toespraak van Havelaar

En ik, die gisteren de Almachtige God tot getuige nam dat ik rechtvaardig zou zijn en
goedertieren, dat ik recht zou doen zonder vrees en zonder haat, dat ik zal zijn: ``een goed
assistent- resident''... ook ik wens te doen wat mijn plicht is.
Hoofden van Lebak! Dit wensen wij allen!
Maar als er soms onder ons mochten zijn, die hun plicht verwaarlozen voor gewin, die
het recht verkopen voor geld, of die de buffel van de arme nemen, en de vruchten die
behoren aan wie honger hebben ... wie zal ze straffen?
Als een van u het wist, hij zou 't beletten. En de regent zou niet dulden dat zoiets
geschiedde in zijn regentschap. En ook ik zal het tegengaan waar ik kan. Maar als noch
gij, noch de Adipati, noch ik het wisten ... Hoofden van Lebak! Wie toch zal dan recht
doen in Banten- Kidoel?
Hoort naar mij, als ik u zeggen zal hoe er dan recht zal gedaan worden. Er komt een tijd
dat onze vrouwen en kinderen schreien zullen bij het gereedmaken van ons doodskleed,
en de voorbijganger zal zeggen: ``Daar is een mens gestorven.'' Dan zal wie aankomt in
de dorpen, tijding brengen van de dood desgenen die gestorven is, en wie hem herbergt,
zal vragen: ``Wie was de man die gestorven is?'' En men zal zeggen:
``Hij was goed en rechtvaardig. Hij sprak recht en verstootte de klager niet van zijn deur.
Hij hoorde geduldig aan, wie tot hem kwam, en gaf weder wat ontnomen was. En wie de
ploeg niet drijven kon door de grond omdat de buffel uit de stal was gehaald, hielp hij
zoeken naar de buffel. En waar de dochter was geroofd uit het huis der moeder, zocht hij
de dief en bracht de dochter weder. En waar men gearbeid had onthield hij het loon niet,
en hij ontnam de vruchten niet aan wie de boom geplant hadden. Hij kleedde zich niet
met het kleed dat anderen dekken moest, noch voedde zich met het voedsel dat de arme
behoorde.''
Dan zal men zeggen in de dorpen. ``Allah is groot, Allah heeft hem tot zich genomen.
Zijn wil geschiede ... er is een goed mens gestorven.''
Doch andermaal zal de voorbijganger stilstaan voor een huis, en vragen: ``Wat is dit, dat
de gamelan zwijgt, en het gezang der meisjes?'' En wederom zal men zeggen: ``Er is een
man gestorven.''
En wie rondreist in de dorpen, zal 's avonds zitten bij zijn gastheer, en om hem heen de
zonen en dochteren van het huis, en de kinderen van wie het dorp bewonen, en hij zal
zeggen:
``Daar stierf een man die beloofde rechtvaardig te zijn, en hij verkocht het recht aan wie
hem geld gaf. Hij mestte zijn akker met het zweet van de arbeider die hij had afgeroepen
van de akker des arbeids. Hij onthield de werkman zijn loon, en voedde zich met het
voedsel van de arme. Hij is rijk geworden van de armoede der anderen. Hij had veel