Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Omgaan met<br />
AD(H)D, Dyslexie,<br />
Autisme,<br />
Aspergersyndroom<br />
en PDD-NOS<br />
VTL helpt je vooruit
Het VTL Kenniscentrum Transport & Logistiek heeft deze folder ontwikkeld voor<br />
praktijkopleiders bij erkende leerbedrijven, docenten bij onderwijsinstellingen en andere<br />
personen bij bedrijven die betrokken zijn bij de begeleiding van leerlingen en/of werknemers<br />
met een bepaalde diagnose zoals AD(H)D, Dyslexie, Autisme, Aspergersyndroom en PDD-NOS.<br />
Wij willen u graag informeren over wat een bepaalde diagnose inhoudt en u daarbij bewust<br />
maken van de bijbehorende gedragskenmerken en de gevolgen daarvan. Door uw kennis en<br />
begrip hierover te vergroten, kunt u effectiever reageren op bepaald gedrag en kunt u beter<br />
aansturen naar gewenst gedrag. Hierdoor kunt u de mogelijkheden van uw leerlingen of<br />
werknemers vergroten.<br />
De informatie in deze folder helpt u verder bij het begeleiden van uw leerlingen en/of<br />
werknemers met een dergelijke diagnose. U treft tevens praktische tips<br />
voor op de werkvloer aan.<br />
AD(H)D<br />
ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder. De vertaling hiervan is een aandachts-<br />
tekort stoornis met hyperactiviteit. AD(H)D is een diagnose die meestal in verband wordt gebracht<br />
met drukke, impulsieve kinderen. Dat AD(H)D bij (jong)volwassenen voorkomt was tot voor kort nogal<br />
onderbelicht. Vroeger dacht men dat kinderen er vanzelf overheen groeiden in de puberteit, maar na<br />
onderzoek van de afgelopen jaren is gebleken dat dit niet zo is: 30-60% houdt klachten als volwassene.<br />
AD(H)D is geen psychologisch, maar een neurologisch<br />
probleem: een stoornis in het functioneren van de<br />
hersenen. Het wordt veroorzaakt door een afwijking in de<br />
werking van neurotransmitters. In feite mist iemand met<br />
AD(H)D een filter waardoor alle prikkels van buitenaf naar<br />
binnen komen. Met ‘prikkels’ wordt alles bedoeld wat met<br />
de zintuigen wordt waargenomen: zien, horen, voelen,<br />
proeven en ruiken. Het wordt voor hen erg lastig om de<br />
belangrijke prikkels te onderscheiden van de minder<br />
belangrijke prikkels. Het gevolg hiervan is dat men snel<br />
afgeleid is. Het heeft niets te maken met een hoge of lage<br />
intelligentie of doordat ze zich niet willen concentreren,<br />
maar het komt doordat hun hersenen anders werken.<br />
Het is verwarrend dat mensen met AD(H)D niet altijd snel<br />
afgeleid zijn. Ze kunnen zich soms wel goed concentreren<br />
op spannende films, computerspelletjes of andere zaken<br />
die hen interesseren. Mensen met AD(H)D kunnen zich<br />
inderdaad wel concentreren, maar ze hebben daar een<br />
veel sterkere prikkel voor nodig.<br />
Wat is ADD?<br />
In de literatuur wordt de niet hyperactieve vorm van<br />
ADHD ook wel ADD genoemd. ADD is een subtype van<br />
AD(H)D zonder de aanwezigheid van hyperactiviteit.<br />
Daarom staat de ‘H’ vaak tussen haakjes. Deze mensen<br />
hebben minder naar buiten gerichte gedragsproblemen,<br />
maar bij hen zien we meer problemen als angst,<br />
slechte schoolprestaties en negatieve relaties met<br />
leeftijdsgenoten. Deze vorm komt vaker voor bij meisjes,<br />
maar ook bij trage, verstrooide, zachtaardige jongens.<br />
Hoewel deze mensen geen druk gedrag laten zien, voelen<br />
ze zich vaak wel ‘druk in hun hoofd’.<br />
Kenmerken van AD(H)D<br />
• Aandachtsproblemen: mensen met AD(H)D hebben<br />
moeite om hun aandacht blijvend op een taak te<br />
richten. Door allerlei prikkels uit de omgeving kunnen<br />
zij snel afgeleid zijn. Het kost ze extra veel energie<br />
om zich dan toch te kunnen concentreren en de<br />
onbelangrijke prikkels te negeren;<br />
• Impulsiviteit: veel mensen met AD(H)D doen voordat<br />
ze denken. Het antwoord is al gegeven voordat een<br />
vraag is afgemaakt. Het ontbreekt mensen met AD(H)D<br />
aan een innerlijke controle die de remfunctie van het<br />
gedrag regelt;<br />
• Hyperactiviteit: mensen met AD(H)D hebben moeite<br />
om stil te zitten, ze kunnen niet stoppen met praten,<br />
gaan door en kunnen zich moeilijk ontspannen. Het<br />
kan ook zijn dat de hyperactiviteit zo op het oog<br />
afgenomen is, maar aanwezig blijft in de vorm van<br />
innerlijke onrust.<br />
De kenmerken komen niet altijd tegelijk voor bij mensen<br />
met AD(H)D. Sommige mensen hebben alleen problemen<br />
met aandacht en concentratie, bij anderen staat de<br />
hyperactiviteit op de voorgrond. Bij volwassenen blijken<br />
voornamelijk de aandachtsproblemen de meeste last te<br />
veroorzaken.<br />
Gevolgen van AD(H)D<br />
AD(H)D heeft een grote invloed op het dagelijks leven.<br />
Iemand met AD(H)D kan grote moeite hebben om zich<br />
aan afspraken te houden, kan vergeetachtig zijn, kan<br />
moeite hebben met het organiseren van studie, werk en<br />
huishouden. Dit kan leiden tot problemen met opleiding,<br />
werk en relaties.<br />
Veel mensen met AD(H)D schamen zich voor hun missers,<br />
nalatigheden, schulden en slordigheden en proberen<br />
die te verbergen voor de omgeving. Volwassenen met<br />
AD(H)D denken vaak negatief over zichzelf en over hun<br />
mogelijkheden. Vooral als ze van kind af aan veel kritiek<br />
hebben gekregen op hun gedrag, zonder dat het hen
duidelijk was wat zij fout deden of hoe ze dat hadden<br />
kunnen voorkomen.<br />
Medicijngebruik bij AD(H)D<br />
Mensen met AD(H)D kunnen Methylfenidaat<br />
gebruiken. In de volksmond bekend als Ritalin (met<br />
een werkingsduur van ca. drie tot vier uur) of Concerta<br />
(met een werkingsduur van ca. acht tot twaalf uur).<br />
Methylfenidaat kan een positief effect hebben op de<br />
concentratie, hyperactiviteit en impulsiviteit.<br />
Het is belangrijk dat de medicatie op een vast moment<br />
wordt ingenomen. Wanneer het middel bijna is<br />
uitgewerkt kan er een zogenaamd “reboundeffect”<br />
optreden. Dit betekent dat de persoon in kwestie moe,<br />
prikkelbaar en ongeconcentreerd gedrag kan laten zien.<br />
Positieve eigenschappen - AD(H)D<br />
Mensen met de diagnose AD(H)D zijn vaak ook creatief,<br />
snel enthousiast, energierijk, kunnen originele dingen<br />
bedenken, zijn ondernemend, spontaan, hebben gevoel<br />
voor humor, zijn recht-door-zee, empathisch, kunnen<br />
snel informatie combineren en hebben een verhoogd<br />
ruimtelijk inzicht. Door gebruik te maken van deze sterke<br />
kanten is het juist waardevol om samen te werken met<br />
iemand met AD(H)D en kan deze persoon een plezierige<br />
aanvulling zijn op de werkvloer.<br />
Tips voor op de werkvloer AD(H)D:<br />
• Maak het hebben van AD(H)D bespreekbaar en<br />
kijk met elkaar naar hoe de persoon optimaal kan<br />
presteren;<br />
• Creëer een werkplek met zo min mogelijk<br />
stoorzenders, maar sommigen werken juist beter<br />
met veel prikkels;<br />
• Zorg voor een duidelijk zichtbare klok op de<br />
werkvloer;<br />
• Steun bij het ordenen van de werkzaamheden<br />
(bijvoorbeeld gezamenlijk de planning per dag<br />
doornemen);<br />
• Stel samen prioriteiten en laat hen het opschrijven<br />
(beter in een memoboekje, dan op een los papiertje);<br />
• Verdeel grote opdrachten in korte en overzichtelijke<br />
taken;<br />
• Wees duidelijk over wat er van hen verwacht wordt<br />
(wanneer moet een bepaalde taak af zijn);<br />
• Check tijdens gesprekken of de boodschap helder is<br />
overgekomen of dat er nog onduidelijkheden zijn;<br />
• Laat hen een agenda bijhouden met daarin de<br />
werktijden;<br />
• Stuur hen op bewegingsvrijheid: mensen met AD(H) D<br />
moeten regelmatig letterlijk hun energie kwijt door<br />
bijvoorbeeld even te lopen;<br />
• Voorkom dat iemand met AD(H)D meerdere<br />
opdrachtgevers heeft;<br />
• Geef hen ook complimentjes; positieve feedback<br />
werkt beter dan alleen op fouten wijzen;<br />
• Rem de werknemer af als dat nodig is, mensen met<br />
AD(H)D zijn potentiële kandidaten voor burn-out;<br />
• Houd rekening met een mogelijk “reboundeffect” en<br />
pas de werkdag er eventueel op aan.<br />
Dyslexie<br />
De term dyslexie komt uit het Latijn en betekent letterlijk: niet kunnen lezen. Mensen die dyslexie<br />
hebben, hebben moeite met lezen, spellen en schrijven terwijl zij wel een normale intelligentie hebben.<br />
De diagnose dyslexie kan pas gesteld worden als er geen andere oorzaken voor de leesproblemen worden<br />
gevonden. Dyslexie is een hardnekkig probleem bij zowel het leren lezen en spellen alsook het op tempo<br />
kunnen lezen. Wanneer de diagnose gesteld is, kan er een dyslexieverklaring worden afgegeven. Deze<br />
verklaring is vooral handig bij het volgen van een opleiding, omdat dan bewezen kan worden dat je<br />
dyslexie hebt. De opleiding kan er dan rekening mee houden door bijvoorbeeld extra tijd te geven bij<br />
toetsen of teksten met kleine letters te vergroten. Dyslexie is blijvend en gaat niet over.<br />
Kenmerken dyslexie<br />
De kenmerken van dyslexie verschillen van persoon tot<br />
persoon. Het is belangrijk na te vragen wat de persoon in<br />
kwestie zelf als lastig ervaart. Over het algemeen hebben<br />
mensen met dyslexie last van onder andere:<br />
• Korte spanningsboog bij lezen, snel moe zijn van het<br />
lezen;<br />
• Letters zien “dansen” en hakkelen bij het hardop<br />
voorlezen;<br />
• Moeite met begrijpend lezen; snappen wat ze zojuist<br />
gelezen hebben;<br />
• Problemen bij het schrijven; moeite met spelling,<br />
onleesbaar schrijven of traag schrijftempo;<br />
• Lastig om vaste woordcombinaties, uitdrukkingen of<br />
gezegdes te onthouden;<br />
• Moeite op het gebied van oriëntatie en multi-tasken<br />
• Zwakker korte termijngeheugen;<br />
• Moeite om prioriteiten te stellen en deadlines te halen<br />
of in te schatten hoe lang een taak duurt.<br />
Gevolgen dyslexie<br />
In het dagelijks leven wordt veel geschreven en gelezen.<br />
Dit is voor iemand met dyslexie een ingewikkelde taak.<br />
Vaak komen jongeren op een lager niveau onderwijs<br />
terecht dan ze in feite qua intelligentie aan zouden<br />
kunnen. Het hebben van dyslexie kan veel invloed hebben<br />
op het zelfvertrouwen en zelfbeeld van jongeren doordat<br />
ze voortdurend worden geconfronteerd met hun moeite<br />
met lezen en zien dat anderen dit moeiteloos doen. Zij<br />
hebben meer doorzettingsvermogen nodig om hun<br />
doelen te bereiken. Mensen met dyslexie kiezen vaak voor<br />
een praktisch beroep, maar ook daar is lezen belangrijk. Op<br />
de werkvloer is het belangrijk om te realiseren dat iemand<br />
met dyslexie veel moeite moet doen om teksten te lezen<br />
en te begrijpen.<br />
Tips voor op de werkvloer dyslexie:<br />
• Het is belangrijk dat begeleiders op de werkvloer<br />
weten dat iemand dyslexie heeft en hier begrip voor<br />
toont;<br />
• Bespreek welke aanpassingen binnen het werk kunnen<br />
helpen, vaak weet de persoon zelf heel goed hoe hij of<br />
zij het beste kan functioneren;<br />
• Wanneer er iets gelezen moet worden, is het handig<br />
dat dit in een rustige omgeving gebeurt, zonder te veel<br />
geluiden of afleiding en dat er de tijd voor kan worden<br />
genomen;<br />
• Gebruik een duidelijk lettertype, bijvoorbeeld Arial.<br />
• Bij instructies is het belangrijk om korte zinnen en niet<br />
al te ingewikkeld taalgebruik te gebruiken;<br />
• Laat bij instructie de taak herhalen en geef<br />
enkelvoudige opdrachten;<br />
• Mensen met dyslexie kunnen onderling sterk<br />
verschillen in de mate van de kernproblemen en het<br />
aantal en de ernst van de bijkomende problemen.
Autisme<br />
Autisme is een stoornis in de informatieverwerking van de hersenen. Informatie die via de zintuigen<br />
binnenkomt (zicht, geur, geluid, etc.) wordt bij mensen met autisme anders verwerkt. Zij hebben moeite<br />
om de details die zij waarnemen te verwerken tot een samenhangend geheel. Hierdoor hebben mensen<br />
met autisme problemen met communicatie, sociale interactie en verbeelding.<br />
Autisme is een beperking die invloed heeft op alle<br />
levensgebieden en in alle levensfasen. De stoornis<br />
brengt specifieke sterke en zwakke kanten met zich mee.<br />
Ruim één procent van de Nederlanders (ca. 190.000<br />
mensen) heeft een vorm van autisme. Doordat autisme<br />
verschillende gezichten heeft, is het moeilijk om specifiek<br />
te benoemen waar de meesten mensen met autisme<br />
moeite mee hebben.<br />
Bekende mensen met een diagnose zoals autisme en AD(H)D die, wellicht dankzij<br />
deze diagnose, succes hadden/hebben in hun werk:<br />
• Autisme: Socrates, Einstein, Leonardo da Vinci, Newton, Beethoven,<br />
Steven Spielberg en Bill Gates<br />
• AD(H)D: Jim Carrey, Paul de Leeuw, Freek de Jonge, Wibi Soerjadi,<br />
Jochem Myer en Bert Visscher<br />
De rode draad is echter dat mensen met autisme moeite<br />
hebben met het verbinden van details tot een geheel<br />
waardoor zij de wereld anders zien en beleven en er<br />
daardoor ook anders op anticiperen. Bekende vormen<br />
van autisme zijn: PDD-NOS en Aspergersyndroom. Deze<br />
vormen worden verder toegelicht<br />
Aspergersyndroom<br />
Het Aspergersyndroom (vernoemd naar de Oostenrijkse psychiater Hans Asperger) is een aan autisme<br />
verwante stoornis. Autisme is een neurologische aandoening, dus een stoornis in het functioneren van<br />
de hersenen, die de manier waarop een persoon met anderen omgaat en zijn/haar visie op de wereld<br />
beïnvloedt. Snel en simpel gezegd: “Aspergers zitten anders in elkaar”. Ze nemen de omgeving totaal<br />
anders in zich op. Ze zien anders, horen anders, voelen anders etc. Vaak horen ze kleine dingen zoals het<br />
krassen van een pen tijdens een examen vrij hard of is het licht veel te fel. Mensen met Asperger komen<br />
in eerste instantie vrij “normaal” over op andere mensen, waardoor ze nog wel eens worden overschat<br />
door hun omgeving.<br />
Kenmerken van het Aspergersyndroom:<br />
• Gebrek aan sociale vaardigheden: mensen met<br />
Asperger hebben moeite met het aangaan en<br />
onderhouden van sociale contacten en hebben<br />
problemen met het begrijpen van sociale regels en<br />
non-verbale communicatie. Mensen met Asperger<br />
kunnen de sociale afstand bijv. niet goed inschatten<br />
en gedragen zich bij de directeur hetzelfde als bij<br />
vrienden thuis. Iemand aankijken vinden ze moeilijk;<br />
• Eenzijdige interesses: vaak houden mensen met<br />
Asperger zich op een gedetailleerde en obsessieve<br />
wijze bezig met eenzijdige interesses;<br />
• Stressgevoelig; kleine veranderingen kunnen al grote<br />
paniek veroorzaken;<br />
• Slechte motoriek; volwassenen met Asperger bewegen<br />
vaak traag en houterig, hebben minder expressieve<br />
gelaatsuitdrukkingen en een wat monotonere stem.<br />
Positieve eigenschappen - Autisme, PDD-NOS en<br />
Aspergersyndroom<br />
Ook zijn er voordelen verbonden aan autisme waar je<br />
juist op de werkvloer je voordeel mee kunt doen. Als de<br />
verwachtingen van de werkzaamheden duidelijk en zo<br />
concreet mogelijk worden gecommuniceerd, kunnen<br />
mensen met autisme beter functioneren.<br />
Mensen met een diagnose van autisme hebben vaak veel<br />
kennis van bepaalde zaken, hebben een goed geheugen<br />
en sterk inzicht, ze kunnen onverstoorbaar doorwerken,<br />
hebben buitengewoon organisatorische vaardigheden,<br />
zijn goed in planmatig en stapsgewijs werken, hebben oog<br />
voor detail, ze begrijpen schematische weergave zeer goed<br />
en ze zijn punctueel.<br />
Tips voor op de werkvloer - Autisme, PDD-NOS en<br />
Aspergersyndroom<br />
• Praat met elkaar over het hebben van Autisme, PDD-<br />
NOS of Aspergersyndroom, zonder de persoon te<br />
diskwalificeren en kijk samen naar hoe de werknemer<br />
optimaal kan presteren;<br />
• Creëer duidelijkheid in relaties en functies, leg goed uit<br />
wie wat doet in het bedrijf;<br />
• Stel geen hoge eisen op sociale gebieden. Mensen<br />
met PDD-NOS en Aspergers vermijden het liefst de<br />
informele gesprekken;<br />
• Gebruik concrete en duidelijke taal in gesprekken en<br />
op papier;<br />
• Geef duidelijk aan waar, wanneer en aan wie er vragen<br />
gesteld kunnen worden;<br />
• Geef heldere, concrete en duidelijke opdrachten;<br />
• Geef voldoende tijd om informatie te verwerken door<br />
bijvoorbeeld stiltes te laten vallen in gesprekken;<br />
• Een werkplek met zo min mogelijk prikkels;<br />
• Hang een klok op een duidelijk zichtbare plaats;<br />
• Zorg voor een rustige plek om pauzes door te brengen;<br />
• Bespreek het verloop van de ochtend- en<br />
avondbegroeting die gebruikt wordt in het bedrijf;<br />
• Communiceer afwezigheden van belangrijke<br />
contactpersonen door bijvoorbeeld ziekte of verlof;<br />
• Kondig “feestelijkheden” aan en vertel hoe daar in het<br />
bedrijf mee wordt omgegaan;<br />
• Mensen met autisme PDD-NOS en Aspergersyndroom<br />
kunnen onderling sterk verschillen in de mate van<br />
de kernproblemen en het aantal en de ernst van de<br />
bijkomende problemen.
PDD-NOS<br />
PDD-NOS is de afkorting van Pervasive Developmental Disorder Not Otherwise Specified, een Engelse<br />
naam voor stoornissen die worden gerekend tot de pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Met PDD-NOS<br />
wordt een restcategorie aangeduid die kenmerken heeft van het autisme, maar niet genoeg om zo te<br />
worden genoemd. Pervasief betekent (in het Latijn) doordringen. Dat wil zeggen dat we bij pervasieve<br />
stoornissen te maken hebben met problemen die doordringen in verschillende ontwikkelingsgebieden<br />
van een kind/volwassene. Dat kan de taalontwikkeling zijn, de motorische ontwikkeling, het reageren op<br />
interne en externe prikkels, maar vooral het vermogen zich op anderen te richten en het eigen gedrag in<br />
sociale situaties goed te besturen.<br />
Mensen met PDD-NOS ontwikkelen het sociale begrip<br />
en de sociale intuïtie zeer moeizaam. Dat maakt hen<br />
vaak onzeker en angstig. Ter voorkoming van deze<br />
angst houden zij zich graag vast aan bekende regels en<br />
patronen. In hun interesses kunnen ze zelfs rigide en<br />
dwangmatig zijn. De problemen uiten zich verschillend<br />
tijdens de verschillende levensfases.<br />
Kenmerken PDD-NOS<br />
Mensen met PDD-NOS kunnen onderling sterk verschillen<br />
in de mate van de kernproblemen en het aantal en de<br />
ernst van de bijkomende problemen. Onhandig en angstig<br />
gedrag in sociale situaties;<br />
• Weinig begrip en gebruik van non-verbale signalen<br />
(oogcontact, gelaatsexpressie, lichaamshouding);<br />
• Het niet of nauwelijks leren van sociale ervaringen;<br />
• Het ontbreken van wederkerigheid in het persoonlijk<br />
contact;<br />
Meer informatie? www.vtl.nl<br />
Postbus 112<br />
2400 AC Alphen aan den Rijn<br />
T 0900 1442 (lokaal tarief)<br />
info@vtl.nl<br />
www.vtl.nl<br />
• Een eenzame, gesloten indruk maken;<br />
• Zich angstig tonen voor veranderingen;<br />
• Fanatiek vasthouden aan bepaalde routines;<br />
• Zich koppig en driftig uiten (ingegeven door angst);<br />
• Een eenzijdige belangstelling tonen;<br />
• Rigide en dwangmatige gedragspatronen ontwikkelen;<br />
• Overgevoeligheid voor zintuiglijke prikkels;<br />
• Of juist weinig gevoeligheid voor geluiden, beelden,<br />
temperaturen of aanrakingen;<br />
• Een trage taalontwikkeling;<br />
• Taal in alle gevallen letterlijk nemen;<br />
• Een onhandige, stijve motoriek.