OORZAAK GESPRONGEN LEIDINGEN NA DRUKTEST EVIDES ...

42ste jaargang / 16 oktober 2009
nº 20 / 2009
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
OORZAAK GESPRONGEN LEIDINGEN NA DRUKTEST EVIDES
WORDT DELFT WATERHOOFDSTAD VAN NEDERLAND?
DE MENING VAN DE BURGER OVER WATERROBUUST BOUWEN
KLIMAATVERANDERING EN VERZOETING VAN DE RIJN

Ban op fl esjes water
Een meerderheid van de Tweede Kamer lijkt voor het verbannen
van fl esjes (mineraal)water. In de Tweede Kamer zal binnenkort in
ieder geval geen fl esje meer te zien zijn, tenzij het een ‘oud’ fl esje is
dat een politicus vult met water uit de kraan.
Een verbod op de verkoop van waterfl esjes is niet zo gemakkelijk.
Toch gebeurt het in enkele landen inmiddels. De Nederlandse politici
willen vooral een mentaliteitsverandering. Op water uit een plastic
fl esje moet een taboe gaan rusten, vanwege de gevolgen voor het
milieu en de onnodige kosten.
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
- Vewin
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadres en uitgeverij
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 26 40
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565
3119 XT Schiedam
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/Waternetwerk)
André Struker (Waternetwerk)
Frits Vos (Vewin)
Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
Sonja Voois (010) 427 41 40
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos (010) 427 41 08
Tini van Schijndel (010) 427 41 08
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 103,- per jaar excl. 6% BTW
€ 136,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
Den Haag media groep b.v., Rijswijk
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2009
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
4 / Evaluatie druktest Evides: lekken door
samenloop van omstandigheden
6 / Wordt ‘Delft Spetterstad’ waterhoofdstad
van Nederland?
8 / De voors en tegens van de particulier
als afkoppelaar
10 / Verkennend onderzoek naar mening
burger over waterrobuust bouwen
Koen Mathot, Martijn Steenstra en Erik Luijendijk
12 / Innovatieve uitdaging in proeftuinen van
waterkader Haaglanden
15 / Bewegen tussen zout en zoet
Victor van den Berg, Leo Santbergen en Ies de Vries
18 / Interview met Renske Peters
Maarten Gast
20 / Opinie: Kennis over onderhandelen
en mediation helpt Nederlands waterbeheer
nationaal en internationaal
Ebel Smidt, Paul Meerts en Pieter van der Zaag
22 / Opinie: Veerman en Elverding;
vernieuwing in waterbeleid en uitvoering
Ytsen Deelstra, Jessica Keetelaar, Johan Kabout en
Huub van Zwam
24 / Waterwerken
29 / Klimaatverandering en verzoeting van
de Rijn
Matthijs Bonte en Gertjan Zwolsman
32 / CFD-modellering: spreiding verblijftijd in
reservoir ongevoelig voor ontwerp
Harrie Timmer, Lucyna Magda, Bas Wols en
Luuk Rietveld
36 / Eff ecten van de rode Amerikaanse rivierkreeft
op de vegetatie en macrofauna van sloten
Ralf Verdonschot, Hanneke van Schaik en
Piet verdonschot
40 / Agenda
41 / Handel & Industrie
Als alle café’s en restaurants en kantines van scholen en bedrijven
stoppen met de verkoop van de fl esjes water, dan zijn we een heel
eind verder. Maar dat gaat alleen lukken als steeds meer mensen
om kraanwater vragen, geen fl esjes water meer kopen en men gaat
inzien dat onnodig relatief veel geld wordt uitgegeven aan bekende
merken water. Kortom, het wordt tijd voor de drinkwaterbedrijven
hun bestaande campagnes om water uit de kraan te drinken en
fl esjes met kraanwater te vullen, opnieuw voor het voetlicht te
brengen. De ondersteuning vanuit de Tweede Kamer is er al.
Peter Bielars
inhoud nº 20 / 2009
6
18
36
Bij de voorpagina:
Op veel plaatsen wordt nagedacht over
waterrobuust bouwen, maar wat vinden burgers
hiervan? (zie pagina 10).

Evaluaties druktest Evides:
lekken door samenloop
van omstandigheden
Het breken van waterleidingen afgelopen april in Rotterdam tijdens een
druktest door Evides kon gebeuren door een samenloop van omstandigheden.
Evides voerde bij wijze van test de druk in de leidingen op om de
leveringszekerheid ook in de toekomst te kunnen blijven garanderen. De
verhoogde druk leidde echter tot een aantal storingen in het leidingnet. De
oorzaak hiervan lag in de programmatuur van de twee hogedrukpompen die
het water vanaf de productielocatie Berenplaat transporteren, het afslaan
van een dieselgemaal en - de door die combinatie ontstane - drukschommelingen.
Door die schommelingen begaven zwakke plekken in het leidingnet
het. Dit blijkt uit de technische evaluatie die het waterbedrijf uitvoerde.
Evides voerde de test uit op 6 april
vanaf productielocatie Berenplaat
in Spijkenisse. De test had als doel
om na te gaan of en zo ja, in hoeverre het
mogelijk is om met het bestaande leidingnet
- dat gevoed wordt vanuit Berenplaat - te
kunnen voorzien in de groeiende vraag naar
water rond de Tweede Maasvlakte. Vanaf 6
april is de druk gefaseerd en gecontroleerd
opgevoerd van 44 naar 50 mwk, dit in stappen
van 1,5 mwk per dag. Het streefgetal lag
daarmee ruim binnen de marges, aangezien
het leidingnet is ontworpen op 60 mwk.
Tot donderdagmiddag 9 april, toen de
50 mwk was bereikt, deden zich geen
problemen voor. In de avond werd het aantal
storingen echter groter dan normaal. Het
totaal aantal storingen in Rotterdam en
omgeving kwam gedurende de avond uit op
15. Deze verschilden sterk qua omvang, aard
en impact en waren alle technisch relatief
snel verholpen.
Aan de Hilledijk te Rotterdam was sprake van
een grote lekkage waarbij in zes woningen
wateroverlast ontstond. Voorts hebben drie
andere lekkages geleid tot ondergelopen
straten. De overige elf lekkages betroff en
betrekkelijk kleine lekkages, die leidden tot
een tijdelijke onderbreking van de watervoorziening
of tot tijdelijk verminderde druk.
De maatschappelijke commotie was groot.
De Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond
begon een zogeheten GRIP 1-procedure
(Gecoördineerde Regionale Incidentbestrijding
Procedure). GRIP 1 is de minst
ernstige fase, GRIP 5 een nationale ramp.
Het houdt in dat een CoPI werd ingesteld:
een Commando Plaats Incident, waarin
Evides participeerde. Ook intern stelde
Evides een coördinatiecentrum in van
waaruit de (herstel)werkzaamheden werden
aangestuurd. Om 03.00 uur op vrijdag 10
april waren alle storingen verholpen en om
05.00 uur was de watervoorziening hersteld.
Afschaling naar GRIP 0 had al eerder (om
01.00 uur) plaatsgevonden.
Aanpak gevolgen
Evides begon op 10 april met het afhandelen
van de gevolgen. Het betrof onder meer een
4 H 2O / 20 - 2009
interne en externe evaluatie van het crisismanagement
binnen het drinkwaterbedrijf.
De externe evaluatie is uitgevoerd door het
COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement.
Verder voerde hetzelfde COT een
externe evaluatie uit van de voorbereiding
van de druktest, evenals een technische
evaluatie en de afhandeling van de schadeclaims.
Afgelopen zomer zijn de evaluaties
afgerond. Vervolgens is een actieplan
opgesteld waarmee punten ter lering door
de betrokken partijen in de praktijk kunnen
worden gebracht. Evides keek daarbij met
grote zorg naar de ontstane schade. De
ingediende schadeclaims zijn binnen zes
weken na de storing afgehandeld. Alle
gedupeerden die de schade niet bij hun
eigen verzekeringsmaatschappij konden
claimen, hebben een schadevergoeding van
Evides ontvangen.
Resultaten evaluaties
Crisismanagement
De storingen zijn in korte tijd adequaat
afgehandeld. De watervoorziening is relatief
snel weer volledig hersteld. Van een ‘crisis’
was dan ook in technische zin geen sprake.
Uit een achteraf uitgevoerde analyse van
het crisismanagement bleek dat Evides werd
overrompeld door de enorme aandacht
van de media en het tempo van de berichtgeving.
Opvallend daarbij was dat het beeld in de
media sterk verschilde van wat er feitelijk aan
de hand was. In de beeldvorming was sprake
van 15 grote storingen in Rotterdam en
omgeving. In werkelijkheid ging het echter
om enkele grote storingen en een aantal
kleinere lekkages. Het bleek uitermate lastig
om dit beeld recht te zetten.
Belangrijke aandachtspunten voor de
toekomst zijn volgens Evides de informatievoorziening,
het ‘detecteren’ van de omvang
en impact van incidenten (waarbij het niet
alleen gaat om de technische impact maar
ook om de maatschappelijke impact en de
impact van de media) en de samenwerking
met de Veiligheidsregio’s (en daarbinnen de
diverse hulpdiensten) binnen het voorzieningsgebied.
Voorbereiding druktest
De voorbereiding van de druktest verliep
goed. Evides heeft in een vroegtijdig
stadium een projectorganisatie in het leven
geroepen en een draaiboek opgesteld.
Daarnaast is samen met een extern bureau
een uitgebreide risicoanalyse uitgevoerd op
grond waarvan diverse beheermaatregelen
zijn getroff en.
De hulpdiensten zijn vooraf niet op de
hoogte gesteld van de druktest. Dit was een
bewuste keuze, aangezien de test grondig
was voorbereid, uit de risicoanalyse bleek
dat de kans dat het mis zou gaan zeer
klein was én Evides geen onnodige onrust
wilde oproepen. Het gevolg was echter dat
hulpdiensten op 9 april niet direct een relatie
konden leggen tussen de storingen en de
druktest, waardoor zij zelf begonnen met
de bestrijding van de lekken. Dat leidde er
vervolgens toe dat het voor Evides lastig
was om de regie te voeren over de media-
en publieksvoorlichting. Inmiddels zijn
afspraken gemaakt met de Veiligheidsregio
over uitwisseling van gegevens.
Technische evaluatie
De evaluatie heeft uitgewezen dat de
lekkages zijn ontstaan door een samenloop
van omstandigheden. Het belangrijkste
leerpunt ligt op het vlak van de besturingssoftware
voor de pompbediening. Om
het water vanaf Berenplaat in het net te
pompen, beschikt de productielocatie over
twee elektrische hogedruk-pompstations.
Daarnaast heeft Berenplaat nog een dieselpompstation
dat regulier niet wordt ingezet.
Tijdens de druktest is dit pompstation
voor de zekerheid ook ingeschakeld om
drukschommelingen te voorkomen in het
geval een storing aan één van de elektrische
pompstations zou ontstaan.
Bij het verder opvoeren van de druk bleek:
• dat één van de elektrische pompstations
substantieel meer water ging transporteren.
Hierdoor werd de volumestroom
ongelijkmatig verdeeld over de
pompstrangen. Dit was een onverwacht
eff ect in de regeling. De oorzaak hiervan
wordt onderzocht;

actualiteit
Productielocatie De Berenplaat, van waaruit Evides op 6 april de druktest uitvoerde die leidde tot 15 lekkages in de waterleidingen in Rotterdam en omgeving
(foto: Aeroview).
• dat het dieselpompstation niet in staat was
om bij drukken van 48 mwk en hoger nog
water te leveren (dit sloeg dus af). Ook hier
moet nader onderzoek uitwijzen waarom
het dieselpompstation dergelijke drukken
niet (meer) aankan;
• dat door deze beide factoren snelle
drukschommelingen ontstonden in het
waterleidingnet. De lekkages zijn ontstaan
als gevolg van de snelle drukschommelingen
in combinatie met een hogere druk
op zwakke plekken in het leidingnet.
De evaluatie heeft verder aangetoond dat op
de plaatsen waar de lekkages ontstonden,
sprake was van verschillende soorten leidingmateriaal.
Het betrof stalen, gietijzeren en
pvc-leidingen. Bij enkele kleine lekkages
ging het om pvc-leidingen uit de jaren ‘70,
waarvan inmiddels bekend is dat de kwaliteit
kan wisselen. Om die reden is Evides in 2007
begonnen met het preventief vervangen
van deze leidingen. Op de Hilledijk ging het
om een gietijzeren leiding in de grond. Dit
materiaal is zeer sterk en heeft een lange
advertentie
FIBER FILTRATION
“De specialist in filtratie” ook voor IBA Systemen
•DE ENIGE LEVERANCIER VAN DE ORIGINELE FILTOMAT®
•AUTOMATISCHE FILTRATIE MET FIBERTECHNOLOGIE TOT 3
MICRON
•ZELFDENKENDE ROBOTFILTER MCFM (DIS)CONTINU
REINIGEND TOT 15 MICRON
•GROF AUTOCLEAN FILTERS, TROMMELFILTERS EN
ZEEFDEKKEN
•KAARSEN, ZAKKEN EN FILTERMEDIA
ALLES VINDT U OP : WWW.FIBERFILTRATION.COM
levensduur. Hiernaar vindt momenteel
onderzoek plaats.
Evides zal een hernieuwde risico-inventarisatie
gaan uitvoeren op het gehele
gietijzeren leidingbestand en een deel van
de stalen leidingen.
met dank aan Roy Tummers
(hoofd Strategie Evides)
H 2O / 20 - 2009
5

Wordt ‘Delft Spetterstad’ waterhoofdstad
van Nederland?
De gemeente Delft wil de watertechnologie-hoofdstad van Nederland worden.
Door het bouwen van een ‘Aquapolis’ binnen de gemeentegrenzen ontstaat een
nationaal centrum waar alle Nederlandse watertechnologie tentoongesteld kan
worden. Niet alleen voor de vele watergerelateerde bedrijven en instellingen in
Delft, maar voor heel Nederland. Hoe dit centrum zich zou moeten verhouden
tot het nog te bouwen Nationaal Centrum voor Water in Rotterdam is niet
duidelijk. Rotterdam is door het samenwerkingsverband Dutch Delta Design
2012 aangewezen om dat centrum te bouwen. Dat bleek tijdens de derde
Delftse Waterconferentie, die op 7 oktober - uiteraard - in Delft plaatsvond.
Het thema van de dag was de
toekomst van de Nederlandse
water- en deltatechnologiesector.
Een groot aantal sprekers uit het bedrijfsleven,
de kennisinstituten en overheid ging in op de
sterke én zwakke plekken van de Nederlandse
watersector, met name op de buitenlandse
markt. Ook werd gekeken hoe innovaties
kunnen worden gestimuleerd en - belangrijker
nog - in de praktijk worden gebracht.
Dat de noodzaak voor innovaties bestaat,
was voor alle aanwezigen duidelijk. Door de
groeiende wereldbevolking, de toenemende
welvaart en de klimaatverandering bestaat
grote behoefte aan meer zoet water, maar ook
aan bescherming tegen eventuele overstromingen
of wateroverlast.
6 H 2O / 20 - 2009
Ook de al aanwezige kennis en de goede
reputatie van Nederland op watergebied
werden erkend, maar daar werden wel wat
kanttekeningen bij gemaakt. Zo stelde
Mark van Eekeren (Royal Haskoning) dat
Nederland mondiaal gezien een kleine speler
is, met op sommige punten gedateerde
referenties en relatief duur. Frank Goossensen
(Arcadis) voegde daaraan toe dat de kennis
van Nederland op sommige punten niet
altijd toereikend is en de markt voor onze
waterkennis gelimiteerd. Ook zijn wij soms
onze eigen concurrent, waarbij bedrijven
en overheid niet altijd hetzelfde zeggen en
doen, aldus Goossensen. Djevan Schiferli
ten slotte (IBM) haalde ook de interne
(Nederlandse) strijd aan. Volgens hem mag
de Nederlandse ambitie ook wel wat groter
zijn. Hij mist voortrekkers die de watersector
enthousiast maken om spijkers met koppen
te slaan.
Eén van de manieren waarop de Nederlandse
watersector zich in zowel binnen- als
buitenland kan profi leren is via een nationaal
watercentrum. Dat zou gebruikt kunnen
worden om burgers bewust te maken van
water, maar ook om potentiële (buitenlandse)
waterklanten een indruk te geven
van wat de Nederlandse watersector voor
hen kan betekenen.
De aanwezigen bleken veel potentie te zien
in zo’n centrum. Bert Satijn (Leven met Water)
liet al een ontwerp zien van dit ‘Aquapolis’,
Terwijl Delft zich steeds meer wil profi leren als de hoofdstad van Nederland op het gebied van watertechnologie, is Rotterdam volop bezig met de voorbereiding van
drijvende woonwijken. Een paviljoen met drie drijvende bollen zal vanaf volgend jaar mei in de Rijnhaven als blikvanger te zien zijn.

dat binnen de grenzen van Delft zou moeten
komen. Getuige de aanwezigheid van een
drietal Delftse wethouders en een aantal
raadsleden wordt dit initiatief binnen Delft
al breed gedragen. Hoe dit centrum zich
zou verhouden met het watercentrum dat
in Rotterdam zou komen, is niet duidelijk.
Het initiatief Dutch Delta Design 2012
(zie H 2O nummer 14/15, pag. 4), waarvan
ook een aantal aanwezigen van deze
Delftse conferentie lid is, heeft Rotterdam
aangewezen als de stad waar een Nationaal
Centrum voor Water zou komen. Dit centrum
zou in mei volgend jaar al open moeten
gaan. Of deze initiatieven elkaar bijten
of aanvullen werd niet duidelijk. Wel gaf
één van de aanwezige raadsleden aan dat
gesproken wordt met Rotterdam.
Dat de Nederlandse watersector veel dingen
goed doet, staat buiten kijf. Uiteraard zijn
daar de grote internationale projecten,
de goed-presterende drinkwatersector en
onze Deltawerken, maar ook op kleinere
nationale schaal kunnen we meer dan we
denken. Zo bleek uit het verhaal van Frans
van de Ven (TU Delft) dat er al 180 mogelijke
maatregelen bestaan om (toekomstige)
waterproblemen in de stad op te lossen.
Het is niet zinvol die alle 180 lukraak toe te
passen, maar aan de hand van een drietal
stappen kan al een aantal problemen worden
aangepakt. Het technische aspect is daarbij
niet het probleem, maar wel de bijbehorende
gedragsverandering van de betrokken
actoren, aldus Van de Ven.
Guus Berkhout (TU Delft) benadrukte
dat laatste nog eens. “De toekomst zit vol
onzekerheden. Op dit moment hebben
we de neiging af te wachten en meer
van hetzelfde te doen.” Hij bepleitte een
actieve houding, door nu te bepalen hoe de
toekomst eruit moet zien en daar naartoe te
werken.
Die actieve houding, het ‘doorpakken’,
zouden de aanwezigen sowieso meer willen
zien. Niet alleen bij bedrijven, maar juist bij
de verschillende overheden. Djeevan Schiferli
gaf aan dat hij bereid was tijd en geld te
investeren in de veelbelovende projecten
die werden genoemd, maar dan moeten
er wel op korte termijn knopen worden
doorgehakt. Daarom riep hij op persoonlijk
titel de aanwezigen op actie te ondernemen.
Een oproep die door zowel de aanwezigen
in de zaal als zijn medesprekers van Royal
Haskoning als Arcadis warm ontvangen werd.
‘Zwemwater niet effectief
tegen Legione la’
verslag
Chloor is vooral in lange waterleidingen niet eff ectief bij de bestrijding
van Legionella. Daarom moeten we het niet opnieuw toevoegen aan ons
drinkwater, dat tot het beste van de wereld behoort. “Drinkwaterleidingbedrijven
kun je niet vragen zwemwater te distribueren”, aldus microbioloog Dick
van der Kooij (KWR Watercycle Research Institute) tijdens het jubileumcongres
‘Tien jaar na Bovenkarspel’ van de stichting Veteranenziekte op 1 oktober in
Amersfoort. De conclusie dat desinfecteringsmiddelen geen optie zijn voor het
oplossen van de legionellaproblemen werd door het overgrote deel van de 190
congresgangers met instemming begroet.
Het technisch inzicht en de instrumenten
om Legionella aan te
pakken zijn er, maar het schort
aan de implementatie op de werkvloer. Nader
onderzoek is nodig om te zien hoe we het
kennisniveau in de installatiesector kunnen
verbeteren en wat er verder moet gebeuren.
Dat is volgens Leo Bikker, bestuurslid van
de Stichting Veteranenziekte, een andere
belangrijke conclusie: “Het overdragen van
kennis moet nu echt in beeld komen.”
Drinkwaterzuiveringsinstallaties zijn vrijwel
bacterievrij, maar Legionella wordt wel
aangetroff en in het effl uent van rioolwaterzuiveringsinstallaties.
Het feit dat met name
kleinere koeltorens een besmettingsbron
vormen, is bekend. Frank Oesterholt, senior
onderzoeker van KWR Industrie en Water,
pleitte daarom voor een verschillende
beleidsaanpak van torens voor comfort- en
voor industriële koeling. Mede naar aanleiding
van de besmetting van 31 mensen in 2006 in
Amsterdam is “er nu terecht grotere aandacht
voor gebouwgebonden koeltorens”, aldus de
onderzoeker.
Detectiemethoden
Oesterholt wees er bovendien op dat
koeltorens zelfs een besmettingsbron kunnen
vormen wanneer ze relatief ver zijn verwijderd
van bewoonde gebieden. Bij onderzoek naar
de aanwezigheid van Legionella in relatie tot
type en bedrijfsvoering worden hoge eisen
aan detectiemethoden gesteld. Moleculaire
technieken, zoals Q-PCR, bieden voordelen
en tonen aan dat grote aantallen bacteriën
in koeltorens kunnen voorkomen. Tijdens
het congres werd bevestigd dat slechts een
aantal legionellabacteriën mensen ziek maakt.
“Ondanks veel onderzoek weten we nog
steeds weinig van het verband tussen het
optreden van de ziekteverschijnselen en de
(aard van de) besmetting.”
Arts-microbioloog Ed IJzerman, directeur
van de Stichting Streeklaboratorium voor de
Volksgezondheid Kennemerland, stelde dat
bij een groot aantal besmettingsgevallen
geen verband is gevonden met de aanwezigheid
van Legionella in de omgeving. “De
meest gevonden genotypering van serogroep
1-stammen bij patiënten is bij brononderzoek
slechts eenmaal gevonden. De vraag is:
kunnen we de betreff ende ziekmakers niet
analyseren, is de concentratie zo laag dat ze
niet zijn te detecteren of zien we nog iets
geheel over het hoofd?” Er is, volgens IJzerman,
nog veel onderzoek nodig om een duidelijk
verband te leggen tussen de aanwezigheid
van Legionella en besmettingsgevallen. “Het
oplossen van dit mysterie is een onderzoeksdoelstelling,
waarvan de uitkomst consequenties
zou kunnen hebben voor de huidige
richtlijnen ter voorkoming van legionellainfecties.”
Roel Coutinho, directeur van het Centrum
Infectiebestrijding van het RIVM, had
het publiek, dat bestond uit een unieke
combinatie van slachtoff ers, medici en
technici, eerder al verteld dat er zo’n 50
legionellaspeciës bekend zijn, maar dat de L.
pneumophila veruit de grootste infectiebron is.
Volgens hem en andere sprekers worden veel
Nederlanders in het buitenland geinfecteerd,
maar stijgt het aantal gevallen in eigen land.
Het sterftecijfer daalt geleidelijk. Coutinho
verwacht dat legionellose, ondanks alle
maatregelen, nooit volledig is uit te bannen.
Wel is de ziekte dankzij nieuwe diagnostische
methoden, zoals de urine-antigeentest (die als
nadeel heeft dat naast L. pneumophila weinig
andere legionellasoorten worden gedetecteerd),
sneller te ontdekken.
Een week na het congres kondigde
minister Cramer lik-op-stukbeleid aan. Uit
kritische RIVM-rapporten blijkt namelijk dat
ziekenhuizen, sauna’s en zwembaden de
voorschriften onvoldoende naleven. Eigenaren
van prioritaire instellingen die te weinig doen
om legionellabesmetting te voorkomen,
kunnen van de VROM Inspectie boetes van
duizenden euro’s verwachten. Medio 2010
treedt de nieuwe Drinkwaterwet in werking.
Die wordt dan ook opgenomen in de Wet
economische delicten. Dit eff ent de weg voor
nog hogere boetes bij niet-naleving van de
legionellavoorschriften. “Dit bevestigt onze
aanname dat de naleving nog niet overal
serieus wordt genomen”, aldus Leo Bikker.
Dick Kooijman (rechts) krijgt de Legionella Award
2009 uit handen van voorzitter Leo de Zeeuw van de
stichting Veteranenziekte (foto: Pieter Joost Sluis).
H 2O / 20 - 2009
7

De voors en tegens van de particulier
als afkoppelaar
Waterschap Rivierenland vindt het geen goed idee particulieren te verplichten
hemelwater dat op hun eigen perceel terechtkomt, af te koppelen. “Ik heb
er geen vertrouwen in dat zij de voorzieningen kunnen onderhouden”,
aldus een woordvoerster van het waterschap tijdens de Afkoppeldag van
stichting RIONED op 29 september in Ede. Volgens veel andere deelnemers
aan de bijeenkomst is het juist goed als gemeenten gebruik maken van de
mogelijkheid de burger meer verantwoordelijkheid te geven. “Het waterschap
blokkeert rijksbeleid en dat is niet gewenst.”
Particuliere eigenaren zijn in principe
zelf sinds kort verantwoordelijk voor
het verwerken van regenwater dat
op hun perceel terechtkomt. Voor gemeenten
geldt een inzamel- en verwerkingsplicht
wanneer dat in redelijkheid niet van particulieren
kan worden gevraagd. Ze hebben
sinds de invoering van de Wet gemeentelijke
watertaken, en de daarmee gepaard gaande
wijziging van de Wet milieubeheer, een nieuw
instrument gekregen om hun watertaken
(zorgplichten) vorm te geven. Ze mogen, maar
zijn niet verplicht, in een verordening regels
stellen aan het lozen van afvalwater op de
riolering en op of in de bodem. De Vereniging
van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft
een modelverordening uitgewerkt, waarmee
het afkoppelen van lozingen van hemel- en
grondwater op een openbaar vuilwaterriool
zonodig is af te dwingen.
Volgens Karst Jan van Esch, senior adviseur
riolering en stedelijk waterbeheer bij
Grontmij, maakt de Wet gemeentelijke
watertaken ‘de rol van de particulier expliciet’.
“De eigenaar is verantwoordelijk, tenzij - zo
blijkt uit de uitspraak van de bestuursrechter
over een kwestie in Kapelle (gemeente
Wemeldinge) - de gemeente bijvoorbeeld
had kunnen voorkomen dat hemelwater
dat op de openbare weg neerkwam schade
aanrichtte in een particuliere woning. In een
gemeentelijk rioleringsplan moet volgens
Van Esch staan wat de zorgplichten zijn, waar
sprake is van gescheiden riolering, wat van
de particulier wordt verwacht en hoe de
gemeente zelf omgaat met hemelwater. Het
moet gaan om hoofdlijnen. Samenwerking
8 H 2O / 20 - 2009
is essentieel. “Gemeenten moeten fl ink wat
beleidskeuzes maken. Vragen we perceeleigenaren
te infi ltreren, af te voeren naar
oppervlaktewater en/of te bergen? Komt
er in de toekomst een verplichte berging
op eigen terrein van 0, 10, 20 of 36 mm?
Maar ook: gaan we afkoppelen en waar?
Verplichten we duurzame omgang met
hemelwater (bij nieuwbouw of verbouw?)
bijvoorbeeld door opgelegde infi ltratie?” En
niet onbelangrijk: “Hebben we daarvoor een
verordening nodig?”
Dagvoorzitter Hugo Gastkemper, directeur
van Stichting RIONED, waarschuwde: “Soms
is het beter bestaande situaties te laten zoals
ze zijn, terwijl het in andere gevallen heel
logisch is af te koppelen. Wanneer we kiezen
voor blinde toepassing en afkoppelen een
doel op zich wordt, is dat een slinger te ver
en slaan we door.”
Verschillen en overeenkomsten
Doordat het gebruik van de verordening niet
verplicht is, kunnen straks grote verschillen
ontstaan in de manier waarop gemeenten
particulieren bij de uitvoering van de
zorgplicht Afvalwater (stedelijk afvalwater,
afvloeiend hemelwater en grondwatermaatregelen)
betrekken. Wel is vrijwel iedereen
het erover eens dat een goede communicatie
met particulieren van essentieel belang is.
Vier voorbeelden maken dat aan de
deelnemers van de Afkoppeldag duidelijk.
In Ridderkerk staan 125 woningen langs de
Waaldijk. Het gemengde riool loopt door hun
achtertuinen. Bij hevige regenval betekent
dat wateroverlast in lager gelegen straten
en riooloverstort op de Waal. “Dé technische
oplossing is afkoppeling van deze woningen
naar de Waal, maar de sterk individueel
ingestelde bewoners wilden geen veranderingen
in hun tuin. We hebben gekozen
voor een individuele benadering. Dat leverde
lastige gesprekken op, waarin we hebben
geprobeerd hen te overtuigen van het nut.
Inmiddels zijn er van de 125 woningen 60
gereed en zijn 50 afspraken voor andere
gemaakt. Bij het begin was tien procent
van de percelen afgekoppeld, begin 2010 is
dat 80 procent. De gemeente betaalt circa
2.000 euro per woning en er is een subsidie
van het waterschap”, aldus Rien Maaskant,
coördinator procesbeheer van de gemeente.
“Afkoppelen is dus communiceren.”
In Utrecht is het motto “Burgers niet lastigvallen,
maar ze er wel van bewust maken hoe
ze het best kunnen omgaan met regenwater”,
zegt Michiel Rijsdijk, stedelijk adviseur water. In
de Waterkeet, een oude bloemenwagen die er
van binnen uitziet als het riool van Parijs, is een
voorstelling/tentoonstelling over regenwater
te zien. Bewoners die dit mobiele informatie-
en educatiecentrum bezoeken, weten na
afl oop wat zij kunnen doen om te voorkomen
dat regenwater in het riool terechtkomt.
Ze krijgen tips als ‘bestraat de tuin zo min
mogelijk of gebruik anders waterdoorlatende
stenen of brede voegen’. Daarnaast wil de
gemeente particulieren bij wijze van proef
met subsidie stimuleren een groen dak op hun
woning of schuur te plaatsen. Volgens Rijsdijk
zorgt deze aanpak ervoor dat steeds meer
bewoners willen afkoppelen.
In Nijmegen bestaat sinds 2001 een Waterplan
dat de ambitie heeft waterbewustzijn te
stimuleren. Ook hier is fl ink ingezet op
communicatie. Het WaterServicePunt is als
waterloket al acht jaar een succes. Burgers
kunnen aansluiten op gemeentelijke
projecten als straat- en rioolrenovaties. De
particuliere participatie is in vijf jaar tijd
gegroeid van 40 naar gemiddeld 80 procent.
Voor autonoom particulier afkoppelen zijn
tot en met vorig jaar 111 subsidieverzoeken
binnengekomen voor ruim 25.000 vierkante
meter. Dit jaar zijn al 30 aanvragen gedaan
voor ruim 13.500 vierkante meter. Adviseur
Jos van der Lint vindt dat burgers een eigen
verantwoordelijkheid hebben als het gaat om
waterbewust handelen en is ervan overtuigd
dat goede communicatie de afkoppelbereidheid
vergroot en een bijdrage van de
gemeente daarbij helpt.
Als het heel hard regent in Wijk aan Zee
ontstaat op het laagste punt, in het centrum,

wateroverlast. De riolering kan de toevoer
niet verwerken, loopt vol en de overstort op
het strand is dan niet groot genoeg om al
het water van de daken, wegen en straten te
kunnen verwerken. De gemeente Beverwijk
wil nu de wateroverlast en de sanering in
Wijk aan Zee integraal aanpakken en de
overstort op het strand eerder sluiten dan
de afgesproken uiterlijke datum van 31
december 2014. In 2006 was nog 25 hectare
verhard oppervlak aangesloten op de
riolering, inmiddels is tweederde daarvan
afgekoppeld. Voor het restant doet de
gemeente ook een beroep op de inwoners
van Wijk aan Zee. Hen is gevraagd vrijwillig
daken af te koppelen en regenwater af te
voeren naar de bodem door gebruik te
maken van de meest gangbare infi ltratietechnieken.
De kosten zijn voor rekening van
de gemeente, maar Dirk Sijtsema, leider van
De hemelwaterzorgplicht
het afkoppelproject, sluit niet uit dat de rioolheffi
ng, net als in andere plaatsen, omhoog
gaat. Er zijn ook gemeenten die afkoppeling
aan de voorkant, de straatzijde, betalen en
de rekening voor het afkoppelen van de tuin
(gedeeltelijk) bij de bewoners leggen.
Gevaren
John Evers (Kragten) prijst de voordelen
van afkoppelen, maar wijst nadrukkelijk
ook op de gevaren die eraan kleven. “Het
goed functioneren van ons rioleringsstelsel
komt in het gedrang.” Hij benadrukt
het belang van het goed functioneren van
de be- en ontluchting van de rioleringsstelsels
(buitenshuis en binnenhuis). “Er
wordt bovendien vaak niet nagedacht over
wanneer en waar mag worden afgekoppeld.
Een les is om met afkoppelen te beginnen
in het bovenstroomse gedeelte van het
Ook Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zet vraagtekens bij de
praktische uitvoerbaarheid van de zorgplicht voor eigenaren voor de
verwerking van regenwater. Dit bleek tijdens een symposium over de
hemel waterzorgplicht op de vakbeurs Riolering en Stedelijk watermanagement
op 7 oktober in ‘s-Hertogenbosch.
Roel Bronda van De Stichtse
Rijnlanden liet daar aan de hand
van een beslisschema zien hoe
het hoogheemraadschap met de betrokken
gemeenten de discussie aangaat over de
beste wijze van afvoer van regenwater op
open water. De Stichtse Rijnlanden is er
voorstander van dat die gemeenten met
het waterschap hetzelfde beleid voeren. Wel
blijven het adviezen aan de gemeente. De
gemeente maakt uiteindelijk de afweging
volgens de nieuwe regelgeving op dit gebied
(de Wet gemeentelijke watertaken).
De Stichtse Rijnlanden heeft inmiddels
geregeld dat aanleg van extra verharding
gecompenseerd moet worden door een
extra watervoorziening.
Dichtslibben doorlatende
verharding
Antal Zuurman (adviseur Water bij het
Ingenieursbureau Nijmegen) liet de circa
80 aanwezigen tijdens dit symposium
voorbeelden zien van slecht beheer op het
gebied van afkoppelen en infi ltratiemiddelen.
Niet alleen Nijmegen overigens, maar
ook andere steden zien vaak infi ltratiebestrating
na verloop van tijd dichtslibben met
zand, waardoor de straten onder water lopen
bij hevige regen of groen gaan uitslaan.
Zuurman blijft voorstander van dit soort
infi ltratiemiddelen, maar gaf zijn publiek mee
dat het beheer ervan bewerkelijk is en niet
goedkoop. Om inzicht in de praktijkkosten te
krijgen is in Nijmegen een master BOM-plan
gemaakt (BOM staat hier voor Beheer,
Onderhoud en Monitoring). Het geeft ook
zich op de infi ltratie- en bergingscapaciteit
van de systemen en de mate van kwaliteitsvermindering
bij bepaald beheer.
Afkoppelkansenkaart
Stefan Daamen (Breijn) vroeg zich af of
de doorsnee-burger al weet dat hij of zij
verantwoordelijk is voor de inzameling van
verslag
rioleringsgebied en niet in het midden of
aan het eind.” Zijn conclusies: “Stichting
RIONED heeft het ontbreken van regelgeving
over be- en ontluchting aangekaart bij het
ministerie van VROM en de VNG. Op dit
moment is de eigenaar van de woning niet
verantwoordelijk als de be- en ontluchting
van de buitenriolering van de woning niet
functioneert. De gemeente is aansprakelijk
wanneer na afkoppelen overlast ontstaat,
ook binnenshuis.”
Ronald Wentink, senior projectleider stedelijk
water en riolering van Tauw, concludeert dat
hét robuuste systeem voor het afkoppelen
van hemelwater op particulier terrein niet
bestaat, maar dat systemen onder bepaalde
omstandigheden wel behoorlijk robuust
kunnen zijn. In alle gevallen is maatwerk
nodig en zijn goed gebruik en onderhoud
van groot belang.
regenwater op eigen terrein. Wat moet die
burger doen als het regenwater niet geïnfi ltreerd
kan worden? Hij brak op dit punt
een lans voor de afkoppelkansenkaart, die
her en der in Nederland al gebruikt wordt.
Gemeenten zullen evenals de waterschappen
moeten gaan zoeken naar (grotere)
bergingsvijvers, naar mogelijkheden tot
afkoppelen bij de vervanging van riolen en
eventueel gebruik moeten maken van een
waterbergingsbank. Waterschap Rivierenland
experimenteert hiermee. Deze ‘bank’ van
beschikbare bergingsgebieden kan soelaas
bieden voor gemeenten en waterschappen
die binnen hun eigen beheergebied geen
ruimte hiervoor kunnen vrijmaken.
Het beslisschema ten aanzien van de afvoer van regenwater op open water.
nieuwe verharding bestaande verharding
kwetsbaar water normaal kwetsbaar water normaal
schone daken en gevels alleen toegestaan als advies: alleen afvoeren alleen toegestaan als lozen geen probleem
voldaan wordt aan als geen uitlogende voldaan wordt aan
maatwerkvoorschrift materialen worden maatwerkvoorschrift
toegepast
schone openbare ruimte alleen toegestaan als lozen geen probleem alleen toegestaan als lozen geen probleem
voldaan wordt aan voldaan wordt aan
maatwerkvoorschrift maatwerkvoorschrift
beperkt verontreinigde openbare ruimte alleen toegestaan als advies: voorzuivering alleen toegestaan als advies: voorzuivering
voldaan wordt aan toepassen voldaan wordt aan toepassen
maatwerkvoorschrift maatwerkvoorschrift
vuile oppervlakken niet toegestaan advies: niet afvoeren, niet toegestaan advies: niet afvoeren,
aansluiten op verbeterd aansluiten op verbeterd
gescheiden rioolstelsel gescheiden rioolstelsel
H 2O / 20 - 2009
9

Verkennend onderzoek naar mening burger over
waterrobuust bouwen
Nieuw te bouwen stedelijk gebied kan zo worden ingericht dat bij een
overstroming de schade beperkt is en er weinig slachtoff ers vallen. Op veel
plaatsen wordt nagedacht over het toepassen van vormen van waterrobuust
bouwen, maar wat vinden burgers hier eigenlijk van? Uit een afstudeeronderzoek,
uitgevoerd in opdracht van de Hogeschool Zeeland en begeleid
door Grontmij, blijkt dat vooral waterrobuuste huizen die maar weinig afwijken
van normaal geliefd zijn.
In Nederland is de kans op overstromingen
zeer klein, maar nooit geheel
uit te sluiten. Door onder andere
onzekerheden die een verandering van het
klimaat met zich meebrengt, is het inzicht
gekomen dat het ook van belang is te kijken
naar een situatie waarin het wél misgaat.
In beleidsdocumenten van nationale en
regionale overheden wordt gesproken over
‘meerlaags’ veiligheid: zowel veiligheid
creëren door het voorkomen van overstromingen
als door het afzwakken van de
gevolgen van overstromingen en het inzetten
op rampenbeheersing bij overstromingen.
Met name het inzetten op het beperken van
de gevolgen staat erg in de belangstelling.
Deels hebben we het dan over bouwen op
de juiste plaatsen. Uitgaande van bouwen
op een overstroombare locatie kunnen de
ruimtelijke inrichting en de woningen zo
worden ontworpen dat schade en slachtoff
ers bij een overstroming beperkt blijven.
Bij het ontwikkelen van een waterrobuuste
inrichting zullen overheden zich steeds
moeten afvragen of deze ook voldoet als
leefomgeving voor toekomstige bewoners.
Om zicht te krijgen op de manier waarop
burgers tegen waterrobuuste maatregelen
aankijken is dit verkennende onderzoek
uitgevoerd.
Waterrobuust bouwen is het zodanig
inrichten van woningen, gebouwen en van
de openbare ruimte in het algemeen dat de
gevolgen van wateroverlast, overstromingen,
watertekort en hitte zo klein mogelijk
worden gemaakt. Het door het platform
Beter Bouwen Beter Wonen uitgebrachte
handboek Waterrobuust bouwen 1) biedt een
werkwijze voor het waterrobuust inrichten.
Naast vele maatregelen tegen droogte- en
waterschade zijn in dit boek maatregelen
opgenomen die toegepast kunnen worden
bij het inrichten van nieuw stedelijk gebied,
zodat schade door een overstroming geminimaliseerd
wordt.
In het onderzoek is als casus een fi ctieve
woonwijk voorgelegd aan burgers en
overheden. Het betreft een woonwijk achter
een dijk die minimaal twee meter onder
water komt te staan als de dijk overloopt
of doorbreekt. Negen maatregelen die de
gevolgen kunnen beperken, zijn geselecteerd
waarmee deze wijk waterrobuust kan
worden ingericht. In dit onderzoek is alleen
gekeken naar maatregelen die de directe
woonsituatie van mensen beïinvloeden.
In totaal zijn willekeurig 24 bewoners uit
Tull en ‘t Waal en Houten in de provincie
10 H 2O / 20 - 2009
Utrecht geïnterviewd en zeven personen bij
overheden in het gebied (provincie Utrecht,
gemeente Houten en Hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden). De mening van
burgers over de maatregelen is vergeleken
met de mening van de overheden over de
toepasbaarheid van de maatregelen.
Maatregelen
De negen maatregelen die zijn voorgelegd
aan burgers en overheden zijn: een
woning met het woongedeelte op de
eerste verdieping, een woning waarvan
het vloerpeil is verhoogd, een woning op
palen, een woning met een vluchtplaats in
het midden van de buurt, een woning en
tuin op een terp, een woning in een geheel
opgehoogde wijk, een woning die alle water
buiten houdt, een woning die bestand is
tegen tijdelijk volstromen en een drijvende
woning.
Uitkomsten
De geïnterviewde burgers blijken veel
waarde te hechten aan de toegankelijkheid
van een woning. Woningen waar een trap
toegang biedt tot het leefgedeelte van de
woning, worden vaak niet geaccepteerd.
De burger vindt waterveiligheid belangrijk,
maar wenst dat het leefcomfort daardoor
niet vermindert. De overheden accepteerden
deze maatregelen vaak wel: deze zijn immers
veilig en dragen ook bij aan meer bewustzijn
van waterveiligheid. Burgers vinden het
vervelend geconfronteerd te worden met de
mogelijkheid van een overstroming.
Burgers hebben de voorkeur voor een
woning met een ‘normaal’ uiterlijk zoals zij
die nu hebben. De woning op palen wordt
vaak niet gewaardeerd, zeker niet als deze
op het land staat. Daarnaast vinden zowel
burger als overheid de open ruimte onder
de paalwoning niet prettig: “Ik vind het
rommelig en onder die huizen krijg je oppervlaktes
die voor iedereen toegankelijk zijn
Kansrijkheid maatregelen met betrekking tot acceptatie.
waardoor er in mijn ogen veel overlast kan
ontstaan”, aldus een bewoonster uit Houten.
Dat de ondervraagde burgers een voorkeur
hebben voor standaard bouw en dus
hun huidige woonsituatie niet graag
zien veranderen, blijkt ook uit de hoge
acceptatie van ophoogmaatregelen. Bij deze
maatregelen wijken de woningen zelf niet
af van de standaard bouw. Soms word het
ophogen van de bouwgrond ook als extra
waarde gezien. Het individueel ophogen
bijvoorbeeld geeft veel van de ondervraagde
mensen het ouderwetse veilige gevoel
van een terp. De overheid vindt vooral
dat terpen niet iets voor een woonwijk
zijn maar beter toepasbaar zijn buiten
dorps- en stadskernen. De gehele woonwijk
ophogen kan volgens de meeste burgers en
overheden goed fungeren als vluchtplaats
voor een groot gebied, zodat veel burgers
hierbij baat hebben.
Een andere oplossing om schade te
voorkomen, is het waterdicht maken van
een huis of de woonkamer op de begane
grond zodanig aanpassen dat water weinig
schade aanricht. Burgers geven aan best in
deze woningen te willen wonen. De meeste
ondervraagde burgers kregen echter geen
veilig gevoel bij het zien van zo’n huis.
Zowel burger als overheid blijken weinig
geloof te hechten aan het waterdicht of
waterbestendig maken van woningen. Beide
partijen vertrouwen er niet op dat woningen
daadwerkelijk waterdicht kunnen worden
gemaakt. En het voordeel van woningen die
waterbestendig zijn, is te klein. Schade aan
de woning blijft weliswaar beperkt, maar
schade aan de inboedel is er evengoed. Wel
vonden beide partijen dat voor bestaande
woningbouw het waterdicht maken van
huizen door middel van schotten of andere
middelen een goede noodmaatregel kan
zijn.
maatregel kansrijk m.b.t. acceptatie
wonen op eerste verdieping, berging op nee, tenzij aanpassing aan toegankelijkheid
begane grond
woning met verhoogd vloerpeil nee, tenzij aanpassing aan toegankelijkheid
paalwoning nee, tenzij aanpassing aan toegankelijkheid
en uiterlijk
centrale vluchtplaats in woonwijk ja, communicatie naar bewoners aanbevolen
individuele terpwoning ja, buiten bebouwde kernen
bouwgrond gehele woonwijk ophogen ja, vluchtplaats voor hele polder
waterdichte woning nee, enkel bij bestaande woningbouw
waterbestendige woonkamer op begane grond nee
drijvende woning ja, voor selecte doelgroep

Uit het onderzoek blijkt dat de ondervraagde
burgers in het algemeen meer oog hebben
voor de woonsituatie dan voor de veiligheid.
De meeste argumenten die ze gebruiken,
hebben hierop betrekking. Over drijvend
wonen hadden de meeste mensen een
uitgesproken mening: ze kiezen er wel of niet
DAT IS AL 15 JAAR ZUIVER WATER!
BEZOEK WWW.AQUADOR.NL VOOR MEER INFORMATIE
voor, omdat ze wel of niet van wonen bij het
water houden. De overheden zagen drijvend
wonen wel vaak als deel van een oplossing.
De overheidsmedewerkers bleken veel meer
vanuit het voorkómen van slachtoff ers hun
mening te geven dan dat de ondervraagde
achtergrond
burgers dat deden. Burgers lieten merken
dat ze zich veilig voelen zolang ze achter de
dijk wonen en noemen vaker schade aan
inboedel, wooncomfort, aanzicht en sociale
veiligheid als argument.
Over het geheel bekeken blijken de
meningen van de ondervraagde burgers en
overheid geen groot verschil te vertonen.
Uit de verschillen die zijn geconstateerd,
blijkt dat de overheid over het algemeen iets
positiever is over de maatregelen dan dat de
burgers zijn.
Aanbevelingen
Op basis van de interviews is bepaald
welke maatregelen voor het waterrobuust
inrichten van nieuw stedelijk gebied kansrijk
zijn met betrekking tot acceptatie door
burgers en overheden. In de tabel zijn
deze weergegeven. Van minder kansrijke
maatregelen is aangegeven welke aanbevelingen
kunnen worden gedaan op basis
van de meningen van de ondervraagde
personen.
Koen Mathot (Hogeschool Zeeland)
Martijn Steenstra en Erik Luijendijk
(Grontmij)
NOTEN
1) Beter Bouwen Beter Wonen (2009). Waterrobuust
bouwen, de kracht van kwetsbaarheid in een
duurzaam ontwerp.
GIET UW WERVING VOOR
OPLEIDING & PERSONEEL
IN HET JUISTE VAT
Reserveer ook uw personeelsadvertentie
in H 2O, hét tijdschrift voor
watervoorziening en waterbeheer.
010 - 4274180
H 2O / 20 - 2009
11

Innovatieve uitdaging in proeftuinen
van Waterkader Haaglanden
Samenwerking tussen publieke en private partijen moet voorkomen
dat de regio Haaglanden (bestaande uit de gemeenten Den Haag, Delft,
Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfl and, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk,
Wassenaar, Westland en Zoetermeer), net zoals in de jaren negentig, wordt
getroff en door fl inke wateroverlast. Zeven proeftuinen, die het hart vormen
van het programma Waterkader Haaglanden, zijn bedoeld als katalysator
om kennisvragen te genereren en ontwikkelde kennis, nieuwe concepten en
innovatieve oplossingen snel te kunnen uitvoeren.
het in 2006 gesloten Regionaal
Bestuursakkoord Water is “In
afgesproken dat publieke en
private partijen binnen het programma
samenwerken om innovatieve oplossingen
te helpen ontwikkelen voor water, ruimte en
economie, een doorbraak te forceren voor
de realisatie van de waterbergingsopgave
en optimaal in te spelen op het veranderende
klimaat. Waterkader Haaglanden stelt
subsidies beschikbaar, bouwt kennis op,
deelt deze kennis en past die in de praktijk
toe in proeftuinen”, zegt programmaleider
Carl Paauwe. Samen met de deelnemende
partijen is, in samenspraak met ondernemers,
belangen- en kennisorganisaties, een onderzoeksagenda
opgesteld, die de onderzoeksvragen
en activiteiten voor de komende jaren
beschrijft.
De proeftuinen zijn representatief voor
drie gebiedstypen in de regio, die bestaat
uit stad (40 procent), glas (tuinbouw, 30
procent) en gras (onder meer duinen en
veenweidegebied, 30 procent). De regio
levert een belangrijke bijdrage aan de
nationale economie (10% van BNP). Door
de hoge ruimtedruk (verstedelijkingsopgaven
en greenport) en de complexe
situatie (ligging aan zee met kustverdediging
en extra neerslag en bodemdaling
in veenweidepolders) is realisatie van de
waterbergingsopgave op traditionele wijze
vrijwel onhaalbaar. Ook doordat de kans op
wateroverlast naar verwachting toeneemt
door de opwarming van de aarde, zoekt
men de oplossing in het ontwikkelen van
technische, fi nancieel-juridische, bestuurlijke
en procesmatige innovatieve concepten
en het snel beproeven van die nieuwe
kennis en inzichten in de praktijk. Paauwe:
“Het proeftuinenconcept biedt bij uitstek
de gelegenheid nieuwe concepten te
beproeven. Op een enkele plaats zijn we nu
toe aan implementatie van de ontwikkelde
kennis. We willen graag toe naar concrete
acties.”
Keuzes
“Stad, glas en gras hebben bij de start
van het programma in 2006 elk een eigen
gebiedsregisseur gekregen. Voor elke
categorie zijn we gaan kijken welke polders
het meest in aanmerking kwamen om
een proeftuin te worden. In samenspraak
met de bestuurders zijn de defi nitieve
keuzes gemaakt”, zegt Ben van de Ven, die
binnen het programmabureau Waterkader
Haaglanden speciaal is belast met de
coördinatie van de proeftuinen.
12 H 2O / 20 - 2009
De representatieve proeftuinen zijn:
Waalblok (glastuinbouw), Oranjepolder
(glastuinbouw), Midden-Delfl and (veenweidegebied),
Plaspoelpolder (bedrijventerrein),
Noordpolder (stedelijk gebied en
landgoederenzone), Het Nieuwe Water
(transformatie van glastuinbouw naar
woningbouw) en Rijswijk-Zuid (nieuwe
woningbouwlocatie).
Het programma is begonnen met het
uitvoeren van verkenningsstudies naar
de omvang van de waterbergingsopgave
in de gekozen proeftuinen. “Voordat we
zover waren, is fl ink gediscussieerd over
wie verantwoordelijk was voor het oplossen
van de gigantische waterbergingsopgave
in deze regio en wie dat zou gaan betalen.
Na lang praten is besloten fi nanciering niet
uit te werken in het bestuursakkoord, maar
is wel erkend dat het om een gezamenlijk
probleem gaat dat om een gezamenlijke
aanpak vraagt. De oplossing moet komen
uit kennisontwikkeling en innovatie op het
snijvlak van water, ruimte en economie en
het erbij betrekken van private partijen”,
aldus Paauwe. Volgens hem gaat het
niet alleen om wateroverlast. “Dat is
de laatste tijd niet eens zo’n probleem,
waarschijnlijk omdat er al veel maatregelen
zijn uitgevoerd die het systeem robuuster
hebben gemaakt. Droogte en andere
aspecten van klimaatveranderingen komen
wel steeds meer op de agenda en de vraag
is hoe we, gelet op functies en ontwikkelingen
binnen de regio, maximaal kunnen
inspelen op de bedreigingen én mogelijkheden
die een veranderend klimaat met
zich meebrengt.”
Uitvoering
Eind volgend jaar zijn de partijen in vrijwel
alle proeftuinen aan uitvoering toe. In
Waalblok is men al zover. Daar wordt de
ontwikkeling van een adaptatiestrategie
gecombineerd met herstructurering van de
glastuinbouw en kennisontwikkeling gericht
op meervoudig ruimtegebruik, technische
innovaties, gebiedsontwikkeling, samenwerking
en fi nanciering. Het is de bedoeling
met behulp van het zogeheten 4 B-concept
(bergen, buff eren, bereiden en begieten) een
gesloten waterkringloop te realiseren, waarin
het water meerdere functies krijgt. De eerste
fase, de aanleg van een waterbergingskelder
onder een kas, is al in uitvoering.
De proeftuin Oranjepolder, evenals Waalblok
gelegen in de gemeente Westland, is medio
dit jaar van start gegaan. In deze polder
staan partijen voor één der grootste waterbergingsopgaven
van de regio Haaglanden.
Door te zoeken naar slimme combinaties van
het herstructureren van de glastuinbouw,
verbetering van de ruimtelijke kwaliteit,
leefbaarheid en het realiseren van waterberging
creëert men daar maatschappelijke
meerwaarde. In samenspraak met
het ministerie van VROM volgt binnenkort
een verkenning. Dit betreft een zogeheten
Water+Ruimte+Economie-atelier. De proeftuin
Rijswijk-Zuid is ook recent van start gegaan:
de ontwikkeling van de laatste grote uitbreidingslocatie
in Haaglanden, met circa 4.000
woningen en 15 hectare bedrijventerrein.
Bouwen op water
Ontwikkelingsmaatschappij Het Nieuwe
Westland wil in Het Nieuwe Water ongeveer
1.200 woningen realiseren. Het gaat om de
grootste waterwonen-locatie van Nederland.
De bouw van de eerste drijvende appartementen,
waarvoor de ontwerpen klaar
zijn, begint naar verwachting medio 2010.
Het project is uniek, omdat er voor deze
woningen twee meter water op een stuk
land komt dat nu nog droog ligt. Van de
Ven: “Daarmee creëer je zowel een waterbergingsoppervlak
als een unieke woonomgeving.
Als het water stijgt, gaan de huizen
mee omhoog, maar er zitten natuurlijk
wel klimatologische en wateraspecten aan
die je goed moet uitzoeken. De Ontwikkelingsmaatschappij
gaat hierover samen
met ons nadenken, rekeninghoudend met
de vastgoeddoelen die ze wil halen. Als ze
ook op dit gebied kwaliteit levert, wordt dit
project wel een visitekaartje voor hen.”
Traditionele methoden blijken in alle
gevallen onvoldoende te werken. Innovatie
is nodig om de beoogde doorbraak in de
realisatie van de waterbergingsopgave te
bewerkstelligen. Paauwe: “Het gaat dus
vooral om de vraag: ‘Hoe krijg je alle partijen
op de wagen en hoe houd je die rijdend
in de richting van een oplossing?” Als er
niets gebeurt loopt een aantal processen
op den duur vast. “Dat besef klinkt uit het
bestuursakkoord, dat experimenten buiten
de bestaande regelgeving om stimuleert. De
laatste jaren is via gemeentelijke waterplannen
al heel wat toenadering en samenwerking
ontstaan. Juist het gezamenlijk
optrekken van het Hoogheemraadschap van
Delfl and met het stadsgewest, de provincie
en alle gemeenten onderstreept dat alle
partijen de noodzaak inzien van innovatie en
van elkaar willen leren. Zo kunnen we er met
z’n allen voor zorgen dat het technisch én

De zuidrand van de Oranjepolder (foto’s Waterkader Haaglanden).
fi nancieel haalbaar wordt innovatieve waterbergingsoplossingen
te realiseren. Door die
kennis te ontsluiten, kunnen ook andere
regio’s daarvan profi teren.”
Onzekerheden
Paauwe: “Vanwege het grote aantal onzekerheden
in de omvang en eff ecten van klimaatverandering
is het inbouwen van fl exibiliteit
erg belangrijk. Er dient zoveel mogelijk
aangesloten te worden bij investeringscycli
in bijvoorbeeld de glastuinbouw (eens in
de 10 tot 15 jaar) en stedelijke gebieden
(langere periodes). Het heeft weinig zin nu
al maatregelen te nemen voor het jaar 2100.
Voor die tijd hebben we zoveel herstructureringen
achter de rug dat het beeld dat we
nu creëren, niet meer kan kloppen. Misschien
hebben we hier dan een meer mediterraan
klimaat.” In het kader van het programma
‘Kennis voor Klimaat’, waarin Waterkader
Haaglanden participeert, is onlangs een
onderzoek gestart, dat specifi ek de eff ecten
van de klimaatverandering in Haaglanden
in beeld brengt. Aan de hand daarvan wordt
het eenvoudiger prioriteiten te stellen.
‘Kennis voor Klimaat’ loopt door tot 2014.
“Dan moet er een gefundeerd plan liggen
waarin staat met welke adaptatiestrategieën
wij in Haaglanden kunnen anticiperen op
klimaatveranderingen, zodat de regio minder
kwetsbaar wordt en leefbaar en conomisch
sterk blijft. Ook hier gaat het ons vooral
om experimentele kennis en de toepasbaarheid
ervan in de praktijk.” Het kennis- en
innovatieprogramma ‘Ruimte voor water en
economische ontwikkeling in Haaglanden’,
waaraan Waterkader Haaglanden ook
deelneemt en dat vooruitkijkt tot 2015 en
focust op realisatie van de waterbergingsopgave,
loopt eind 2011 af. De meeste
kennisvragen moeten dan beantwoord zijn
en extra fi nanciële middelen en stimuleringsgelden
gevonden om te kunnen blijven
investeren in de proeftuinen.
Het programmabureau Waterkader
Haaglanden is niet primair verantwoordelijk
voor de resultaten van het programma.
Dat zijn de partijen in het samenwerkingsverband
en de proeftuinen. Het
programmabureau zorgt voor het omzetten
van subsidie- en stimuleringsgeldenin
concrete en het op goede wijze ontsluiten
van projecten en opgedane kennis. Paauwe,
Van de Ven en hun collega’s zorgen voor de
achtergrond
smeerolie en helpen, waar nodig, de direct
betrokkenen in de proeftuinen. “Want daar
moet het gebeuren.”
Voor meer informatie: (070) 750 15 40 of
waterkader@haaglanden.nl.
Platform
P latform-artikelen worden in de regel, als
de redactie ze accepteert, na ongeveer
een maand geplaatst.
Op de redactie ligt een handleiding die
ingaat op de opbouw van deze artikelen
en de wijze waarop ze ingeleverd moeten
worden.
De maximale lengte bedraagt drie pagina’s
(2.000 woorden), waarbij op iedere pagina
één illustratie geplaatst kan worden.
Wees kritisch met het gebruik van tabellen
en grafi eken. Deze nemen vaak veel ruimte
in, zijn niet altijd verhelderend en zorgen
voor saaie pagina’s die niet goed opgemaakt
kunnen worden.
H 2O / 20 - 2009
13

Water bergen in Noordpolder en Plaspoelpolder
Twee van de zeven proeftuinen in Haaglanden, de stedelijke proeftuinen
Noordpolder en het bedrijventerrein Plaspoelpolder in Rijswijk, hebben een
forse waterbergingsopgave. Uit een verkenning door een consortium van DHV,
Grontmij en Van Dijk Maasland BV blijkt dat de opgave prima te halen is met
een combinatie van traditionele en innovatieve technieken.
De Noordpolder heeft, volgens
berekeningen van Hoogheemraadschap
Delfl and, een bergingstekort
van 50.350 kubieke meter. Voor de
Plaspoelpolder bedraagt dit tekort 20.000
kubieke meter. Om deze bergingscapaciteit
te realiseren, is het onvoldoende te volstaan
met de aanleg van extra oppervlaktewater.
De dichtheid van de stedelijke bebouwing
is daarvoor te hoog en de groene openbare
ruimte heeft voor een groot deel een
belangrijke cultuurhistorische waarde.
Er is voor de Noordpolder, in het grensgebied
van Den Haag en Rijswijk, een aantal
kansrijke opties om extra berging te
realiseren: verbreding van de Broeksloot
en het daarop aansluiten van extra waterpartijen.
Bij de herinrichting van het
Kruisvaarderspark en de herstructurering
van Moerwijk is ook extra waterberging te
realiseren. Samen levert dat 34.000 kubieke
meter extra berging op. Dat betekent dat
nog 16.000 kubieke meter water innovatief
moet worden geborgen. De Plaspoelpolder
heeft een opgave van 20.000 kubieke meter
waterberging. Verbreding van bestaande
watergangen, de aanleg van een vijver en
een nieuwe watergang leveren slechts 3.200
kubieke meter extra waterberging op, een
tekort van 17.000 kubieke meter waarvoor
innovatieve oplossingen nodig zijn.
Innovatieve manieren van
waterberging
Uit de verkenning van innovatieve
manieren van waterberging blijkt dat er vele
Het stadsdeel Laak in de Noordpolder.
14 H 2O / 20 - 2009
technieken en methoden zijn, die als volgt
zijn onder te verdelen:
Zichtbare berging:
op gebouwen: waterdak
vegetatiedak
in gebouwen: water in een atrium
benutting
parkeergarage
langs gebouwen: vergrote regenpijpen
vegetatiewand
op verhard terrein: op straat
waterplein
watergoot
op onverhard terrein: wadi
in oppervlaktewatersysteem:
meervoudig
ruimtegebruik van
oppervlaktewater
drijvende waterkering
balgstuw
Niet-zichtbare berging:
onder gebouwen: waterzakken
onder (on)verhard
terrein: in wegfundering
bergingskelder
in kratten
op en in de
constructie van een
parkeergarage
in het oppervlaktewatersysteem:
luchtzak
Niet alle innovaties zijn even geschikt voor
toepassing in de Noord- en Plaspoelpolder.
Bij de afweging was een belangrijk criterium
dat vulling van de berging plaats kan vinden
onder vrij verval. De kansrijke innovaties in
de proeftuinen zijn:
• waterdak Platte daken kunnen prima
dienen als waterberging.
• vegetatiedak Een vorm van waterdak met
een esthetisch hoge waarde.
• vergrote regenpijpen langs gebouwen
Dit heeft een beperkte invloed op de architectuur,
maar realiseert relatief eenvoudig
extra waterberging.
• wadi Een greppel of verlaagd grasveld om
water te bergen.
• waterplein
• drijvende waterkering
• waterzak Toepasbaar in kruipruimten of
kelders.
• berging in kratten
• bergingskelder Piekberging van
regenwater kan plaatsvinden door een
kelderconstructie aan te leggen onder (on)
verhard oppervlak;
• luchtzak Een opgeblazen zak onder water.
Waterberging wordt gecreëerd door lucht
uit de zak te laten ontsnappen.
Resultaat innovaties
In de Noordpolder bestaat de mogelijkheid
onder sportvelden waterberging te realiseren.
Nieuwe gebouwen kunnen ook ingezet
worden voor de opvang van water, denk
hierbij aan vegetatiedaken, waterbergingsdaken
en bergingszakken in de kruipruimte.
Ook zijn een schoolplein en een nieuw plein
bij het station te transformeren tot waterbergingspleinen.
In totaal levert dit een
innovatief potentieel op van 23.500 kubieke
meter, terwijl slechts 16.000 kubieke meter
benodigd is. Ruim voldoende dus. In de
Plaspoelpolder is de nog benodigde 16.800
kubieke meter aan innovatieve berging
te vinden door de vele platte daken in te
richten als waterbergings- of vegetatiedak.
Verder zijn er mogelijkheden voor waterberging
onder nieuw aan te leggen wegen
en parkeerplaatsen. Samen met andere
maatregelen is op het bedrijventerrein een
potentieel van ruim 21.000 kubieke meter
aan innovatieve waterberging te vinden.
Uit het voorgaande blijkt dat er technisch
gezien voldoende mogelijkheden zijn om
de waterbergingsopgave in te vullen. De
vraag is wel of die innovatieve technieken
ook fi nancieel haalbaar zijn ten opzichte van
traditionele waterberging. Berekend is dat
wanneer wordt gekozen voor innovatietechnieken,
in de Noordpolder en Plaspoelpolder
een besparing kan worden gerealiseerd van
14,7 miljoen euro. Om de innovatieve berging
te realiseren is samenwerken tussen alle
partijen vereist. De mogelijkheid samen een
leefomgeving te verbeteren en daarbij tegelijkertijd
een belangrijk probleem, namelijk
wateroverlast, aan te pakken, zal voor elke
betrokkene een aansporing moeten zijn een
constructieve dialoog aan te gaan.

achtergrond
Bewegen tussen zout en zoet
Het kabinetsplan om - onder voorwaarden - uiterlijk in 2015 zout water toe
te laten uit de Oosterschelde moet worden opgenomen in het defi nitieve
Nationaal Waterplan. Dat staat in een advies dat de stuurgroep zuidwestelijke
delta afgelopen juni aan de staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat zond.
Het is niet langer de vraag ‘of’ maar ‘wanneer’ het Volkerak-Zoommeer zout
wordt.
De toekomst van het meer drukt
ook een belangrijk stempel op
mogelijke ontwikkelingen van
andere voormalige deltawateren: het Markiezaatsmeer
en de Binnenschelde. Cruciaal
in het streven naar een goede ecologische
toestand in deze wateren is een goede mix
van biologische kwaliteit (soorten), chemische
kwaliteit (stoff en) en hydromorfologische
situatie (systeem, stroming, structuur). Voor
het Volkerak-Zoommeer kan een gezond
systeem ontstaan met slechts een beperkte
stikstofreductie.
Niet vies
Bij de zoektocht naar oplossingen voor een
gezond Volkerak-Zoommeer zijn West-
Brabant en Vlaanderen vaak afgeschilderd als
boosdoeners. Uit een nadere analyse blijkt
dat dit onjuist is: de fosfaatconcentratie in
het water dat vanuit de Mark, de Dintel en
de Vliet naar het Volkerak wordt afgevoerd,
komt overeen met het maximaal toelaatbaar
risiconiveau en is daarmee vergelijkbaar
met de kwaliteit elders in Nederland. Het
probleem van het meer ligt in zijn oorsprong:
het is geen natuurlijk meer, maar een
stagnant restant van een estuarium. Door het
Blauwalgen bij Benedensas.
meer zoet te maken, ‘ontstond’ nalevering
van fosfaat. Uit de uitgevoerde Planstudie
Waterkwaliteit blijkt dat deze nalevering
ongeveer de helft bedraagt van de
jaarvracht naar het meer. Deze hoeveelheid
fosfaat komt in de zomermaanden in de
waterkolom.
Een ander knelpunt is dat het meer met zijn
ondiepe bodem een relatief groot achterland
omvat. Voor een deltawater of een diep
gestratifi ceerd meer hoeft dit geen probleem
te zijn. Maar het Volkerak is door de inrichting
van het watersysteem zeer eutrofi ëringsgevoelig.
Het verdiepen van het meer is
vanwege de hoge kosten geen realistische
optie. Ook doorspoelen met zoet water blijkt
geen haalbare mogelijkheid volgens de
planstudie.
Intussen worden in West-Brabant al jarenlang
maatregelen genomen om de nutriëntenemissies
omlaag te brengen. Zo komt er
vanuit West-Brabant bijna geen druppel
effl uentwater meer in het meer. Bijna al
het effl uentwater wordt afgevoerd via het
Hollands Diep en de Westerschelde. Ook
in de landbouw worden veel projecten
uitgevoerd om de diff use uit- en afspoeling
te verminderen. Dat leverde succes op. Uit
een trendanalyse blijkt dat het stroomgebied
van de Mark en Vliet, voor wat betreft stikstof
en fosfaat, voldoet aan de internationale
afspraken uit het Noordzee-actieplan om
emissies ten opzichte van 1985 met de helft
te reduceren. Ook België trof maatregelen.
Realistische doelen
Waterschap Brabantse Delta keek samen
met Rijkswaterstaat Zeeland en de Provincie
Noord-Brabant naar de noodzakelijke nutrientengehalten
voor een gezond Volkerak-
Zoommeer. Hierbij zijn met het programma
KRW-verkenner mogelijkheden voor emissiereductie
in beeld gebracht. Een belangrijke
pijler van dit onderzoek vormt de integrale
benadering van de gewenste ecologische
situatie. Deltares zocht naar de optimale mix
van graasdruk door schelpdieren, voldoende
uitwisseling en nutriëntengehalten. Hierbij
maakte het instituut gebruik van ervaringen
bij andere zoutwatersystemen in de
Zeeuwse delta: de Oosterschelde, het Veerse
Meer en de Grevelingen. Op grond van de
maatlat voor fytoplankton is de biologische
toestand in Veerse Meer, Oosterschelde en
H 2O / 20 - 2009
15

Grevelingen ‘goed’, ondanks de relatief hoge
nutriëntengehalten. Daarbij is afgeweken
van de landelijk bepaalde KRW-normen voor
stikstof in overgangswateren. Deze landelijk
afgeleide normen zijn namelijk gebaseerd op
een veronderstelling dat een directe relatie
bestaat tussen de ecologische toestand en
de beschikbaarheid van nutriënten. Deze
veronderstelling valt te betwijfelen. Het is
beter om uit te gaan van een driehoeksverhouding
tussen de biologische en chemische
kwaliteit en de hydromorfologische situatie,
niet alleen bij het Volkerak-Zoommeer maar
ook bij andere wateren.
Bij de landelijk bepaalde KRW-normen
wordt tevens uitgegaan van een lineaire
verdunningslijn tussen de hoge stikstofconcentraties
in zoete en de lage stikstofconcentraties
in zoute wateren, en dus
op conservatief gedrag van stikstof in
de overgang van zoet naar zout. Deze
benadering is juist en adequaat voor de
Rijn/Maas-uitstroom naar het kustwater via
de Waterweg en het Haringvliet, waarvoor
de normvergelijkingen zijn afgeleid. Deze
benadering is niet adequaat voor de
overgangswateren in de delta. Door de
lange verblijftijd en de intensiteit van de
biologische cyclus hebben deze wateren
een zelfreinigend vermogen (denitrifi catie),
dat de concentratie ten opzichte van het
aanvoerwater verlaagt.
Het Mark-Vlietsysteem met bronnen en concentraties.
16 H 2O / 20 - 2009
Gewenste nutriëntenbelasting
Een zout Volkerak-Zoommeer kan een grote
gelijkenis gaan vertonen met het huidige
Veerse Meer, na de opening van de Katse
Heule. Het zoute Volkerak-Zoommeer is
potentieel helder. Het meer blijft daardoor
eutrofi ëringsgevoelig, vanwege de
helderheid en de nutriëntenbelasting. Door
de uitwisseling met de Oosterschelde via
een doorlaatmiddel in de Philipsdam met
een daggemiddelde capaciteit van ongeveer
300 kubieke meter per seconde worden
de nutriëntenconcentraties verdund en
de verversing versneld/verblijftijd verkort.
Bovendien wordt het zoutgehalte hoog
genoeg voor de ontwikkeling van schelpdierpopulaties.
Door de combinatie van
verdunning, doorspoeling en graascontrole
zal de algenconcentratie net als in alle
andere deltawateren laag blijven (10 μg chlf/l
zomergemiddeld). Aan de criteria voor een
goede biologische toestand zal ruimschoots
worden voldaan. Wel bestaat het risico van
de proliferatie van algen die niet door graas
onder de duim worden gehouden. Dit betreft
met name zeesla, waardoor in ondiepe zones
en door opwaaiing overlast kan ontstaan.
Hoewel de huidige stikstofbelasting van het
Volkerak-Zoommeer volgens de voorspelling
van Deltares acceptabel is voor een robuust,
zout meer, is toch enige voorzichtigheid
geboden. Een vraag is in hoeverre het
Volkerak-Zoommeer met de andere deltawateren
te vergelijken is. Daarom wordt
een emissiereductie van tenminste 15
procent voor stikstof noodzakelijk geacht.
Uit emissieberekeningen blijkt dat met het
huidige mestbeleid in West-Brabant een
emissiereductie van tien tot 15 procent is te
verwachten in de komende tien tot 15 jaar.
Waterinlaat van grote invloed op
Mark en Vliet
De rivier de Mark is belangrijk voor de
West-Brabantse economie, zowel voor de
scheepvaart, recreatievaart als de landbouw.
Het water wordt gretig gebruikt. In de
zomermaanden neemt de afvoer in de Mark
vanaf de Singels in Breda tot aan de monding
in het Volkerak af, als gevolg van de diverse
onttrekkingen voor de aangelegen peilgebieden.
In de zomermaanden komt het
dan ook regelmatig voor dat de stromingsrichting
op de Mark en Vliet omkeert: het
water stroomt dan vanuit het Volkerak in de
Mark en de Vliet. Daardoor hebben de Mark
en Vliet ook last van blauwalgen.
Ook voor de Mark en Vliet rijst de vraag
welke nutriëntengehalten nodig zijn om
geen algenoverlast te krijgen en ook
hier is bij deze afweging de mate van
doorstroming van belang. Sinds 2006 wordt
extra water ingelaten om de ontwikkeling
van blauwalgen minder kans te geven.
Sindsdien trad geen algenoverlast meer op
in de Mark en Vliet. Het extra inlaten van
water via het Markkanaal heeft echter ook
negatieve kanten. Dit wordt duidelijk bij een

nadere bronnenanalyse met het programma
KRW-verkenner.
Voor de ecologische kwaliteit van de wateren
in de Brabantse Delta is het zomerhalfj aar
maatgevend. Dan blijkt het aandeel van
inlaatwater via het Markkanaal met 30
procent de grootste bron voor fosfaat te
zijn. Op een gedeelde tweede plaats volgen
de vracht vanuit Vlaanderen en de vracht
vanuit diff use bronnen in het landelijk
gebied (beide 25 procent). Doordat de Mark
tegenwoordig in het zomerhalfj aar met
inlaatwater wordt doorgespoeld om de groei
van blauwalgen tegen te gaan, is deze bron
inmiddels nog belangrijker. Bovendien is de
kwaliteit van het inlaatwater met 0,33 mg P/l
veel slechter dan het eigen water (0,15 mg/l).
Het lijkt erop dat we met extra doorstroming
de Mark en Vliet vrij van blauwalgen hebben
kunnen maken, maar gelet op de hoge
fosfaatgehalten in het inlaatwater moet de
situatie kritisch gevolgd worden.
Bij een zout Volkerak-Zoommeer is een
alternatieve zoetwatervoorziening nodig
voor met name de landbouw. Bij de realisatie
hiervan wordt de doorstroming nog verder
vergroot. Door de oude verbinding met
de Roode Vaart te herstellen (en het open
maken van de haven in Zevenbergen) kan
gebruik gemaakt worden van water uit het
Hollands Diep dat een vergelijkbare concentratie
aan fosfaat heeft als de Mark. Gelet op
deze nieuwe situatie zal het waterschap voor
een goede toestand van de Mark en Vliet ook
hier naar een optimaal evenwicht moeten
zoeken tussen de doorstroming, de stoff en
en de inrichting.
Zoute Binnenschelde?
In de Binnenschelde speelt een vergelijkbaar
probleem als in het Volkerak-Zoommeer.
Door nalevering van fosfaat uit de van
oorsprong mariene waterbodem heeft deze
zoetwaterplas vaak overlast van algen. De
plannen van de gemeente Bergen op Zoom
voor woningbouw, werken en recreatie
aan het Scheldewater vragen juist om een
goede waterkwaliteit. Uit een eerste, snelle
verkenning van mogelijke oplossingen blijkt
dat structurele zoetwateropties zeer duur zijn
met bovendien twijfels over de eff ectiviteit.
Doorspoelen met zout water biedt goede
kansen voor herstel van de waterysteemkwaliteit
waarbij zowel de Oosterschelde als
het Volkerak-Zoommeer in beeld zijn. Het
water van een zout Zoommeer ligt straks
naast de deur, terwijl voor het Oosterscheldewater
een lange leiding nodig is. Helaas is
het water van het Zoommeer mogelijk niet
goed genoeg voor de Binnenschelde. Omdat
in de Binnenschelde, gelet op de slappe
bodemstructuur, weinig schelpdieren zullen
groeien, is hier een lager stikstofgehalte
noodzakelijk. Een andere mogelijkheid is het
vergroten van de doorspoeling. Dit is echter
lastig vanwege het relatief hoge peil van
de Binnenschelde (1,50 + NAP ten opzichte
van 0,10 m -NAP van het Zoommeer). In
het kader van het Deltaprogramma zal het
waterschap samen met Rijkswaterstaat
Zeeland, Provincie Noord-Brabant en de
gemeente Bergen op Zoom een verkenning
van kansrijke oplossingen uitwerken.
Markiezaatsmeer, zoet of zout?
Het Markiezaatsmeer is een belangrijk Vogelrichtlijngebied
dat deel uitmaakt van het
Europese Natura 2000-netwerk. Het meer is
ontstaan als onderdeel van de Deltawerken.
Het waterlichaam ontwikkelt zich van een
zout- naar een zoetwatersysteem. Ook hier
ligt een waterbodem die fosfaat nalevert.
Alhoewel het meer vrij troebel en algenrijk
is, zijn tot op heden nog geen drijfl agen
achtergrond
van toxische blauwalgen ontstaan. Er zijn
signalen van een toename van brasem: een
indicatorsoort voor voedselrijk, troebel water.
In beide gevallen (zoet of zout) bestaat een
zekere strijdigheid tussen de ecologische
KRW-doelstellingen en de watercondities
voor de instandhoudingdoelstellingen.
Sommige vogelsoorten zijn immers meer
gebaat bij een voedselarmere omgeving,
andere meer bij een voedselrijkere. Dit is
een natuurlijk gegeven. Voor de Natura
2000-instandhoudingdoelstellingen is het
grootste knelpunt de achteruitgang van de
zogeheten kale grondbroeders. Hiervoor
is terugkeer van peildynamiek belangrijker
dan het zoutgehalte. Deze vogelsoorten
staan in de hele delta onder druk. De vraag
is welke rol het Markiezaatsmeer hierin moet
en kan spelen. Voor het Markiezaatsmeer
worden in de komende periode zowel
zoete als zoute varianten nader uitgewerkt,
zodat vóór 2015 een besluit genomen kan
worden over de toekomst van het meer. Er
zal gekeken worden naar mogelijkheden om
de dynamiek terug te krijgen en de verblijftijden
van het water te verkorten, dit alles in
samenhang met de nutriëntengehalten.
Bewegen tussen zoet en zout
Duidelijk is dat voor 2015 weinig meren in
het Nederlandse deltagebied zout zullen
worden. We krijgen daarmee een beheerperiode
tussen zoet en zout: voor de langetermijnstrategie
richt het waterschap zich
niet meer op fosfaatreductie om een beter
Volkerak-Zoommeer te krijgen. De aandacht
verschuift naar het behalen van een stikstofreductie,
waarvoor overigens lang niet zoveel
inspanning nodig is.
Victor van den Berg en Leo Santbergen
(Waterschap Brabantse Delta)
Ies de Vries (Deltares)
Correcte tabel
In het artikel ‘Kwaliteit stilstaand kraanwater gaat achteruit’ van Maarten Lut, Janine van Trierum en Hennie Gruter, dat in H 2O nummer 19 op
pag. 12, 13 en 14 verscheen, is een aantal waardes in tabel 1 versprongen. Onderstaand de correcte tabel.
norm, maxi-
mumwaarde na door-
(tenzij anders nulmeting - nulmeting - na stilstand - na stilstand - na stilstand - stromen -
parameter eenheid aangegeven) keukenkraan badkamer watermeter keukenkraan badkamer keukenkraan
temperatuur, in situ °C 25 18 18 19 18,5 23 18,5
troebelingsgraad FTE 4 0,37 2,2 0,19

RENSKE PETERS, DIRECTEUR WATER VAN HET MINISTERIE VAN
VERKEER EN WATERSTAAT:
“Nederlandse
wateropgave heeft
mondiaal aspect”
Een jaar geleden kwam de Deltacommissie onder leiding van Cees Veerman met
haar adviezen voor het zekerstellen van de veiligheid van Nederland op lange
termijn. De bevindingen van deze commissie vormden de basis van het ontwerp
voor het Nationaal Waterplan, dat na een inspraakronde binnenkort door de
Tweede Kamer moet worden behandeld. Grote investeringen wachten ons in een
tijd waarin van de overheid enerzijds gevraagd wordt de economie te stimuleren,
anderzijds echter de noodzaak van enorme bezuinigingen is aangekondigd. De
dag na Prinsjesdag vond een gesprek plaats met drs. Renske Peters, directeur
Water van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, in haar werkkamer aan de
Plesmanweg in Den Haag.
Wat was de inhoud van uw bijdrage in
Stockholm?
“Grensoverschrijdende waterproblematiek
was ditmaal onderwerp van de jaarlijkse
Wereld Water Week in Stockholm. Diverse
commissies van de Verenigde Naties houden
zich bezig met de samenwerking tussen
landen, nodig om de problematiek van
het waterbeheer, de klimaatverandering
en de adaptatie daaraan, aan te pakken.
We hebben daar een leidraad voor andere
landen voor geschreven, mede gebaseerd
op de ervaringen die in Nederland zijn
opgedaan met de internationale samenwerking
in de Rijn- en de Maascommissie.
We onderstrepen daarin bijvoorbeeld het
belang van het verzamelen van goede
informatie, het maken van afspraken over
de eenheden en de uitgangspunten die
je daarbij hanteert en het belang van een
volledige inventarisatie van kwetsbare
gebieden voordat je aan maatregelen
begint.”
Is er belangstelling voor zo’n leidraad?
“De problemen komen bijvoorbeeld naar
voren in de voormalige Sovjetlanden,
waar diverse grote rivieren stromen. In het
verleden zorgde het centrale gezag in de
Sovjet-Unie voor eenheid in benadering.
Nu moet men die eenheid op eigen kracht
opnieuw zien te organiseren en wordt men
geconfronteerd met cultuurverschillen én
verschillen in politieke situatie. Daarbij kan
zo’n leidraad helpen.”
“Nu is dat bij ons natuurlijk ook niet vanzelf
gegaan. Ook in het verband van de Internationale
Rijn Commissie was een ramp
nodig om de landen tot harde afspraken en
echte actie te bewegen. Op vrijwillige basis
kun je een eind komen, maar een Europese
richtlijn als de Kaderrichtlijn Water is wel een
stok achter de deur, een stimulans om zo’n
grensoverschrijdende problematiek samen
aan te pakken.”
“We hebben net de Mekong Commissie op
bezoek gehad. Het stroomgebied van de
18 H 2O / 20 - 2009
Mekong ligt in Thailand, Laos, Cambodja,
Vietnam en China. Daar spelen dezelfde
grensoverschrijdende problemen als hier.
Ook daar heeft men te maken met een
groot deltagebied en met de zeespiegelstijging.
Men kijkt naar onze ervaringen,
naar de onderwerpen die we bij de kop
pakken, de manier waarop we dat doen
en de organisatie die we erop zetten. Daar
borduren we in weze op voort.”
Hoe loopt het met ‘Ruimte voor de
Rivier’?
“Provincies hebben een belangrijke rol bij
de uitvoering. Daarbij komen uiteraard
allerlei wensen en ideeën naar voren die
in de regio leven, wensen op het gebied
van woningbouw, landschapinrichting
en recreatie bijvoorbeeld. Samen kijken
we of dergelijke wensen in te passen zijn
zonder dat de veiligheidsdoelstelling in
het gedrang komt. En hoe fi nanciering
kan plaatsvinden, een punt dat ook niet
onbelangrijk is (zie bijvoorbeeld H 2O nr.
16/17: ‘Lek krijgt in 2015 meer ruimte’). Een
aantal van de geplande maatregelen is
overigens al in uitvoering, zoals het project
Noordwaard. “
Wat houdt het Deltaprogramma in?
“De Commissie Veerman heeft een aantal
aanbevelingen gedaan om de veiligheid
van Nederland op lange termijn te kunnen
blijven garanderen. Die voorstellen moeten
nog nader uitgewerkt worden. Verhogen
van de veiligheid moet daarnaast gekoppeld
worden aan andere doelen, zoals het
verbeteren van ruimtelijke kwaliteit en het
behouden of versterken van ecologische
systemen. Veerman stelt bijvoorbeeld voor
om het peil van het IJsselmeer 1,5 meter te
verhogen. Daar is veel kritiek op gekomen.
We zien dat voorstel als een interessante
ontwikkeling, die nader onderzocht zal
worden. Uitgangspunt is dat de peilen van
het IJsselmeer en het Markermeer/IJmeer
ontkoppeld zullen worden.”
Welke Deltaprogramma’s zijn er verder
nog?
“Twee heb ik er nu genoemd, die over het
IJsselmeergebied en de nationale zoetwaterstudie.
Daarnaast zijn we bezig met
het Rijnmondgebied, met de ‘afsluitbaar
open’-problematiek: met de voorzieningen
die nodig zijn om het Rijnmondgebied
zowel te beveiligen tegen hoge rivierafvoeren
als tegen stormvloeden of een
combinatie van beide. Daarnaast speelt dat
bij lage rivierafvoeren de zouttong via de
Nieuwe Waterweg steeds verder het land
kan binnendringen. Veerman signaleert het
probleem, geeft een mogelijke oplossing,
maar benadrukt de noodzaak van nader
onderzoek. Daarmee zijn we nu bezig.
In de zuidwestelijke delta hebben we
de problemen van de Grevelingen, het
Krammer-Volkerak, het Zoommeer en de
Oosterschelde, waarbij we aandacht moeten
schenken aan verbetering van de waterkwaliteit,
herstel van zoet-zoutgradiënten,
versterking van ecosystemen, waterberging
en beveiliging tegen stormvloeden. Onder
mijn verantwoordelijkheid valt dan verder
nog het deelprogramma Waddenzee: de
bescherming van de waddeneilanden en de
kust van Noord-Nederland. Mijn collegadirecteur
Roel Feringa houdt zich ook bezig
met de nieuwe veiligheidsnormen langs de
kust en de rivieren. Bij de kustbescherming is
de ‘zandmotor’ (het systeem van permanente
zandsuppletie in de zone voor de kust, red.)
een interessante ontwikkeling. “
Het lijkt mij een uitdagend
werkpakket.
“Naast het nationale waterplan hebben
we ook nog onze mondiale wateropgave.
In andere deltagebieden wordt men met
dezelfde of soortgelijke problemen geconfronteerd.
Daarom houden we ons ook met
vijf andere deltagebieden in de wereld bezig,
zoals met Vietnam, ons aanspreekpunt voor
de Mekongdelta. Een actuele vraag is of wij
kunnen assisteren bij het versterken van
de kennis aldaar, het opzetten van opleidingsfaciliteiten
bijvoorbeeld. In Indonesië
spelen de problemen van Jakarta: de vele
kleine rivieren die het moessonwater door
de stad naar zee moeten transporteren, het
ontbreken van riolering, de bodemdaling
in de kuststrook, de zoutintrusie, etc. In
Mozambique gaat het om de delta van
de Incomati: de rivier die in het zuiden
van het land bij Maputo in zee stroomt.
In Bangladesh komen de Ganges en de
Brahmaputra samen en vormt de uitstroom

Renske Peters
in zee een gigantisch deltagebied. In Egypte
gaat het om de Nijl en de Nijldelta, de steeds
grotere vraag naar water en de daarmee
samenhangende verdelingsproblemen.
Samenwerking met deze landen wordt
vanuit het Rijk belangrijk geacht. Vanuit
het ministerie van Verkeer en Waterstaat
brengen we uiteraard onze technische en
organisatorische kennis in. We proberen
ons te richten op een aantal punten, die te
vertalen in projecten op korte en op lange
termijn, zodat we een langdurige samenwerkingsrelatie
kunnen opbouwen. “
Wat is de invloed van Prinsjesdag?
“Bij water gaat het om echte langetermijnproblemen.
De Deltawet komt eraan; die
gaat de basis voor continuïteit in de aanpak
van onze veiligheidsproblemen leggen.
Het Deltafonds moet in 2020 gevuld zijn. Er
komen grote bezuinigingen aan. We zullen
daaraan zeker een bijdrage moeten leveren,
maar onze voorbereidingen gaan wel door.
Wij zullen de komende jaren het hele Deltaprogramma
zover uitwerken dat alles klaargemaakt
is voor uitvoering. Maatregelen
voor onze veiligheid zijn onvermijdelijk. Hoe
groot die veiligheid moet zijn, is een ander
punt. Veerman zet een factor 10 op het
huidige niveau. We gaan doorrekenen wat
dat betekent en of dat echt moet. De grote
lijn is dat de mijlpalen de komende jaren
gezet worden, de nieuwe normering wordt
vastgesteld en de plannen gereed gemaakt
worden voor de uitvoering. Het kabinet
heeft uitgesproken dat dit in ieder geval gaat
gebeuren.”
Hoe ziet uw loopbaan eruit?
“Ik ben in 1951 geboren in Amsterdam,
waar ik nog steeds woon. Van 1970 tot
1976 studeerde ik aan
de Universiteit van
Amsterdam geografi e
en planologie. Na een
aantal jaren reizen en
kleinere opdrachten
kwam ik in 1980 bij het onderzoeksinstituut
de Dorskamp in Wageningen in dienst, het
toenmalig onderzoeksinstituut voor bos en
landschap. Ik verrichtte daar onderzoek naar
de relatie tussen stad en land. Uitvloeisel
daarvan is dat ik nog steeds bestuurslid ben
van de Stichting Beschermers Amstelland:
een stichting die zich inzet voor het
handhaven van het agrarische cultuurlandschap.
In 1985 ben ik benoemd tot onderzoekscoördinator
bij Staatsbosbeheer, toen
nog een rijksdienst. Toen daar beheer en
beleid gescheiden werden, verhuisde ik
met het beleid mee naar Den Haag. Ik hield
mij bezig met vragen op het gebied van
bosbouw, landschapsbouw en milieu, maar
ook met de aansturing van instituten en met
het samenvoegen van onderzoeksinstituten
tot het huidige Alterra. In 1990 werd ik bij
het ministerie van LNV hoofd milieu en water
bij de directie Natuurbeleid. Ik had veel
relaties met de departementen van VROM en
Verkeer en Waterstaat. Is het landelijk gebied
er alleen voor de landbouw of heeft het een
bredere functie? In 1999 ben ik bij de Dienst
Ruimtelijke Ordening van de gemeente
Amsterdam hoofd van de afdeling Openbare
Ruimte, Groen en Water geworden. Ik
had te maken met het ontwerp, beleid en
onderzoek voor bijvoorbeeld de projecten
IJburg, de Zuidas, de Singelgrachtzone, de
hoofdgroenstructuur van Amsterdam en de
bescherming en toekomst van volkstuinen
en parken. In die jaren kwam het eerste
waterplan van Amsterdam tot stand. In
interview
2005 ben ik benoemd in deze functie bij het
ministerie van Verkeer en Waterstaat.”
Is instroom van buiten op dit niveau
niet bijzonder?
“Als ik kijk hoe carrières binnen het
ministerie van Verkeer en Waterstaat en
Rijkswaterstaat verlopen, zeker. Loopbaanontwikkeling
is bewust beleid. Inmiddels
is er een centraal punt voor de vervulling
van de hogere posities bij de gehele rijksoverheid.
Daar had ik mij met mijn ervaring
bij zowel LNV als de gemeente Amsterdam
aangemeld. Ik ben gehecht aan de fysieke
leefomgeving. Ik zie dat er veel te doen is als
“Deltaprogramma gereed maken
voor uitvoering”
gevolg van de klimaatontwikkeling en ik heb
ervaren dat water daarbij een element is dat
cruciaal is voor vele andere sectoren: zonder
water geen gezondheid, geen natuur, geen
verstedelijking en geen toekomst. Dat maakt
deze functie voor mij zo interessant.”
Maarten Gast
Curriculum Vitae
Renske Peters
1951 geboren te Amsterdam
1970-1976 studie geografi e en planologie,
Uversiteit van Amsterdam
1980-1985 De Dorskamp, Wageningen,
onderzoeker bos en landschap
1985-1990 Staatsbosbeheer, Den Haag
onderzoekscoördinator
1990-1999 ministerie LNV, Den Haag
hoofd afdeling Natuurbeleid, plv. directeur
Platteland
1999-2005 Dienst Ruimtelijke Ordening,
Amsterdam hoofd Openbare Ruimte, Groen
en Water
2005-heden ministerie van Verkeer en
Waterstaat, directeur Water
H 2O / 20 - 2009
19

Kennis over onderhandelen en mediation helpt
Nederlands waterbeheer nationaal en internationaal
Waterbeheer ontwikkelt zich steeds meer tot een complex samenspel van
technische specialisten en deskundigen op het gebied van communicatie
en maatschappelijke verhoudingen. Hoe kunnen we voorkomen dat een
aanzienlijk deel van deze nieuwe relaties niet duurzaam blijkt? Wat is de
prijs - materieel en niet-materieel - van een x-aantal misverstanden, het langs
elkaar heen werken, onenigheden en mogelijk zelfs tijdelijke scheidingen in
het waterbeheer? Er zijn instrumenten beschikbaar die de faalkans in de prille
samenwerking verlagen, zoals training in onderhandelingsvaardigheden
en mediation-technieken. Inzet hiervan kan de internationale positie van de
Nederlandse watersector verder versterken.
belangrijkste succesfactor
grootschalige waterprojecten’
‘Passie
luidde de titel boven het verslag
over de bijeenkomst ‘De groene versnelling
in water, aarde en samenleven’ (zie H2O nr.
11, pag. 6). De betreff ende uitspraak van de
directeur-generaal van het ministerie van LNV,
Anita Wouters, kon op instemming rekenen
van de aanwezigen.
Passie was ook waarneembaar en voelbaar
bij de presentatie van het boek ‘Het kan wel!’
van Frans Evers en Lawrence Susskind op 23
april 1) . Deze belangrijke publicatie zet voor
de Nederlandse markt de theorie en praktijk
uiteen van de Mutual Gains Approach (MGA).
Voor de praktijk zijn twaalf casussen gekozen
uit de ruimtelijke ordening, waaronder de
aanleg van de Tweede Maasvlakte en het
beheer van de Horstermeerpolder. De theorie
is gebaseerd op het Program on Negotation:
een samenwerkingsverband tussen de
Universiteiten van Harvard en Tufts en het
Massachusetts Institute of Technology.
Bij het zoeken naar de win-winopties blijken
passie en charisma goede persoonlijke eigenschappen
te zijn van procesbegeleiders.
Daarnaast is het nodig dat de belanghebbenden
beschikken over onderhandelingsvaardigheden
en ook bereid zijn mee te doen
aan de inzet van mediation-technieken als
een (deel)proces dreigt vast te lopen.
Kennis inzetten
Bestuurlijke processen in het algemeen
en zeker die in de ruimtelijke ordening
vragen om samenwerking tussen verschillende
sectoren. Een dergelijk proces draait
meestal een aantal keren om de kern heen.
Het faalrisico hangt af van hoe probleemgebieden
doorlopen worden.
Van belang is in het begin van het proces de
pijnpunten op te zoeken en te benoemen
en vervolgens zakelijk te onderhandelen
wat nader onderzocht moet worden en
hoe. Dit proces herhaalt zich als een andere
partij aanschuift of een nieuw belang boven
water komt. Op basis van de verdiepingslag
kan een pre-mediation uitgevoerd worden
voordat een mogelijk probleemzone bereikt
wordt. Mediation kan dan toegepast worden
als zich een confl ict voordoet.
De essentie van het proces is dat een
potentieel confl ict eerder benoemd en
minstens gedeeltelijk opgelost wordt.
Hierdoor verminderen de kansen op grote
disputen of confl icten in de werkelijke
gevarenzones.
20 H 2O / 20 - 2009
Nederlandse rol
In Nederland is veel van de expertise over
onderhandelen beschikbaar bij Clingendael.
Clingendael is via de tweede auteur van dit
artikel lid van het Steering Committee van
het Processes of International Negotation
(PIN)-programma. Samen met de Technische
Universiteit Delft en de Universiteit van
Tilburg richtte Clingendael het Netherlands
Negotation Network (NNN) op, dat op 11
december haar tweede bijeenkomst houdt.
Een deel van het programma zal gewijd zijn
aan onderhandelingen over waterbeheer.
Praktijkervaring, zoals beschreven door Evers
en Susskind, is in Nederland ook beschikbaar
bij de Stichting Mediation in Milieu en
Ruimtelijke Ordening. Deze organisatie viert
16 november haar tienjarig bestaan met
een symposium over mediation en gebiedsgerichte
aanpak. Hierbij zal de focus gericht
zijn op de dossiers Natura 2000 en het grondwaterbeheer.
Tijdens recente bezoeken aan het Midden-
Oosten en het Wereld Water Forum in
Istanbul werd duidelijk dat de Nederlandse
rol rond waterdiplomatie en onderhandelingen
soms wel nadrukkelijk gevraagd
wordt, hoewel Nederland daarom niet
echt bekend staat. De Nederlandse rol in
het sluiten van de Rijn- en Maasakkoorden
en de vaststelling van de KRW-inhoud in
combinatie met de ervaring als diplomatiek
probleemoplosser kan de Nederlandse
watersector beter vermarkten dan tot op
heden gebeurt. Ons poldermodel geniet
internationaal nog steeds aanzien. Bij nieuwe
initiatieven, bijvoorbeeld in het kader van
DDD2012, om internationaal waterrecht,
-diplomatie en -bestuur tot Nederlandse
exportproducten te maken, is het zaak
optimaal gebruik te maken van bestaande
expertise. Onder de bestuurlijke watertaken
(watergovernance) valt het voorkomen en
oplossen van confl icten waarvoor instrumenten
als mediation en onderhandelen
essentieel zijn.
Ervaringen met internationaal onderhandelen
en bemiddelen kunnen de internationale
watergemeenschap helpen het
eens te worden over agendapunten zoals
het recht op water en de klimaatadaptatie,
waarover regeringsleiders op het Wereld
Water Forum geen overeenkomst konden
bereiken. De discussie op dit forum liet zien
dat water een belangrijk onderwerp is voor
internationaal politiek overleg. Water is
naast energie, voedsel, levensonderhoud en
gezondheid een fundamenteel onderdeel
van de veiligheidskanten van het klimaatdebat.
Onder het slecht te vertalen begrip
‘securitization’ wordt het proces bedoeld
waardoor een zaak zoals het klimaatdebat in
de sfeer komt van internationale veiligheid.
‘Securitization’ is een uiterste vorm van politisering
dat de inzet van bijzondere middelen
rechtvaardigt met een beroep op veiligheid.
De vraag of waterdisputen tot gewapende
confl icten leiden of dat water juist
verbindend werkt, krijgt daardoor een
ruimere inbedding in de discussie rond
duurzame vrede door duurzame ontwikkeling.
UNESCO heeft in 2000 het Project
From Potential Confl ict to Cooperation
Potential opgezet juist om die verbindende
werking van water te benadrukken. Brauch
betoogt in het indrukwekkende ‘Facing
Global Environmental Change’ ook dat het
wetenschappelijke bouwwerk rond integrale
‘securitization’ zover staat dat er genoeg
politieke acties geformuleerd kunnen
worden 3) .
Het tijdschrift ‘International Negotiation’ (JIN)
wijdde dit voorjaar zelfs zijn gehele tweede
nummer aan wateronderhandelingen:
‘Negotiating International River Disputes to
Avert Confl ict and Facilitate Cooperation’ 4) .
De redactie schetst onder andere een
onderzoeksagenda die een uitdaging
vormt voor de samenwerking tussen
alpha-, beta- en gamma-wetenschappen:
prioriteiten voor de gevolgen van klimaatverandering,
de invloed van lokale politiek
op mondiale onderhandelingen, waterkwaliteit
en grensoverschrijdende aquifers.
Echt nieuwe bevindingen zijn er niet,
maar het nummer geeft een unieke inkijk
op de huidige stand van de wetenschap
aangaande confl ict en waterbeheer en de in
die context gehanteerde instrumenten als
facilitering, bemiddeling en onderhandeling.
De artikelen bevestigen dat confl icten en
coöperatie in de watersector vaak naast
elkaar bestaan. De redactie vergelijkt het
met de co-existentie van eb en vloed en stelt
dat de erkenning van deze samenhang het
oplossingpotentieel vergroot. Hoe uit deze
samenhang daadwerkelijke ‘oplossingsenergie’
gewonnen kan worden - in analogie
met getijdenenergie - beschouwen wij
als een uitdaging voor de Nederlandse
watersector.
Het waternummer van JIN telt ook een
bijdrage die direct voor Nederland relevant

Foto: Ebel Smidt
is. Jeroen Warner en Arwin van Buuren
(Radboud- en Erasmus Universiteit)
analyseren de Scheldeproblematiek 5) . Zeer
interessant en actueel, omdat de ‘broederlanden’
België en Nederland hier toch een
fi ks dispuut hebben dat al vier eeuwen oud
is en aan Zuid-Nederlandse kant veel meer
emoties blijkt op te roepen dan aan Noord-
Nederlandse zijde. Oude trauma’s - als de
voor het Zuiden zo ongelukkig verlopen
Vrede van Westfalen en de voor het Noorden
zo pijnlijke succesvolle Belgische Opstand
- liggen verborgen onder de ‘zakelijke’ onderhandeligen
van het heden.
Dat culturele dimensies en diverse soorten
grenzen in het internationale watermanagement
en op de weg naar duurzaamheid
een belangrijke rol spelen, is internationaal
bekend. Het cultuurmodel van Hofstede
heeft Nederland op dit gebied bekendheid
gegeven 6) . Volgens hem hebben Vlaanderen
en Wallonië meer met elkaar gemeen
dan Vlaanderen en Nederland. De oude
grens van het Romeinse Rijk doet zich nog
immer gelden. De naar Tbilisi vertrekkende
Nederlandse consul-generaal te Antwerpen
vertrouwde de auteurs van dit artikel onlangs
toe dat hij na al zijn jaren bij de Nederlandse
Permanente Vertegenwoordiging te Brussel
pas in het Antwerpse met de wezenlijke
verschillen geconfronteerd werd tussen de
personalistische Vlaamse - en de zaakgerichte
Nederlandse - cultuur.
Ten aanzien van water in algemene zin
geldt dat Lida Schelwald-van der Kley
en Linda Reijerkerk een mooie bijdrage
hebben geleverd met een handzaam
overzicht van de invloed van cultuur op
watermanagement 7) . Van oudere datum
is de publicatie ‘Culture and Negotiation,
the Resolution of Water Disputes’ van Guy
Olivier Faure en Jeff rey Rubin 8) . Beide auteurs,
behorende tot het PIN-programma van het
International Institute of Applied Systems
Analysis, grijpen het thema water aan om de
invloed van cultuur op onderhandelingsprocessen
te verhelderen.
Synthese
Laten we terugkeren naar de vraagstelling.
Kunnen de jonge Nederlandse
partners uit de technische en bestuurlijke
werelden in water, milieu en ruimtelijke
ordening terugvallen op bewezen kennis
en technieken of moeten ze het vooral
hebben van hun passie? Er is voldoende
kennis en ervaring in Nederland aanwezig
die deze nieuwe partners in de aansturing
van ruimtelijke ordening, water-, land- en
milieumanagement kan helpen het roer
recht te houden. En als het om maatwerk
gaat, dan zijn er ook voldoende organisaties
die loodsen leveren om assistentie te
verlenen bij de uitvoering van de moeilijke
manoeuvres. Dat stimuleert de verbreding
van de samenwerking tussen de technische
en maatschappelijke specialisten die
samen de lange Nederlandse traditie van
waterbeheer en diplomatie op basis van
kennis en passie handen en voeten hebben
gegeven. Dit leidt tot nieuwe producten
waarmee we internationaal voor de dag
kunnen komen. Die ambitie willen wij ook
helpen uitstralen 9) .
De relatie tussen water en onderhandelingen
reikt echter verder dan de feitelijke
bestudering van hun onderlinge samenhang
in concrete situaties. Water is een metafoor
voor het onderhandelingsproces zelf. Indien
het proces van geven en nemen gezien
wordt als de continu veranderende stroming
van het water in de rivier - met wat het
meeneemt als sediment en in oplossing - ,
dan zijn de oevers van die rivier de begrenzingen
die het mogelijk maken dat dit water
zijn volgende tussenstation in de eeuwige
kringloop - de zee, een meer, gebruikers of
de dampkring - op een eff ectieve manier
bereikt. Zonder die begrenzingen zou dit
opinie
niet mogelijk zijn. Deze ‘watermetafoor’
maakt duidelijk hoe belangrijk het voor
hedendaagse onderhandelingen is dat
zij door limieten - de staat, internationale
organisaties, met andere woorden door
instituties - begrensd worden. Instituties
beperken en scheppen mogelijkheden 10)
net als de fysieke begrenzingen van het
watersysteem. Het zijn ‘grote’ mensen die de
institutionele begrenzingen op belangrijke
momenten in de geschiedenis versneld
kunnen veranderen of juist bewaren. Zo
konden Begin en Sadat dankzij de institutionele
rol van de VN en de VS in 1978 vrede
sluiten tussen Egypte en Israel. Symbolisch
redde Hansje Brinker Nederland van de
overstroming; in werkelijkheid hebben
mensen als Lely en Stevin daarin een
belangrijke rol gespeeld. ‘Gewone’ en ‘grote’
mensen samen bedenken en maken de
kunstwerken in het natuurlijke watersysteem.
De watermetafoor laat zien dat de interactie
tussen instituties, mens en natuur de grenzen
bepaalt van onderhandelingstrajecten. De
metafoor maakt daarmee de samenhang
tussen mens, proces en structuur duidelijk
en verlevendigt de noodzaak ‘regimes’ te
bouwen die de processen beschermen
en het ingebakken wantrouwen tussen
onderhandelaars compenseert met sterke
structuren. Een watercasus is daarom meer
dan een toevallige analyse van een speciale
situatie: hij demonstreert ook een veel
abstracter en algemener proces.
Ebel Smidt (SG/TU Delft)
Paul Meerts (Clingendael-IHE)
Pieter van der Zaag (IHE)
NOTEN
1) Evers F. en L. Suskind (2009). Het kan wel! Bestuurlijk
onderhandelen voor een duurzaam resultaat.
2) Olsthoorn T. en E. Smidt (2008). The art and science
of consensus building. Dutch Water Sector 2009-
2010, pag. 73.
3) Brauch H. en U. Oswald Spring (2009). Towards
sustainable peace for the 21st century. Chapter 99 in
Facing global environmental change. Environmental,
human, energy, food and water security concepts.
4) Zawahri A. en A. Gerlak (2009). Negotiating
international river disputes to avert confl ict and
facilitate cooperation. International Negiotations
nr. 2.
5) Warner J. en A. van Buuren (2009). Multi-stakeholder
learning and fi ghting on the river Scheldt.
International Negiotations nr. 2, pag. 419-440.
6) Hofstede G. (2001). Culture’s consequences.
7) Schelwald-van der Kley L. en L. Reijerkerk (2009).
Water a way of life.
8) Faure G. en J. Rubin (1993). Culture and negotiation,
the resolution of water disputes.
9) Olsthoorn T. en L. Verheijen (2008). Is waterbeheer
een sociale wetenschap? H 2O nr. 4, pag. 22.
10) Giddens A. (1987). Social theory and modern
sociology.
H 2O / 20 - 2009
21

Veerman en Elverding:
vernieuwing in waterbeleid en uitvoering
In 2008 omarmde het kabinet twee vernieuwende adviezen. De tweede
Deltacommissie en de adviescommissie Versnelling Besluitvorming Infrastructurele
Projecten, beter bekend als de commissies Veerman en Elverding, leggen
beide omvangrijke en verstrekkende uitdagingen neer voor de gehele natte
sector.
De adviezen van de commissie
Veerman zijn grotendeels
overgenomen in het Nationaal
Waterplan. In het Deltaprogramma, het
uitvoeringsprogramma van het Nationaal
Waterplan, worden de beleidsadviezen verder
uitgewerkt en vormgegeven. Onderwerp van
onderzoek en discussie zijn onder andere de
toename van de veiligheid met een factor 10,
benutting van het IJsselmeer als spaarbekken
voor de strategische zoetwatervoorraad en
de vraag naar zoet water gedurende droge
perioden.
De adviezen van de commissie Elverding,
die zich richten op de droge infrastructuur,
betreff en de bestuurlijke organisatie en
procesinrichting. Projecten moeten sneller
en beter worden uitgevoerd. Uitvoeringsprojecten
die in theorie vijf jaar mogen duren,
blijken in de praktijk vaak dubbel of drie keer
meer tijd te kosten. Dat moet anders. De
adviezen van Elverding zijn ook toepasbaar
op de natte sector, de vraag is hoe?
In de praktijk van de droge infrastructuur
zijn al stappen gezet om tot versnelling
te komen. In dit artikel gaan we in op de
betekenis van Elverding voor het Deltaprogramma,
het meest ambitieuze en veelomvattende
waterplan sinds de jaren tachtig
van de vorige eeuw. Daarbij passen we de
essentie van de adviezen van commissie
Elverding toe op de natte sector. Dit levert
vier kritische succesfactoren op voor de
organisatie en procesinrichting van het
Deltaprogramma.
De uitdaging van Elverding
Elverding vertelt ons dat het besluitvormingsproces
in de praktijk onnodig veel
vertraging oploopt. In plaats van eindeloze
discussies over scenario’s en varianten in de
ontwerpfase wil Elverding de (maatschappelijke)
discussie bij de start van een project
plaats laten vinden. Volgens Elverding moet
deze ‘verkenningsfase’ worden afgerond met
een keuze voor een voorkeursvariant.
Dit vraagt een substantieel andere aanpak
dan gangbaar is in infrastructurele en waterprojecten.
De belangrijkste keuzes maken
we op een moment in het proces waar nog
relatief veel onzeker is. Dat dwingt om een
keuze op hoofdlijnen te maken. Vervolgens
wordt alleen de voorkeursrichting verder
uitgewerkt. Dit in tegenstelling tot de oude
werkwijze waarin tot en met de planstudie
een groot aantal varianten gedetailleerd
wordt uitgewerkt en beoordeeld op
eff ecten.
Deze omslag kan in onze ogen in zowel de
droge als de natte sector worden gemaakt.
22 H 2O / 20 - 2009
Acties volgens Elverding
De gewenste omslag stelt specifi eke eisen
aan de inrichting van het planvormings- en
besluitvormingsproces en aan de organisaties
die daaraan deelnemen. Elverding
heeft dit in drie actiepunten gevangen:
• beperken bestuurlijke drukte
Lange doorlooptijden vergen projecten
die langdurig onder bestuurlijke aandacht
staan. Omdat doorlooptijden lang zijn,
worden meerdere projecten tegelijk in de
lucht gehouden. Het gevolg is dat besturen
hun aandacht over veel projecten moeten
verdelen. Dit leidt tot versnippering van die
aandacht. Hierdoor neemt ook de overeenstemming
over projecten af waardoor ze
moeilijker te realiseren zijn en nog langer
duren;
• verbeteren van de ambtelijke voorbereiding
De ambtelijke organisaties leveren
doorgaans goed doordachte, degelijke
bestuursvoorstellen. De prijs hiervoor
wordt betaald in doorlooptijd, waardoor
de kans op veranderde voorkeuren of
nieuwe inzichten toeneemt en delen van
het project over moeten worden gedaan.
De doorlooptijd loopt daardoor nog verder
op. Professionalisering van het project- en
procesmanagement levert winst op. De
planning is even belangrijk. Specialistische
inhoudelijke kennis blijft nodig. Het moment
waarop en de mate waarin deze kennis wordt
benut, moet beter worden afgestemd op het
abstractieniveau waarop gewerkt wordt in de
betreff ende fase van besluitvorming (meer
van grof naar fi jn werken);
• realistisch omgaan met budgettaire ruimte
De budgettaire ruimte is een belangrijk
sturingsinstrument. Scherper prioriteren op
basis van (fi nanciële) haalbaarheid is noodzakelijk.
Daarnaast moeten projecten afgerond
worden, ook als de doelstellingen niet
helemaal gehaald zijn. Het onnodig lang in
leven houden van projecten slurpt schaarse
capaciteit en middelen op en is mede een
oorzaak van de bestuurlijke versnippering en
drukte.
De omslag in de watersector
De opgave zoals Elverding deze schetst,
herkennen wij ook voor de watersector en
vooral voor de realisatie van het Deltaprogramma.
Wij zien vooral opmerkelijke overeenkomsten.
Net als bij lijninfrastructuur raken
aanpassingen aan het hoofdwatersysteem
een groot achterland, omdat ze doorwerken
in het fi jnmazige regionale watersysteem, dat
ook beïnvloed wordt door besluitvorming
in talloze gebiedsprocessen. Denk hierbij
aan landinrichtingen, Provinciale Meerjaren
Programma’s, Natura 2000-beheerplannen en
zelfs stedelijke ontwikkelingen. Sleutelen aan
het watersysteem staat gelijk aan sleutelen
aan de belangen van de gebruikers van het
achterland. Alleen al het deelprogramma
IJsselmeergebied telt 271 actoren.
De huidige praktijk in het waterbeheer is
om eerst de keuzes voor het hoofdwatersysteem
te maken en vervolgens de
regionale uitwerking in deelgebieden te
doen. Vervolgens blijken vele iteratieslagen
tussen hoofdkeuzen en regionale uitwerking
nodig. Dit is iets wat in de droge infrastructurele
werken ook (zij het in mindere mate)
het geval is. Een oplossing in de droge hoek,
die zal worden verbreed naar de natte, is
met gebiedsagenda’s werken. De relatie
tussen regionaal-economische ontwikkeling,
rijks- en provinciale infrastructuur is daarmee
makkelijker te leggen.
Door verkokering, risicomijdend gedrag en
een drang naar volledigheid, een andere
belangrijke parallel met de droge sector,
kosten de iteratieslagen veel tijd en geld.
Daarbij komt dat provincies en waterschappen
in de natte sector als organisaties
in transitie zijn. Een begin is gemaakt met
projectmatig en programmatisch werken,
maar de lijnorganisaties zijn vaak nog
sectoraal georganiseerd. Deze verkokering is
niet gemakkelijk te doorbreken.
Kritische succesfactoren
De gewenste omslag en de daarbij horende
versnelling zijn helder. Rest de vraag: Hoe
realiseren we dit alles? In feite hebben we
te maken met de vraag: hoe ziet de nieuwe
organisatie eruit en hoe zorgen we ervoor
dat deze verandering doorgevoerd wordt?
Om hierover uitspraken te kunnen doen,
maken we een uitstapje naar de organisatiekunde,
meer specifi ek het systeemdenken
van Senge en Meadows. Daarnaast biedt
Covey waardevolle aanhaakpunten. Donella
Meadows 1) geeft een overzicht van de
interventieniveaus in systemen en organisaties
waarmee veranderingen in gang
worden gezet. De meest ingrijpende zijn
paradigma verandering en de aanpassing
van de spelregels. De adviezen van Veerman
en Elverding hebben op dit niveau hun werk
gedaan. Hun adviezen leiden tot nieuwe
spelregels en een nieuw paradigma voor de
organisatie. De paradigma’s zijn nu ‘waterveiligheid’
(niet urgent, maar wel dringend) en
‘sneller en beter’.
Om de gewenste veranderingen door te
laten werken, zijn verdere stappen nodig.
Meadows geeft richting door te stellen dat
de verdeling van invloed en het ontsluiten
van informatie belangrijke interventieniveaus
zijn. In de praktijk wordt dit voor het Deltaprogramma
op dit moment vormgegeven
door de samenwerking tussen Rijk en regio

en het gezamenlijk formuleren van de
probleemstelling en zoeken naar feiten.
Covey 2) voegt hieraan inzichten toe met
betrekking tot de intermenselijke relatie.
Hij stelt dat empathische communicatie,
ofwel begrijpen en begrepen worden,
en creatieve samenwerking belangrijke
succesfactoren zijn. Dit wijst volgens ons op
de noodzakelijke samenwerking tussen Rijk,
regio en maatschappelijke groeperingen
binnen het Deltaprogramma en het belang
van een goede klik tussen de personen die
deze gestalte geven. Onderling vertrouwen
is daarvan een belangrijk onderdeel, iets
waar Covey 3) en vele anderen op wijzen.
Combineren we nu de inzichten van Covey
en Meadows, dan concluderen we dat een
succesvol Deltaprogramma begint met
organisatie en dat de uitvoering alleen
goed gedijt bij samenwerking op basis van
vertrouwen. In onze ogen slaagt dit alleen
als de processen van het Deltaprogramma
intelligent worden begeleid en beheerd. Om
het proces te beginnen, in elke fase van een
deelprogramma van het Deltaprogramma,
dienen de basisregels van goed procesbeheer
gevolgd te worden. De opvattingen
binnen dit vakgebied zijn hierover behoorlijk
eenduidig. Op basis van de Bruijn et al. 4)
onderscheiden we de opbouw van
vertrouwen tussen belanghebbenden door
een balans tussen openheid en geslotenheid,
een voldoende en breed erkend urgentiebesef
én overeenstemming over de regels
van het spel.
Goed vormgegeven besluitvormingsprocessen
kenmerken zich dan ook veelal door
een fase van divergeren waarin de breedte
van belangen aan tafel wordt gezocht, zodat
het gezamenlijke belang gemaximaliseerd
kan worden. Op basis hiervan kan een
voorkeursoplossing worden geformuleerd
waar over tegengestelde belangen onderhandeld
kan worden of door deze te ruilen
tegen vergroting van specifi eke deelbelangen.
De uitkomst van de vorige fase omvat de
inbreng voor de volgende. Er moet betrok-
kenheid zijn met de gekozen richting,
zodat deze in de volgende fase niet ter
discussie gesteld zal worden en men zich
kan concentreren op de verdere uitwerking.
Een dergelijke procesgang vereist een
organisatievorm die de benodigde samenwerking
tussen belanghebbenden maximaal
stimuleert en tegelijkertijd de rolverdeling
zodanig helder maakt dat alle spelers weten
waar zij aan toe zijn.
Dit is echter niet voldoende. Covey 3) betoogt
dat gedeelde visie, missie en waarden
onmisbaar zijn om samenwerking in te
richten. Als de betrokken partijen de visie,
missie en waarden herkennen en erkennen,
dan brengt dit duidelijkheid, zorgt dit voor
gecommitteerdheid, komt synergie binnen
bereik en wordt verantwoording mogelijk
gemaakt. Duidelijkheid en verantwoording
zijn te faciliteren door een heldere procesarchitectuur
en afspraken over de spelregels.
Het laten ontstaan van gecommitteerdheid
en synergie is te faciliteren door gebruik te
maken van een beslisstructuur waarin alle
betrokkenen kunnen begrijpen en begrepen
kunnen worden.
Dit brengt ons tot de succesfactoren voor het
Deltaprogramma. Wij duiden deze vooral in
termen van de vormgeving van het procesbeheer
en de organisatiestructuur. Deze zien
er volgens ons idealiter als volgt uit:
• Een helder besluitvormingsproces, met
bijbehorende bestuurlijke overlegstructuur,
die de samenwerking tussen Rijk
en regio vormgeeft en rekening houdt met
de rol van het Rijk als formele beslisser en
belangrijkste bekostiger en tegelijkertijd
de regio als direct belanghebbende die
sterk kan bijdragen aan eff ectieve en
regionaal gewenste inpassing van de
plannen;
• Gezamenlijke ontwikkeling van
oplossingen door de programmaorganisatie
van het Deltaprogramma
te bemensen vanuit alle betrokken
overheidsorganisaties en maximale ruimte
te geven voor dit zoekproces;
opinie
• Sturing op bestuurlijke en maatschappelijke
gecommitteerdheid vanaf het begin.
NGO’s en bedrijven worden vanaf het
begin betrokken bij de ontwikkeling van
de plannen. Daarmee wordt het bereiken
van betrokkenheid bij de maatregelen van
het Deltaprogramma nagestreefd;
• Bewaking van het proces door een
procesgroep onder leiding van de
Delta regisseur. Deze stimuleert dat er
voldoende snelheid en vaart in het proces
blijft.
Deze maand worden de organisatiestructuur
en de procesgang van het Deltaprogramma
verder ingevuld door het Rijk en de regio.
De auteurs gaan er vanuit dat bovenstaande
succesfactoren hieraan zullen bijdragen.
Ytsen Deelstra, Jessica Keetelaar en
Johan Kabout (adviseur DHV)
Huub van Zwam (Deltaprogramma)
NOTEN
1) Meadows D. (1997). Levarage points, places to
intervene in a system.
2) Covey S. (1989). De 7 eigenschappen van eff ectief
leiderschap.
3) Covey S. (2006). The speed of trust.
4) De Bruin J., E. ten Heuvelhof en R. in ‘t Veld (1998).
Procesmanagement, over procesontwerp en
besluitvorming.
Pasfoto’s
Foto’s van mensen zijn niet per se pasfoto’s.
Steeds vaker komen op de redactie foto’s
binnen die als pasfoto moeten dienen maar
het niet zijn. Om van deze foto’s pasfoto’s te
maken, kost tijd en het resultaat is dikwijls
niet fraai.
Daarom bij deze nogmaals het verzoek om
bij Platformartikelen alleen pasfoto’s mee
te sturen. Digitale pasfoto’s moeten het
normale pasfotoformaat hebben en een
hoge resolutie (300 dpi).
H 2O / 20 - 2009
23

waternetwerken
WATERCOLUMN
Kopenhagen 2009
De Kopenhaagse Klimaattop nadert snel. Het
laatste tussenstation Bangkok is gepasseerd.
De tegenstellingen tussen rijke en arme
landen zijn welhaast onoverbrugbaar groot.
Gelukkig maar dat alle leiders inmiddels
beseff en dat de temperatuur op aarde beter
niet met de gevreesde 2° Celsius moet stijgen.
Iedereen vreest het beeld van immense
droogtes en dorre woestijngebieden. Of dat
voldoende is voor afspraken in Kopenhagen is
onduidelijk. Nieuw uitstel of extra bedenktijd
na Kopenhagen is nauwelijks denkbaar. De
kosten van adaptatie en mitigatie worden
dan alleen maar hoger. En de ontwikkelingen
onomkeerbaar.
Wat opvalt is de geringe aandacht voor water
op die conferenties: verscholen ergens in de
coulissen. Iedereen wil eerst praten over de
crisisoorzaken: fossiele brandstoff en en CO 2.
Dat is heel menselijk in de huidige, barre
economische situatie. Maar daar mag het
niet bij blijven. Steeds meer wereldbewoners
worden aan den lijve geconfronteerd met
desastreuze klimaateff ecten, zoals de recente
overstromingen in Manilla, Jakarta en Hanoi.
Met teveel water als centraal rampelement
en onvoorstelbaar leed en ontwrichting van
arme mensen.
Ik vind dat de watersector om vele
redenen recht heeft op een betere positie
bij de wereldtops. Als geen andere partij
is de sector bezig met cradle to cradle
innovaties ten gunste van het milieu. Bij
waterzuiveringen (aerobe én anaerobe,
afvalwater én drinkwater) kennen wij steeds
minder reststoff en. Materialen worden
hergebruikt, variërend van ijzer en kalk
tot fosfor. Energie wordt terug gewonnen,
waardoor wij van energieverbruikers nu
energieleveranciers worden. In Amsterdam
staat de grootste Europese vuilverbrander
waar solid waste wordt gemengd met sludge.
Van de energieopbrengst krijgen 40.000
Amsterdamse huishoudens en de metro hun
stroom. Zoninnovaties zijn op komst.
Al die nieuwe vindingen zullen wereldwijd
toepassing krijgen. Volgens de wetten van
de vertragende voorsprong: dus minder snel
bij landen die nu bovenaan de economisch
ladder staan. Aan die oude landen nu de
keuze: fossiel blijven als in de fi lm The Age of
Stupid?
Theo Schmitz
Vewin
24 H 2O / 20 - 2009
Najaarscongres boeiend en inspirerend
Het najaarscongres van Waternetwerk op
22 september heeft de aanwezigen geboeid
en geinspireerd tot meer alertheid en het
soms overstappen op een andere manier van
denken. Duidelijk werd dat watermensen bij
de les moeten blijven en actief meedoen aan
het maatschappelijk debat. De waterwereld
staat immers aan de vooravond van een
spannende tijd, zowel organisatorisch,
fi nancieel als qua takenpakket.
De opkomst had met 60 deelnemers hoger
gekund, maar de thuisblijvers hadden
ongelijk. Dat was ook de consensus onder de
deelnemers. Het najaarscongres vond plaats
in Nieuwspoort in hartje Den Haag.
Piet Jonker, directeur van Dunea, ging in
zijn boeiende toespraak in op water en
de politieke besluitvorming. Volgens hem
komen er onvermijdelijk grote bezuinigingen
aan waarover een groot maatschappelijk
debat zal losbarsten. “Watermensen moeten
hieraan actief deelnemen en niet de discussie
overlaten aan de traditionele lobby- en
actiegroepen. Dit om te voorkomen dat er
te makkelijk over water wordt beslist zonder
kennis van zaken.”
Hij wees erop dat er één slachtoff er is
gevallen in het waterdossier: was bijna
iedereen een jaar geleden enthousiast over
het rapport van de commissie Veerman, nu is
er de ontnuchtering. Van het miljard dat het
kabinet heeft toegezegd, is nu een nulletje
geschrapt, waardoor 100 miljoen euro
overblijft, die alleen besteed zal worden aan
zandsuppleties aan de Nederlandse kust.
Jonker nam een voorschot op een mogelijk
voorstel van één van de 20 ambtelijke
werkgroepen die in opdracht van het kabinet
mogelijke bezuinigingen moeten inventariseren.
“We moeten niet verbaasd zijn als
de ambtelijke werkgroep Openbaar Bestuur
met een voorstel komt om de provincies
en de waterschappen op te heff en. Deze
zouden dan ingeruild moeten worden door
een stuk of vijf regionale autoriteiten die zich
richten op de hoofdlijnen van de ruimtelijke
ordening en het verkeer- en vervoersysteem.
Dit zou een nieuwe Bataafse revolutie
betekenen.” Zijn conclusie was dat het
komende jaar veel op het spel staat en dat
watermensen bij de les moeten blijven.
Vervolgens ging Peter van Rooy van het
programma NederlandBovenWater in op
de kansen en taken voor watermensen op
het vlak van gebiedsontwikkeling. NederlandBovenWater
presenteerde onlangs een
boekwerk waarin 40 ruimtelijke projecten
met water worden beschreven. “Ik denk dat
gebiedsontwikkeling een logisch gevolg is
van integraal waterbeheer. In het concept-
Nationaal Waterplan wordt gebiedsontwikkeling
met name genoemd.”
Volgens Van Rooy gaat het bij gebiedsont-
wikkeling vooral om samenwerking, waarbij
minimaal consensus bereikt moet worden
op basis van argumenten. “Het gaat er niet
om van wie een bepaald idee is, maar welke
argumenten het meest steekhoudend
zijn.” Ook gaat het bij gebiedsontwikkeling
om meerdere urgenties tegelijk, zoals
woningbouw, leefbaarheid, waterveiligheid.
“Je loopt tegen problemen op, maar ieder
probleem is een kans. Mijn oproep aan
watermensen is: doe mee, anders worden
elders besluiten genomen over jouw terrein.”
Marc Lammers, voormalig bondscoach
van het Nederlandse dameshockeyteam,
maakte duidelijk dat we, om betere
resultaten te boeken, anders moeten gaan
denken en niet moeten aarzelen om dit
in praktijk te brengen. Het Nederlandse
dameshockeyteam heeft onder zijn
leiding imponerende resultaten geboekt,
waaronder de gouden plak vorig jaar op
de Olympische Spelen in Peking. Om zover
te komen, hebben hij en zijn team een
lang en zeer intensief traject afgelegd.
Daarin stond centraal dat ieder detail telt,
je open moet staan voor verandering en
dat ieder probleem een uitdaging is. “Het is
heel makkelijk om je te verschuilen achter
smoesjes als iets niet lukt. Het zou niemand
verbaasd hebben als Nederland in Peking
niet optimaal had gepresteerd vanwege
de benauwdheid en de smog. Maar een
werkbezoek aan Peking met dokters,
militairen en mensen van TNO in 2007 leidde
onder meer tot het wereldberoemde ijsbad
voor de speelsters, waardoor ze sneller
herstelden.”
Lammers wijst erop dat ieder voorstel tot
verandering en innovatie altijd tot weerstand
Marc Lammers: “We moeten anders gaan denken en
niet aarzelen om dit in praktijk te brengen.”

Het najaarscongres werd door circa 60 leden van Waternetwerk bezocht.
leidt. “Die moet je verstandig overwinnen.
En iedere toepassing van een innovatie
leidt altijd tot kinderziektes. Ook deze
moeten overwonnen worden voor een goed
resultaat. Door slimmer en creatiever te
worden, kom je verder. Ik heb in mijn acht
jaar als bondscoach niet geschroomd om te
rade te gaan bij mensen die me iets konden
leren. Zo kwam ik erachter waarom teambesprekingen
zo bitter weinig resultaat hadden:
mensen onthouden tien procent van wat ze
horen, 35 procent van wat ze zien, 55 procent
van wat ze zien én horen, 70 procent van wat
ze zelf zeggen en tenslotte 90 procent van
wat ze zelf zeggen en mogen doen. Mensen
betrekken bij de planvorming leidt dus tot
betere resultaten, want als mensen zelf een
plan mogen bedenken, maken zij zich ook
hard voor de uitvoering daarvan. Daarnaast
moeten we afstappen van de denkfout om
veel energie te stoppen in het verbeteren van
iemands zwakke punten. Als je dat doet, krijg
Eén van de winnaars van de Waternetwerk
Scriptieprijs, Nadine Tchetkoua Wacka, nam de prijs
in ontvangst.
je allemaal zesjes. Het is veel beter om je te
richten op het versterken van iemands sterke
punten. Dit leidt tot meer zelfvertrouwen,
waarbij de zwakke punten bijna als vanzelf
ook minder zwak worden.”
Scriptieprijs
Na de lunch werd de winnaar van de Waternetwerk
Scriptieprijs bekendgemaakt. Dat
bleken er twee te zijn: Nadine Tchetkoua
Wacka en Wikke Novalia. Zij zijn afgestudeerd
als bachelor aan de Saxion Hogeschool
Deventer in de studierichting Environmental
Technology. Ze hebben in nauwe samenwerking
een scriptie geschreven waarin
zij een methode uitleggen om de toepasbaarheid
te beoordelen van waterbehandelingstechnieken
in ontwikkelingslanden,
afgestemd op de lokale situatie. De jury
noemde hun methode vernieuwend en
direct toepasbaar in ontwikkelingslanden. De
prijswinnaars hebben nu elk een oorkonde
met een prijs van 500 euro gewonnen, een
jaar lidmaatschap van Waternetwerk en een
gezamenlijke publicatie in H 2O.
Ja maar
Een groot deel van het middaggedeelte
stond in het teken van ‘Ja maar’. Twee
acteurs/scherpstellers lieten door verhelderende
verhalen en sketches zien dat we
veel problemen niet of verkeerd oplossen,
omdat we feiten als een probleem defi niëren.
In zulke situaties moeten we buiten de box
gaan denken, geen ‘ja maar’, maar ‘ja en’: van
een probleem een mogelijkheid maken. Via
sketches, spelvormen en indringende vragen
werden de deelnemers zich hiervan bewust
gemaakt.
Een uitgebreider verslag en een fotoreportage
staan op de internetpagina van Waternetwerk
onder ‘nieuws’ (en de subrubriek ‘foto’s’).
waternetwerken
Trenddag op
27 november
Op 27 november verzorgt Waternetwerk
samen met DWSI de tweede Trenddag met
als titel: ‘Glocalisation: think global, act local’.
Inspirerende locatie is de Zeevaartschool
in Rotterdam. Aan bod komen mondiale
ontwikkelingen die direct of indirect de
watersector zullen raken. Tijdens deze
middag gaan we na welke initiatieven we in
Nederland kunnen nemen als antwoord op
de veranderingen in het klimaat, de verstedelijking,
het energievraagstuk en het bestuur.
Willem Koerselman (KWR Watercycle
Research Institute) is één van de organisatoren
van deze tweede Trenddag. Hij
adviseert en ondersteunt organisaties die
in de watersector actief zijn op het gebied
van strategieontwikkeling. “De trenddag is
voorafgegaan door denktanksessies met
medewerking van econoom Arnold Heertje
en schrijver-fi losoof Rob Wijnberg. Die sessies
hebben we hard nodig om onze horizonbeelden
te kunnen vertalen naar strategieën.
Op de trenddag willen we een grotere groep
binnen de watersector bereiken, namelijk
ook vertegenwoordigers van gemeenten en
provincies. Met elkaar gaan we aan de slag
om de trends te vertalen in initiatieven die de
Nederlandse watersector kan nemen. “
Eén van de organisatoren: Willem Koerselman.
Key note speaker is Paul Reiter, directeur
van de International Water Association, die
als geen ander de mondiale ontwikkelingen
en uitdagingen kan schetsen. In de vorm
van een wereldcafé gaan kleinere groepen
aan de slag met specifi eke uitdagingen. De
thema’s die daarbij aan bod komen, zijn
onder andere cradle to cradle, samenwerking
in de waterketen, bescherming van bronnen,
stedelijk water en nieuwe technologieën.
“Doel van de bijeenkomst is om met elkaar
strategische bouwstenen te leveren waarmee
de deelnemers in hun eigen organisatie aan
de slag kunnen. Door de uitwisseling en
ontwikkeling van nieuwe initiatieven hopen
we ook de basis voor meer samenwerking in
de waterketen te bevorderen.”
De bijeenkomst begint om 12.00 uur met een
lunch. Het eigenlijke programma vangt aan om
13.00 uur en duurt tot 17.00 uur, waarna nog een
borrel volgt. Aanmelden is mogelijk via
www.waternetwerk.nl.
H 2O / 20 - 2009
25

waternetwerken
Toekomststrategie watersector centraal op tweede denktanksessie DWSI
Op de tweede denktanksessie van Dutch
Water Sector Intelligence (DWSI) stonden
‘sociaal leren’ en de langetermijnvisie op de
waterketen centraal. De bijeenkomst vond
plaats op 1 oktober in Maarssen en was een
opmaat voor de bijeenkomst ‘Glocalisation:
think global, act local’ op 27 november
(aansluitend op de algemene ledenvergadering).
In Maarssen doken ongeveer 20 deelnemers
in de mogelijkheden en bedreigingen voor
de watersector in de nabije toekomst. Dit
gebeurde onder meer op basis van de door
de gehele watersector uitgebrachte langetermijnvisie
Verbindend water. En omdat de
problemen in de watersector zo complex
zijn dat niemand dé oplossing in huis heeft,
werd er voor de benadering van ‘sociaal
leren’ gekozen. Hierbij komen verschillende
expertises bij elkaar voor een oplossing op
maat.
Om de geesten scherp te krijgen, hield
columnist en fi losoof Rob Wijnberg een
inleiding. Deze was er op gericht om één
van de voornaamste aspecten van ‘sociaal
leren’ te illustreren, namelijk op welke manier
je (verborgen) aannames en uitgangspunten
van mensen kunt achterhalen en
bespreekbaar kunt maken. Door dit te
verhelderen, kunnen keuzes beter worden
onderbouwd.
Hans van der Eem, lid van het aanjaagteam
dat deze langetermijnvisie ontwikkelde,
lichtte ‘Verbindend water’ toe. Hij benadrukte
26 H 2O / 20 - 2009
dat het om een gezamenlijke visie vanuit de
watersector gaat die als doel heeft richting
te geven, te inspireren en te verbinden. Dit
onder meer op basis van de vraag of de
waterketen effi ciënt genoeg opereert als
we die keten opnieuw zouden organiseren.
Vervolgens namen de aanwezigen in kleine
groepjes enkele stellingen kritisch onder de
loep voor een betere onderbouwing van de
toekomststrategie.
DWSI en Waternetwerk hebben de intentie
om elkaar te versterken en om samen te
werken, bijvoorbeeld bij de organisatie van
de Trenddag.
In de ochtend van 27 november stat ook de
algemene ledenvergadering en de bespreking
van het jaarplan 2010 van het bestuur met de
themagroepen gepland.
Waterloopbaan.nl moet nieuw talent in de watersector binnenhalen
De Nederlandse watersector telt ruim 20.000
werknemers. De gemiddelde leeftijd ligt echter
relatief hoog. Aldus Roelof Kruize, voorzitter
van Waternetwerk. De komende jaren is er dan
ook een forse uitstroom te verwachten. Met de
internetpagina waterloopbaan.nl hoopt Waternetwerk
jongere mensen voor een carrière in
de watersector te interesseren.
“Het takenpakket en daarmee de
uitdagingen in de watersector nemen de
In kleine groepjes werden stellingen over de watersector onder de loep genomen.
komende jaren fors toe”, stelt Kruize. “Denk
alleen al aan de eff ecten van de klimaatverandering
op Nederland. Genoeg redenen
waarom we actiever willen gaan vissen in
de beperkte vijver van technisch opgeleide
mensen. De internetpagina waterloopbaan.
nl is één van de manieren waarop we de
belangstelling voor de watersector willen
vergroten.”
Waterloopbaan.nl mikt met zijn informe-
Met de internetpagina www.waterloopbaan.nl wil Waternetwerk nieuw talent de sector binnenhalen.
rende functie nadrukkelijk op mensen die
nog geen keuze hebben gemaakt voor een
carrière in een bepaalde sector. “Het gaat
er om dat we nieuw talent werven om alle
vacatures te vervullen die de komende tijd
vrij zullen komen. We richten ons dus primair
op studenten met technische opleidingen.
We zullen de internetpagina op deze
opleidingen ook nadrukkelijk onder de
aandacht brengen.”
Waarom richt Waternetwerk zich als netwerkorganisatie
op het werven van nieuw talent?
Kruize: “Ons doel als organisatie met ruim
4.000 leden is het vak van medewerker in
de watersector verder te ontwikkelen en te
professionaliseren. Daar valt ook het vinden
van nieuw talent onder. Dat doen we door
bijvoorbeeld studentlidmaatschappen aan
te bieden.”
Kruize hoopt dat organisaties in de
watersector ook zullen bijdragen aan de
zoektocht naar nieuw talent. “Dat kan door
mee te helpen met het invullen van de
pagina’s op internet, maar ook door daar
bijvoorbeeld het aanbieden van stageplaatsen
aan te koppelen of door te wijzen
op aanvullende opleidingen.”
Waterloopbaan.nl is vanaf medio deze
maand te volgen.

Themabijeenkomst ‘Breng werelden samen’
De waterwereld is volop in beweging.
Maatschappelijke en klimatologische
problemen dwingen waterprofessionals
tot nadenken, het zoeken van nieuwe
oplossingen en het aanboren van nieuwe
voorzieningen. De sector vergrijst, dus hoe
haal je jong talent binnen? En hoe veranker
je de aanwezige kennis in je bedrijf? Allemaal
vragen waar antwoorden op gevonden
moeten worden. Detacheringsbureau Eiff el
houdt op 19 november een themabijeenkomst
waarop een begin gemaakt wordt
met het beantwoorden van deze complexe
vraagstukken.
De bijeenkomst vindt plaats in de lichttoren
van Philips in Eindhoven. Centraal staat een
theoretische en praktische benadering van
samenwerken, talentmanagement en kennisverankering.
De insteek is om de watersector
buiten de eigen grenzen te laten kijken.
Deelnemers moeten zich bewust worden
van de meerwaarde van samenwerken en
hoe zij hiermee kosten kunnen besparen en
meer effi ciency kunnen bereiken. Volgens
de organisatie ligt de uitdaging in ‘het
gezamenlijk zetten van de volgende stappen
op het gebied van het samen uitvoeren
van taken, het optimaliseren van interne
bedrijfsprocessen, maar ook op het gebied
van innovatie’.
Björn Hoogwout, directeur van Brabant
Water en lid van verdienste van Waternetwerk,
is één van de sprekers. “We moeten
gaan samenwerken in een nieuwe context,
verschillende mensen en werelden bij elkaar
brengen. Denk aan water en sport, water en
energie, water en gezondheid. En als je die
mensen eenmaal bij elkaar hebt: samen iets
maken, co-creëren.”
Volgens Hoogwout is Dutch Delta Design
2012 hiervan een goed voorbeeld. Het is
een project dat ‘de Nederlandse waterexpertise
vooraan in de internationale etalage
wil zetten’. Het doel is het verstevigen van
de positie van Nederland Waterland én
het creëren van draagvlak en ruimte voor
de verdere ontwikkeling van kennis en
innovatie.
Wat hoopt Hoogwout dat de themabijeenkomst
op gaat leveren? “Mens en menselijk
gedrag moeten veel meer centraal komen te
staan. Wat is de belevingswereld? Voorheen
wilden we het product water nog wel
eens over de schutting gooien en zeggen
‘alsjeblieft, hier heb je het.’ Maar door de
problemen van nu kan dat niet meer. Niet
meer blindstaren op lage operationele
kosten en meer product, maar kijken naar
de waarde van water, als gezondheidsdrager
bijvoorbeeld.”
Een ander vraagstuk waarmee de watersector
steeds meer worstelt, is de toestroom van
jong talent. Wat Hoogwout betreft, moeten
jongeren veel meer betrokken worden bij de
sector. Hij beseft echter terdege dat zij vaak
in een heel andere wereld leven. Hoogwout:
“Als je wilt dat jongeren zich met onze
vraagstukken gaan bezighouden, moet je de
problemen concreet maken. Pas dan wordt
het voor hen interessant.”
Dat de bijeenkomst in de lichttoren in
Eindhoven wordt gehouden, is niet toevallig.
Hoogwout: “Er gebeurt daar ontzettend
veel. Het is eigenlijk een duurzaamheidsplatform.
De nieuwste initiatieven op het
gebied van duurzaamheid worden daar
permanent tentoongesteld; er zijn zalen
voor matchmaking tussen bedrijven. Ook is
er een laboratorium waar jongeren mogen
experimenteren. En in het gebouw wordt
waternetwerken
alles hergebruikt. Van de receptiebalie
bijvoorbeeld wordt over een tijdje wc-papier
gemaakt.”
Naast Hoogwout kent de themabijeenkomst
meer sprekers. Alfons van Marrewijk
(antropoloog) bekijkt samenwerking
binnen en tussen organisaties vanuit een
antropologisch perspectief. Want zonder
mensen geen samenwerking. Henk Roelofs
(Waterschap De Dommel) gaat in op sociale
innovatie als basis voor kennisverankering
en talentmanagement. Vervolgens vertelt
Roelof Kruize (Waternet en Afval Energiebedrijf
Amsterdam) over de mogelijke
samenwerking met energiebedrijven als
mogelijkheid voor de afvalwatersector.
Zo’n samenwerking met energiebedrijven
is precies wat Hoogwout de sector op het
hart wil drukken: “Kijk naar de markt, let op
maatschappelijke trends, en breng werelden
samen.”
Colofon
Waternetwerken
Redactie
Monique Bekkenutte
Tim Fierant
Antal Giesbers
Martijn Kregting
Jaap van Peperstraten
Contact
Waternetwerk
Monique Bekkenutte
Postbus 70
2280 AB Rijswijk
telefoon: (070) 414 47 78
fax: (070) 414 44 20
e-mail: redactie@waternetwerk.nl
H 2O / 20 - 2009
27

11 december:
Themanummer Proceswater
Op 11 december aanstaande verschijnt het
themanummer Proceswater van H2O, vaktijdschrift
voor watervoorziening en waterbeheer.
In dit nummer onder andere de laatste technologische
ontwikkelingen op het gebied van
proceswater en duurzame productieprocessen.
Daarnaast zal aandacht worden besteed
aan waterbesparing, zuiveringstechnieken en
Europese wet- en regelgeving.
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
Bereik de kopstukken van de Nederlandse Watersector
Bereik de beslissers in de waterbranche optimaal
en plaats uw advertentie in dit themanummer.
Reserveer uiterlijk vóór 27 november
advertentieruimte.
Neem voor meer informatie contact op met:
Roelien Voshol, 010 – 42 74 154
Brigitte Laban, 010 – 42 74 152
adv.h2o@nijgh.nl

Matthijs Bonte, KWR Watercycle Research Institute
Gertjan Zwolsman, KWR Watercycle Research Institute
Klimaatverandering en
verzoeting van de Rijn
In de afgelopen twaalf jaar is de zoutvracht van de Rijn sterk afgenomen. Dit blijkt
uit een analyse van de relatie tussen afvoer en chlorideconcentraties in de Rijn in
de periode 1997-2008. Deze ‘verzoeting’ van de Rijn is vermoedelijk het gevolg
van de sanering van de afvalbergen van de kalimijnen nabij Mulhouse. Deze
positieve ontwikkeling kan echter worden gekeerd door klimaatverandering. De
zogeheten ‘plus’ klimaatscenario’s van het KNMI suggereren dat in de toekomst
droge zomers vaker zullen voorkomen. Als we de afvoer-concentratie relatie van
de laatste jaren hierop toepassen blijkt dat de huidige zoutvracht van de Rijn
in droge jaren een concentratie geeft die rond de drinkwaternorm ligt. Naast
klimaatverandering is het hierbij van belang hoe de zoutlozingen op de Rijn zich
ontwikkelen.
In de jaren ‘70 en ‘80 was chloride dé
probleemstof voor de drinkwaterbedrijven
in het stroomgebied van de
Rijn. Door het Rijnzoutverdrag is de situatie
sterk verbeterd en het huidige chloridegehalte
(gemiddeld rond 100 mg/l) vormt
doorgaans geen belemmering meer voor de
productie van drinkwater.
In het droge jaar 2003 is echter duidelijk
geworden dat tijdens extreem lage afvoer
(laagste afvoer 788 kubieke meter per
seconde op 28 september) van de Rijn
de chlorideconcentratie nog steeds kan
toenemen tot boven de drinkwaternorm
van 150 mg/l (zie afbeelding 1). Onder de
zogenaamde ‘plus’ klimaatscenario’s van het
KNMI wordt verwacht dat extreem droge
zomers, zoals die van 2003, vaker zullen
voorkomen 1) . Gezien het in 2003 gevonden
verband tussen droogte en het zoutgehalte
is het dan ook de vraag of in de toekomst het
Rijnwater altijd gebruikt kan worden voor
drinkwatervoorziening 2) .
KWR Watercycle Research Institute heeft
in het kader van het programma Wetlands
IJsselmeergebied van Delft Cluster een studie
uitgevoerd naar de verzilting en/of verzoeting
van de Rijn en het IJsselmeergebied 3) .
Verzilting in historisch perspectief
Afbeelding 2 toont het verloop in de chlorideconcentratie
van de Rijn tussen 1876 en
Afb. 1: Afvoer van en chlorideconcentratie in de Rijn bij Lobith in 2003 (bron chloridedata: RIWA Rijn,
afvoerdata: www.waterbase.nl).
platform
2008. Aan het eind van de 19e eeuw was
de chlorideconcentratie in vergelijking met
de huidige situatie laag: tussen de 20 en 30
mg/l. Dit is echter nog steeds een factor twee
boven de natuurlijke achtergrond concentratie
van circa 12 mg/l 4) .
Tussen de industriële revolutie eind 19e
eeuw en de Tweede Wereldoorlog is het
chloridegehalte in de Rijn geleidelijk
opgelopen tot een waarde tussen 50 en
90 mg/l. Deze toename wordt toegeschreven
aan bemesting, lokale industrie
en afvalwaterlozingen, kortom de overgang
van een agrarische naar een industriële
maatschappij 5) .
Na de Tweede Wereldoorlog gaat het snel
slechter met de Rijn: In Duitsland voltrekt
zich het Wirtschaftswunder, waarbij bruinkoolmijnen
worden ontwaterd en het zoute
bemalingswater op de Rijn wordt geloosd. In
Frankrijk worden de kalimijnen bij Mulhouse
uitgebreid, waarbij het afvalzout op de
Rijn wordt geloosd. Als gevolg hiervan ligt
de gemiddelde chlorideconcentratie in de
70-er en 80-er jaren ruim boven de drinkwaternorm.
De achteruitgang in waterkwaliteit
van de Rijn leidt in 1976 tot het
Rijnzoutverdrag, waarin afspraken worden
gemaakt over de lozing van zout in de Rijn.
Uit afbeelding 2 wordt duidelijk dat de
afspraken na het sluiten van het verdrag niet
werden nageleefd: de chlorideconcentratie
blijft onverminderd hoog. In 1979 werd de
Nederlandse ambassadeur zelfs teruggeroepen
uit Parijs uit protest tegen de lakse
Franse houding.
In de 90-er jaren begint het Rijnzoutverdrag
eindelijk zijn vruchten af te werpen. Zodra
H 2O / 20 - 2009
29

ij Lobith het chloridegehalte hoger wordt
dan 200 mg/l, wordt een fax gestuurd naar
Mulhouse om de lozingen van zout bij de
kalimijnen te staken. Als tegenprestatie
moest Nederland zelf ook actie ondernemen
om verzilting tegen te gaan. In 1997 is een
pijpleiding in bedrijf genomen die het zoute
kwelwater en afvalwater uit de Wieringermeerpolder
direct op de Waddenzee loost in
plaats van op het IJsselmeer.
Na 2000 lijkt het weer even minder te gaan
met als uitschieter de eerder genoemde
droge zomer van 2003. De laatste twee jaar
daalt de chlorideconcentratie weer en ligt de
gemiddelde concentratie rond de 100 mg/l.
Nadere analyse voor 1997-2008
Zoals bleek tijdens de zomer van 2003 is het
chloridegehalte in de Rijn sterk afhankelijk
van de afvoer. Om grip te krijgen op de
oorzaken van de zoutbelasting van de Rijn
moeten we dus de invloed van landgebruik
en lozingen enerzijds en afvoer anderzijds
op de chlorideconcentratie in de Rijn
onderscheiden. Hierbij is het van belang
te noemen dat chloride een conservatieve
stof is. Dat wil zeggen dat het gehalte
alleen afhankelijk is van de belasting, de
achtergrondconcentratie en de mate van
verdunning. Hoe lager het debiet van de Rijn,
des te hoger de gehaltes. Een veel gebruikte
benadering om het concentratieverloop in
30 H 2O / 20 - 2009
Afb. 2: Verloop van de gemiddelde jaarlijkse chlorideconcentratie in de Rijn bij Lobith. De grijze band geeft de
minimale en maximale jaarlijkse chloridewaarde weer (voor 1952 zijn alleen jaargemiddelden beschikbaar).
de Rijn te beschrijven is om deze te splitsen
in een deel dat onafhankelijk is van de afvoer
(de basisconcentratie) en een deel dat wordt
bepaald door een constante vracht. De
concentratie in de Rijn is dan te beschrijven
met de volgende formule, of Q-C relatie 6) :
C(t) = CC + 1000 x LC/Q(t) waarin C(t) de chlorideconcentratie is van de
Rijn (mg/l), C C de basisconcentratie (mg/l),
L C de constante chloridevracht (kg/s) en Q(t)
de afvoer bij Lobith (m 3 /s). Om de ontwikkelingen
in chlorideconcentraties in de Rijn te
beoordelen is de Q/C-relatie volgens bovenstaande
vergelijking afgeleid voor elk jaar in
de periode 1997-2008. Hiervoor zijn voor elk
jaar de chloride- en afvoerdata tegen elkaar
geplot en is voor iedere puntenwolk een
Afb. 3: Concentratie-afvoerrelaties voor chloride in de Rijn (Lobith) voor de jaren 1997 t/m 2008. Voor ieder jaar is een regressielijn afgeleid met de vorm
C(t) = C C + 1000 x L C/Q(t). De parameters C C en L C geven respectievelijk de basisconcentratie (mg/l) en vracht (kg/s) weer.

Afb. 4: Parameters uit de Q/C-relatie voor de Rijn bij Lobith voor de jaren 1997 t/m 2008.
regressielijn volgens bovenstaande vergelijking
bepaald. De afzonderlijke Q/C-relaties
met bijbehorende correlatiefactoren (R 2 )
voor de jaren 1997-2008 zijn weergegeven
in afbeelding 3. Opgemerkt wordt dat tot
mei 2005 de chlorideconcentratie dagelijks
werd gemeten; hierna is de meetfrequentie
verlaagd tot tweewekelijks.
De hoge verklaarde variantie (gemiddelde
R 2 over twaalf jaar is 0,74) geeft aan dat de
Q/C-relatie goed gebruikt kan worden om
de chlorideconcentratie mee te beschrijven.
In afbeelding 3 valt op dat de verklaarde
variantie vooral gedurende de eerste jaren
van de analyse hoog is: tussen 1997 en 2003
ligt de R 2 tussen 0,76 en 0,94. In de laatste
vijf jaar is R 2 lager: tussen 0,52 en 0,71. Deze
afname is ten eerste toe te schrijven aan
de hydrologisch ‘gemiddelde’ jaren tussen
2004 en 2008. Zonder extreem lage of hoge
afvoeren is er minder variatie in chlorideconcentratie
en wordt de verklaarde variantie
ook kleiner. Een tweede oorzaak van de
afnemende variantie is dat de constante
vracht term (L c) kleiner is geworden door de
jaren heen. Hierdoor wordt de chlorideconcentratie
minder afhankelijk van de afvoer
en de verklaarde variantie van de Q/C-relatie
wordt ook kleiner.
Het tweede aspect is verder uitgediept in
afbeelding 4, waarin de parameters uit de
Q/C-relaties voor de jaren 1997-2008 zijn
geplot. In de fi guur is te zien dat de basisconcentratie
fl uctueert tussen de 35 en 70
mg/l. De gemiddelde basisconcentratie
bedraagt 50 mg/l en ligt dus een stuk hoger
dan de (natuurlijke) achtergrondconcentratie
van 12 mg/l. Dit is ook de reden dat we in
de Q/C-relatie niet de term ‘achtergrondconcentratie’
gebruiken: dit suggereert een
natuurlijke concentratie, terwijl de huidige
basisconcentratie een factor 4 boven de
natuurlijke achtergrondconcentratie ligt. De
vrachtterm, L C, vertoont zoals gezegd een
sterk dalende trend van 155 kg/s in 1997 tot
52 kg/s in 2008. De daling is vermoedelijk het
gevolg van de sluiting en sanering van de
zoutindustrie bij Mulhouse. De sanering van
de zoutstortbergen wordt naar verwachting
dit jaar afgerond 7) .
De toekomst
De relatie tussen chloride en de afvoer kan
worden gebruikt om een inschatting te maken
van de chlorideconcentratie in de Rijn bij
(extreem) lage afvoeren. Hierbij gaan we uit
van de gemiddelde vrachtterm gedurende
2007 en 2008 (L C = 60 kg/s) en basisconcentratie
(C c = 47 mg/l), zoals afgeleid uit
afbeelding 4. De laagst gemeten afvoer in de
Rijn, gemeten in november 1947, bedroeg
620 kubieke meter per seconde 8) . Bij de
huidige zoutbelasting zou dit resulteren in
een chlorideconcentratie van 144 mg/l. Maar
er is ook een extremer scenario denkbaar,
namelijk ‘de Rijn als regenrivier’. In dit scenario
is de bijdrage van de Alpen (afsmelten van
sneeuw en ijs) aan het debiet van de Rijn in
de (na)zomer geheel weggevallen. Simulaties
met het zogeheten Rhinefl owmodel geven
aan dat onder het W+-scenario de afvoer
eind september 37 procent lager is dan in de
huidige situatie 9) . In dat geval zou de afvoer
van de Rijn in een zomer zoals die van 2003
kunnen dalen tot ongeveer 500 kubieke meter
per seconde, wat in combinatie met een
basisconcentratie van 47 mg/l en een vracht
van 60 kg/s (2007-2008) zou resulteren in een
chlorideconcentratie van 167 mg/l. Als we
uitgaan van de laagst afgeleide vrachtterm
van 52 kg/s in 2008, dan vinden we bij een
afvoer van 500 kubieke meter per seconde
en een basisconcentratie van 47 mg/l een
concentratie van 151 mg/l. Deze resultaten
geven aan dat onder het W+-scenario in een
droog jaar de drinkwaternorm van 150 mg/l
net wordt overschreden bij de huidige chloridebelasting.
Het gaat hier weliswaar om een prognose,
maar de richting van het eff ect is duidelijk.
De kans op een chlorideconcentratie in de
Rijn bij Lobith boven 150 mg/l is nog steeds
aanwezig bij toekomstige laagwatersituaties,
wanneer de zoutlozingen op de Rijn
zich stabiliseren op het niveau van 2008
(52 kg/s). Dit wordt bevestigd door een
statistische analyse uitgevoerd door RIWA
Rijn: zij berekenen voor 2050 een kans van
vier procent dat de chlorideconcentratie
in de Rijn bij Lobith de drinkwaternorm
overschrijdt 10) . Kritisch hierbij is dus hoe de
zoutlozingen op de Rijn zich ontwikkelen.
platform
Het valt te verwachten dat in de toekomst
een aantal belangrijke bronnen van zout
zullen wegvallen: de kali-industrie bij
Mulhouse is reeds gesloten en de mijnen in
de stroomgebieden van de Moezel, de Saar,
de Lippe en de Emscher zullen op termijn
naar verwachting sluiten 10) . Tegelijkertijd
wordt in Frankrijk gewerkt aan een plan om
zoutcavernes te maken voor gasopslag. In
Duitsland leeft een vergelijkbaar idee. Als het
gewonnen zout wordt geloosd op de Rijn zal
de zoutvracht, weliswaar tijdelijk voor de duur
van de aanleg, weer fl ink hoger worden. Het
gecombineerde eff ect van deze twee ontwikkelingen
is op voorhand niet te beoordelen.
Conclusie
De belangrijkste conclusie uit deze analyse
is dat het Rijnzoutverdrag duidelijk zijn nut
heeft gehad. In de afgelopen twaalf jaar is
een sterke neerwaartse trend zichtbaar in de
zoutvracht in de Rijn die vermoedelijk het
gevolg is van de sanering van de zoutstortbergen
bij Mulhouse. Klimaatverandering
kan echter roet in het eten gooien. Als
de ‘plus’ klimaatscenario’s van het KNMI
waarheid worden, is de verwachting dat
(extreem) lage afvoeren in de Rijn vaker
zullen voorkomen. Bij de huidige zoutvracht
op de Rijn is de kans op overschrijdingen
van de drinkwaternorm voor chloride bij
Lobith klein maar niet afwezig. Om te zorgen
dat bij dergelijk lage afvoeren het Rijnwater
bruikbaar blijft voor drinkwaterbereiding is
dus blijvende waakzaamheid nodig.
LITERATUUR
1) Van Den Hurk B., A. Tank, G. Lenderink, A. van
Ulden, G. van, Oldenborgh, C. van Katsman, H. van
den Brink, F. Keller, J. Bessembinder, G. Burgers,
G. Komen, W. Hazeleger en S. Drijfhout (2006).
KNMI Climate Change Scenarios 2006 for the
Netherlands. KNMI Scientifi c Report WR 2006-01.
2) Van Bokhoven A. en G. Zwolsman (2007).
Klimaatverandering en de waterkwaliteit van de
Rijn. H 2O nr. 9, pag. 34-37.
3) Bonte M. (2009). Wetlands IJsselmeergebied,
drinkwaterfunctie Markermeer en verzilting. Delft
Cluster project Wetlands in het IJsselmeer. KWR
Watercycle Research Institute.
4) Molt E. (1961). Pollution of Rhine Water. De Rijn,
pag. 46-71. Moormans Periodieke Pers.
5) De Bruijn F. en A. Mazijk (2003). Klimaatinvloeden
op de kwaliteit van het Rijnwater. Startdocument
Klimaatproject RIWA.
6) Van der Weijden C. en J. Middelburg (1989).
Hydrogeochemistry of the River Rhine: Long term
and seasonal variability, elemental budgets, base
levels and pollution. Water Research nr. 10, pag.
1247-1266.
7) Fleig M., S. Mertineit en H. Brauch (2008). Aktuelle
und zükunftige Entwicklung der Belasting mit
Chlorid in Rheineinzugsgebiet. In opdracht van
RIWA.
8) De Wit M., H. Buiteveld en W. Van Deursen (2007).
Klimaatverandering en de afvoer van de Rijn en
Maas. RIZA.
9) Van Deursen W. (2006). Rapportage Rhinefl ow/
Meusefl ow. Nieuwe KNMI-scenario’s 2050, pag. 7.
Carthago Consultancy.
10) Baggelaar P. en E.. van der Meulen (2009).
Historische en toekomstige ontwikkelingen
chloridebelasting in het traject Lobith tot Andijk.
RIWA Rijn.
H 2O / 20 - 2009
31

Harrie Timmer, Oasen
Lucyna Magda, TU Delft
Bas Wols, KWR Watercycle Research Institute / TU Delft
Luuk Rietveld, TU Delft
CFD-modellering: spreiding
verblijftijd in reservoir
ongevoelig voor ontwerp
Om eventuele microbiologische nagroei in drinkwaterdistributiesystemen te
voorkomen, moet de verblijftijd van het drinkwater zo kort mogelijk zijn. In
een reservoir van Oasen bleek de verblijftijd maximaal zeven dagen te zijn.
Onderzocht is hoe we dit kunnen verkorten. Computational Fluid Dynamics
(CFD)-modellering wijst uit dat de verblijftijdspreiding in een reservoir
nauwelijks wordt beinvloed door aanpassing in het ontwerp. Verkorting van de
verblijftijd moet worden bereikt door aanpassing van de bedrijfsvoering.
Tijdens transport, distributie en
opslag van drinkwater kan de
waterkwaliteit verslechteren.
Een aantal pathogene micro-organismen,
waaronder Aeromonas, Legionella, Mycobacterium
en Pseudomonas 1),2) kan gaan
groeien. Cellen kunnen zich op de wanden
gaan hechten en biofi lms vormen. Deze
biofi lms beschermen de micro-organismen
tegen desinfectiemiddelen en hogere
organismen 3),4) . Uiteindelijk kunnen de
pathogene micro-organismen weer worden
afgegeven aan het water, waardoor ze een
risico voor de consument vormen.
In Nederland is de bacteriologische
kwaliteit van het drinkwater uitstekend 5) .
We beheersen deze risico’s dus goed. In
2006 werden in het distributienet slechts zes
overschrijdingen gemeld met bacteriën van
de coligroep (0,08 procent van de metingen).
Het betrof in alle gevallen een incident.
Dit gaat niet vanzelf: door drinkwaterbedrijven
wordt doorlopend gewerkt aan het
minimaliseren van infectierisico’s. Om deze
kwaliteit ook voor de toekomst te borgen
(klimaatverandering), is kennis van de groei
van micro-organismen in het drinkwatersysteem
noodzakelijk. Met dit inzicht kan
de infrastructuur en bedrijfsvoering verder
geoptimaliseerd worden.
De groei van deze organismen is, naast
voedselaanbod, afhankelijk van temperatuur
en verblijftijd in het transport- en distributiesysteem.
Aeromonas wordt beschouwd als indicator
voor de groei van micro-organismen in het
32 H 2O / 20 - 2009
systeem. Uit onderzoek in de jaren ‘90 blijkt
al dat de hoogste waarden van aeromonas in
drinkwater worden gevonden in de warmere
periode: juli-september 6) . Daarnaast worden
de hogere concentraties
Aeromonas vooral in de uitlopers van het
voorzieningsgebied gevonden 7) . Dit zijn de
plekken waar de verblijftijden het grootst zijn
en de temperatuur in de zomer het hoogst is.
In het voorzieningsgebied van drinkwaterbedrijf
Oasen zien we dit algemene beeld terug.
Hogere waarden van Aeromonas worden
Reservoirs te Gorinchem (foto: Bob Somers).
in de zomer aangetroff en. Verkennende
metingen in de warme zomer van 2006
wezen uit dat bij zomerse temperaturen tien
procent van de Aeromonas-analyses in het
distributiegebied boven de grens van 1.000
kvE/100 ml lag, met name in de periferie van
het gebied.
De temperatuurontwikkeling van het
drinkwater is met het gegeven distributienet
en bijbehorende opwarming via de bodem
praktisch alleen te beinvloedden door

verkorting van de verblijftijd. Voor drinkwaterbedrijf
Oasen geldt dat de temperatuur
van het drinkwater afhankelijk is van de
verblijftijd. Het gebruikt grondwater,
dat van origine altijd 12°C is, neemt na
zuivering tijdens het transport langzaam
de temperatuur van de bodem aan. Zomers
warmt dit water dus op. Om nagroei te
vermijden is het daarom van belang de
verblijftijd van het drinkwater zo kort
mogelijk te houden en stagnante zones in
het leidingnet te vermijden.
Reden voor Oasen om, naast het reduceren
van het voedselaanbod en het spuien
van leidingen, onderzoek te doen naar de
verblijftijdspreiding in het transport- en
distributiesysteem. Om deze verblijftijd
vast te stellen, zijn in 2007 enkele verblijftijdproeven
uitgevoerd. Hiervoor is gebruik
gemaakt van het verschil in elektrisch
geleidingsvermogen (EGV) van onthard en
niet-onthard water. Continue metingen van
deze EGV op verschillende plekken in het
distributienet gaven zo een inzicht in de
verblijftijd van het water in het net. Geconcludeerd
werd dat de verblijftijd circa 20
procent langer was dan berekend met het
leidingnetprogramma Aleid. De gemiddelde
verblijftijd in het distributienet bleek twee
dagen. Opvallende uitschieter in deze studie
was de grootte van de verblijftijdspreiding
in de reservoirs in Gorinchem en Sliedrecht.
Uit de metingen en modellering van de
verblijftijd in deze reservoirs bleek dat
gedeeltes van het water tot wel zeven dagen
in het reservoir verblijven.
Deze resultaten waren aanleiding om te
onderzoeken of de verblijftijdspreiding in
deze reservoirs kan worden verminderd.
In eerste instantie werd gezocht naar een
mogelijkheid om het ontwerp van de
reservoirs aan te passen, zodat de stroming
meer een propstroming benadert. Daardoor
zou de verblijftijdspreiding verminderen. In
het kader van samenwerking van Oasen met
de TU Delft is besloten te kijken of computational
fl uid dynamics (CFD)-modellering
gebruikt kan worden om het bestaande
reservoir in Gorinchem te optimaliseren.
Verschillende aanpassingen aan het ontwerp
zijn daartoe doorgerekend met CFD.
Computational Fluid Dynamics
Computational Fluid Dynamics is een
onderdeel van de vloeistofmechanica
dat geavanceerde numerieke technieken
gebruikt om de stroming in vloeistoff en
te modelleren. Het is dan dus mogelijk te
simuleren hoe het water stroomt in een
reactor (snelheid en richting). Bovendien kan
de verspreiding van opgeloste stoff en, zoals
chloor of ozon, voorspeld worden met de
CFD modellen. In de gezondheidstechniek
wordt CFD voornamelijk toegepast op ozon-
en UV-installaties 8),9),10) . Bij deze installaties
gaat het erom dat voldoende desinfectie
wordt gerealiseerd. Kortsluitstroming in de
reactoren heeft een zeer nadelige invloed
op deze desinfectie en moet dan ook zoveel
mogelijk worden voorkomen.
Met behulp van CFD kunnen de kortsluitstromen
worden opgespoord en
maatregelen worden berekend om deze
tegen te gaan. Voor ozonkelders bleek het
installeren van tussenschotten een zeer
eff ectieve manier te zijn om de kortsluitstromen
te verminderen en de desinfectiecapaciteit
te verhogen (zonder de ozondosering
te verhogen).
Bij het doorrekenen van de verblijftijdspreiding
in reinwaterreservoirs is het
tegengestelde aan de hand. Hier is niet
zo zeer de kortsluitstroming relevant; het
optreden van stagnante zones moet worden
vermeden. Eén en ander heeft natuurlijk
wel met elkaar te maken. Wanneer kortsluitstroming
optreedt, zullen er ook gebieden
zijn waar het water langer zal verblijven. Voor
reinwaterreservoirs kan dus dezelfde aanpak
gebruikt worden als bij de ozon en UV installaties.
Kortsluitstroming kan gemeten worden
door passieve tracers toe te voegen aan de
ingaande stroom en deze weer te meten in
de uitgaande stroom. De verspreiding van de
tracer in het reservoir laat dan zien waar de
kortsluitstromen en de stagnante zones zich
bevinden. De concentratie
tracer zal heel langzaam oplopen in de
stagnante zones, terwijl deze heel snel zal
oplopen in de kortsluitgebieden.
Reservoir Gorinchem
Het reservoir te Gorinchem bestaat uit
twee gekoppelde cilinders van 23 meter
doorsnede. Deze zijn tot 8,7 meter gevuld
met water. Dit water wordt bovenin het
reservoir aangevuld en op ongeveer dezelfde
plek onderin weggepompt (zie afbeelding
1a). De totale inhoud van elke cilinder is
3.600 kubieke meter. Dagelijks gaat er
3.100 tot 3.400 kubieke meter water uit. De
gemiddelde verblijftijd in het reservoir is
dus ongeveer een dag. Het reservoir wordt
bedreven als suppletiepompstation. Dit
betekent dat gedurende een groot deel van
de dag er geen water geleverd wordt uit
het reservoir. Alleen als er meer vraag is dan
de aanvoer vanuit de zuivering kan leveren
(ochtend- en avondpiek), zal het reservoir
water bijleveren. De benutting van het
reservoir wordt dus vooral gestuurd door de
piekvraag in het achterliggende gebied.
platform
Bij CFD-modellering wordt een eindig
elementen stromingsmodel gebruikt om
het stromingspatroon in het reservoir
te bepalen 11) . De vergelijkingen voor
een onsamendrukbare vloeistof worden
opgelost op een driehoekig rooster. De
wanden worden gezien als een no slip-rand,
wat betekent dat het water op de wand
stilstaat en het vrije wateroppervlak als een
free slip-rand, wat betekent dat het water in
horizontale richting kan bewegen aan het
vrije oppervlak.
Bij het punt van instroming wordt een
watersnelheid opgelegd, terwijl bij het punt
van uitstroming een waterhoogte (druk)
wordt gegeven. Het stromingsmodel wordt
gebruikt om de turbulentie te modelleren.
De verblijfstijdspreiding wordt tenslotte
bepaald door een passieve tracer aan het
binnenkomende water toe te voegen. Door
de concentratieverandering in de tijd bij te
houden bij de uitstroom kan de verblijftijdspreiding
van het systeem verkregen
worden. De verspreiding van de tracer wordt
gemodelleerd met een advectie-diff usievergelijking.
De advectie wordt bepaald
door de gemiddelde stromingsnelheid en
de diff usie wordt afgeleid van de turbulente
kinetische energie (k) en de turbulente
dissipatie (ε) van het turbulentiemodel (ook
wel k-ε model genoemd).
Uitgevoerd onderzoek
Met het CFD-model is een enkel reservoir
doorgerekend. Hierbij is aangenomen dat het
reservoir continu doorstroomd wordt en dat
het wateroppervlak constant blijft. Voor deze
situatie is het stromingspatroon bepaald en
is de verblijftijdspreiding berekend.
Met het model zijn verschillende aanpassingen
doorgerekend. Hierbij is vooral
gekeken naar veranderingen in de confi guratie
van de instroom en uitstroom en het
plaatsen van schotten. Eén en ander heeft
geleid tot de volgende alternatieven:
0. referentiesituatie met in- en uitgang vlak
bij elkaar aan de rand,
1. verplaatsing instroom naar het midden
van het reservoir,
2. verplaatsing instroom naar de andere
kant van het reservoir,
3. plaatsing van een schot tussen in- en
uitstroompunt,
4. plaatsing van een schot tussen in- en
uitstroompunt op kortere afstand van de
wand.
Afb. 1a: Dimensies en ontwerp huidige reservoir. Afb. 1b: Voorbeeld alternatief 3, schot tussen in- en uitstroompunt.
H 2O / 20 - 2009
33

De afbeeldingen 2a en 2b tonen het
stromingsveld in het reservoir. Ze geven
respectievelijk de stroming in de x, y en
z-richting weer door middel van een kleurenschaal.
Hieruit kan worden geconcludeerd
dat in de referentiesituatie de stroming
vooral verticaal verloopt. Het water stroomt
vanuit het inlaatpunt bovenin in de richting
van de uitstroming onderin het reservoir, wat
zichtbaar is in het donkerblauwe gebied van
de w-snelheid. Aan de andere kant van de
reservoir stroomt het water weer omhoog
(gele gebied van de w-snelheid). Daarnaast
stroomt het water in radiale richting weg van
het inlaatpunt, wat zichtbaar is in de donkerblauwe
en donkerrode gebieden van de u-
en v-snelheden. Het omgekeerde gebeurt bij
de uitstroming. Hierdoor ontstaat een grote
circulatie in het reservoir. Verplaatsing van de
instroom naar het midden van het reservoir
laat een ander stroombeeld zien (afbeelding
2b). Het water stroomt in radiale richting
weg van de instroom (snelheidsvector u en
v). Bovendien is er een sterke neerwaartse
stroming in het midden van het reservoir,
terwijl het water aan de randen weer
omhoog stroomt. Wederom is hier sprake
van grote circulaties in het reservoir.
Voor de overige alternatieven geldt dat
dit het stroombeeld verandert. Vooral in
het geval van het plaatsen van een schot
ontstaat een hogere graad van menging.
Ondanks de verschillen in lokale snelheden
vertonen alle opties sterk recirculerende
stromingen in het reservoir.
Uit afbeelding 3 kan echter per saldo
geconcludeerd worden dat de verblijftijdspreiding
van alle opties bijna identiek is.
Het reservoir gedraagt zich in alle gevallen
als een compleet gemengd vat. Dit gedrag
wordt verklaard door de relatief lage
snelheden en de grote circulaties in het
reservoir. Hieruit wordt geconcludeerd dat
het plaatsen van schotten of het verplaatsen
van de in- en uitstroomopening slechts
een kleine positieve invloed hebben op de
verblijftijdspreiding. In alle gevallen is de
gemiddelde verblijftijd ongeveer een dag en
de maximumverblijftijd zes tot zeven dagen.
Conclusies
Het model geeft een goed beeld van het
stromingspatroon en de verblijftijdspreiding
in de reservoirs van Gorinchem. Ondanks dat
het model niet gevalideerd is met metingen,
zijn de resultaten wel in lijn met eerdere
resultaten van de verblijftijdsproeven.
De resultaten van de berekeningen, en
dan met name de invloed van gewijzigde
confi guraties, worden dan ook voldoende
betrouwbaar geacht.
Uit de CFD-modellering volgt dat er
verschillen in stromingspatroon zijn voor
de verschillende ontwerpalternatieven. De
verblijftijdspreiding in de uitstroomopening
van het reservoir is echter gelijk voor alle
opties. Deze lijkt op de verblijftijdspreiding
van een volledig gemengd vat. De maximale
verblijftijd in de reservoirs is ongeveer zes
tot zeven maal de gemiddelde, hydraulische,
verblijftijd.
Conclusie voor Oasen is dan ook dat de
verkorting van de verblijftijd niet gezocht
34 H 2O / 20 - 2009
Afb. 2a: Driedimensionele snelheidsverdeling voor de referentiesituatie. Achtereenvolgens zijn weergegeven:
snelheidsvector u (x-richting in m/s), snelheidsvector v (y-richting in m/s) en snelheidsvector w (z-richting in
m/s). De instroom van het water bevindt zich linksonder aan het oppervlakte van het reservoir.
Afb. 2b: Driedimensionele snelheidsverdeling voor de situatie met instroom in het midden.
moet worden in aanpassingen van het
reservoir, maar worden bereikt door
aanpassing van de bedrijfsvoering.
Vervolg
In het geval van Gorinchem met zijn twee
reservoirs is er door Oasen voor gekozen om
als eerste optie na te gaan of beide reservoirtanks
ontkoppeld kunnen worden, waarvan
één dagelijks geforceerd maximaal leeg
gedraaid wordt. Deze inzet leidt wel tot enig
energieverlies, maar verkort de verblijftijd
signifi cant (maximaal twee dagen). Door
één van de reservoirs relatief vol te houden,
wordt hiermee ook de ijzeren voorraad op
peil gehouden.
Voor de aanpassing van de bedrijfsvoering
zijn ook nog andere mogelijkheden. Een
interessante is de optimalisatie van de
algoritmes van de vraagvoorspellingsmodellen.
De afgelopen tien jaar is de bedrijfsvoering
van de reservoirs geoptimaliseerd

Afb. 3: Berekende verblijftijd bij uitstroomopening reservoir.
door gebruik te maken van vraagvoorspellingsmodellen
12) . Het doel hiervan was te
komen tot een meer stabiele bedrijfsvoering
met minimale debietsveranderingen. De
implementatie van deze algoritmes op
verschillende zuiveringsinstallaties heeft
geleid tot signifi cante optimalisatie van
het zuiveringsproces. Een meer stabiele
bedrijfsvoering leidt tot een betere reinwaterkwaliteit
en tot minder energiegebruik.
Doordat de zuivering minder debietsschommelingen
te verwerken heeft, zal minder
fi lterdoorslag plaatsvinden en de bedsamenstelling
van onthardingsreactoren minder
vaak veranderen. Dit leidt niet alleen tot
een betere waterkwaliteit, maar kan ook de
onderhouds- en bedrijfskosten reduceren.
Tevens zal meer water gezuiverd kunnen
worden gedurende de avonduren, wanneer
de energiekosten lager zijn.
Het inzicht in de verblijftijdspreiding van
het water in het reservoir geeft een extra
randvoorwaarde voor het sturen van
de reservoirs en dus het verbeteren van
de doorstroming. De reservoirs moeten
niet alleen de pieken van de watervraag
opvangen, maar moeten ook regelmatig
geleegd (of gedeeltelijk geleegd) worden,
zodat stagnante zones niet te lang kunnen
blijven bestaan. Dit kan alleen als dit voor de
bedrijfsvoering mogelijk is en deze randvoorwaarde
moet dus zorgvuldig ingebouwd
worden in het productiealgoritme.
Nadeel van regelmatiger legen is het extra
energieverlies en het inboeten op reservecapaciteit
bij calamiteiten (ijzeren voorraad).
Het is zoeken naar een optimum. Modellen
kunnen bij deze keuze ondersteunen.
Inmiddels zijn er ook initiatieven ontstaan
om de vraagvoorspelling te koppelen aan
waterkwaliteitsvoorspelling 13) ). Hierdoor
kan beter gestuurd worden op water-
platform
kwaliteit afhankelijk van de kwaliteit van het
inkomende water, in combinatie met het
reduceren van kosten en het verminderen
van de belasting voor het milieu. Dit is het
ambitieuze doel aan de horizon voor de
besturing van drinkwaterproductiestations
in 2020.
LITERATUUR
1) Szewzyk U., R. Szewzyk, W. Manz en K-H. Schleifer
(2000). Microbiological safety of drinking water.
Ann. Rev. Microbiol. 54, pag. 81-127.
2) September S., V. Brözel en S. Venter (2004).
Diversity of non-tuberculoid Mycobacterium in
biofi lms of urban and semiurban drinking water
distribution systems. Appl. Environ. Microbiol. 70,
pag. 7571-7573.
3) Costerton J., Z. Lewandowski, D. Caldwell, D. Korber
en H. Lappin-Scott (1995). Microbial biofi lms. Ann.
Rev. Microbiol. 49, pag. 711-745.
4) Buswell C., Y. Herlihy, L. Lawrence, J. McGuiggan,
P. Marsh, C. Keevil en S. Leach (1998). Extended
survival and persistence of Campylobacter spp. in
water and aquatic biofi lms and their detection by
immunofl uorescent-antibody and -rRNA staining.
Appl. Environ.Microbiol. 64, pag. 733-741.
5) VROM-Inspectie (2007). De kwaliteit van het
drinkwater in Nederland in 2006.
6) Van der Kooij D. e.a. (1992). Aeromonas in
drinkwater: voorkomen, bestrijding en betekenis.
Kiwa Water Research, pag. 95-104.
7) Havelaar A., A. Versteegh en M. During (1990). The
presence of Aeromonas in drinking-water supplies
in the Netherlands. Zentralblatt für Hygiene, 190,
pag. 236-256.
8) Blatchley III E., Z. Do-Quang, M. Janex en J. Laine
(1998). Process modeling of ultraviolet disinfection.
Water Science Technology nr. 6, pag. 63-69.
9) Sozzi D. en F. Taghipour (2007). The importance of
hydrodynamics in UV advanced oxidation reactors.
Water Science Technology 55, pag. 53-58.
10) Wols B., W. Uijttewaal, L. Rietveld, G. Stelling,
H. van Dijk en J. Hofman (2008). Residence time
distributions in ozone contactors. Ozone Science
and Engineering nr. 1, pag. 49-57.
11) Labeur R. en G. Wells (2007). A Galerkin interface
stabilisation method for the advection-diff usion
and incompressible Navier-Stokes equations.
Computer Methods in Applied Mechanics and
Engineering nr. 196, pag. 4985-5000.
12) Bakker M., K. van Schagen en J. Timmer (2003).
Journal of Water Supply: Research and Technology -
AQUA nr. 6, pag. 417-424.
13) Rietveld L., A. van der Helm, K. van Schagen en
J. Kappelhof (2009). Geavanceerde sturing van
drinkwaterzuiveringen met een integraalmodel.
H 2O nr. 12, pag. 37-40.
H 2O / 20 - 2009
35

Ralf Verdonschot, Alterra
Hanneke van Schaik, Alterra
Piet Verdonschot, Alterra
Effecten van de rode
Amerikaanse rivierkreeft
op de vegetatie en macrofauna
van sloten
Exotische rivierkreeften breiden zich zeer sterk uit in Nederland. Wat voor eff ecten
dit heeft op de inheemse waterplantenvegetaties en macrofauna is onbekend. In
het kader van het project PLONS voerde Alterra daarom bij wijze van case-studie
een experiment uit waarin de invloed van de rode Amerikaanse rivierkreeft op
slootecosystemen onderzocht is. In afgesloten cilinders zijn de veranderingen
gevolgd die optraden in de biomassa van verschillende soorten waterplanten
en de samenstelling van de macrofaunagemeenschap na introductie van de
rivierkreeft. De invloed bleek variabel en soortspecifi ek. Met name afstervende
planten werden gegeten. Een aantal waterplanten raakte los door het omwoelen
van de bodem. De macrofaunagemeenschap werd niet merkbaar beïnvloed. In
het maag-darmstelsel van de kreeften werd met name organisch bodemmateriaal
en plantenresten aangetroff en, wat een aanwijzing is dat de kreeften een rol
spelen bij de afbraak van organisch materiaal. Exoten hoeven dus niet altijd een
negatieve invloed te hebben op zoetwaterecosystemen.
De rode Amerikaanse rivierkreeft
(Procambarus clarkii), van
oorsprong afkomstig uit ondiepe
plassen en moerassen in het zuidoosten
van de Verenigde staten en Mexico, is op dit
moment één van de meest wijd verbreide
invasieve kreeften ter wereld 1) . Vanwege zijn
hoge commerciële waarde (consumptie,
aquariumhandel) is de soort in veel landen
al dan niet bewust geïntroduceerd. De soort
wist zich vrijwel overal succesvol te vestigen.
De kreeft werd voor het eerst in 1985 in
Nederland aangetroff en 2) . Sindsdien heeft
hij zich sterk uitgebreid en is nu in allerlei
watertypen in Noord- en Zuid-Holland en
Utrecht aan te treff en.
Bij zijn introductie in Nederland kon de soort
in de sloten en plassen van west-Nederland
een lege niche bezetten; er kwamen daar
immers geen inheemse soorten voor met
een vergelijkbare rol binnen het ecosysteem.
Hierbij moet wel opgemerkt worden dat de
gevlekte Amerikaanse rivierkreeft (Orconectes
limosus) al wel verspreid voorkwam,
maar met name in grotere wateren (over
interacties tussen deze soorten is echter niets
36 H 2O / 20 - 2009
bekend). Wat voor eff ecten dit heeft gehad
tijdens de invasie - en nog steeds heeft op
plekken waar de soort nu verschijnt - is
onbekend. Onderzoeken in het Middellandse
Zeegebied zijn echter alarmerend; er werd
melding gemaakt van het verdwijnen van
waterplantenvegetaties - met als resultaat
een algen-gedomineerd, troebel systeem
- en een afname van de macrofaunadiversiteit
3),4) . In deze systemen lijkt de kreeft al
snel na zijn introductie een sleutelrol in het
ecosysteem te spelen.
Heeft de rode Amerikaanse rivierkreeft
ook zo’n grote invloed op de Nederlandse
zoetwaterecosystemen of zijn de eff ecten
minimaal of zelfs positief? In de wat betreft
biodiversiteit hoog kwalitatieve gebieden,
zoals het Vechtplassengebied, komen
zeer veel uitheemse kreeften voor. Om
antwoorden op deze vragen te genereren,
is afgelopen zomer een veldexperiment
uitgevoerd om de eff ecten van de rode
Amerikaanse rivierkreeft op macrofyten en
macrofauna te onderzoeken.
Aanpak
Om de ecosysteemeff ecten van uitheemse
kreeften te onderzoeken, is bewust gekozen
voor een experimentele aanpak in plaats van
een veldstudie, waardoor zoveel mogelijk
Welke eigenschappen zorgen ervoor dat de
rode Amerikaanse rivierkreeft wereldwijd zo
succesvol is 2) ?
• Hoge groeisnelheid en reeds volwassen
bij een kleine lichaamslengte. De kreeft
kan zich hierdoor binnen korte tijd voortplanten.
• Vrouwtjes produceren veel nakomelingen.
Tot 400 eieren worden onder het achterlijf
meegedragen, wat de overlevingskans
verhoogt.
• Hoge plasticiteit in zijn gedrag en levenscyclus
en zeer tolerant, wat de kreeft in
staat stelt zich aan te passen aan allerlei
milieuomstandigheden, zoals temperatuurschommelingen,
zuurstofl oosheid en
verdroging.
• De kreeft kan zich over land verplaatsen
op zoek naar nieuwe wateren.

andere potentieel belangrijke factoren
constant gehouden konden worden. Het
onderzoek vond daarom plaats in één van de
proefsloten op het onderzoekscomplex De
Sinderhoeve van Alterra in Renkum.
In de proefsloot werden 20 perspex cilinders
met een diameter 0,9 meter geplaatst.
De bodem van de sloot bestond uit zand
met een dun laagje organisch materiaal
met verspreide macrofyten. Deze planten
werden verwijderd en vervangen door
een gemengde vegetatie bestaande uit
waterpest (Elodea canadensis), aarvederkruid
(Myriophylum spicatum) en gekroesd fonteinkruid
(Potamogeton crispus). Deze planten
werden in potjes opgekweekt voordat ze
in de cilinders werden geplaatst, zodat ze
vitaal waren bij de start van het experiment.
De uiteindelijke vegetatie bestond uit
een mengsel van vier potjes waterpest,
drie potjes aarvederkruid en twee potjes
fonteinkruid. Van elke plantensoort werden
tien potjes gekozen om de biomassa aan
het begin van het experiment te bepalen.
Om de macrofaunalevensgemeenschap
te homogeniseren, werd aan elke cilinder
één m 2 netmonster toegevoegd uit één van
de andere proefsloten. Omdat de kreeften
zich van nature verschuilen in holen, werd in
elke cilinder een pvc-pijp geplaatst, waarin
de kreeften zich overdag konden ophouden.
Na een week de tijd gehad te hebben om
te stabiliseren, werd willekeurig in tien van
de 20 cilinders één kreeft losgelaten. Alle
kreeften waren volwassen mannetjes met
een vergelijkbare grootte en gewicht. Na 14
dagen werd het experiment beëindigd, zodat
de korte termijn invloed van de kreeften
bepaald kon worden.
De gebruikte kreeftendichtheid lag zeer
hoog, afgaande op de resultaten van een
merk-terugvangst-onderzoek dat we
uitvoerden in het voorjaar in de Tienhovense
Plassen. Hieruit bleek dat gemiddeld één
volwassen rode Amerikaanse rivierkreeft
per twee meter oever voorkwam, er vanuit
gaande dat rivierkreeften zich vooral in de
oeverzone ophouden. We hebben bewust
gekozen voor een kortetermijnstudie met
een hoge dichtheid, omdat dit eventuele
eff ecten sterk uitvergroot.
Eff ecten op macrofyten
Na beëindiging van het experiment werd
alle vegetatie uit de kreeften- en controlecilinders
verwijderd, zodat in combinatie met
de gegevens van de start van experiment per
plantensoort een eventuele toe- of afname
van de biomasssa bepaald kon worden.
Hierbij werd onderscheid gemaakt tussen
uit de potjes losgeraakte plantendelen en
nog wortelende planten, omdat bleek dat
de kreeften bij het omwoelen van de bodem
soms planten lostrokken.
De totale biomassa van aarvederkruid
en waterpest nam toe in de loop van het
experiment, zowel in aan- en afwezigheid
van de kreeften. Er was geen verschil tussen
de totale biomassa van aarvederkruid in
de cilinders met en zonder kreeften. Het
bleek echter dat in de cilinders met kreeften
een gedeelte van de aarvederkruidplanten
losgewoeld was en aan de wateroppervlakte
ronddreef. Dit in tegenstelling tot de
cilinders zonder kreeften, waar de planten
platform
Afb. 1: Eff ecten van de Amerikaanse rode rivierkreeft op de waterplanten in de cilinders met en zonder kreeften.
Signifi cante eff ecten zijn aangegeven met een sterretje.
nog in de bodem wortelden. Het uitgraven
en afknippen van planten zonder deze op te
eten is ook in een andere studie gevonden 4) ;
mogelijk heeft dit niet alleen negatieve
eff ecten, omdat het verspreiding van de
planten in de hand kan werken.
Waterpest werd totaal niet beinvloed door de
kreeften. Biomassa van het gekroesd fonteinkruid
nam af in alle cilinders. Het bleek dat
deze planten aan het afsterven waren. De
biomassa-afname was echter veel groter in
de cilinders met kreeften, wat een aanwijzing
Binnen een ecosysteem zijn er altijd soorten die een belangrijke rol spelen en soorten die een
minder groot eff ect hebben op de rest van het systeem. De soorten die een centrale rol spelen,
worden sleutelsoorten genoemd.
Achteruitgang of het compleet verdwijnen van een sleutelsoort, bijvoorbeeld door eutrofi ëring,
leidt tot een keten van veranderingen in de rest van het systeem. Hierdoor kan bijvoorbeeld
de afbraaksnelheid van plantenresten vertragen en kunnen dominantieverhoudingen tussen
soorten verschuiven door veranderingen in biotische interacties.
Als een invasieve soort de rol van sleutelsoort gaat vervullen, kan dit dus leiden tot een cascade
aan eff ecten op allerlei plekken binnen het ecosysteem.
H 2O / 20 - 2009
37

was dat de kreeften de afstervende planten
consumeerden (zie afbeelding 1). Onduidelijk
was of de kreeften zich ook voedden met de
nog levende delen van de plant.
Eff ecten op macrofauna
In elke cilinder werd een netmonster
genomen om de macrofauna van de
bovenste bodemlaag en onderste waterlaag
te verzamelen, door met een standaardnet
langs de hele binnenomtrek te bewegen. In
het laboratorium werd de macrofauna levend
uitgezocht en tot op familie gedetermineerd.
Gemiddeld werden per cilinder 1.043
individuen verzameld. De macrofauna
bestond uit gemiddeld 19 families. In totaal
werden in de sloot 34 families aangetroff en,
waarvan de grootste aantallen behoorden
tot de vedermuggen (Chironomidae),
spookmuggen (Chaoboridae) en haften
(Baetidae). Diversiteit, uitgedrukt aan de
hand van de Shannon-Wiener diversiteitsindex,
verschilde niet tussen cilinders met en
zonder kreeften. Verdeling van de aantallen
over de verschillende groepen, dat diende
als een maat van dominantie van bepaalde
families binnen de levensgemeenschap,
berekend met de Simpson’s measure of
evenness, was vergelijkbaar tussen de
behandelingen. Wanneer tenslotte gekeken
werd naar de respons van de verschillende
families afzonderlijk, troff en we ook daar
geen verschillen aan tussen het gemiddeld
aantal exemplaren in de cilinders met en
zonder kreeften.
Kanttekening hierbij wel is dat de invloed van
juveniele kreeften op de macrofauna groter
is dan die van volwassen kreeften en dat
de voedselkeuze van kreeften kan wisselen
per seizoen 5),6) . Mogelijk was de uitkomst
dus anders geweest als we jonge kreeften
hadden gebruikt of meerdere seizoenen
hadden gemeten.
Voedsel kreeften
Na afl oop van het experiment werden de
kreeften gevangen en direct ingevroren,
zodat de maag- en darminhoud onderzocht
kon worden. Die gaf informatie over wat
de kreeften daadwerkelijk gegeten hadden
in de cilinders en diende zo als bevestiging
van eventuele eff ecten, gemeten aan de
vegetatie en macrofauna. De inhoud van
de maag en darm werd ingedeeld in vier
klassen: amorfe detritusdeeltjes, plantenresten,
zandkorrels en dierlijke resten
(grootste gedeelte bestond uit schelpfragmenten
mollusken).
De Amerikaanse rode rivierkreeft bleek een
opportunist te zijn; alles wat beschikbaar
was in de cilinders werd ook gegeten. Het
grootste gedeelte van het dieet bestond uit
organisch bodemmateriaal en plantenresten
(zie afbeelding 2). Ook werden in kleinere
hoeveelheden zandkorrels en dierlijke
resten (vrijwel altijd schelpfragmenten van
mollusken) aangetroff en. Identifi catie van
de dierlijke resten leverde een gevarieerd
beeld op: in de maag en darm van elke kreeft
werden resten van mollusken aangetroff en,
zowel tweekleppigen (Bivalvia) als slakken
(Gastropoda). Verder werden er in de helft
van de kreeften resten van adulte kevers
(Coleoptera) aangetroff en, in 30 procent
38 H 2O / 20 - 2009
Rode Amerikaanse rivierkreeft (foto: Hanneke van Schaik).
Afb. 2: Inhoud van het maag-darmkanaal van de rivierkreeften uit de enclosures na afl oop van het experiment.
Proefsloot op de Sinderhoeve met hierin de cilinders met kreeften (foto: Ralf Verdonschot).

esten van libellen (Odonata), in 20 procent
resten van haften (Cloeon dipterum),
vedermuggen (Chironomini) en watervlooien
(Cladocera) en in tien procent resten van
een elzenvlieg (Sialis lutaria), een vedermug
(Pentaneurini), een mosmijt (Orbatida) en
een spookmug (Chaoborus).
De verdeling die we aantroff en in het maagdarmkanaal
van de kreeften, is vergelijkbaar
met die gevonden in andere onderzoeken,
waar ook detritus en plantendelen de
belangrijkste voedselbron vormden en
macrofauna een klein aandeel had 1),5) . In
gebieden waar kreeften inheems voorkomen,
spelen ze een belangrijke rol bij de omzetting
van grof organisch materiaal naar kleinere
deeltjes en versnellen zo het afbraakproces.
Mogelijk vervullen de kreeften hier ook
dezelfde rol, gezien het grote aandeel
organisch materiaal dat geconsumeerd werd.
Conclusies
Uit het experiment bleek dat de impact van
volwassen rode Amerikaanse rivierkreeften op
het slootecosysteem in de zomer variabel was:
• Eff ecten op waterplanten waren soortspecifi
ek: geen eff ect op waterpest; deze plant
vertoonde sterke groei. De biomassa van
aarvederkruid nam toe, maar een gedeelte
werd losgewoeld/afgeknipt. Afstervend
fonteinkruid werd wel geconsumeerd.
• Er werden geen eff ecten op de aantallen
macrofauna en samenstelling van de
levensgemeenschap gevonden.
• Het voedsel van de kreeften bestond voor
het grootste gedeelte uit plantenresten
en organisch bodemmateriaal. Kleine
aantallen macrofauna werden gegeten,
vooral tweekleppigen en slakken.
Exoten hoeven dus niet altijd een negatieve
invloed uit te oefenen op het ecosysteem.
In dit geval lijken er zelfs aanwijzingen te
zijn dat de rode Amerikaanse rivierkreeft
mogelijk een rol speelt bij de afbraak van
organisch materiaal en dus een belangrijke
functie vervult binnen het ecosysteem.
Dit onderzoek laat tevens zien dat het gericht
bestuderen van de soortspecifi eke eff ecten
van exoten op een ecosysteem erg nuttig is,
omdat het een beeld geeft van de positie die
een uitheemse soort inneemt in een waterlichaam.
Op basis hiervan kan vervolgens
weer goed onderbouwde risicoanalyse
opgesteld worden.
platform
LITERATUUR
1) Gherardi F. (2006). Crayfi sh invading Europe: the
case study of Procambarus clarkii. Marine and
Freshwater Behavior and Physiology 39: pag. 175-
191.
2) Adema J. (1989). De verspreiding van rivierkreeften
in Nederland. Nieuwsbrief EIS-Nederland 19, pag.
3-10.
3) Rodriguez C., E. Bécares en M. Fernández-Aláez
(2003). Shift from clear to turbid phase in Lake
Chozas (NW Spain) due to the introduction of
American red swamp crayfi sh (Procambarus clarkii).
Hydrobiologia 506-509, pag. 421-426.
4) Gherardi F. en P. Acquistapace (2007). Invasive
crayfi sh in Europe: the impact of Procambarus
clarkii on the littoral community of a Mediterranean
lake. Freshwater Biology 52, pag. 1249-1259.
5) Correia A. (2003). Food choice by the introduced
crayfi sh Procambarus clarkii. Ann. Zool. Fennici 40,
pag. 517-528.
6) Correia A. en P. Anastácio (2008). Shifts in aquatic
macroinvertebrate biodiversity associated with the
presence and size of an alien crayfi sh. Ecological
Research 23, pag. 729-734.
Drie nieuwe
initiatieven:
1. Innovatie door integratie 2. Meten is weten en begrijpen 3. Maatschappelijk betrokken
Ecopolder: over koppelen van water,
biomassa, energie en CO2 stromen
voor een zelfvoorzienende polder.
advertentie
Verzilting en zoetwatervoorziening:
over nieuwe manieren van meten
voor klimaatbestendige oplossingen.
3R Recharge, Retention and Reuse:
over het bufferen van water in droge
gebieden voor het halen van de
millenniumdoelstellingen.
Voor meer informatie www.acaciawater.com
H 2O / 20 - 2009
39

agenda
28 oktober, Delfzijl -
ZAWZI
opening met daaromheen een congres
van de zuiveringsinstallatie voor zout
afvalwater (ZAWZI). Deze installatie zuivert
op biologische wijze afvalwater voordat het
op de Waddenzee wordt geloosd.
Organisatie: North Water.
Informatie: Tabitha Petter,
t.petter@waterbedrijfgroningen.nl.
5 november, Amsterdam -
Iostopen en tracers in de
hydrologie
internationale lezingen over het gebruik
van isotopen en tracers om grondwaterstromingen
te volgen en het gebruik en zuiveren
van grondwater.
Organisatie: VU Amsterdam, Netherlands
National Committee IHP-HWRP, The
Netherlands Chapter of the International
Association of Hydrogeologists, the
Netherlands Hydrological Society and the
US National Ground Water Research and
Educational Foundation.
Informatie: vincent.post@falw.vu.nl.
5-6 november, Rotterdam -
Dredging tools for the future
congres en beurs over alles wat te maken
heeft met (grootschalige) baggerprojecten.
Organisatie: Central Dredging Association.
Informatie: Anna Csiti (015) 268 25 75 of
csiti@dredging.org.
6 november, Amsterdam -
Keuringsschema Europese
Drinkwaterrichtlijn
internationaal symposium over een
Europees keuringsschema om materialen
die met drinkwater in aanraking komen, te
kunnen beoordelen op hun toxicologische
aspecten. Veel landen (zoals Nederland met
het ATA-systeem) hebben al een nationaal
schema ingevoerd, maar andere zijn zover
nog niet.
Organisatie: Kiwa.
Informatie: www.kiwatraining.nl
12-14 november, Assen -
Grond, groen en water
nieuwe vakbeurs die zich richt op alle
facetten van de GWW-markt, met onder meer
aandacht voor watermanagement en het
zuiveren van waterstromen op grote én op
kleine schaal.
Organisatie: Expo Management.
Informatie: Johan Wolters,
jwolters@expo-management.nl.
13 november, Utrecht -
Over de wvo gesproken...
symposium over het 40-jarig bestaan van
de Wet verontreiniging oppervlaktewateren
en het opgaan van die wet in de nieuwe
Waterwet.
Organisatie: Rijkswaterstaat en de Unie van
Waterschappen.
Informatie: E. van Galen-van der Laan
(070) 351 85 97
40 H 2O / 20 - 2009
16 november, Utrecht -
Mediation en gebiedsgerichte
aanpak
demonstratie van de oplossingsgerichte
kracht van mediation in milieu- en RO-zaken
aan de hand van grondwaterbeheer en
Natura 2000. Organisatie: Stichting Mediation
in Milieu en Ruimtelijke Ordening.
Informatie: www.mediation-mro.nl.
23-24 november, Soestduinen -
Nationale Waterconferentie
tweedaags jaarlijks terugkerend congres over
de actuele stand van zaken met betrekking
tot het waterbeheer in Nederland.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80.
24-25 november, Lunteren -
Bodem Breed 2009
21e editie van dit symposium, dat in twee
dagen alles behandeld op het gebied van
wetgeving, beleid en techniek wat de
bodem aangaat. Ook stedelijk waterbeheer,
waterbodems en de nieuwe Waterwet komen
aan de orde.
Informatie: Peter van Mullekom
06 22 74 90 82 of Sandra Broekhof
(0182) 54 06 50.
3 december, Utrecht -
De Klimaateff ectatlas
in 2007 is het opstellen van klimaatschetsboeken
begonnen, die een antwoord
moesten geven op vragen als: hoe verandert
het klimaat in onze provincie, waar kan
verzilting ernstig worden, hoe verandert
de natuur en hoe nemen wij die eff ecten
mee in onze ruimtelijke plannen? Dat leidde
uiteindelijk tot de Klimaateff ectatlas. Deze
atlas staat hier centraal: wat is het, wat kun
je ermee, voor wie is hij bedoeld, hoe wordt
hij verder uitgebouwd? Naast de Klimaateff
ectatlas wordt het thema klimaat en de
ruimtelijke ordening breed belicht.
Organisatie: Klimaat voor Ruimte.
Informatie: www.klimaatvoorruimte.klimaatonderzoeknederland.nl/klimaateff
ectatlas.
Buitenland
21 oktober, Mechelen -
Aquarama
vakbeurs en symposium over water en
hergebruik van water, energie uit water en
betere toegang tot water voor iedereen. Op
de beurs staan meer dan 80 exposanten uit
vier verschillende landen.
Organisatie: Vlaams Netwerk Watertechnologie
TNAV en vakblad Aquarama.
Informatie: www.aquarama.be.
4 november, Nordhorn (D.) -
Synergie informatievoorziening
risicobeheersing
in het Duits-Nederlandse grensgebied
lopen verschillende projecten op het gebied
van grensoverschrijdend waterbeheer en
risicomanagement. Geen van deze projecten
kan problemen alleen oplossen, maar
gezamenlijk beschrijven ze een groot deel
van de oplossingen. Op dit symposium
worden de raakvlakken en de verschillen van
de projecten behandeld.
Organisatie: VIKING en X-Border-GDI.
Informatie: www.x-border-gdi.org.
10-12 november, Hamburg -
Acqua alta
vierde editie van deze beurs en conferentie
over de consequenties van de klimaatverandering
en bescherming tegen hoog water.
Organisatie: Hamburg Messe.
Informatie: www.acqua-alta.de.
16-20 november, Singapore -
Dredging and reclamation
33e editie van dit internationale seminar met
lezingen en workshops over baggeren en
landaanwinning.
Organisatie: International Association of
Dredging Companies.
Informatie: Frans-Herman Cammel
(070) 352 33 34.
17-19 november, Israël -
WATEC Israel 2009
internationale beurs over watertechnologie,
duurzame energie en milieu, met een
uitgebreid conferentie programma dat in
het teken staat van het op duurzame wijze
oplossen van de water- en energieproblemen.
Organisatie: Kenes Exhibitions en
Environment Technologies Exhibitors.
Informatie: info@watec-israel.com.
18-20 november, China -
Water Expo China
jaarlijkse beurs waar bedrijven en landen hun
waterexpertise tentoonspreiden. Gelijktijdig
wordt de vierde Water Summit Conference
gehouden. Ook wordt tijdens de beurs
aandacht besteed aan het 60-jarig bestaan
van de Volksrepubliek China.
Organisatie: Messe Frankfurt.
Informatie: www.waterexpochina.com.
1-4 december, Parijs -
Pollutec
milieubeurs die dit jaar vooral in het teken
staat van duurzame ontwikkeling, met
bijvoorbeeld aandacht voor hergebruik en
opvang van regenwater.
Informatie: Promosalons Nederland
(020) 462 00 20.
8-9 december Koblenz
(Duitsland) -
Water and health: A European
Perspective
internationale workshop speciaal gericht op
de huidige fase (VII) van het Internationale
Hydrologische Programma van UNESCO,
water- en levensondersteunende systemen
en het werk dat wordt verricht in het kader
van het UNECE/WHO Europa-protocol over
water en gezondheid.
Organisatie en informatie: Ulrich Schröder
(schroeder@bafg.de)

AVEBE gebruikt alleen
oppervlaktewater
Een jaar na de ondertekening van het contract tussen North Water en AVEBE
is afgelopen maand de nieuwe proceswaterfabriek in bedrijf genomen. Dit
heeft geleid tot verbetering van de kwaliteit van het water dat tijdens diverse
processen in aanraking komt met zetmeelproducten. Daarnaast is een stap
gezet richting duurzame bedrijfsvoering. Voorheen gebruikte AVEBE zowel
grond- als oppervlaktewater. De nieuwe proceswaterfabriek van North Water
gebruikt alleen oppervlaktewater, wat het milieu minder belast en verdroging
kan voorkomen.
De proceswaterfabriek heeft een capaciteit
van ruim 600 kubieke meter water per uur en
zal jaarlijks zo’n drie miljoen kubieke meter
proceswater produceren. Met de bouw van
de fabriek en bijbehorende infrastructuur
was een totale investering gemoeid van
ongeveer tien miljoen euro. AVEBE is een
campagnebedrijf, wat betekent dat de
watervraag gedurende de aardappelcampagne
aanmerkelijk hoger is dan normaal. In
het ontwerp is daarmee rekening gehouden.
De technologie van de nieuwe proceswaterfabriek
is speciaal ontworpen voor het
zuiveren van water uit het Stadskanaal. Het
Wavin introduceert maatwerk
in duurzaam waterbeheer
Klimaatverandering en verstedelijking zorgen voor nieuwe uitdagingen op het
gebied van duurzaam waterbeheer. Het voorkomen van wateroverlast en het
verantwoord afvoeren van hemelwater worden steeds belangrijker. Overheden
ontwikkelen nieuwe wetgeving waarin steeds hogere eisen worden gesteld aan
zorgvuldig omgaan met water.
Wavin Nederland heeft jarenlange praktijkervaring
in het duurzaam opvangen,
afvoeren, opslaan, infi ltreren en fi lteren van
regenwater. Die kennis is nu gebundeld in
INTESIO. Wavin biedt complete oplossingen
voor elke regendruppel, van het dak tot in
de grond. Een gespecialiseerde adviseur
brengt specifi eke eisen en wensen in
kaart. Vervolgens creëert de INTESIOontwerper
een intelligente oplossing voor
geproduceerde proceswater heeft hierdoor
nagenoeg dezelfde kwaliteit als dat van
het normale drinkwater. Het hoogwaardige
proceswater wordt niet alleen gebruikt voor
de producten van AVEBE, maar wordt ook
ingezet als voedingwater voor de op het
terrein aanwezige warmtekrachtcentrales.
Het technische ontwerp is gebaseerd op
een volledig geautomatiseerd bedrijf, dat
365 dagen per jaar, 24 uur per dag, water
produceert voor de diverse bedrijfsprocessen
van AVEBE.
Voor meer informatie:
Tabitha Petter (050) 368 87 20.
handel & industrie
Afvalwater
neutraliseren
met CO 2uit
rookgas
Vrijkomend alkalisch afvalwater
moet voor lozing in het riool of op
oppervlaktewater worden geneutraliseerd.
Dat gebeurt meestal met
behulp van minerale zuren. Er is
echter ook een in de vergetelheid
geraakt proces: neutralisatie met
rookgas uit het ketelhuis van het
bedrijf, met als grote voordeel
vermindering van de CO 2-uitstoot.
EnviroChemie heeft dit milieuvriendelijke
proces geanalyseerd en vervolgens een
compacte, gestandaardiseerde installatie
ontwikkeld. In het standaardprogramma
zijn installaties opgenomen die 20, 30
en 40 kubieke meter per uur aankunnen.
Indien gewenst zijn grotere installaties
(bouwpakket) ook leverbaar. Het CO 2-gehalte
van rookgas ligt bij circa tien procent.
Hiermee is afvalwater met een pH-waarde
tot 12 te neutraliseren. De systemen zijn
eenvoudig in een bestaande zuiveringsinstallatie
te integreren. De installatie is in
drie jaar terug te verdienen, omdat het niet
meer nodig is zuren aan te schaff en voor de
klassieke zuurneutralisatie.
Voor meer informatie:
Sicco Hilarius (023) 542 69 13.
Aanzienlijke waterbesparing in gebouwen
HydroVRTX en Imtech hebben een exclusief samenwerkingsverband gesloten
voor het toepassen van het VRTX-systeem van HydroVRTX in gebouwen.
Imtech is hierdoor in staat het drinkwatergebruik in gebouwen aanzienlijk
te verminderen. Bij een gebouw van gemiddelde grootte bedraagt de
waterbesparing op jaarbasis minimaal 15.000 kubieke meter.
HydroVRTX produceert een chemicaliënvrij
behandelingsysteem voor water dat wordt
gebruikt in koeltorens en vacuümcondensoren.
Het systeem beperkt corrosie
en microbiologische groei, vermindert
systeemgebruikskosten en zorgt voor
besparingen van water en energie. Het is
het enige systeem in de markt dat geheel
zonder toevoegingen werkt. Een standaard
koeltoren- en condensorsysteem kan op
duurzaam waterbeheer, waarbij rekening
wordt gehouden met lokale factoren zoals
dichtheid van de bebouwing, grondwaterstand,
grondsoort en regenintensiteit. Wavin
garandeert gedurende 15 jaar de werking
van de oplossingen.
Voor meer informatie: Dick Brunt (0523) 28 81 65.
basis van deze technologie een reductie
opleveren van minimaal 15.000 kubieke
meter drinkwater op jaarbasis. Het systeem
past binnen de geldende legionella-richtlijnen
en zorgt continu voor een schone
circulatie en een optimale effi ciëntie.
Het HydroVRTX-systeem is inmiddels één
van de meest toegepaste alternatieven voor
chemische dosering. Het is gebaseerd op
Milieuvriendelijke compacte afvalwaterneutralisatie
met CO 2.
hydrodynamische cavitatie en aanpassing in
het chemisch evenwicht voor regulering van
aanslag, corrosie en biologische vervuiling
zonder de negatieve bijeff ecten van chemische
behandeling. Het systeem valt onder de MIA/
VAMIL-subsidieregeling van de overheid.
Voor meer informatie: Dennis Brand van Imtech
06 52 03 48 00 en Xander Terpstra van HydroVRTX
(036) 536 64 54.
H 2O / 20 - 2009
41

Watervenster
ARCADIS Nederland BV
Postbus 673
7300 AR Apeldoorn
T 033 477 1000
F 033 477 2000
E info@arcadis.nl
I www.arcadis.nl
HACH LANGE
T + 31 344 63 11 30
E info@hach-lange.nl
I www.hach-lange.nl
Mosman Installatie & Kunststoftechniek BV
David Ricardostraat 10,
T
F
E info@mosmanhengelo.nl
I www.mosman.eu
ProMinent in Nederland
T 030-6779280
F 030-6779288
E info@prominent.nl
W www.prominent.nl
Drinkwater
E duncan.anthonio@prominent.nl
Proces-/koelwater
E martijn.scheepers@prominent.nl
ARCADIS
ARCADIS biedt ondersteuning bij alle
aspecten van het waterbeheer. Onze
organisatie is actief in het complete traject
van beleidsadvisering, studie en advies, het
opstellen van regionale en gebiedsplannen
tot ontwerp en begeleiding van uitvoering.
ARCADIS is in staat de specialistische
kennis op het gebied van (geo)hydrologie,
aquatische ecologie en waterkwaliteit
te vertalen naar heldere antwoorden op
beleidsvragen en deze te combineren met
HACH LANGE
Wateranalyses zijn onze specialiteit. Sinds het
begin van ons bestaan volgen wij de filosofie:
ìmaak alles zo eenvoudig mogelijkî. In al onze
productontwikkelingen staat dit centraal,
wij leveren dan ook praktische en veilige
oplossingen met de modernste analyse
technieken voor afval-, drink- en proceswaterstromen.
Daarnaast verzorgen wij ook instructies en
workshops, hebben we individuele onderhoudscontracten,
een deskundige buitendienst
en service-hotlines.
praktische kennis over de inrichting van
watersystemen. Daarnaast zet ARCADIS haar
kennis in op het gebied van duurzaamheid
en energie door grondwatersaneringen te
combineren met koude-warmte opslagsystemen:
het sanergy concept.
LABORATORIUMANALYSES
resultaten
praktijkgerichte meetbereiken: gebruiksklaar.
PROCESMEETTECHNIEK
waarborgen van stabiele processen
veldbustechniek
Mosman Installatie & Kunststoftechniek BV
De laatste jaren is Mosman Installatie &
gegroeid. Op de Westermaat is eind 2008 een
nieuw pand betrokken, van waaruit klanten
Mosman ontwerpt, monteert en onderhoudt
totaalinstallaties op het gebied van chemicaliënopslag-
en doseersystemen. Het team
bestaat uit 24 medewerkers, waarvan er 10
de binnendienst verzorgen. De 14 monteurs
van Mosman zijn altijd wel op een locatie
ergens in Europa aan het werk.
ProMinent
ProMinent is fabrikant en aanbieder van
producten en technologieën voor waterbehandeling.
vestigingen voor de markten: drinkwater,
proceswater, koelwater, afvalwater en
zwembadwater.
Betrouwbaarheid/duurzaamheid,
innovatie en de oplossingsgerichtheid
zijn belangrijke pijlers binnen de familie
onderneming.
gecertificeerd voor ISO 9001:2008.
Onder de klanten van Mosman bevinden
zich ook steeds meer waterschappen, die de
expertise van Mosman inschakelen om de
veelal verouderde pompstations te voorzien
van een nieuwe, uit kunststof gebouwde,
chemicaliëndosering te voorzien.
Nieuw hierbij is het onlangs geïntroduceerde
BRL certificaat. Nieuwe installaties worden
conform dit BRL certificaat ontworpen en
gebouwd.
Binnen het productengamma wordt de
cirkel van meten, regelen, doseren en
desinfecteren gesloten met apparatuur,
welke volledig in huis ontwikkeld en geproduceerd
wordt.
Alles uit één hand staat voor probleemloze
integratie van essentiële procesapparatuur
voor de waterbehandeling in uw proces.
Bel of mail ons en we analyseren gezamenlijk
de meest optimale oplossing.

RWB Water Services is er voor ú. Zowel op het
gebied van drink- en proceswater bereiding
als op het gebied van afvalwaterzuivering
Skalar is een Nederlandse producent van
hoogwaardige analyse apparatuur voor
diverse applicatie gebieden zoals; water,
grond, planten, voedsel, frisdrank, bier, wijn,
kunstmest, farmacie en wasmiddel analyses.
De automatisering van de analyses
kan uitgevoerd worden voor vrijwel
alle nutriënten inclusief de complexere
bepalingen zoals o.a.Totaal Stikstof en
Fosfaat, Cyanide, Fenolen, Fluoride.
TOC en TN gehaltes kunnen worden bepaald
door middel van geautomatiseerde analyzers
afvalwaterzuiveringen en vergisters in geheel
Nederland. Industrieën die deze activiteiten
wensen uit te besteden zijn bij ons aan het
juiste adres.
De aanleiding is veelal een benodigde
uitbreiding, nieuw- of verbouw van uw
installatie, of de wens om U te concentreren
op uw kernactiviteiten. Waterstromen is
bereid bestaande installaties over te nemen
en te investeren in uitbreidingen, aanpas-
uit van het internationale Watts Industries
concern en is leverancier van een zeer
breed programma Watts producten voor
verwarmings-, sanitaire en industriële
toepassingen.
Behalve de verantwoordelijkheid voor de
verkoop van alle Watts Industries producten
op de Nederlandse markt, ontwikkelt en
vervaardigt Watts Industries Netherlands een
volledige range waterappendages, welke
wereldwijd worden afgezet.
Maatwerk in water
en -hergebruik. Om u optimaal van dienst te
kunnen zijn, leveren we “maatwerk in water”
in alle disciplines.
Uiteraard verlenen wij u daarbij de service
die u van ons mag verwachten. Jarenlange
ervaring en kennis van de stand der techniek
maakt ons wat wij zijn: een flexibele en
betrouwbare partner. Service en oplossingen
bieden zoals ú dat wenst. Ongeacht of
het preventief, correctief of modificatief
onderhoud betreft.
Skalar Analytical B.V.
die op basis van een katalytische verbranding
deze concentraties kwantitatief bepalen.
proceswater beschikt Skalar over continue en
batch analyzers voor online monitoring, zoals
o.a. TOC, Totaal N & P, Totaal of vrij Cyanide,
Ammonium, Nitraat, Fosfaat, Chlorofyl, PAK’s,
Olie in water.
Deze procesbewaking kan met directe fluorescentie
(SFS), Infrarood metingen of via een
Spectrofotometrische detectie plaatsvinden.
Waterstromen BV
singen of nieuwe installaties. Waar mogelijk
maken we graag gebruik van innovatieve en
duurzame processen en creëren we waarde
uit afval. De betrouwbaarheid zal echter altijd
worden geborgd.
Samenwerken met Waterstromen resulteert
steeds in synergie.
Waterstromen kan uw waterzuivering
compleet ontzorgen.
Samen met u vinden wij de beste oplossing
Watts Industries Netherlands B.V.
Om wat voor product het ook gaat, er is altijd
een volledige range in maten, aansluitingen
en uitvoeringen leverbaar. Het complete
leveringsprogramma van Watts Industries
voorkomt compromissen en stelt het kwaliteitsniveau
zeker tot in het detail.
Het leveringsprogramma is vooral gebaseerd
op gebruikersvriendelijke oplossingen
voor de installatietechniek, waarbij
gestreeft wordt naar het introduceren en/of
ontwikkelen van innovatieve producten.
Watervenster
RWB Water Services BV
Ambachtstraat 20, 7609 RA Almelo
Postbus 223, 7600 AE Almelo
T
F
E info@rwbwaterservices.nl
I www.rwbwaterservices.nl
Skalar Analytical B.V.
Tinstraat 12
4823 AA BREDA
T
F
E info@skalar.com
I www.skalar.com
Waterstromen BV
Postbus 8
7240 AA Lochem
T
F
E info@waterstromen.nl
I www.waterstromen.nl
Watts Industries Netherlands B.V.
Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek
Postbus 98, 6960 AB Eerbeek
T 0313-673 700
F
E info@wattsindustries.nl
I www.wattsindustries.com
I www.waterbeveiliging.nl

Ons hart zit nog steeds
op dezelfde plek
Sinds 2008 heten we MWH en zijn we onderdeel van een internationale groep van specialisten op
het gebied van water, milieu, ruimte, afval en energie. We leveren oplossingen waar overheden,
havens en industrie daadwerkelijk behoefte aan hebben.
Maar wat er ook veranderde, onze principes en idealen zitten nog steeds dicht bij ons hart.
Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord zijn voor ons geen hype-begrippen maar staan
voorop in onze visie en aanpak van projecten. Deze zetten we graag in voor onze opdracht gevers
waarmee we vaak al jaren samenwerken.
Onze lokale kracht, gefundeerd op de historie van Syncera en De Straat, is versterkt met de kennis
van het wereldwijde netwerk van MWH. Daarmee betreden we nieuwe werkterreinen maar zonder
de bestaande te verlaten. Want onze roots verloochenen we niet.
Ben jij specialist op een van onze terreinen en zit je hart op de goede plek? Kijk op onze website
voor informatie over MWH en actuele vacatures.
MWHglobal.nl
WerkenbijMWH.nl