele voorbeelden van de vele joodse kunstenaars die de kruisdood van Jezus hanteerden als
symbool voor joods martelaarschap zijn Marc Chagall, Abraham Rattner, Sigmund Menkes,
Joseph Foshko, Jack Levine en Marc Rothko.
Marc Chagall gebruikte het in feite christelijke symbool van het kruis als iconografisch middel
al vanaf het begin van de twintigste eeuw. Hij gaf dit martelaarssymbool in zijn werk een
plaats als emotionele reactie op de pogroms die eind negentiende en begin twintigste eeuw in
3

7
14
21
28
Rusland plaatsvonden. In 1970 verklaarde hij naar aanleiding van een schilderij dat hij in 1908
had gemaakt en waarop de kruisiging van Jezus staat afgebeeld: “For me Christ has always
symbolized the true type of the Jewish martyr. That is how I understood him in 1908 when I
used this figure for the first time (...) I was under the influence of the pogroms. Then I painted
and drew him in pictures about ghetto’s surrounded by Jewish troubles, by Jewish mothers,
running terrified and holding little childeren in their arms. This is undoubtedly the primary
meaning of my use of this image.” (M. Baigell, Jewish Artists in New York - The Holocaust
Years, New York 2002, 78).
2) Marc Chagall gaf aan het symbool van het kruis een joodse inkleuring. Hij schilderde Jezus
als een van de slachtoffers van zinloos geweld door de hand van een gewelddadig en
imperialistisch regiem, het imperium Romanum. Jezus beschouwde hij als een van de vele
joodse martelaren in de geschiedenis. Hij heeft hem dan ook afgebeeld met een gebedsmantel
om de lendenen. Op een doek dat hij in 1943 schilderde (The Yellow Crucification) voorzag
Chagall de gekruisigde eveneens van tefillien (gebedsriemen). Immers vooral religieuze Joden
uit het oosten stierven als martelaren in de kampen van de Nazi’s. Velen van hen bliezen met
het Sjema Jisraël op de lippen de laatste adem uit. Op hetzelfde schilderij is ook de ondergang
van de Struma te zien, het schip met joodse vluchtelingen dat in februari 1942 in de buurt van
de Bosporus door vijandig vuur verging. Van de 769 opvarenden kwamen er 768 om. Het
martelaarschap bij Marc Chagall staat in feite ver af van de christelijke conceptie van
kruisiging en martelaarschap. Joden viering en verheerlijking het martelaarschap niet! Voor
martelaarschap als heilsdaad die verzoening moet bewerken is weinig plaats ingeruimd binnen
het jodendom. In wezen verwerpen de rabbijnen het lijden, want we kunnen God slechts ten
volle dienen in vreugde.
3) William Cropper - Amerikaans kunstenaar en cartoonist - heeft op uiterst scherpe en
ironische wijze verbeeld hoe hij zich als Jood verzoening door lijden om wille van een ten dode
verdorven wereld voorstelde. In de krant Morgen Freiheit heeft hij in het jaar 1943 een
cartoon gepubliceerd, waarvan de voorstelling meer zegt dan duizend woorden. Een Russische
en naar we mogen aannemen joodse soldaat met een vijfpuntige ster op zijn helm zwaait een
haan boven zijn hoofd rond. Hij verricht het ritueel van het zogeheten kapparot, waarbij
gelovige orthodoxe Joden op de dag voorafgaande aan Grote op symbolische wijze hun
4

7
14
21
28
zonden overbrengen op een kip of een haan. Daarbij draaien ze het dier driemaal boven hun
hoofd in de rondte en declameren de woorden: ‘Dit is mijn substituut, mijn vervangende
zoenoffer; deze kip of haan is ten dode gedoemd, maar ik zal een lang aangenaam leven en
vrede verwerven.’ Boven zijn Cartoon schreef William Cropper de Hebreeuws-Jiddische
woorden: ‘Zè kapparati, zè ha-Hitler, jèlèd le mita, a kappara far unz allemen’ (‘Dit is
mijn zoenoffer, Hitler, ten dode gedoemd, een zoenoffer voor ons allen’). De haan draagt
op zijn borst een hakenkruis en zijn kleine lelijke kop is voorzien van een donker kuifje. Onder
zijn snavel is een minuscuul donker snorretje zichtbaar. Voor een joodse kijker behoeft de
cartoon verder geen verbale toelichting. William Cropper paste ervoor het joodse volk te
identificeren als holocaustum, als heilig brandoffer dat gebracht moest worden op het altaar
van de geschiedenis. Hij zocht naar een ander zoenmiddel voor de zonde van de mensheid. De
zogenaamd glorieuze rol van de lijdende knecht, zondebok en zoenoffer schonk hij liever weg
aan Hitler en zijn perfide Nazi-kornuiten. Uiterst gruwelijk vertolkte hij op picturale wijze de
zelfde boodschap die de kunstenaar Jack Levine mede in woorden weergaf: ‘Christ on the
Cross is to me a symbol of Jewish persecution and nothing more, and I refuse to celebrate it’
(zie M. Baigell, A.W, 71).
Martelaarschap is geen heilige taak die het joodse volk met ere op zich wil nemen! In feite is
martelaarschap in strijd met de kern van de Tora: de opdracht ter ere van God te leven en door
dit leven de Schepper te dienen.
4) Mark Rohko deed in mijn ogen nog een stap verder met zijn schilderij zonder titel dat hij
maakte in de periode 1941-1942. Het kruis heeft hij hier zonder lichaam en in stukken
gefragmenteerd weergegeven, samen met in stukken uiteengereten ledematen van joodse
slachtoffers. In feite heeft hij hier het kruis zelf - symbool van kiddoesj ha-Sjem - ten grave
gedragen. Sterker kun je de afkeer van het gecelebreerde lijden niet uitdrukken!
Binding en kruis
In het verhaal van de akkeda (‘binding’ van Jitzchak) verwerpt de Tora mensenoffers.
Dierenoffers vervangen op symbolische wijze de mens. Niet Jitzchak werd uiteindelijk
geofferd, maar een ram. Niettemin heeft hetzelfde verhaal over het offer van Jitzchak een
model geleverd voor joods martelaarschap. Het verhaal deelt mee hoe Avraham
5

7
14
21
28
7
- in zijn eentje - samen met zijn twee knechten de berg Moria
afdaalde waarop hij zijn zoon Jitzchak had moeten offeren (zie
Gen. 22:19). Waar was Jitzchak gebleven? Waarom daalde hij
niet samen met de anderen van de berg af. Zijn afwezigheid
wekt verbazing. In de midrasj horen we herhaaldelijk de vraag
gesteld waar Jitzchak was gebleven. 1 Reeds vroeg (tweede
generatie van de Amoraiem) speculeerden rabbijnse verklaarders
over de reden van dit stilzwijgen van de Tora over het verdere
lot van Jitzchak. Volgens Rabbi José bar Chanina had Avraham
zijn zoon Jizchak ‘s nachts in het donker al naar huis
gestuurd om hem voor het boze oog te behoeden. Naar de mening
van Rabbi El’azar ben Pedat blijft Jitzchak onvermeld om de
idee te versterken dat hij werkelijk geofferd werd. 2 De engel
die het mes moest tegenhouden kwam te laat! Per ongeluk kwam
Jitzchak om, als slachtoffer van de geschiedenis, dus niet als
een door God in scène gezet heilig offer! Een nog verrassender
oplossing voor de afwezigheid van Jitzchak is de
veronderstelling dat God hem drie jaren lang had opgenomen in
het Paradijs. 3 Zo groeide de idee, dat Jitzchak gewond was
geraakt of zelfs gestorven, omdat de engel - die Avraham van
de daadwerkelijke voltrekking van het offer had moeten
weerhouden - te laat kwam. Deze midrasj-verklaring leidde tot
het beeld van Jitzchak als een martelaar. De middeleeuwse
joodse vervolgden ten tijde van de kruistochten
vereenzelvigden zich met het dramatische lot van Jitzchak. 4
Het aandeel van Jitzchak die zich bereidwillig op het
offerhout had laten vastbinden, verkreeg onuitgesproken een
heilzame betekenis binnen de liturgie van Rosj Ha-Sjana.
Daarin wordt de Allerhoogste aangeroepen om het boetvaardige
Israël genade te bewijzen in herinnering aan de binding van
Jitzchak door de hand van Avraham. Jitzchak staat model voor
1 Deze vraag krijgt extra nadruk omdat Jitzchak kennelijk ook niet aanwezig was bij de begrafenis van
Sara (Gen. 23:2). Zie het commentaar van Bachja aldaar.
2 Zie Midrasj ha-Gadol op Gen. 22:19, ed. M. Margulies, 360.
3 Midrasj ha-Gadol ibid.
4 Zie voor een uitgebreide behandeling van dit thema Sh. Spiegel, The Last Trial, New York 1967.
6

7
14
21
28
35
de moed en gelatenheid waarmee de joodse gemeenschappen in het
Rijnland de dood verkozen boven de doop. Gods absolute eenheid
weigerden zij in te ruilen voor het geloof in een God-mens die
de meeste geboden van hun geliefde Tora zou hebben afgeschaft.
Dat was het hart van hun joodse martelaarschap!
5) In zijn schilderij over het offer van Jitzchak combineerde
Marc Chagall de binding van Jitzchak met de kruisiging van
Jezus! Het is een religieuze jood die op dit schilderij -
evenals Jezus dit deed - het kruis op zijn rug voortsleept,
als het ware door de geschiedenis heen die vol is van pogroms
en vervolgingen. In een ander schilderij met als titel ‘De
Schepping’ beeldde Marc Chagall een Engel af onder het kruis
van Jezus. In zijn handen draagt deze engel een dood lichaam.
Naar ik veronderstel is dit de engel die het dode lichaam van
Jitzchak opheft en wegdraagt van het nog rokende altaar. Zo
combineerde Chagall twee martelaarssymbolen uit zijn traditie.
Een derde symbool, een geitenbokje (waarschijnlijk verwijzend
naar het Pesachliedje Chad Gadja) spreekt boekdelen. Ook
hiermee duidde Marc Chagall op de eeuwenlange vervolgingen van
de joodse gemeenschap. Alle generaties maakten daar deel van
uit. Beelden van jeugdherinneringen en religieuze symboliek
vervloeien met elkaar op de werken van Chagall.
Er loopt een haast ononderbroken emotionele lijn van
martelaarschap vanaf Hanna en haar zeven zonen in de tijd van
de Syrische overheersing (nog ruim voor de jaartelling), via
Rabbi Akiva en de tien joodse martelaren ten tijde van keizer
Hadrianus en via alle latere martelaren van de inquisitie tot
aan de vernietiging van Joden om hun Jood-zijn ten tijde van
de Sjoa. Celebreren doen we hun marteldood beslist niet! Hun
dood is geen brandoffer - geen holocaustum. Laten we daarom
met Elie Wiesel voortaan het woord ‘holocaust’ vermijden en
over Sjoa spreken! De ellendige en onterende dood van al die
miljoenen - mannen, vrouwen, kinderen, ouden van dagen - was
te verschrikkelijk om ook maar in de verste verte met een
dergelijk offer te associëren! Hun dood is volkomen zinloos
7

7
14
21
28
geweest voor zover de mensheid niet bereid zal blijken daaruit
ook maar iets te leren! Trekt de mensheid uit deze catastrofe
voor het joodse volk geen lessen en weigert ze in de toekomst
een minder geschiedenis te schrijven, dan blijft de dood van
allen die werden vermoord in absolute zin ontluisterend en
zinloos. Martelaarschap blijft voor mij vanuit mijn joods levensvisie hoe dan ook een
omstreden concept. Voor joodse gelovigen betekent de Sjoa een ongekende ontheiliging van
Gods Naam! Te celebreren valt hier niets en dan ook helemaal niets!
6) De schilder Samuel Bak (geboren te Wilna in 1933) vatte de verschrikkelijke ervaringen van
zijn jeugd vol vervolging en genocide in een enkele zin samen: ‘Ich wuchs auf ohne feste
Adresse, ohne Fater und ohne Gott.’ Zijn weergave van het joods martelaarschap tijdens de
Sjoa is buitengewoon indringend. Het schilderij waarop ik doel (geschilderd in 1977) maakt
deel uit de zogeheten ‘Landschappen van de joodse geschiedenis’. Uit een schoorsteen stijgen
dikke zwarte rookwolken op, met daarin grafstenen en de twee verbondstafelen met de 'Tien
Woorden’. De woorden op de tafelen zijn door de dikke rook niet langer leesbaar. Uitsluitend
het Hebreeuwse woordje ‘lo’ (niet) van ‘je zult niet’ is nog zichtbaar. Samen met de rook
stijgt dit korte woordje op met de rook. Het is juist dit miniscule woordje ‘niet’ dat (zo
letterlijk opgetekend) Hitler haatte als uiting van joodse slavenmoraal. Het veronachtzamen
van dit kleinen woordje luidde het einde van de beschaving in.
Samuel Bak wilde zo uitdrukken dat met de verbrande martelaren ook de ethiek, de humaniteit
van de Tora en de beschaving van Europa in rook is opgegaan. De dood en het lijden van de
martelaren betekenden als gezegd geen verheffing van Gods Naam maar resulteerden in het
neerhalen van Gods eer en heiligheid voor het oog van de wereld! De omgekomenen was zelfs
geen graf gegund en er ontbreekt een passende plek om hun dood te celebreren, zo iemand dat
al ooit zou willen. In zijn boek over joodse kunst citeert Avram Kampf een gedicht van Paul
Celan bij dit schilderij van Samuel Bak:
8
Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie abends
wir trinken sie mittags und morgens wir trinken sie nachts
wir trinken und trinken
wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng.

7
14
21
28
Moet het joodse antwoord op de vraag naar martelaarschap hierbij blijven, of zijn er ook
aanzetten tot een positievere visie?
De messias als martelaar?
In de homiletische midrasj Pesikta Rabbati is een intrigerende tekst overgeleverd over een
lijdende messias met de naam Ben Efrajiem - zoon van Efraïm. Al aan het begin van de
schepping ontvangt hij zijn toekomstige opdracht van de Eeuwige. Onbegrepen en veracht zal
hij evenals de lijdende knecht uit Jesaja gebukt gaan onder onbegrip en bespotting van
generatiegenoten. Maar ook velen uit de volkeren zullen hem bestoken. Hoewel hij weet wat
hem te wachten staat, aanvaardt deze joodse messias de opdracht. Hij doet dit uit solidariteit
met de Allerhoogste, Die Zelf samen met Zijn volk in ballingschap is gegaan. Juist in deze
midrasj ontdekken we de ondogmatische meerduidigheid van de rabbijnse exegese. Evenals in
de teksten van Jesaja is de lijdende knecht zowel met een individuele messias als met het
joodse volk, of het meest rechtschapen deel daarvan, te identificeren.
‘Op dat moment roerden zich de [vorsten der] volkeren. Zij spraken ten overstaan van Hem:
“Heer der wereld: Wie is deze door wiens hand wij vallen? Hoe luidt zijn naam? Hoe is zijn
karakter?” De Heilige, Hij zij gezegend, antwoordde hun: “Hij is de messias. Zijn naam is
Efraïm, messias van Mijn gerechtigheid.” Hij heft (fier) zijn gestalte en die van zijn generatie,
hij verlicht de ogen van Israël en hij bevrijdt zijn volk. Geen volk, geen taal kan voor hem
standhouden, want er is gezegd: Geen vijand zal hem overweldigen, geen snoodaard zal hem
verdrukken ((Ps. 89:23). Al zijn vijanden en tegenstanders slaan voor hem op de vlucht, zoals
er gezegd is: Ik zal zijn tegenstanders voor zijn aangezicht verpletteren (Ps. 89:24). Ja zelfs
rivieren zullen ophouden in zee te stromen, er is immers gezegd: En Ik zal zijn hand leggen op
de zee en zijn rechterhand op de rivieren (Ps. 89:26). De Heilige, Hij zij gezegend, begon
voorwaarden met de messias te bespreken, zeggend: “Zij die verborgen zijn bij jou (d.w.z. de
nu nog ongeboren zielen onder de hemelse troon van God) zullen je in de toekomst onder een
ijzeren juk brengen en ze zullen je maken tot een kalf, waarvan de ogen hun glans verliezen.
Ze zullen je geest verstikken met een juk. Om wille van hun overtredingen zal jouw tong in de
toekomst aan je verhemelte kleven. Kun je hiermee instemmen?” De messias antwoordde de
Heilige, Hij zij gezegend: “Zal deze kwelling vele jaren gaan duren?” De Heilige, Hij zij
9

7
14
21
28
gezegend, antwoordde: “Voorwaar, bij jou leven en bij het leven van Mijn (Eigen) hoofd, een
week (van zeven jaren) heb Ik over je beschikt. Indien je daarover bedroefd bent, zal Ik hen
onmiddellijk verdrijven.” De messias antwoordde Hem: “Heer der werelden, met opgewekte
ziel en blijmoedig neem ik het op me, op voorwaarde dat niemand uit Israël verloren zal gaan.
Niet alleen de levenden moeten in mijn dagen verlost worden, maar ook zij die verborgen zijn
in het stof. En niet alleen de (dan pas) gestorvenen maar ook zij die gestorven zijn vanaf de
eerste mens tot nu toe. Niet alleen dezen, maar ook de misgeboorten, en niet alleen dezen
zullen worden gered in mijn dagen, maar ook allen die in uw gedachten zijn opgekomen om te
worden geschapen maar die niet [meer] geschapen zijn. Daaraan heb ik welgevallen en
daarvoor neem ik het op me” (...) In de jaarweek waarin de zoon van David komt zal men
balken van ijzer brengen en op zijn hals leggen, totdat zijn gestalte neergebogen is. Hij
schreeuwt (dan) en weent, hij verheft zijn stem tot in den Hoge. Hij zegt: “Heer der wereld,
tot waar reikt mijn kracht, hoeveel vermag mijn geest (te dragen), hoeveel vermag mijn ziel,
hoeveel vermogen mijn ledematen? Ben ik niet van vlees en bloed?” Over dat uur heeft David
geweend en gesproken: Droog als een scherf is mijn kracht (Ps. 22:16). Op dat moment
spreekt de Heilige, Hij zij gezegend, tot hem: “Efraïm, messias Mijner gerechtigheid, je hebt
het reeds op je genomen sinds de zes scheppingsdagen. Nu zal jouw pijn zijn als Mijn pijn.
Want vanaf de dag dat Nebukadnetsar, de wetteloze, optrok en Mijn huis heeft verwoest, Mijn
heiligdom heeft verbrand, en Mijn kinderen in ballingschap heeft doen gaan onder de volkeren,
bij Mijn leven en bij het leven van Mijn (Eigen) hoofd, heb Ik Mijn troon niet meer bestegen.
Indien je Mij niet mocht geloven, kijk dan naar de dauw die Mijn hoofd heeft bedekt”, er is
immers gezegd: Want Mijn hoofd is vol dauw, Mijn lokken vol druppels van de nacht
(Hooglied 5:2). Op dit moment spreekt de messias tot Hem: “Heer der wereld, nu ben ik
gerustgesteld. Het is de knecht genoeg dat hij lijkt op zijn Meester.”’ (Pesikta Rabbati, pèrèk
36, ed. M. Friedmann, 161).
Hier raakt het lijden van de ‘lijdende knecht’ op het eerste gezicht aan dat van christelijke
voorstellingen over het martelaarschap van Jezus. Wie was deze Messias Ben Efraïm? Is hij te
vergelijken met de apocalyptische figuur, de 'Messias ben Joseph’, die in de eindstrijd tegen
troepen van de anti-messias Armilius zal sneuvelen? Aan de dood van de Messias ben Joseph
wordt nergens een verzoenende of plaatsvervangende werking toegekend. Dat onderscheidt
hem van christelijke voorstellingen over de lijdende messias. Zal de Messias Ben Efraïm
10

7
14
misschien ook sneven? Veel blijft in de Pesikta-tekst onduidelijk. Wel helder is, dat de Messias
Ben Efraïm niet restloos plaatsvervangend lijdt, maar dat de heilswerking van zijn
martelaarschap afhankelijk blijft van voorbede en omkeer door de gemeenschap!
Er zijn ongetwijfeld raakvlakken te vinden tussen christelijke en joodse voorstellingen, maar
de rabbijnse houding tegenover martelaarschap blijft ambivalent. Ik wil het lijden, met de
woorden van kunstenaar Jack Levine, in ieder geval nooit celebreren.
Het is een goede rabbijnse gewoonte om een voordracht altijd positief te eindigen. Daarom
citeer ik het talmoedische gezegde: ‘Geen enkele rechtvaardige verlaat deze wereld, voordat
elders ter wereld een nieuwe toekomstige rechtvaardige geboren is.’ Zo blijft onze wereld
bestaan en is de strijd voor liefde en gerechtigheid nog niet verloren.
Dr. M. van Loopik
11