De veranderende functie van de openbare bibliotheek - Eelke de ...

De veranderende functie van de openbare
bibliotheek
Auteur: Eelke de Rooij
Registratie nummer: 820409708040
Datum: 23-06-2006
Vak: SAL-33306 ‘Space, Place and Society’

Inhoud
Samenvatting
Introductie
Karakter van de opdracht
Beschrijving van de gekozen setting
Probleemstelling
Leeswijzer
De openbare bibliotheek als ‘behaviour setting’
Wat is een ‘behaviour setting’?
De openbare bibliotheek
Maatschappelijke en technologische ontwikkelingen
Onderzoeksvragen
De veranderende functie van de openbare bibliotheek
De toekomst van de openbare bibliotheek
Conclusie
Samenvatting
Reflectie
Referenties

Samenvatting
‘Behaviour settings’ zijn kleinschalige sociale systemen en worden gekarakteriseerd door specifieke plaats-
en tijdsgrenzen met menselijke en niet-menselijke elementen, georganiseerd op een manier dat regelmatig
terugkerende activiteiten tussen mensen onderling en tussen mensen en fysieke objecten soepel kunnen
verlopen.
Een voorbeeld van een behaviour setting is de openbare bibliotheek: één van de bekendste plaatsen in de
samenleving. De bibliotheek wordt gezien als een huis met boeken, informatie en educatie. Het huisvest de
geschiedenis en kennis van onze maatschappij in boeken en andere documentatiemiddelen en maakt dit
alles publiekelijk toegankelijk.
De associaties die gewoonlijk gemaakt worden met bibliotheken zijn plaatsen van stilte en rust, plaatsen
met een stoffig imago en uiterlijk. Er wordt getwijfeld over het voortbestaan van de openbare bibliotheek
met de opkomst van de ICT, maar het tegenovergestelde is waar! Openbare bibliotheken zijn
tegenwoordig aan het transformeren tot ervaringen, culturele attracties, gesponsord door de overheid.
Ervaringen als ‘je thuis voelen’, de circulatie en documentatie van allerhande informatie, ontspannen met
een boek of tijdschrift, een kopje koffie drinken of deelnemen aan een lezing… dit alles vind plaats in de
veranderende setting van de openbare bibliotheek. Een plaats waar je kunt winkelen voor je eigen boeken
en informatie, waar je jouw eigen ervaring kunt creëren.

Introductie
Karakter van de opdracht
Dit essay is geschreven als onderdeel van het vak ‘Space, place and society’. Ik heb dit vak gedurende de
winterperiode van 2005 gevolgd aan de Universiteit van Wageningen als onderdeel van mijn Master; Urban
Planning & Leisure, Tourism & Environment. In dit essay zal ik het begrip ‘behaviour setting’ uitleggen en
aan de hand van een analyse van de gekozen setting meer inzicht proberen te krijgen in het functioneren
van een bepaalde setting. Ook de invloeden die uitwerking kunnen hebben op een bepaalde setting
worden transparanter.
Beschrijving van de gekozen setting
De setting die ik gekozen heb is de openbare bibliotheek. Binnen dit onderwerp heb ik mij houvast
gevonden aan het functioneren van een centrale vestiging van een openbare bibliotheek in een van de
grotere Nederlandse steden. Deze keuze heb ik gemaakt omdat ik zelf al vier jaar werkzaam ben in een
openbare bibliotheek, waardoor ik wekelijks met de setting geconfronteerd word.
De functie en setting van de openbare bibliotheek is veranderd de laatste jaren. Dit vind ik een heel
interessant proces, zeker ook omdat deze veranderingen effect hebben op mijn eigen werkzaamheden. Dit
heeft me extra gemotiveerd om deze setting te kiezen voor mijn essay.
Ik heb de openbare bibliotheek bestudeerd door middel van een grondig literatuur- en internetonderzoek.
De antwoorden op de gevormde onderzoeksvragen zijn gevonden door nog diepgaander onderzoek,
interviews en observaties van de veranderende setting.
Probleemstelling
De functie en setting van de openbare bibliotheek zijn de afgelopen jaren sterk aan het veranderen. Van
een verzamelplaats voor boeken, een plaats van kennis en stilte naar een plaats om te genieten van
contact, leren, cultuur, ontspanning en ontsnapping. Dit gebeurt doordat de samenleving onderhevig is aan
een aantal maatschappelijke en technologische ontwikkelingen, waarbij steeds meer en meer informatie en
in meer verschillende vormen wordt aangeboden. Een goed voorbeeld hierin is de opkomst van het
Internet en de beleveniseconomie.
Met deze ontwikkelingen in ons achterhoofd en de veranderende functie van de openbare bibliotheek,
ontstaan veel vraagtekens. Hoe zijn het imago en de functie van de bibliotheek veranderd de laatste jaren?
Wat zijn de positie en functie van de bibliotheek in de toekomst? Wordt de openbare bibliotheek een
museum van boeken of gaat de instelling functioneren als een culturele activiteit; een plaats waar iedereen
kennis kan vergaren, kan socializen en ontspannen of zich kan ontwikkelen… een belevenis? Als de setting
van de bibliotheek veranderd, wat is dan het effect op het gedrag van mensen? Moet de openbare
bibliotheek commercialiseren om te overleven in de toekomstige maatschappij?
Leeswijzer
In dit essay zal ik eerst een korte introductie geven op het concept van de ‘behaviour setting’, waarna de
gekozen setting, de openbare bibliotheek, geïntroduceerd en beschreven zal worden. Aan de hand van een
overzicht van een aantal maatschappelijke en technologische ontwikkelingen welke invloed hebben op de
openbare bibliotheek zullen een aantal onderzoeksvragen geformuleerd worden. De antwoorden op deze
vragen zullen vervolgens terugkomen na een analyse van de transformatieprocessen die de openbare
bibliotheek ondergaan heeft en een analyse van de kansen die de instelling heeft; nu en in de toekomst.
Tot slot zal alles kort worden samengevat, waarna een reflectie wordt gegeven op de gekozen setting en
de analyse.

De openbare bibliotheek als ‘behaviour setting’
Wat is een ‘behaviour setting’?
De term ‘behaviour setting’ komt van R.G. Barker en H.F. Wright vanuit het onderzoeksveld van de
ecologische psychologie. Volgens Barker worden menselijke ervaring en gedrag significant beïnvloed door
gebeurtenissen buiten de persoon (de ecologische omgeving) evenals door gebeurtenissen en kwaliteiten
binnen de persoon zelf (de psychologische omgeving). Behaviour settings zijn kleinschalige sociale
systemen en worden gekarakteriseerd door (1) specifieke plaats- en tijdsgrenzen met (2) menselijke en
niet-menselijke elementen, georganiseerd op een manier dat (3) regelmatig terugkerende activiteiten
tussen mensen onderling en tussen fysieke objecten en mensen soepel kunnen verlopen. Al deze
elementen zijn noodzakelijk voor een behaviour setting om te bestaan; geen van deze voldoet op zichzelf.
De kracht van een behaviour setting komt vanuit verschillende kenmerken. Het belangrijkste kenmerk is
het buitenindividuele karakter van de behaviour setting, wat betekend dat het bestaat, onafhankelijk van
iemands persoonlijke opvatting erover. Mensen kiezen er vrijwillig voor om een setting te betreden, maar
eenmaal in de setting gedragen ze zich meestal naar de heersende gedragscode. Een tweede kenmerk is
het feit dat al de objecten van de setting (het fysieke milieu en hiermee samenhangende patroon van
gedragingen) onderling een sterkere samenhang hebben dan met objecten buiten de setting. Een derde
kenmerk in een behaviour setting is het zelfregulerende karakter. De setting functioneert op een
dusdanige manier dat bedreigingen voor het programma, of deze nu van buiten of binnen de setting
komen, worden afgeslagen. Een vierde kenmerk is de erkenning van de twee verschillende en afzonderlijke
rollen die mensen hebben in een setting. Aan de ene kant zijn mensen individuele entiteiten, reagerend op
signalen vanuit de omgeving. Aan de andere kant spelen ze een rol als onderdeel van de setting, waardoor
ze signalen afgeven welke invloed hebben op het gedrag van anderen, dus als object (element) van de
setting. Door deze individualiteit van mensen is een behaviour setting continue aan verandering
onderhevig. Ze worden van dag tot dag constant geconstrueerd en gereconstrueerd door de deelnemers.
Gewoonlijk is een setting heel stabiel, maar over een lange tijdsperiode bekeken, kan en zal deze onder
invloed van mensen veranderen. Dit is precies het geval in de gekozen setting… de openbare bibliotheek.
De openbare bibliotheek
De openbare bibliotheek is een mondiaal fenomeen; zij komt in alle
samenlevingen voor. Ze behoort tot de door de overheid gefinancierde
culturele instellingen, zoals ook musea, kunstcentra en podia. Het is een
openbare instelling, wat wil zeggen dat het toegankelijk is voor iedereen
in de maatschappij: van jong tot oud, van arm tot rijk. De openbare
bibliotheek bestaat tegenwoordig zowel fysiek als virtueel (internet).
Virtueel is de bibliotheek 24 uur per dag toegankelijk, de fysieke
openingstijden zijn echter beperkt en per locatie verschillend. In deze
beschrijving beperk ik me tot de fysieke bibliotheek. De fysieke
begrenzing wordt gevormd door het gebouw, of de ruimte binnen een
gebouw waarin de bibliotheek gevestigd is. Binnen deze fysieke begrenzingen wordt de setting gevormd
door de inrichting en het gebruik van de aanwezige objecten door mensen.
De functie van een openbare bibliotheek is van oudsher toegang bieden tot kennis en informatie aan elke
bezoeker. De primaire doelstelling is het verschaffen van middelen en diensten met een gevarieerd aanbod
van media om tegemoet te komen aan de behoeften van personen en groepen ten behoeve van onderwijs,
informatie en persoonlijke ontplooiing, waaronder ook recreatie en vrije tijd. Openbare bibliotheken
vervullen een belangrijke rol in de ontwikkeling en instandhouding van een democratische samenleving
door iedereen toegang te bieden tot een breed en gedifferentieerd aanbod van kennis, ideeën en
meningen. Naast deze maatschappelijke en educatieve functie bevat de bibliotheek ook een culturele
functie en in de loop van de jaren zijn er nog tal van functies bij gekomen zoals een ontmoetingsfunctie en
een gids- en internetfunctie. Om deze functies te ondersteunen bevat de openbare bibliotheek naast rijen
kasten met collecties gecodeerde media (voornamelijk boeken) ook leestafels en werkplekken. Door een
geordend systeem van de aanwezige collectie worden materialen op een vaste, door codering te vinden,
plaats bewaard. Ook ontstaan hierdoor verschillende afdelingen als een informatieve afdeling, een
jeugdafdeling of een romanafdeling. Verschillende balies zijn bemand met personeel, waar informatie

gewonnen kan worden of boeken kunnen worden uitgeleend, opgehaald of ingenomen. Met de komst van
de computer is naast het gebruik hiervan, ook de aanwezigheid van een digitale catalogus voor raadpleging
van de collectie onmisbaar geworden.
De bezoeker volgt een bepaalde routing door de openbare bibliotheek om het doel van zijn bezoek te
bereiken. De redenen van bezoek kunnen zeer divers zijn, maar over het algemeen kunnen bij
binnenkomst de boeken ingeleverd worden en kan men gedurende de bibliotheekroute de boeken en
informatie vinden die men zoekt om vervolgens eventuele materialen uit te lenen bij de uitleenbalie en de
bibliotheek weer te verlaten. Alleen leden van de bibliotheek mogen vaak materialen uitlenen. De
activiteiten die de persoon tijdens dit bezoek aan de bibliotheek zou kunnen uitvoeren zijn bijvoorbeeld:
studeren, ontmoeten, tot rust komen, muziek luisteren, lezen, computeren, boeken lenen, vragen stellen,
informatie opzoeken of kopiëren. Voor bepaalde diensten die de bibliotheek aanbiedt wordt een
vergoeding gevraagd, waarbij leden van de bibliotheek soms voordeel genieten. Medewerkers kunnen
ondersteuning bieden aan de bezoeker door service te verlenen in de vorm van informatieverstrekking,
doorverwijzingen, deskundig advies te geven of door materialen uit te lenen, bestellen of reserveren. Ook
het opruimen en bijhouden van de collectie behoort tot hun taken.
In de openbare bibliotheek gelden tot slot bepaalde algemeen geaccepteerde huisregels of gedragscodes.
Zo wordt mensen de mogelijkheid geboden om in rust en relatieve stilte van een boek te genieten, waarbij
veelal niet mag worden gegeten, gedronken of gerookt.
Dit is een algemene omschrijving van de openbare bibliotheek zoals deze bij veel mensen bekend is. Echter
is de openbare bibliotheek de laatste jaren volop in beweging geweest. De functie en de setting van de
bibliotheek zijn aan het veranderen. Bezuinigingen en concurrentie van andere (gesubsidieerde) instellingen
drukt zwaar op de bezoekersaantallen en ook een veranderende maatschappij met tal van technologische
ontwikkelingen heeft invloed op de rol van de openbare bibliotheek binnen de samenleving. Op dit
moment staan we pas aan het begin van de digitale revolutie en de verandering naar een
beleveniseconomie gericht op de vraag van de consument is nog in volle gang. Wat ons nog te wachten
staat, kunnen we nog niet weten. Maar één ding is zeker: de huidige en toekomstige technologische en
maatschappelijke ontwikkelingen zullen een grote impact hebben op het reilen en zeilen van de openbare
bibliotheek.
Maatschappelijke en technologische ontwikkelingen
Onder invloed van een scala aan maatschappelijke, maar vooral ook technologische ontwikkelingen, lijken
zowel de functie als de aandachtsgebieden van de openbare bibliotheek zich te verschuiven.
Internet, ICT en de digitalisering van onze leef, denk- en werkwereld zijn synoniem aan snelheid,
flexibiliteit, vernieuwingspotentieel en vernieuwingsdrang. Hiermee samenhangende veranderingen worden
als fundamenteel, snel en onomkeerbaar gekarakteriseerd. De traditionele kerncompetenties van
bibliotheken (verzamelfunctie, orde en ordening van kennis en informatie) lijken hiermee langzaam maar
zeker om te slaan in structurele zwaktes. De bibliotheek zal haar aandacht moeten gaan richten op andere
ontwikkelde of te ontwikkelen competenties en zal verder de kansen die de digitalisering te bieden heeft
moeten omzetten in kwaliteit, kennis en kunde.
Door deze digitalisering kan vanuit een virtuele omgeving in toenemende mate de hulp worden
ingeroepen van een elektronische informatiebalie die de bezoeker (danwel fysiek dan wel via het Internet)
op weg helpt. De gebruiker wordt steeds meer een zelf-navigator binnen de beschikbare informatie. De
virtuele bibliotheek zal steeds belangrijker worden naast het bestaan van de fysieke bibliotheek. Essentieel
van een virtuele bibliotheek is het verstrekken van toegang tot informatie die elders is opgeslagen. Deze
bronnen vormen dan de collectie van de bibliotheek.
In de beleveniseconomie hebben mensen minder vrije tijd, maar men besteed de beschikbare tijd wel
steeds doelgerichter. De recreatiemens zoekt gegarandeerde en intense belevenisopbrengst, en dat mag
wat kosten. Bedrijven en instellingen moeten klantgericht gaan werken om hun eigen product in stand te
houden. De consument wordt onder invloed van de individualisering van de maatschappij steeds
zelfstandiger, kritischer en mondiger; hij wil waar voor zijn geld. De openbare bibliotheek zal zichzelf dus
goed moeten verkopen wil het nog meespelen in het aanbod van belevenissen.

Het systeem van sociale cohesie in de samenleving is veranderd. Vroeger voelde men zich verbonden met
de buurt en de wijk, tegenwoordig zijn er vele andere samenlevingsvormen waarbij men elkaar opzoekt op
basis van consumptie, interesse en leefstijl. Hierbij hoeft afstand geen belemmering meer te zijn door de
toegenomen mobiliteit. Deze nieuwe netwerken waarbinnen mensen functioneren, moeten in kaart
gebracht worden en hierop moet ingespeeld worden zodat een juiste informatieoverdracht kan
plaatsvinden. Bibliotheken vormen voor grote delen van de bevolking een onmisbare schakel in een
netwerk, dat hen in staat stelt zich te informeren en aan de samenleving deel te nemen.
In een hoogontwikkelde samenleving zijn twee soorten mensen te onderscheiden; ‘infofielen’ en
‘infofoben’. Waar de een naar informatie zoekt en veel leest, analyseert en bestudeert, werkt de ander
alleen met informatie als het echt nodig is. In de toekomst lijkt aan dit onderscheid een einde te komen
doordat we ons bevinden in de overgang van een woord- naar beeldcultuur. Deze overgang brengt met
zich mee dat iedereen informatie makkelijker tot zich zal kunnen nemen. Mensen zijn meer visueel
ingesteld en zijn gevoeliger voor bijbehorende prikkels. De bibliotheek zal zich meer visueel in moeten
stellen en zich aantrekkelijker moeten presenteren. Het oog wil immers ook wat…
Tot slot gaat veel nieuwe wetgeving uit van een toenemende zelfredzaamheid van de burger. Men moet
zelf aan zijn of haar informatie zien te komen op velerlei gebieden. Door de complexiteit en de veelheid
van het aanbod van informatie wordt het een lastige taak om de waarde van informatie in te schatten.
Bibliotheken kunnen in dit alles een rol spelen. Ze zijn laagdrempelig en hebben de infrastructuur, de
kennis en kunde om mensen adequaat te informeren.
Onderzoeksvragen
De setting van de openbare bibliotheek verandert onder invloed van deze maatschappelijke en
technologische ontwikkelingen. Dit roept een aantal vragen op over de functie van de openbare
bibliotheek:
- Wat is de rol en betekenis van openbare bibliotheken in de huidige samenleving?
- Kunnen openbare bibliotheken in de toekomstige samenleving nog een rol van betekenis vervullen?
- Hoe kunnen openbare bibliotheken inspelen op de maatschappelijke en technologische ontwikkelingen?
- Wat is de rol van de openbare bibliotheek in de opkomende beleveniseconomie?
- Wat wordt de rol van de fysieke en de virtuele openbare bibliotheek?
- Op welke manier zal de behaviour setting van de openbare bibliotheek veranderen?
De veranderende functie van de openbare bibliotheek
Volgens Umberto Eco (1988) is de functie van de bibliotheek in de loop van de tijd geëvolueerd van een
bewaarfunctie naar een maatschappelijke functie, (mensen laten lezen) en via een verstopfunctie (wat het
terugvinden mogelijk maakt) uiteindelijk naar een zoekavontuur. Dit is natuurlijk een aparte en
persoonlijke verwoording. Aan de hand van een korte historische schets wordt meer inzicht verkregen in
de ontwikkeling van de bibliotheek.
Omstreeks het midden van de 19de eeuw ontstonden de eerste 'public libraries' vrijwel gelijktijdig in
Engeland en de Verenigde Staten. In Nederland ontstonden de eerste openbare bibliotheken rond de
eeuwwisseling op initiatief van particulieren. Een zeer belangrijke bijdrage tot ontstaan en groei van de
'leeszaalbeweging' en tot een theoretische fundering ervan leverde H.E. Greve, die vanaf de oprichting in
1908 gedurende veertig jaar secretaris is geweest van de Centrale Vereniging voor Openbare Leeszalen en
Bibliotheken. Deze overkoepelende organisatie is voor de belangenbehartiging bij de overheid en voor de
centrale dienstverlening van grote betekenis is geweest.
Hoewel de Nederlandse openbare bibliotheken overwegend door stichtingen worden beheerd en voor
het lenen van boeken contributies worden geheven, worden ze voor het overgrote deel gefinancierd uit
openbare middelen. Rijkssubsidie voor het bibliotheekwerk werd in 1907 voor het eerst verleend. In 1975
kwam de Wet op het Openbare Bibliotheekwerk; de financiering werd een gezamenlijke
verantwoordelijkheid van het Rijk, de provincie en gemeenten.

In 1987 werd deze wet vervangen door de Welzijnswet, welke als doelstelling heeft om ‘als openbare
bibliotheek vanuit een maatschappelijke functie (beheer, toegankelijk maken & distribueren van data, info
en kennis) ook naar een culturele, opvoedkundige, recreatieve, sociale en politiekdemocratische functie te
gaan’. Dit hangt samen met een veranderde financiering vanuit de overheid: vanaf 1987 ontvangt de
gemeente uit het door de Rijksoverheid gevulde gemeentefonds een bedrag voor het geheel van het
sociaal-culturele werk, waartoe het bibliotheekwezen wordt gerekend. De verdeling van de gelden
behoort tot de gemeentelijke verantwoordelijkheid, wat inhoudt dat de openbare bibliotheek met andere
voorzieningen moet concurreren.
Het Statuut voor de Openbare Bibliotheek wat in december 1990 is vastgesteld, geld als grondslag voor
het handelen en uitdragen van de openbare bibliotheek in de maatschappij. Hierin staat beschreven van de
kernfuncties zijn van de bibliotheek.
Het Statuut voor de Openbare Bibliotheek
Artikel 1: ‘De openbare bibliotheek houdt in essentie het volgende in: onderling samenhangende activiteiten,
gericht op het vrij toegankelijk maken van informatie’. Met het oog hierop omvat de openbare bibliotheek een
aantal kernfuncties en voldoet zij aan een aantal kernvereisten. Deze kernfuncties zijn:
1) Het opbouwen en ontsluiten van voor ieder bestemde collecties geschriften, audiovisuele materialen en
digitale informatiebestanden die actueel, pluriform en representatief voor het veld van kennis en cultuur zijn.
2) Het aan ieder bieden van inlichtingen over deze collecties en het ter raadpleging voor ieder beschikbaar
houden van deze collecties.
3) Het ter lening aan ieder aanbieden van materialen uit deze collecties.
4) Het verwijzen naar andere bibliotheekinstellingen indien informatie niet uit eigen collectie verstrekt kan
worden.
5) Het verschaffen van inlichtingen aan ieder op breder gebied dan de collectie.
6) Het aan ieder toegang bieden tot openbare gegevensbestanden.
(bron: Koren, 2001)
Sinds het midden van de jaren negentig zijn openbare bibliotheken zich gaan richten op digitale
dienstverlening. Vrijwel alle openbare bibliotheken bieden toegang tot het Internet. Bibliotheekcatalogi zijn
grotendeels van huis uit raadpleegbaar en media kunnen worden geleend, verlengd en gereserveerd via email
of op de website van de bibliotheek. De 'digitale inlichtingenbalie' al@din is een succes: alle
bibliotheken hebben gezamenlijk deze digitale vraagbaak opgericht en iedereen kan hiervan profiteren. De
centrale landelijke digitale infrastructuur is de basis van waaruit de lokale dienstverlening tot stand komt.
Kortom door alle invloeden gedurende de ontwikkeling van de openbare bibliotheek is de aandacht
verschoven van een maatschappelijke, educatieve en ordelijke bewaarfunctie naar een culturele,
dienstverlenende en ontmoetingsfunctie met een grote maatschappelijke inslag. De openbare bibliotheek
vervult met het ruime aanbod aan informatie een gidsfunctie in de maatschappij: ze helpt bij het navigeren
en selecteren van goede informatie. De internetfunctie en informatiefunctie (vraagbakfunctie) winnen ook
aan belang en naast al deze zaken functioneert de bibliotheek ook nog als Italiaans marktplein: ze krijgt een
tijdelijke andere functie door de aanwezigheid van activiteiten. Er wordt regelmatig een lezing gehouden,
tentoonstellingen aangeboden of er worden voorstellingen of informatievoorlichtingen door andere
instanties gehouden. Al deze nieuwe functies worden vaak ondersteund door de aanwezigheid van een
leescafé, waar onder het genot van een drankje en hapje bijgekletst kan worden of waar men kan
ontsnappen in een goed boek. De openbare bibliotheek als het geheugen van de samenleving
transformeert naar het bestaan en de vraag van de samenleving.
De grenzen van de openbare bibliotheek van vandaag zijn niet meer zo duidelijk en daardoor is de setting
ook spannend geworden. Echter, mensen weten vaak wel wat een openbare bibliotheek is en waar het
gebouw te vinden is, maar nog niet wat er allemaal aan (ont)spanning, cultuur en informatie wordt
aangeboden. Hier moet verandering in komen! Wil de openbare bibliotheek zijn maatschappelijke functie
behouden in de toekomst, dan zullen er nog genoeg transformaties plaats moeten vinden. Maar welke
kansen en bedreigingen heeft de bibliotheek? Op welke terreinen en ontwikkelingen kan zij zich nog
inspelen zodat een sterkere functie verkregen wordt?

De toekomst van de openbare bibliotheek
Onze samenleving kan niet zonder allerlei vormen van geletterdheid, boeken blijven bestaan en er moeten
dus ook plekken zijn waar deze kunnen bestaan / verblijven. De openbare bibliotheek zal ook in de
toekomst fysiek en virtueel blijven bestaan. Door een grotere opkomst van het virtuele domein en de ICT
zal de openbare bibliotheek meer een functie dan een plaats gaan innemen in de samenleving. De
werkelijke setting zal steeds meer gaan functioneren als fysieke (culturele) attractie; een plek waar mensen
in een plezierige omgeving kunnen winkelen, op zoek naar gewenste informatie en media. Gemak, service
en beleving in de openbare bibliotheek als plaats worden gekoppeld aan een rijk en divers aanbod op
Internet. De bereikbaarheid en toegankelijkheid van de locatie van de fysieke openbare bibliotheek
moeten optimaal zijn. Deze moet binnen het gebied liggen waarin mensen zich dagelijks voortbewegen. Via
‘time-space mapping’ kan de dagelijkse route van de klanten bepaald worden, en binnen de straal van
bewegingspatronen zal een geschikte locatie gevonden moeten worden.
Volgens Umberto Eco is bij de ideale bibliotheek op mensenmaat de toegang tot de kasten van belang.
Waarom? Volgens hem is de functie van de bibliotheek om boeken te ontdekken waarvan we het bestaan
niet vermoedden en welke bij het vinden heel belangrijk voor ons blijken te zijn. De bibliotheek is een
verdwaal en ontmoetplek waar je kunt verdwalen om vervolgens jezelf weer te vinden door de ogen van
een ander; van een schrijver van weleer.
Dit sluit goed aan bij de beleveniservaring die de bibliotheek aan de recreatiemens kan bieden: een plek
om te ontspannen, om te ontdekken en te ontsnappen. De ideale bibliotheek is dus prettig om in te
verblijven, een plek waar je graag komt en waar je vrijblijvend wat kunt drinken en zitten of hangen. De
openbare bibliotheek is een plaats om te reizen en thuis te kunnen zijn tegelijkertijd.
Het winkelconcept van de openbare bibliotheek in Almere is een
goed voorbeeld van het inspelen op de toekomstige gebruiker.
Hierbij wordt naast de aansluiting op het virtuele netwerk in de
fysieke setting een aanbod gecreëerd in ‘winkels’, afgestemd op
verschillende doelgroepen. Om deze winkels goed af te stemmen op
de lokale vraag is voorafgaand een klantonderzoek uitgevoerd gericht
op segmentering binnen de bestaande leden. Herkenbare
leespatronen binnen verschillende segmenten zijn in kaart gebracht
en hiervoor zijn aparte winkels ingericht, waarbij informatieve
informatie en ontspanning wordt gecombineerd. De uitstraling en
inrichting, evenals georganiseerde evenementen zijn per winkel
aangepast gericht op de leefstijlen van de doelgroep. Door middel
van het gebruik van kleuren en andere visuele presentatietechnieken
(styling, aantrekkelijke displays, frontaal presenteren van boeken,
etc.) wordt de klant verleidt tot aanschaf (ofwel uitleen) van het
product. De klant staat centraal in dit concept en wordt een nieuwe ervaring aangeboden in de openbare
bibliotheek. Hij of zij moet zichzelf kunnen identificeren met ‘de nieuwe bibliotheek’.
Binnen de doelgroepen van de openbare bibliotheek zullen ook de kinderen meer aandacht moeten
krijgen. De belevingswereld van kinderen wordt nog vaak onderbelicht. Terwijl ook zij hun eigen stukje
van de bibliotheek moeten kunnen claimen; een stukje privé binnen een openbare instelling waar ze zich
thuis voelen.
De snelle groei van de hoeveelheid informatie en de voortdurende technologische
vernieuwingen zijn ingrijpend voor de wijze waarop informatie wordt opgezocht. De
informatietechnologie geeft aanzienlijke macht aan degenen die daar toegang toe
hebben. Met de opkomst van Internet is er een zeer omvangrijk informatiekanaal
bijgekomen. Het aanbod van deze informatie kent echter geen enkele ordering, geen
selectie en de wegwijzers (commerciële zoekmachines) zoeken niet onafhankelijk. Het
ontsluiten en beschikbaar stellen van publicaties zal ook niet meer noodzakelijk
gepaard gaan met het werkelijke “bezit” van de bibliotheek. Er zullen steeds meer
diensten op het Internet beschikbaar worden aan geboden, waarbij de digitale
Logo Al@din

collectie de vorm krijgt van ‘toegang verschaffen tot’ informatie die elders is opgeslagen. Hierbij staat
samenwerking met andere instellingen in een goed functionerend netwerk voorop. (bijvoorbeeld al@din)
Dit heeft effect op de openbare bibliotheek en haar diensten. Voor de
bibliotheek is er een rol om de informatiekloof tussen rijken en
informatiearmen te overbruggen door publieke toegang tot Internet aan
te bieden, maar ook informatie in traditionele vorm aan te bieden.
Bibliotheken vormen het uitgelezen kanaal om informatie op het
Internet te selecteren, ordenen en ontsluiten, en zouden daarmee het
informatiekanaal in het publieke domein kunnen worden. Zij hebben de
mogelijkheid de elektronische poort tot de informatiewereld te
worden. De openbare bibliotheek moet een centraal knooppunt zijn van
culturele, educatieve en maatschappelijke infrastructuur op lokaal niveau
en een intermediair tussen de overheid en burger.
Binnen deze veranderende setting neemt het personeel van de bibliotheek een belangrijke rol in. Zij
vormen de schakel tussen de fysieke setting en de virtuele openbare bibliotheek. Zij selecteren en
informeren om in de behoeften van de samenleving te voorzien. Ook serviceverlening, en ‘customer care’
worden belangrijke peilers waar de uitstraling en het gevoel van de setting van de openbare bibliotheek op
gaan rusten. Er wordt een ander pakket van eisen en vaardigheden gesteld aan het personeel: klantgevoel,
kennis van zaken en vaardigheden vormen het nieuwe takenpakket van de bibliothecaris.

Conclusie
Samenvatting
De openbare bibliotheek vernieuwt. Niet alleen haar producten en dienstverlening en
organisatiestructuur, maar ook qua setting: de inrichting van de bibliotheek, de mensen in de bibliotheek
en de activiteiten in de bibliotheek. Dit hangt nauw samen met trends in de samenleving, waardoor onder
andere de ontmoetingsfunctie van de bibliotheek en het verblijven en ‘beleven’ steeds belangrijker
worden. Om het product ‘openbare bibliotheek te verkopen, moet de dienstverlening die door de
bibliotheek wordt aangeboden op een aantrekkelijke manier gepresenteerd worden.
De openbare bibliotheek moet in de toekomst verder in de richting waarin zij al op is gegaan: het
aanbieden van mooier gepresenteerde, meer en bredere diensten gericht op de lokale vraag, als onderdeel
van een netwerk met andere instellingen. De informatieve, culturele en ontmoetingsfunctie van de
openbare bibliotheek is in belang toegenomen en zal nog verder toenemen. De openbare bibliotheek
wordt geen museum van boeken, maar een levende attractie, waar men kan genieten van de setting; de
mensen, de fysieke ruimte en de aanwezige interacties en activiteiten. Van een collectie gaat men naar de
context; de visuele presentatie.
Enkele toepassingen om de setting van de bibliotheek aantrekkelijker te maken zijn de toepassing van
beeldende kunst en een inrichting met visueel prikkelende elementen en kleuren. De aanwezigheid van een
horecagelegenheid wordt een vereiste. Aan klanten moet de mogelijkheid geboden worden om
verschillende vormen van vrijetijdsbesteding tegelijk en naast elkaar uit te oefenen. Zorg voor een
uitbreiding van het media-aanbod en sluit samenwerkingsverbanden met andere instellingen. Zo wordt een
netwerk gecreëerd van kennis en informatie zoals nooit tevoren: van één collectie naar een netwerk van
collecties. Naast dit grote netwerk zal de dienstverlening en collectie afgestemd moeten worden op de
lokale behoeften Hier zal regelmatig onderzoek naar gedaan moeten worden, anders verliest de
bibliotheek het contact met haar gebruikers. De bibliotheek zal een schakelfunctie vervullen tussen deze
informatie en de consument: het gaat van een instituut naar een proces en van faciliteit naar strategisch
instrument in de samenleving. Bij dit alles staat dan ook de klant centraal: marketing werkt niet, maak van
de gebruikers coproducenten.
Reflectie
In de aanpak en opzet van mijn onderzoek heb ik de behaviour setting van de bibliotheek duidelijk in beeld
kunnen brengen. Door goed de definitie van het concept voor mezelf duidelijk te krijgen en dit toe te
passen, kon ik vervolgens systematisch inzicht verkrijgen in de geanalyseerde setting.
Vooral door mijn wekelijkse contact met en de huidige veranderingen in de openbare bibliotheek
Eindhoven heb ik een duidelijk beeld van de veranderende functie van de bibliotheek. Door te praten met
management en personeel en gezamenlijke deelname aan een verkooptraining van alle medewerkers ben ik
geconfronteerd met wat de openbare bibliotheek nu eigenlijk aanbied aan haar klant. De rol en de houding
die de medewerker hierin speelt is uitermate belangrijk zal dit zeker blijven. De gevoelswaarde van een
plaats wordt grotendeels bepaald door het contact en de communicatie met mensen. Hierdoor wordt een
bezoek aan een setting een blijvende herinnering en een terugkerend patroon. Ik vond het erg leuk en
leerzaam om de openbare bibliotheek, een deel van mijn dagelijks leven, op deze manier te analyseren en
beschrijven. Graag wil ik ook de collega’s van de openbare bibliotheek Eindhoven bedanken die de tijd
hebben genomen om met mij te praten over dit onderwerp en van gedachten te wisselen.

Referenties
Bechtel, R. B. & Churchman, A. (2002) Handbook of environmental psychology, John Wiley & Sons,
Inc. New York
Bibliotheek Rotterdam (2003) Een nieuwe bibliotheek!; programma van eisen voor bouw en inrichting,
NBLC, Den Haag
Boom, D., Lekanne Deprez, F.R.E., Tissen, R.J. (2002) Van rups tot vlinder…: een bladwijzer voor de
toekomst van bibliotheken in Nederland, Nyenrode University Press, CHROME in samenwerking met
KPMG, Breukelen
Brown, L.D., Shepherd, M.D., Wituk, S.A. Meissen, G.J. ‘How Settings Change People: Applying
Behavior Setting Theory to Consumer-Run Mutual Support Organizations’, Self-Help Network: Center
for Community Support and Research, Wichita State University.
Bruijnzeels, R. , Tiggelen, N. van (2001) Bibliotheken 2040, de toekomst in uitvoering roze, Biblion
Uitgeverij, Den Haag
Bruijnzeels, R., Eerenbeemt, F. van den (2005) Bibliotheken 2040, De bibliotheek anders bekeken,
inspiratiebronnen voor bibliotheekvernieuwing, Vereniging van Openbare Bibliotheken
Eco, U. (1988) De bibliotheek, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam
Höfer, Candidad (2004) Hier groeien boeken uit de grond: Nederlandse bibliotheken en
bibliothecarissen, Amsterdam, De Bataafsche Leeuw
Holloway, L., Hubbard, P. (2001) People and place, the extraordinary geographies of everyday life,
Pearson education, Essex, UK.
Kenniscentrum Grote Steden (2005) De bibliotheek, de stad en u!, vernieuwing in acht delen, deel 4:
sociale cohesie, Kenniscentrum Grote Steden, Den Haag
Koren, M. (2001) De dienstverlening van de openbare bibliotheek: bronnen voor beleid,
Bibliotheekdomein deel 1, NBLC, Den Haag
Middelveld, H. (2003) De nieuwe openbare bibliotheek; herpositionering van de meest gebruikte culturele
voorziening in Nederland, Kluwer, Alpen aan den Rijn
Moscoviter, H. (2004) De vleugels van de bibliotheek, Biblion uitgeverij, Leidschendam
Scott M.M. (2005) A powerful theory and a paradox, Ecological Psychologists after Barker, Environment
and Behavior, Vol. 37 No. 3, May 2005 pp. 295-329, Sage Publications
Websites:
http://www.2040.bibliotheek.nl/web/infoned3.htm
http://www.bibliotheek.nl
http://www.debibliotheken.nl
http://www.ukoln.ac.uk/services/lic/newlibrary/
http://www.debibliotheken.nl
http://www.bibliotheek.nl
http://www.obeindhoven.nl