brochure - Vtl

Omgaan met
AD(H)D, Dyslexie,
Autisme,
Aspergersyndroom
en PDD-NOS
VTL helpt je vooruit

Het VTL Kenniscentrum Transport & Logistiek heeft deze folder ontwikkeld voor
praktijkopleiders bij erkende leerbedrijven, docenten bij onderwijsinstellingen en andere
personen bij bedrijven die betrokken zijn bij de begeleiding van leerlingen en/of werknemers
met een bepaalde diagnose zoals AD(H)D, Dyslexie, Autisme, Aspergersyndroom en PDD-NOS.
Wij willen u graag informeren over wat een bepaalde diagnose inhoudt en u daarbij bewust
maken van de bijbehorende gedragskenmerken en de gevolgen daarvan. Door uw kennis en
begrip hierover te vergroten, kunt u effectiever reageren op bepaald gedrag en kunt u beter
aansturen naar gewenst gedrag. Hierdoor kunt u de mogelijkheden van uw leerlingen of
werknemers vergroten.
De informatie in deze folder helpt u verder bij het begeleiden van uw leerlingen en/of
werknemers met een dergelijke diagnose. U treft tevens praktische tips
voor op de werkvloer aan.
AD(H)D
ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder. De vertaling hiervan is een aandachts-
tekort stoornis met hyperactiviteit. AD(H)D is een diagnose die meestal in verband wordt gebracht
met drukke, impulsieve kinderen. Dat AD(H)D bij (jong)volwassenen voorkomt was tot voor kort nogal
onderbelicht. Vroeger dacht men dat kinderen er vanzelf overheen groeiden in de puberteit, maar na
onderzoek van de afgelopen jaren is gebleken dat dit niet zo is: 30-60% houdt klachten als volwassene.
AD(H)D is geen psychologisch, maar een neurologisch
probleem: een stoornis in het functioneren van de
hersenen. Het wordt veroorzaakt door een afwijking in de
werking van neurotransmitters. In feite mist iemand met
AD(H)D een filter waardoor alle prikkels van buitenaf naar
binnen komen. Met ‘prikkels’ wordt alles bedoeld wat met
de zintuigen wordt waargenomen: zien, horen, voelen,
proeven en ruiken. Het wordt voor hen erg lastig om de
belangrijke prikkels te onderscheiden van de minder
belangrijke prikkels. Het gevolg hiervan is dat men snel
afgeleid is. Het heeft niets te maken met een hoge of lage
intelligentie of doordat ze zich niet willen concentreren,
maar het komt doordat hun hersenen anders werken.
Het is verwarrend dat mensen met AD(H)D niet altijd snel
afgeleid zijn. Ze kunnen zich soms wel goed concentreren
op spannende films, computerspelletjes of andere zaken
die hen interesseren. Mensen met AD(H)D kunnen zich
inderdaad wel concentreren, maar ze hebben daar een
veel sterkere prikkel voor nodig.
Wat is ADD?
In de literatuur wordt de niet hyperactieve vorm van
ADHD ook wel ADD genoemd. ADD is een subtype van
AD(H)D zonder de aanwezigheid van hyperactiviteit.
Daarom staat de ‘H’ vaak tussen haakjes. Deze mensen
hebben minder naar buiten gerichte gedragsproblemen,
maar bij hen zien we meer problemen als angst,
slechte schoolprestaties en negatieve relaties met
leeftijdsgenoten. Deze vorm komt vaker voor bij meisjes,
maar ook bij trage, verstrooide, zachtaardige jongens.
Hoewel deze mensen geen druk gedrag laten zien, voelen
ze zich vaak wel ‘druk in hun hoofd’.
Kenmerken van AD(H)D
• Aandachtsproblemen: mensen met AD(H)D hebben
moeite om hun aandacht blijvend op een taak te
richten. Door allerlei prikkels uit de omgeving kunnen
zij snel afgeleid zijn. Het kost ze extra veel energie
om zich dan toch te kunnen concentreren en de
onbelangrijke prikkels te negeren;
• Impulsiviteit: veel mensen met AD(H)D doen voordat
ze denken. Het antwoord is al gegeven voordat een
vraag is afgemaakt. Het ontbreekt mensen met AD(H)D
aan een innerlijke controle die de remfunctie van het
gedrag regelt;
• Hyperactiviteit: mensen met AD(H)D hebben moeite
om stil te zitten, ze kunnen niet stoppen met praten,
gaan door en kunnen zich moeilijk ontspannen. Het
kan ook zijn dat de hyperactiviteit zo op het oog
afgenomen is, maar aanwezig blijft in de vorm van
innerlijke onrust.
De kenmerken komen niet altijd tegelijk voor bij mensen
met AD(H)D. Sommige mensen hebben alleen problemen
met aandacht en concentratie, bij anderen staat de
hyperactiviteit op de voorgrond. Bij volwassenen blijken
voornamelijk de aandachtsproblemen de meeste last te
veroorzaken.
Gevolgen van AD(H)D
AD(H)D heeft een grote invloed op het dagelijks leven.
Iemand met AD(H)D kan grote moeite hebben om zich
aan afspraken te houden, kan vergeetachtig zijn, kan
moeite hebben met het organiseren van studie, werk en
huishouden. Dit kan leiden tot problemen met opleiding,
werk en relaties.
Veel mensen met AD(H)D schamen zich voor hun missers,
nalatigheden, schulden en slordigheden en proberen
die te verbergen voor de omgeving. Volwassenen met
AD(H)D denken vaak negatief over zichzelf en over hun
mogelijkheden. Vooral als ze van kind af aan veel kritiek
hebben gekregen op hun gedrag, zonder dat het hen

duidelijk was wat zij fout deden of hoe ze dat hadden
kunnen voorkomen.
Medicijngebruik bij AD(H)D
Mensen met AD(H)D kunnen Methylfenidaat
gebruiken. In de volksmond bekend als Ritalin (met
een werkingsduur van ca. drie tot vier uur) of Concerta
(met een werkingsduur van ca. acht tot twaalf uur).
Methylfenidaat kan een positief effect hebben op de
concentratie, hyperactiviteit en impulsiviteit.
Het is belangrijk dat de medicatie op een vast moment
wordt ingenomen. Wanneer het middel bijna is
uitgewerkt kan er een zogenaamd “reboundeffect”
optreden. Dit betekent dat de persoon in kwestie moe,
prikkelbaar en ongeconcentreerd gedrag kan laten zien.
Positieve eigenschappen - AD(H)D
Mensen met de diagnose AD(H)D zijn vaak ook creatief,
snel enthousiast, energierijk, kunnen originele dingen
bedenken, zijn ondernemend, spontaan, hebben gevoel
voor humor, zijn recht-door-zee, empathisch, kunnen
snel informatie combineren en hebben een verhoogd
ruimtelijk inzicht. Door gebruik te maken van deze sterke
kanten is het juist waardevol om samen te werken met
iemand met AD(H)D en kan deze persoon een plezierige
aanvulling zijn op de werkvloer.
Tips voor op de werkvloer AD(H)D:
• Maak het hebben van AD(H)D bespreekbaar en
kijk met elkaar naar hoe de persoon optimaal kan
presteren;
• Creëer een werkplek met zo min mogelijk
stoorzenders, maar sommigen werken juist beter
met veel prikkels;
• Zorg voor een duidelijk zichtbare klok op de
werkvloer;
• Steun bij het ordenen van de werkzaamheden
(bijvoorbeeld gezamenlijk de planning per dag
doornemen);
• Stel samen prioriteiten en laat hen het opschrijven
(beter in een memoboekje, dan op een los papiertje);
• Verdeel grote opdrachten in korte en overzichtelijke
taken;
• Wees duidelijk over wat er van hen verwacht wordt
(wanneer moet een bepaalde taak af zijn);
• Check tijdens gesprekken of de boodschap helder is
overgekomen of dat er nog onduidelijkheden zijn;
• Laat hen een agenda bijhouden met daarin de
werktijden;
• Stuur hen op bewegingsvrijheid: mensen met AD(H) D
moeten regelmatig letterlijk hun energie kwijt door
bijvoorbeeld even te lopen;
• Voorkom dat iemand met AD(H)D meerdere
opdrachtgevers heeft;
• Geef hen ook complimentjes; positieve feedback
werkt beter dan alleen op fouten wijzen;
• Rem de werknemer af als dat nodig is, mensen met
AD(H)D zijn potentiële kandidaten voor burn-out;
• Houd rekening met een mogelijk “reboundeffect” en
pas de werkdag er eventueel op aan.
Dyslexie
De term dyslexie komt uit het Latijn en betekent letterlijk: niet kunnen lezen. Mensen die dyslexie
hebben, hebben moeite met lezen, spellen en schrijven terwijl zij wel een normale intelligentie hebben.
De diagnose dyslexie kan pas gesteld worden als er geen andere oorzaken voor de leesproblemen worden
gevonden. Dyslexie is een hardnekkig probleem bij zowel het leren lezen en spellen alsook het op tempo
kunnen lezen. Wanneer de diagnose gesteld is, kan er een dyslexieverklaring worden afgegeven. Deze
verklaring is vooral handig bij het volgen van een opleiding, omdat dan bewezen kan worden dat je
dyslexie hebt. De opleiding kan er dan rekening mee houden door bijvoorbeeld extra tijd te geven bij
toetsen of teksten met kleine letters te vergroten. Dyslexie is blijvend en gaat niet over.
Kenmerken dyslexie
De kenmerken van dyslexie verschillen van persoon tot
persoon. Het is belangrijk na te vragen wat de persoon in
kwestie zelf als lastig ervaart. Over het algemeen hebben
mensen met dyslexie last van onder andere:
• Korte spanningsboog bij lezen, snel moe zijn van het
lezen;
• Letters zien “dansen” en hakkelen bij het hardop
voorlezen;
• Moeite met begrijpend lezen; snappen wat ze zojuist
gelezen hebben;
• Problemen bij het schrijven; moeite met spelling,
onleesbaar schrijven of traag schrijftempo;
• Lastig om vaste woordcombinaties, uitdrukkingen of
gezegdes te onthouden;
• Moeite op het gebied van oriëntatie en multi-tasken
• Zwakker korte termijngeheugen;
• Moeite om prioriteiten te stellen en deadlines te halen
of in te schatten hoe lang een taak duurt.
Gevolgen dyslexie
In het dagelijks leven wordt veel geschreven en gelezen.
Dit is voor iemand met dyslexie een ingewikkelde taak.
Vaak komen jongeren op een lager niveau onderwijs
terecht dan ze in feite qua intelligentie aan zouden
kunnen. Het hebben van dyslexie kan veel invloed hebben
op het zelfvertrouwen en zelfbeeld van jongeren doordat
ze voortdurend worden geconfronteerd met hun moeite
met lezen en zien dat anderen dit moeiteloos doen. Zij
hebben meer doorzettingsvermogen nodig om hun
doelen te bereiken. Mensen met dyslexie kiezen vaak voor
een praktisch beroep, maar ook daar is lezen belangrijk. Op
de werkvloer is het belangrijk om te realiseren dat iemand
met dyslexie veel moeite moet doen om teksten te lezen
en te begrijpen.
Tips voor op de werkvloer dyslexie:
• Het is belangrijk dat begeleiders op de werkvloer
weten dat iemand dyslexie heeft en hier begrip voor
toont;
• Bespreek welke aanpassingen binnen het werk kunnen
helpen, vaak weet de persoon zelf heel goed hoe hij of
zij het beste kan functioneren;
• Wanneer er iets gelezen moet worden, is het handig
dat dit in een rustige omgeving gebeurt, zonder te veel
geluiden of afleiding en dat er de tijd voor kan worden
genomen;
• Gebruik een duidelijk lettertype, bijvoorbeeld Arial.
• Bij instructies is het belangrijk om korte zinnen en niet
al te ingewikkeld taalgebruik te gebruiken;
• Laat bij instructie de taak herhalen en geef
enkelvoudige opdrachten;
• Mensen met dyslexie kunnen onderling sterk
verschillen in de mate van de kernproblemen en het
aantal en de ernst van de bijkomende problemen.

Autisme
Autisme is een stoornis in de informatieverwerking van de hersenen. Informatie die via de zintuigen
binnenkomt (zicht, geur, geluid, etc.) wordt bij mensen met autisme anders verwerkt. Zij hebben moeite
om de details die zij waarnemen te verwerken tot een samenhangend geheel. Hierdoor hebben mensen
met autisme problemen met communicatie, sociale interactie en verbeelding.
Autisme is een beperking die invloed heeft op alle
levensgebieden en in alle levensfasen. De stoornis
brengt specifieke sterke en zwakke kanten met zich mee.
Ruim één procent van de Nederlanders (ca. 190.000
mensen) heeft een vorm van autisme. Doordat autisme
verschillende gezichten heeft, is het moeilijk om specifiek
te benoemen waar de meesten mensen met autisme
moeite mee hebben.
Bekende mensen met een diagnose zoals autisme en AD(H)D die, wellicht dankzij
deze diagnose, succes hadden/hebben in hun werk:
• Autisme: Socrates, Einstein, Leonardo da Vinci, Newton, Beethoven,
Steven Spielberg en Bill Gates
• AD(H)D: Jim Carrey, Paul de Leeuw, Freek de Jonge, Wibi Soerjadi,
Jochem Myer en Bert Visscher
De rode draad is echter dat mensen met autisme moeite
hebben met het verbinden van details tot een geheel
waardoor zij de wereld anders zien en beleven en er
daardoor ook anders op anticiperen. Bekende vormen
van autisme zijn: PDD-NOS en Aspergersyndroom. Deze
vormen worden verder toegelicht
Aspergersyndroom
Het Aspergersyndroom (vernoemd naar de Oostenrijkse psychiater Hans Asperger) is een aan autisme
verwante stoornis. Autisme is een neurologische aandoening, dus een stoornis in het functioneren van
de hersenen, die de manier waarop een persoon met anderen omgaat en zijn/haar visie op de wereld
beïnvloedt. Snel en simpel gezegd: “Aspergers zitten anders in elkaar”. Ze nemen de omgeving totaal
anders in zich op. Ze zien anders, horen anders, voelen anders etc. Vaak horen ze kleine dingen zoals het
krassen van een pen tijdens een examen vrij hard of is het licht veel te fel. Mensen met Asperger komen
in eerste instantie vrij “normaal” over op andere mensen, waardoor ze nog wel eens worden overschat
door hun omgeving.
Kenmerken van het Aspergersyndroom:
• Gebrek aan sociale vaardigheden: mensen met
Asperger hebben moeite met het aangaan en
onderhouden van sociale contacten en hebben
problemen met het begrijpen van sociale regels en
non-verbale communicatie. Mensen met Asperger
kunnen de sociale afstand bijv. niet goed inschatten
en gedragen zich bij de directeur hetzelfde als bij
vrienden thuis. Iemand aankijken vinden ze moeilijk;
• Eenzijdige interesses: vaak houden mensen met
Asperger zich op een gedetailleerde en obsessieve
wijze bezig met eenzijdige interesses;
• Stressgevoelig; kleine veranderingen kunnen al grote
paniek veroorzaken;
• Slechte motoriek; volwassenen met Asperger bewegen
vaak traag en houterig, hebben minder expressieve
gelaatsuitdrukkingen en een wat monotonere stem.
Positieve eigenschappen - Autisme, PDD-NOS en
Aspergersyndroom
Ook zijn er voordelen verbonden aan autisme waar je
juist op de werkvloer je voordeel mee kunt doen. Als de
verwachtingen van de werkzaamheden duidelijk en zo
concreet mogelijk worden gecommuniceerd, kunnen
mensen met autisme beter functioneren.
Mensen met een diagnose van autisme hebben vaak veel
kennis van bepaalde zaken, hebben een goed geheugen
en sterk inzicht, ze kunnen onverstoorbaar doorwerken,
hebben buitengewoon organisatorische vaardigheden,
zijn goed in planmatig en stapsgewijs werken, hebben oog
voor detail, ze begrijpen schematische weergave zeer goed
en ze zijn punctueel.
Tips voor op de werkvloer - Autisme, PDD-NOS en
Aspergersyndroom
• Praat met elkaar over het hebben van Autisme, PDD-
NOS of Aspergersyndroom, zonder de persoon te
diskwalificeren en kijk samen naar hoe de werknemer
optimaal kan presteren;
• Creëer duidelijkheid in relaties en functies, leg goed uit
wie wat doet in het bedrijf;
• Stel geen hoge eisen op sociale gebieden. Mensen
met PDD-NOS en Aspergers vermijden het liefst de
informele gesprekken;
• Gebruik concrete en duidelijke taal in gesprekken en
op papier;
• Geef duidelijk aan waar, wanneer en aan wie er vragen
gesteld kunnen worden;
• Geef heldere, concrete en duidelijke opdrachten;
• Geef voldoende tijd om informatie te verwerken door
bijvoorbeeld stiltes te laten vallen in gesprekken;
• Een werkplek met zo min mogelijk prikkels;
• Hang een klok op een duidelijk zichtbare plaats;
• Zorg voor een rustige plek om pauzes door te brengen;
• Bespreek het verloop van de ochtend- en
avondbegroeting die gebruikt wordt in het bedrijf;
• Communiceer afwezigheden van belangrijke
contactpersonen door bijvoorbeeld ziekte of verlof;
• Kondig “feestelijkheden” aan en vertel hoe daar in het
bedrijf mee wordt omgegaan;
• Mensen met autisme PDD-NOS en Aspergersyndroom
kunnen onderling sterk verschillen in de mate van
de kernproblemen en het aantal en de ernst van de
bijkomende problemen.

PDD-NOS
PDD-NOS is de afkorting van Pervasive Developmental Disorder Not Otherwise Specified, een Engelse
naam voor stoornissen die worden gerekend tot de pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Met PDD-NOS
wordt een restcategorie aangeduid die kenmerken heeft van het autisme, maar niet genoeg om zo te
worden genoemd. Pervasief betekent (in het Latijn) doordringen. Dat wil zeggen dat we bij pervasieve
stoornissen te maken hebben met problemen die doordringen in verschillende ontwikkelingsgebieden
van een kind/volwassene. Dat kan de taalontwikkeling zijn, de motorische ontwikkeling, het reageren op
interne en externe prikkels, maar vooral het vermogen zich op anderen te richten en het eigen gedrag in
sociale situaties goed te besturen.
Mensen met PDD-NOS ontwikkelen het sociale begrip
en de sociale intuïtie zeer moeizaam. Dat maakt hen
vaak onzeker en angstig. Ter voorkoming van deze
angst houden zij zich graag vast aan bekende regels en
patronen. In hun interesses kunnen ze zelfs rigide en
dwangmatig zijn. De problemen uiten zich verschillend
tijdens de verschillende levensfases.
Kenmerken PDD-NOS
Mensen met PDD-NOS kunnen onderling sterk verschillen
in de mate van de kernproblemen en het aantal en de
ernst van de bijkomende problemen. Onhandig en angstig
gedrag in sociale situaties;
• Weinig begrip en gebruik van non-verbale signalen
(oogcontact, gelaatsexpressie, lichaamshouding);
• Het niet of nauwelijks leren van sociale ervaringen;
• Het ontbreken van wederkerigheid in het persoonlijk
contact;
Meer informatie? www.vtl.nl
Postbus 112
2400 AC Alphen aan den Rijn
T 0900 1442 (lokaal tarief)
info@vtl.nl
www.vtl.nl
• Een eenzame, gesloten indruk maken;
• Zich angstig tonen voor veranderingen;
• Fanatiek vasthouden aan bepaalde routines;
• Zich koppig en driftig uiten (ingegeven door angst);
• Een eenzijdige belangstelling tonen;
• Rigide en dwangmatige gedragspatronen ontwikkelen;
• Overgevoeligheid voor zintuiglijke prikkels;
• Of juist weinig gevoeligheid voor geluiden, beelden,
temperaturen of aanrakingen;
• Een trage taalontwikkeling;
• Taal in alle gevallen letterlijk nemen;
• Een onhandige, stijve motoriek.